Хрыстаматыя беларускае літэратуры. ХІ век—1905 год/А. Пшчолка/З апавяданьня «Мікітавы хаўтуры»

← Янкава жальба

З апавяданьня „Мікітавы хаўтуры“ Апавяданьне Аўтар: Аляксандр Пшчолка 1922 год

М. Косіч →

Іншыя публікацыі гэтага твора: Мікітавы хаўтуры.

Прапануем да спампаваньня!

З АПАВЯДАНЬНЯ «МІКІТАВЫ ХАЎТУРЫ».

І.

У Мікіты з леташняга году стала ўдушша. За сахой ён ня мог ужо хадзіць, хоць і не стары быў па гадох: меў троху болей за шэсьцьдзесят. Кашаль яго зусім надарваў і прымусіў залезьці на печ. Тут дзедава жыцьцё пацякло дужа нудна: няцікавае падыханьне — ляжаць цэлую восень, цэлую зіму бяз усякага ўсяго.

А як прыйшла вясна, ды прыляцелі птушачкі, ды павеяла цёплае надвор’е, ды як сталі снудзіць сыны калёсы, сохі, бароны, — выйшаў дзед на прызбу. І так яму сумна зрабілася, што ён нікому непатрэбны, убогі, гулявы чалавек… Дзед рад сонейку, рад-бы век з ім не расставацца, ды кашаль ад ранішняга ветру яшчэ люцей к горлу падступаець, і ён ціха пляцецца ў хату і караскаецца на печ. А неўдаўзе перад Купальлем дзеду так грудзі сьцяла і горла залажыла, што нечым стала й дыхаць. Дзед схіляў галаву з контура і кашляў без канца на ўсю хату.

Сыны яго, Янка ды Сымон, надта былі занятыя працаю, часу ня мелі аб дзеду клапаціцца. Ды-ткі праўду казаць, дзе можна раду знайці ад старасьці альбо ад старога кашлю? Гэта старасьвецкая хвароба. Адлежыцца на печы — хваліць Бога, не адлежыцца — з Богам ня біцца. Зельля хадзіў Сымон прасіць у бальніцы, а дзеда не вазіў. Фэльчар, праўда, бяз ніякай спрэчкі даў парашок і сказаў: „Хай стары ня есьць кіслага й чорнага хлеба… Хай твая баба варыць яму крупеню з мясам і даець хоць троху малака“. Дзед парашкі выпіў з вадою, а без капусты і бяз хлеба ня мог абыцца: якія-ж дастаткі ў хаце, каб пірагі ці крупеню з мясам есьці? А малака таго — хіба дзяцём па кухлічку.

Нявестка, жонка Сымонава, часта дзеда лаяла, што ён ні-то здаровы, ні-то хворы, ні-то чмурыць. Хлеба яму накраі, капусты налі, вады паднясі, з печы памажы лезьці, лапці пасушы, анучы памый — нялюбы клопат старога даглядаць. Іншае што, каб сьвякрова жыва была, — яна-б і даглядала. Але ня столькі таго й клопату, як зьвягі: нявестка языком больш звадзіла дзеда, як помачы давала.

У дзеда засталася пасьля нябожчыцы жонкі дачка Маланка. Вялікую ўцеху рабіла дзеду яе ласкавае слова, асабліва калі яна ўссаджавала к дзеду на печ маленькага дзедавага выхаванца, унука Цімошку. Хлопчык, пачуўшы, як дзядуля стогнець, садзіўся яму на калені і прытуляўся да грудзей.

— Дзеткі мае любыя… відаць, сьмерць мая недалёка… — казаў дзед, галубячы ўнука.

— Татачка, маё золата… — хліпала Маланка, цалуючы дзеда. — Ты не памрэш… Кашаль? А ты не кашляй, грудзей ня рві… Во цяпер Купальле блізенька, я табе красачак нарву… Ну, выпі вадзіцы… і кашаль адпусьціць…

— Дзед! — казаў Цімошка, зьлязаючы далоў з печы, — мы з табою каня павядзём паіць. А тады запрагай калёскі — на кірмаш паедзем.

— Ах, дзетачка маё роднае, расьці на здароўе, а я ўжо аджыў сваё… Ах, як цяжанька… З таткам паедзеш… Татка Цімошку на кані павязець…

Пачулі сыны, што дзеду папраўкі няма, пайшлі прасіць Янчыху, каб зельля дала. Янчыха прыслала вады: „сем раз глынуць, сем раз папырскаць, — рукою зьнімець“. Але дзеду зельле рады не дало; перад вечарам зусім стаў слаба дыхаць і шэптам прасіў, каб прывязьлі бацюшку для споведзі.

З трудам удалося зьняць Мікіту з печы. Цяпер толькі сям’я яго ўвідзела, што дзедава сьмерць за плячмі, і неяк раптам усім жудасна стала. „Здаецца і ня ў прыцямку было… працы многа, хапаліся гараць, — думалася кожнаму, — спадзяваліся… цёпла станець, сам паправіцца… Трэба-ж было-б к дохтару яшчэ звазіць“…

А дзядуля пасьля споведзі і душу выпусьціў, ня прыждаўшы доктара. Усе адразу прыціхлі, з нявераю пазіраючы адзін на аднаго, і раптам завылі й загаласілі на розныя галасы. Сьмерць нарабіла перапалоху ў хаце. Пабеглі людзей зваць абмываць дзеда, адсунулі стол з кута, разаслалі сяньнік на лаўцы, дасталі вопратку, што хавалі на дзедаву сьмерць. Абмылі дзеда, надзелі яму белую сарочку, белы балахон, зачасалі валасы й бараду, запалілі грамнічную сьвечку перад абразамі…

А сонца, схіляючысь да заходу, забегла касулькамі ў Мікітаву хату і скаўзанулась па твары мерцьвяца. Ляжыць дзед, ня міргнець вокам, сашчапіўшы на грудзёх свае загарэлыя мазольныя рукі.

Бабы абступілі дзеда, і хата перапоўнілася сумным, балючым выцьцём. Выцьцё гэтае расчуліла й мужчын і хлапцоў, яны прыхінуліся ля печкі, пахілілі галовы і ціха плакалі, абціраючы сьлёзы рукавамі сваіх сярмяг.

Маланка прыціскалася да дзедавых грудзей, цалавала яго рукі й выла:

Татачка, маё золата,
Татачка, мая зязюлечка,
Што-ж ты з Маланкай ня гукаеш,
Куды-ж ты адлятаеш,
З кім ты мяне пакідаеш?..

ІІ.

..................................

— Што й казаць, хадзяйлівы быў чалавек, — гаварыў Янка Равун, перадаючы чарку Базылю Сапялю. — Ніхто, бывала, раней на поле ня выедзець… Пачнеш, бывала, гараць, думаеш: во, хвала Богу, сяньня ўсіх абганю, — глядзіш — з-за гары паказаваецца вараны конь, а за ім валіць Мікіта… Ну, сустрэнемся, паздароўкаемся, хвалім надвор’е. А ен: „Хваліць Госпада Бога, лянок ужо пасеяў“… Калі-ж ты пасьпеў? — „Ды во, кажаць, адвячоркам заскачыў… Што-ж, кажаць, кідаць, — трэба кончыць работу. Ну і пахаў, пакуль зара за лесам не схавалася“…

— Да працы найлепшы быў чалавек, — згаджаецца і Мартын Капец. — Раз мы стаім побач на лагу: ён на сваім шнурку, я на сваім. Точым косы, зюкаем^[1] аб надвор’і, аб кірмашы, аб грыбох, аб новым пісары. А Мікіта й кажаць: „Пойдзем у перагонкі“^[2] — Што ты, кажу, уздумаў старыя косьці ламаць? — Ды во, кажаць, спомнілася, як быў малады… — Сталі мы поплеч. Разанулі, размахнуліся… Каса ў мяне гудзіць-зьвініць, здаецца, за вярсту адыйшоў, аж Мікіта тут пад ногі падступаець…

— Ды йдзіце вы, бабы, годзе вам плакаць, — умаўляў тымчасам баб Сымон… — Адцягні ты, Янка, Маланку… Ідзіце, бабы, выпійце… Ну-ну, ня плачце, ня выймайце вы ў мяне душы, — казаў ён са сьлязьмі ў вачох… — Гора мне з вамі!

А дзяк у лад агульнаму клуму й гоману, перачытаваў старонку за старонкай псалтыру. Яго аднастайнае, хаўтурнае, з расьпевам чытаньне гучэла асабліва рэзка па хаце ў тыя перарыўныя часіны, калі ўсе раптам сьцішаліся. Голас яго зусім не падходзіў пад агульны настрой: „Вскую любіце суеты і ішчэце лжы… Возверзі на Господа печаль твою.^[3]

— Ды ты, Сідар, ня піў, здаецца? — прыставаў тымчасам Сымон да Сідара, які не гаманіў з усімі разам і сядзеў на палу ля печы.

— Господі, Господь наш, яко чудне імя Твое по всей землі…

— Я ўжо піў адну; а болей — не, не! — аднекаваўся Сідар.

Сымон паставіў пляшку на вакно. Усе спачатку дружна гаманілі, галасы іх зусім глушылі псалтырны напеў, але неўзабаве адзін па адным пачалі выхадзіць дамоў, і цераз больш-менш даўгаватыя перапынкі часу былі ўжо такія моўчкі, калі голас дзяка і траскатаньне запечных цвыркуноў моцна разьлягаліся па хаце. Ды во йзноў нехта перарвець маўчаніну, спомніць, як даўней жылі пры панох, як даўней многа было рыбы й ракаў, як карчмарам добра жылося, як гарэлку патаённа курылі, як даўней коній кралі і як-бы ладна было, каб ня было зусім ні зладзеяў, ні разбойства, ні гандляроў, каб людзі не забываліся на сьмерць і на Бога, — і моўчкі ўзноў пануюць, а каля печы нехта пазяхаець.

— А я так думаю, — казаў Базыль Капцявы, — што яжэлі чалавек жывець, то й паміраць надыбе… Надыбе на Бога не забывацца… Тут жывеш на зямлі, тут рыешся, думаеш, век-вешны будзеш панам, а тут на! табе — сьмертухна! Бывай здаровенька тады ўсё, адказавай і хамуты, і бароны, і якое што іншае мазалём сваім дабыў… А затое, што зямля табе і неба табе… Во што!

Усе згаджаліся з ягонымі думкамі, ніхто ня сьпіраўся, а старыя дужа ўздыхалі, цялі сябе ў грудзі і паўторавалі: „Ах, Божухна Ты наш міласьцівы! Ах, грэшныя мы людзі на сьвеце!“

— Мікітава хоць-бы жыцьцё… Чалавек трудзіўся, енчыўся… а во напала ўдушша… Рады няма!

Прапяялі пятухі. Людцы хрысьцяцца і многія, пазяхаючы, выходзяць. Пасярод хаты ўжо пуста. Мужчыны сядзяць на лаўках, панурыўшы галовы. У кожнага невясёлыя думкі. Сьмерць як слова падыйшла да кожнага. А Мікіта ляжыць зусім пакойна, з тою-ж пячаткаю няверы на твары… Ён усё, здаецца, думаець аб нечым, нешта хоча пераказаць сваім хатнім, сваёй Маланцы, як быццам аднаго толькі слова ня маець… Во дайце яму гэнае слова, уздумайце, пачніце толькі яго вымаўляць, і ён усё перакажаць. Ляжыць Мікіта са сваёю труднай думай на чале, і сьвяча васкавая, самадзелкавая, над галавой у яго міргаець, патрошку трашчыць, а закапцелы аблік сьвятога Міколы аглядаець усіх людцаў.

— Божэ, Божэ мой, вскую оставіл мя… далечэ от спасенія моего словеса… — разносяцца ўжо валадарныя гукі дзякоўскага чытаньня, і пад яго тужлівасьць яшчэ ніжэй схіляюцца галовы змораных цяжкою дзеннаю прыпарнаю працаю сялян.

— А што, браткі, пара ўжо й труну пачынаць рабіць? — спытаўся Сымон.

— Ды што-ж? Трэба прыймацца, — адгукаецца колькі чалавек.

Мужчыны ўзьняліся з лавак і сталі распранаць армякі, скідаць насовы, лепей падпяразваліся і вешалі шапкі на крукі.

Тодар прынёс з надвор’я тыніну і зьмерыў нябожчыка. Янка палез на вышкі і стаў скідаць адтуль дошкі. Мужчыны адзін за адным выйшлі ў сенцы і панясьлі дошкі ў істопку, куды Сымон да гэтага часу прынёс тры пляшкі гарэлкі. Мужчыны пераксьціліся, выпілі па чарцы і застучэлі сякерамі, астружкамі, зазьвінелі піламі…

— Слаўныя дошкі Мікіце трапіліся! У гэтакай труне адлежыцца ён, аж бакі забаляць, — жартаваў Базыль Капцявы.

ІІІ.

..................................

Сымон пабег па хатах прасіць яму капаць. Ахвотнікаў не знайшлося: мусіў бегчы ў поле — многія выехалі ні сьвет ні зара ляды церабіць. Доўга Сымон упрашаў Самуся і Кубышку зрабіць Боскую міласьць — пастарацца на дзедавы косьці ямку. Суседзі мулілісь, часалі патыліцы, жалілісь на тое, што работы па горла ў прыпарны час, але Сымон не пакідаў прасіць, кажучы, што ў яго толькі на іх і надзея, што Кандрат і Пятрок пойдуць на зборку ў воласьць, што Банадысь адзін над зямлёю б’ецца (сыны яго на заработках у Мітаве), што Хвядос і рад памагчы гору, але руку пасек, што Сапрон таксама не адмаўляецца, але прыдзець на падмогу пасьля сьняданьня. Суседзі паслухалі. Яны вярнуліся дамоў, адпраглі коні, знайшлі грацоўкі^[4], зьнялі мерку з Мікіты і пайшлі на могільнік. На дарогу ім далі на хаўтурах чатыры пляшкі гарэлкі. — Суседзі мае любыя, — казаў, як выхадзілі яны, Сымон: панатужцеся… час позны… трэба дзеда з паўдня-б хаваць… А прыдзець Сапрон на падмогу, прынясець яшчэ гарэлачкі… Трэба-ж добрым людцам і падкрапіцца, работа нялёгкая…

— Ды ўжо ня будзем марудзіць… Не ляжаць-жа Мікіце цэлы дзень бяз усякага ўсяго… Аддыхнуў за свой век, на печы лежачы, — сьмяяліся суседзі.

ІV.

..................................

У хаце, як прыехаў бацюшка, выцьцё падняслося. Мікіта ляжаў ужо ў труне. Труну паставілі на зэдліку ля лаўкі. Бабы абступілі яе з усіх бакоў. Прычытаваньні зьліваліся ў жаласны, маркотны скогат…

Мужчыны ад раньня й начы пасьпелі значна падбадрыць і падкрапіць сябе гарэлкаю. Тыя, што майстравалі труну, стаялі цяпер ля печы й даволі клумна гутарылі аб тым, што на сьвеце ёсьць многа ўсяго ўсякага. Базыль Капцявы даводзіў свайму супярэчніку, Мартыну Капцу, што ён многа людзей пахаваў на сваім веку, і не такіх, як Мікіта, што ён усяго ўсякага перавідзеў, што ён знаець усе парадкі, што ён і па пісьменнай часьці можаць расьпісацца, што ён і не такі тутун курыў, што ён заслужыў на чарку гарэлкі, што ён… Але Мартын спыніў яго, паказаўшы на вакно, з якога відаць было, што прыехаў бацюшка, і пара, знацца, усякую гавэнду скончыць.

— Ды я што?.. Я нічога… Я сваю работу знаю… — гарачыўся Базыль. — Я цэлую, ноч працаваў… Мікіце дамавіну пастроіў. Прынамся ёсьць дзе расьцягнуцца… Пастроіў дом на векі! Будзець век… векаваць і нас спамінаць!

— Адвядзіце баб ад труны! — сказаў бацюшка, паказваючы на груд плаканьніц. Мужчыны з дапамогаю Йванавіча (дзяка) сталі адцягваць баб. З трудам адставалі заплаканыя твары ад мерцьвяца. Бабы зьдзержавалі сьлёзы, што каціліся градам. Сунятае выцьцё патроху стала перахадзіць у ціхі плак і ўздыханьні.

Пачаўся провад.

Бабы зашапталі малітвы, абціраючы сьлёзы рукавамі і зьміраючы сваіх дзяцей.

Мужчыны таксама шапталі малітвы, пільна хрысьціліся і дужа ўздыхалі.

— Ах, Божа наш міласьцівы!.. Ах, грахі нашы цяжкія!… Ах, Матка наша, Царыца Нябесна! — чулася ў розных кутох хаты.

Ды во запяялі „Пріідіте последнее цэлованіе“, і бабы ўзноў абступілі Мікіту. Цяпер жаль стаў найвялікшы. Здавалася, усё гора, якое сабралася ў душы беднага чалавека, хапалася вырвацца на сьвет. Жалобныя гукі перапоўнілі хату і хваляю пераліваліся з яе ў сенцы, на двор, на вуліцу, за ток. Ахопленыя гэтымі сьлёзнымі гукамі, і мужчыны ніяк не маглі не заплакаць. Дзеці равелі на руках у сваіх матак. І ўвесь гэты сумны скогат зусім заглушыў галасы бацюшкі й дзяка ў астатніх праводных маленьнях.

Асабліва адзначаўся голас нявесткі:

А куды-ж, дзядуля, сабраўся,
А з кім-жа ты нас пакідаеш,
А дзе-ж будзеш ночку начаваць,
А хто-ж табе пасьцельку пасьцеліць,
А хто дзядульку накорміць,
А хто дзядульку абагрэець,
А хто з дзядулькай пагукаець,
А хто дзядульку прызабавіць?
Хто-ж цябе будзець там сустрачаці,
Хто цябе будзець даглядаці,
Хто табе будзець піць даваці,
Хто табе пасьцельку будзець папраўляці?
Дзядульку-ў зямлю закапаюць,
Дзядульку крышкаю зачыняць,
Дзядулька вочак не адчыніць,
Дзадулька ручак не падымець,
Зямля дзядульку прыцісьнець…

Маланка зусім надарваным голасам выгукала:

Татулечка мой родненькі,
Татулечка, маё золата,
Татулечка — мая зязюлечка,
Згукай-жа Маланцы хоць славечка,
Адчыні вочкі хоць трошачку,
Пажалей Маланку наастатачак.
Божухна мой, Божанька!
Я-ж буду плакаці-гараваці,
Што майго татулькі ня відаці…
Калі-ж цябе ў госьці дажыдаці,
Якой дарожкай сустрачаці?

— Ну, даволі, даволі вам плакаць… Даволі душу ірваць… Богу маліцеся, а ня плачце, — умаўляў бацюшка. — Прашчайцеся і закрывайце труну. Пусьціце рабятак… Ну, прашчайцеся, рабяткі, з дзедам! Падхадзіце, мужчыны! Іванавіч, адхіні баб!.. Ну во, так… Нясіце века!^[5]

Дарога на могільнік ішла па кургану, цераз яравое поле. Здалёку за даўгім шнуром лагоў цякла рэчка. Нівы былі ў самай сіле. Аўсы, гарохі, ячмяні на сьвятле заходзячага сонейка глядзелі радасна. Жаўранкі лілі сваё: цюр-люр-лю! бесьперастанку. Зязюлька за рэчкаю цьвярдзіла сваё спрадвечнае: ку-ку!

Ціха плятуцца людцы за труною. Чуюцца цяжкія ўздыханьні. Вочы працоўнага люду радуюцца ласцы Боскай, — радуюцца буйному росту ярыны, ды разам з тым і маркота сьціскаець грудзі пры думцы, што сьмерць за плячмі.

За папарам пачынаецца сасновы бор, у якім і ёсьць кладзішча^[6]. Векавыя сосны прынялі пад свой засень груд крыжоў. Тут спрадвеку-вечнага ляжаць дзяды-прадзеды Мікітавы. Сюды сыйшлася уся сіла сялянская, каторая сотні гадоў пахала-ўрабляла зямельку. Адны крыжы ледзьва ўжо дзяржацца на сваіх камлях, другія не пасьпелі яшчэ пачарнець. А во пад гэтай старою сасною — усьцяж сьвежыя курганкі, у якіх закапаны дзеткі, скошаныя ў тую зіму шкарлятынай. А гэта грамадка крыжоў, большых, меншых і серадовых — гэта магілы Нікіпара і яго сям’і: за адзін месяц выправіла сюды гарачка бацьку і яго пяцёх сыноў.

Ля магілы старога Грыгора, над каторым сыны яго паставілі вялікі чырвоны крыж з абразом Спаса, — і выкапалі яму Мікіце. Што-ж? Жыў Мікіта з Грыгорам у дружбе. Ніхто ня помніць, каб яны за што вадзіліся. Грыгор Мікіту паважаў за чалавека неблагога, сваім чарадом і Мікіта любіў Грыгора за яго шчырую душу. І калі жывучы ня вадзілісь, дык у магіле — і патым-таго.

— Сабраліся старыя ў дружбу, — заўважалі прынёсшыя труну: — ну й паляжаць у дружбе…

А Маланка гаманіла з бацькам на астатняе разьвітаньне:

Маё золата, татачка,
Мая рыбачка, татачка,
Сонейка маё яснае!
Адчыніце мне труначку,
Дайце мне татульку пацалаваць,
Дайце мне на татульку паглядзець,
Татулька ў лесе застанецца,
Татулька зямелькай засыплецца…

---

1. Гамонім.
2. Навыперадкі.
3. Намарна любіце жыцьцёвы клопат і шукаеце падману… Да Бога зьвярні тугу тваю…
4. Лапаты.
5. Крышку ад труны.
6. Могільнік.