У капцюрох Г.П.У. (1937)/Паповы востраў
| ← Менск | Паповы востраў Аповесьць Аўтар: Францішак Аляхновіч 1937 год |
Востраў Мяг → |
Прапануем да спампаваньня!
ПАПОВЫ ВОСТРАЎ.
Прыехалі.
Тры дні мы ехалі з Ленінграда да станцыі Кемь, мурманскай жалезнай дарогі.
Што нас там чакае? Якія новыя умовы жыцьця? Работа? Але якая работа? Ці мы там будзем зачынены як у вастрозе, ці будзем магчы хадзіць свабодна?..
Ніхто з нас нічога ня ведаў.
Праз вокны вагона мы бачылі нейкія дравяныя склады, кучы распіляных дошчак — прадуцыя якіхсьці непадалёк тартакаў, бачылі мы нейкіх людзей у шэрых вопратках... Ці гэта нашы будучыя таварышы-катаржане?
Цягнік затрымаўся. Каманда: выхадзі з вагонаў! С клумкамі на плячох выходзім на рэльсы.
Востры сівер-віхор круціць сьнегам.
Раніца.
Нас вядуць. Два кілямэтры па сьнегу. Калючыя дроты. Шэрае неба. Шэрае мора. Дрэўляныя шалашы. Гэта баракі, гэта наша кватэра. Мы цяпер на г. зв. Паповым востраве.
Віхор, гуляючы сьнежным пылам, агаляе скалісты грунт, на якім няма сьледу якойколечы расьліннасьці.
Уводзяць нас на квадратны пляц агароджаны колючым дротам. Пры браме каравульная будка Клумкі загадана злажыць каля сьценкі бараку. Пастроіліся ў два рады. Каманда: „справа по порядку номеров рассчитайсь!“
Няскладна гэта у нас выходзіць. Ляскаючы зубамі ад сьцюжы, крычым ахрыплымі галасамі:
— Первый!
— Второй!
— Третий! і г. д.
Блага! Яшчэ раз ад пачатку: „первый! второй!..“
Навучаюць нас, што на павітаньне: „Здравствуй, карантинная рота!“ мы павінны дружна хорам адказаць:
— Здра !!!
Крычым гэта: „здра!“ Блага! Яшчэ раз! Дрэнна! нядружна, нехта спазьніўся. Зноў: „здра“! Ізноў блага. Нехта крыкнуў зарана. Трэба набраць у грудзі паветра, зрабіць двохсэкундную паузу — і толькі тагды...
Яшчэ раз. Яшчэ ня так. А пасьля йзноў: „по порядку номеров рассчитайсь!“ А пасьля йзноў: „здра!“ Ногі акасьцянелі ад сьцюжы. Вушы мерзнуць. Твары барадатых мужыкоў пакрыліся соплямі лёду. Клумкі нашы счэзьлі пад сьнегам, які ўсё падае і падае. Нашы інструктары зьмяняюцца: адны йдуць у барак пагрэцца, прыходзяць іншыя.
Прыходзіць вышэйшая „ўлада“ — лягерны стараста, і ён, як усе, таксама вязень. Здароўкаецца.
— Здравствуй, карантинная рота!
— Здра!!!
Блага, за гэта поў гадзіны бязупынна мы крычым: здра! Шмат хто ўжо ахрыпшы. Дзіка крычым гэтае „здра“, каб урэшце здаволіць сваё начальства. Усьцяж нядобра. Відаць тут уся справа не ў якасьці, а ў колькасьці гэтага „здра“.
Пасьля сказалі нам строгую прамову, у якой адзначылі, што мы ў лягеры, дзе абавязаны сумленна працаваць, дзе за сабатаж строгія кары, дзе трэба бяскрытычна спаўняць усе загады ўлады і г. п. вядомыя вастрожныя рэчы.
А пасьля — ізноў „здра", ізноў „по порядку рассчитайсь“ — і гэтак да зьмярканьня.
У памешканьні.
Наканец прамерзлым, галодным і змораным дазволена выкапаць са сьнегу свае клумкі і ўвайсьці ў барак. Людзі кінуліся ў памешканьне, займаючы месцы на нарах. Ня гледзячы на тое, што нары былі двохпаверхавыя, не хапіла мясцоў. Камандант і яго памоцнікі (усе вязьні) робяць парадак: укладваюць нас цесна, аднаго пры адным, падпіхаючы ўдарамі нагой. Ляжым на баку, ня маючы магчымасьці паварухнуцца. Павярнуцца на другі бок можна толькі колектыўна, у паразуменьні з найбліжэйшымі суседзямі.
Як ужо былі вызначаны для ўсіх месцы, некаторыя зьлезьлі з нар і, грэючыся перад жалезнымі печкамі, закусывалі што хто меў. Усім страшэнна хочацца кіпятку, але кіпяток мы атрымалі ня скора і надта яго было мала, дзеля таго што на Папоўскім востраве сваей вады няма і яе прывозяць з Кемі. Хто меў грошы, мог нелегальна купіць кіпятку на кухні.
Мы былі гэтак змучаны, што хутка ўсе заснулі крэпкім сном.
На работу.
Раптам уначы збудзілі нас: „на работу“!
Што за чорт! На якую работу? Ускаківаем шпарка, бо хто не сьпяшаецпа — нагой у бок! Выганяюць нас з бараку на сьнег. Ясная, марозная палярная ноч. Па небе пралятаюць нейкія сьветлыя хмаркі. Адна недзе чэзьне, паяўляецца іншая.
То пасьля мігцяць па небе нейкія сьветляныя палосы. Там, у прасторы, здаецца, адбываецца нейкі творчы працэс, паўстаюць новыя сьветы...
Гэта мігаціць паўночнае зіхаценьне (северное сияние).
Ідзем па рэльсах. Па бакох горы сьнегу. Далёка відаць таварныя плятформы, нагружаныя дошкамі. Нам дано заданьне: перасунуць гэтыя плятформы пару кілямэтраў у бок станцыі. Учапіўшыся, як мурашкі, за колы і буфары, за тырчэўшыя дошкі, пхаем наперад цяжкія плятформы. Нехта зваліўся са сьнежнага насыпу пад кола. Крык разьдзірае паветра, пасьля лаянка, пасьля йзноў цішыня і чуваць толькі цяжкі подых напружыўшых свае мускулы колькідзесяцёх людзей.
Той, што зваліўся са сьнежнага насыпу пад колы плятформы, удачна вылазіць спад ног сваіх таварышоў.
Страсае з сябе сьнег.
— Ну, ты! не аставайся! Даганяй!
На другі дзень прыйшлі у барак дактары (вязьні), каб зрабіць мэдыцынскі агляд і падзяліць нас на катэгорыі паводле нашых фізычных здольнасьцяў да працы. Стаім голыя у чарзе. Агляд адбываўся надта хутка, аднак гэта процэдура заняла поў дня. Шмат было народу.
А ўначы — ня гледзячы на катэгорыі — зноў пагналі ўсіх на чыгунку перасоўваць таварныя вагоны.
„Баня.“
Не забываліся аб чыстасьці і гігіене. Адзін раз пагналі нас у лазьню. Там далі нам па дзьве малыя рашкі цёплай вады: адну марской, другую — рачной і па малюсенькім куску мыла. Гэтага павінна было хапіць.
Жудкі абразок гэта лазьня. У аблоках пары варушацца нейкія цені. Топчымся адзін пры адным, ня ведаючы дзе прытуліцпа, дзе паставіць сваю рашку. Аб тым, каб прысесьці на лаўцы, няма й гутаркі. Нехта пасьлізнуўся на сьлізкай падлозе. Выліў сваю і чужую ваду; крык, лаянка, сочная расейская лаянка!
А ўсё гэта пад каманду: „шпарчэй! весялей! хутчэй!..“
Бо трэба было звольніць месца для наступнай партыі, чакаўшай на падворку.
Тыя, хто ня ведаў аб абмяжаванай колькасьці вады, не былі з ёю ашчадны. Пакінулі „баню“ вымазаныя мылам, якога ня было чым спаласкаць.
Далейшая падарожа.
Прайшлі два тыдні гэткай „кварантаны“ ў бараках з клапамі і вошамі. Колькідзесят з нас пагналі з клумкамі на вагзал. У іх ліку быў я.
Цягнік прывёз нас у мястэчка Сарока. Адтуль, пехатой ужо, пагналі нас на востраў Мяг.
Было нас, падарожных, сорак два чалавекі. Канвой складаўся з трох жаўнераў. Расьцягнуўшыся на пару кілямэтраў, адзін за адным, гуськом мы йшлі па засьнежанай дарозе.
Наперад высунуліся малодшыя, сьпяшаючыся, каб хутчэй дабрацца да начлегу ў карэльскай вёсцы. За імі ехалі сані з наваленымі на іх нашымі клумкамі. Далей ішоў канвой, а ўканцы — тыя, каму найцяжэй было прабірацца пехатой па гэтай засьнежанай паўночнай дарожцы — людзі старэйшыя, хворыя, інваліды, апіраючыяся на палку, адпачываючыя ад часу да часу, выціраючыя прамёрзлай рукавіцай спацелы лоб.
Ніхто імі ня цікавіўся, ніхто не сачыў за імі.
Не ўцякуць!
Карэльскія вёскі.
Карэльскія вёскі ляжаць адна ад аднэй прыблізна на трыццаць кілямэтраў, якія нам трэба было прайсьці ў адзін дзень, каб папасьці на начлег пад рыбацкую страху. Тутэйшае насельніцтва складаецца пераважна з рыбакоў. Хлеб сюды прывозяць; натуральнае багацьце гэтай старонкі — рыба, якой Белае мора дае шмат. Карэльскія сяляне ў той час (1927-8) былі багатыя, яшчэ тут ня было калхозаў. У вялікіх, меўшых па пару тысячаў жыхароў вёсках, былі двохпаверхавыя драўляныя хаты, непабеленыя, але надта чыстыя, шаляваныя дошкамі, пакрытыя драніцай. Пару месяцаў летняга рыбалоўства пазваляла на доўгі зімовы адпачынак, грошы ад прадажы рыбы хапала на ўсё, чаго суровая паўночная прырода не магла даць тутэйшым жыхаром.
Я йшоу апошні. Усе маі таварышы разам з канвоем ужо даўно перагналі мяне. Куды мне сьпяшацца? Каб хутчэй папасьці ў цёплую карэльскую хату, дзе чакаюць мяне чужыя, а часам варожыя твары?
Лепш было аднаму памалу йсьці па сьнягу, думаючы аб утрачанай волі, а ня сьмеючы думаць аб тым, каб апынуцца йзноў на волі.
Уцякаць у гэтых умовах немагчыма. Аб гэтым ня было што й думаць. Наперадзе і ззаду толькі адна сьцежка, утаптаная праяжджаўшымі ад часу да часу санямі. Па бакох лясы, дзе сьнег даходзіць чалавеку да грудзей, дзе ўцякаўшы, калі-бы ты нават і важыўся на гэта, пакінеш за сабой сьлед, па якому лёгка дагоняць і спаймаюць. Уцякаць па дарозе — гэтак сама немагчыма, дзеля таго што бяз пашпарту, бяз грошай, уцякача у першай карэльскай вёсьцы спаймаюць і аддадуць у рукі ўлады, бо за кожнага спайманага ўцекача плацяць па два пуды пшанічнае мукі.
Цішыня. Маўчыць паўночны лес. Часам на сьнягу нешта паварушыцца. Гэта белыя паўночныя курапаткі слаба ад’значаўшыяся на белым сьнежным фоне. Птушкі падыходзяць амаль што да самае дарогі, быццам ведаючы, што гэтыя, падарожныя, якія цягнуцца гуськом, зла ім ня зробяць.
„Меч рэвалюцыі“.
Увесь саюз савецкіх рэспублік жыве пад знакам „соцсоревнованія“ і „ударнічэства“.
Гэтак мабыць працуюць і агенты ГПУ — установы, якую бальшавікі называюць: „меч рэвалюцыі.“ Працуюць навыперадкі хто з іх больш разгледзіць справаў, хто будзе мець на сваім сумленьні больш ахвяр. Каб толькі балей, каб сражэй, каб бязлітасьней. На літасьць яны не глядзяць як на добрую рысу, — наадварот, гэта недахоп, гэта буржуазная спадчына.
На аднэй з галоўных вуліц Масквы (Лубянка) у доме № 2 кіпіць жыцьцё удзень і уначы. Аўтамабілі прыежджаюць і ад’яжджаюць; у гаражы стаяць аўтамабілі з заведзенымі маторамі...
Знаў я гэты жудасны дом з апавяданьняў маіх таварышоў, якім прыходзілася там быць. Гэта — сэрца савецкага тэрору, страшная ўстанова ОГПУ (Об’единенное Государственное Политическое Управление).
Адтуль — з Лубянкі 2 — ГПУ свамі шчупальцамі страшэннага поліпа, якога спарадзіла рэвалюцыя, а які вырас на целе няшчасных народаў Саюзу Савецкіх Рэспублік, ахоплівае шостую частку сьвету, дасягае далей — праз гранічныя стаўбы, праз моры, рэкі, акеаны — ўсюды, дзе сьмерць мае свае жніво, усюды, дзе льецца чалавечая кроў...
А ў падвалах гэтага дому, на Лубянцы 2, нейкая жудасная цішыня. Па калідорах ходзяць у войлакавых атопках надзірацелі чэкісты. Шагоў ня чутно. Ня чутно чалавечага голасу. Толькі чутны ад часу да часу сухія пстрыканьні пальцамі, што азначае: „дарога свабодна“. Той, каго вядуць па калідору, не павінен спаткацца з таварашам няволі. Дык канвой пстрыканьнем паведамляе варту, што кагосьці вядзе, а варта гэтак сама адказвае, паведамляючы адначасна далейшыя пасты.
Як некага бяруць з камеры „на дапрос“ або... „назаўсёды“, адбываецца процэдура поўная таёмнасьці. Адчыняюцца дзьверы і агент шопатам пытаецца, чыё прозьвішча пачынаецца з гэткай і гэткай літары. Далей, таксама шопатам, пытаньні: як імя, як імя бацькі? Урэшце ціхія, поўныя таёмнасьці словы: „пожалуйте со мной“ — і зноў цішыня...
Толькі на калідоры разлягаецца сыгнальны трэск пальцамі.
Шопатам гавораць з сабой людзі, кіненыя ў падвалы Лубянкі № 2, стараючыся прадбачыць, які лёс іх чакае з рук паноў іхняга жыцьця і сьмерці, ахопленых энтузьязмам „ударничества и соцсоревнования”.
Я, як ужо казаў, я быў засуджаны (завочна) колегіяй ОГПУ на 10 год салавецкага лягеру, значыцца адарвалі мяне ад жыцьця назаўсёды. Пасьля свайго „сроку“ мне-бы прыйшлося ехаць на „поселение“ ў Пячорскую тундру або Нарымскі край і, прабыўшы там колькі гадоў, калі-б не памёр там з голаду, цынгі, тыфусу або каліб мяне йзноў не арыштавалі, мне было-б дазволена перамяніць месца, пераехаць у край з мягчэйшым кліматам, — але на бацькаўшчыну, на Беларусь, ужо мне не дазволяць вярнуцца ніколі.
Ніколі!
Не пачую ўжо клёкату буслаў над страхой, ані песьні вяртаючыхся з поля жнеяў, ані чароўнага пяяньня беларускіх жабаў у нашых вазяркох і сажалках...
Жабі голас.
Плятучыся ў канцы расцягнутай катаржнай партыі з гэткімі панурымі мысьлямі ў галаве, я раптам уздрыгнуў... Мяне агарнуў жах...
Я пачуў галасы нашых беларускіх жабаў...
Карэльскі лес стаяў па абодвух бакох дарогі пакрыты сьнегам. Беларусь далёка, за тысячы кілямэтраў, а я тут на далёкай паўночы выразна чую рытмічнае кумканьне жабьяга канцэрту.
Я затрымаўся.
Я быў перакананы, што гэта галюцынацыя. Галасы змоўклі. Я закурыў люльку, абцёр пот з лобу і пайшоў далей, апіраючыся на свой падарожны кіёк...
Ізноў я пачуў пяяньне жабаў.
Я затрымаўся, ня ўмеючы вытлумачыць сабе дзіўнае зьявішча. Кумканьне замоўкла. Стараючыся дагадацца прычыны гэтых гукаў, я заўважыў, што, як я затрымоўваўся, пяяньне сьціхала, а як пачынаў нанова сваю падарожу — ізноў пачыналася. Я пачаў шукаць прычыны каля сябе і вось заўважыў, што гэта мой падарожны кій, упіраючыся ў сухі зьмёрзлы сьнег, за кожным разам дае гэтыя дзіўныя гукі, страшэнна прыпамінаўшыя „кумканьне“ жабаў пасьля захаду сонца...
Апошні начлег быў у Колежме, мястэчку на беразе Белага мора. Адтуль назаўтра мы меліся ўжо пайсьці праз замёрзлае мора на востраў Мяг — які знаходзіўся ў дзесяцёх кілямэтрах ад берагу.
У Колежме тое самае, што ўсюды ў карэльскіх рыбакоў, якія ўжо прывыклі да гэтых этапаў. Гэтыя самыя неспачуваючыя твары. Гэтак сама разьмясьцілі нас у розных хатах; канвой асобна ў лепшай хаце. Нікому й у галаву не магло прыйсьці, што нехта з нас спрабуе ўцякаць.