У капцюрох Г.П.У. (1937)/Віцебск
| Віцебск Аповесьць Аўтар: Францішак Аляхновіч 1937 год |
Менск → |
Прапануем да спампаваньня!
ВІЦЕБСК.
„Попутчік“.
„Попутчік“ сядзеў перад люстэркам з брытвай у руцэ. У хаце апрача яго нікога ня было. Дзякуючы гасьціннасьці свайго прыяцеля, дырэктара ўрадавага віцебскага тэатру, попутчік у яго закватэраваўся.
— Што за ліха! — думаў попутчік, саскрабуючы брытвай валасы з твару. — Якая дзіўная штука! Калі я запрапанаваў спаткаць новы год у рэстаране, акторы глянулі на мяне з такім жахам, быццам я сказаў нешта недарэчнае. Відаць, што ў гэтай старонцы людзі п’юць хаваючыся.
Або з гэтымі порткамі! Дык-жаж пасьля майго прыезду з Вільні ніводзін з іх не прайшоў міма, не памацаўшы мяне за нагу і ня спытаўшыся, якая цана гэткіх парток за граніцай. Узапраўды, дзіўна яны тут апранаюцца. Жанчыны ходзяць у мужчынскіх шапках, мужчыны носяць нейкія каляровыя хламіды.
Попутчік пачаў мазаць другі раз твар мылам, як раптам зазьвінеў званок.
— Каго там нясе?..
Увайшоў нейкі незнаёмы.
— Выбачайце, калі ласка, што перашкаджаю. Бачу, што вы заняты… Я маю даручэньне… я супрацоўнік ГПУ… мне даручана прасіць вас, каб вы заўтра вячэрнім цягніком выехалі ў Менск. Хоча вас бачыць таварыш старшыня Опанскій…
— А, акурат пасьлязаўтра я зьбіраўся ехаць у Менск — адказаў попутчік.
— Не, не! — перабіў яго незнаёмы. — Вас вельмі прасілі, каб заўтра… Выбачайце, але можа грашовыя справы?. Калі пазволіце, дык я мог-бы вам пазычыць…
— О не, нічагусенькі… Дзякую… Ну, калі так на гэтым залежыць, дык у канцы канцоў магу выехаць заўтра.
— Але, будзьце ласкавы. Калі ласка, падпішэце, што я паведаміў вас.
— О, якія фармальнасьці!
— Так, ведаеце, фармалістыка… Нічога не парадзіш, такі заведзены парадак… А дзе вы спатыкаеце новы год?
— Сярод актораў, у прыватнай кватэры.
— Ну, ня буду вам перашкаджаць. Бывайце здаровы. Зычу весела правесьці час.
— І вам таксама… Бывайце… Асьцярожна, тут цёмна… Вось дзьверы… Усяго добрага.
Незнаёмы пайшоў.
— Якія мілыя людзі — думаў попутчік, сядаючы ізноў перад люстэркам. — А там, у нас, заграніцай палохаюць усіх гэтымі літэрамі: ГПУ! Надта мілыя! Джэнтэльмэны! А якія простыя, шчырыя адносіны. Чалавек незнаёмы прапануе мне пазыку, як добры прыяцель… Мілыя людзі! Ня тое, што ў гнілых буржуазных краёх!
„Філёр“.
Назаўтра ўвечары попутчік сядзеў у вагзальным буфэце, чакаючы прыходу цягніка.
У буфэт увайшла кампанія зложаная з двох мужчын, жанчыны і сабакі. Мужчыны былі ў дарагіх шубах, дама была апранута ня горш за жанчын гнілога захаду, у аднага з мужчын быў футляр са складной стрэльбай.
Кампанія расселася за суседнім столікам і пачала гутарку на паляўнічыя тэмы.
— Хто гэтыя людзі? — думаў попутчік. — Гэтыя вясёлыя, добра апранутыя, поўныя радасьці жыцьця людзі?
— Як вы яго клічаце? — спытаўся адзін з мужчын у другога.
— Філёр.
— Ха-ха! праўда, Філёр! Лоўкае імя! Філёр! Хадзі сюды! Ха-ха-ха!
Сабака сядзеў спакойна на падлозе, ляніва паглядаючы то на аднаго, то на другога. Раптам адзін з іх пахіліўся над сабакай і зірнуўшы на попутчіка, шапнуў:
— Філёр! вазьмі!
Філёр падняўся са свайго месца, не сьпяшаючыся падыйшоў да попутчіка і, абапёршы лапы на яго каленах, павярнуў сваю касматую морду да свайго гаспадара, быццам пытаючыся, ці добра выпаўніў заданьне.
Элегантная кампанія рассьмяялся.
— Які мілы жарт — падумаў попутчік і усьміхнуўся, пазіраючы на незнаёмых.
Філёр вярнуўся на сваё месца.
Гутарка перайшла на іншыя тэмы. Цяпер гаварыла дама. Гаварылі аб шаўковых паньчохах, а вялікіх цэнах, аб тым, як трудна знайсьці добры тавар.
Цягнік ужо прыйшоў. Толькі адзін вагон ідзе проста ў Менск. Калі сядзеш у іншы — у Оршы будзе перасадка. Попутчік знайшоў гэты вагон і уцешыўся, пабачыўшы там бачаную нядаўна кампанію. Пачаў разглядацца навокал, шукаючы для сябе месца.
— Вы шукаеце месца? — падыйшоў да яго адзін з незнаёмых джэнтэльмэнаў. — Вось ваша месца.
І паказаў рукой на незанятую лаўку.
— Сядайце — казаў далей незнаёмы упаўголасу, каб ня чулі іншыя пасажыры — вы арыштаваны, зразумела? Вось ордэр.
І чэкіст паказаў нейкую паперку.
Попутчік ускрыкнуў:
— Як? за што? чаму?
— Цсс! — успакоіў яго незнаёмы — не цяпер, тут публіка, пасьля пагаворым… Сядайце, можаце прылегчы… Філёр! на месца!
І Філёр паслушна палез пад лаўку попутчіка на паказанае яму месца.
Чэкісты далей гутарылі аб розных рэчах. Пасьля заснулі. Заснулі і ўсе пасажыры ў вагоне. Ня спаў толькі попутчік і яго вартаўнік — Філёр. Як толькі попутчік паварухнецца, сабака бурчыць. Попутчік стараўся нават ня дышаць, каб не злаваць свайго нямілага суседа пад лаўкай.
Дый як ён мог спаць! У галаве гудзелі думкі: за што? тут хіба напаразуменьне! поўна неспадзевак у гэтым саюзе савецкіх рэспублік! але за штож мяне? дык-жа я перамяніў свае адносіны да саветаў! дык-жа я ўжо даўно ані словам, ані пяром не выступаў проці іх! дык-жа я — „попутчік“! Я прыбыў сюды зусім легальна!.. Дык чаго-ж ім ад мяне трэба?
У адказ на гэтыя пытаньні Філёр няпрыязна бурчэў пад лаўкай.
Раніцай кампанія разьбілася. Пан са стрэльбай у футляры разьвітаўся з панам бяз стрэльбы і з ягонай дамай. Селі на звошчыцкія санкі: чэкіст побач попутчіка, дама ў іх на каленах, пры нагах разлёгся Філёр.
— Савецкая вуліца, ГПУ — скамандаваў чэкіст звошчыку.
Паехалі. Гэтыя сані вязьлі попутчіка ў няведамую будучыню.
— Федя! ці ты хутка вернешся? — спыталася дама чэкіста.
— Але. Скора. Вось только яго здам.
„Яго“ — значыцца попутчіка.
У камэндантуры ГПУ звычайная процэдура. Адзін „здаў“, другі „прыняў“, расьпісаўся. Пасьля вобыск. Пасьля нейкі калідор, рад дзьвярэй. Адны з іх адчыніліся перад попутчікам. Нары, вакно з рашоткай. Брудныя, са сьлядамі клапоў сьцены…
А пасьля доўгія гадзіны панурых думак, можа дні і ночы, а можа месяцы, а можа гады нават.
Думак, якія пачаліся ў дзень новага году, ды якія давялі попутчіка да перакананьня, што аднак „наши пути расхкодятся“.
Думкі.
Гэтым „попутчіком“ быў аўтар вось гэтых успамінаў.
Але, запраўды, я ехаў туды як „попутчік“, сымпатык, веручы сьвята, што там творыцца новае харошае жыцьцё, што там на культурнай беларускай ніве буду мець шырокае поле дзеля працы.
Нядзіва! Дыкжа-ж я гэтулькі чуў аб „вялікім савецкім будаўніцтве“, аб росквіце ў старонцы пралетарскае дыктатуры навукі, мастацтва, тэхнікі, абсамавызначэньні народаў, якія „дабравольна“ злучыліся ў саюз савецкіх рэспублік, і ў канцы — што для мяне, як для Беларуса, было найбольш заманчыва, — я чуў аб беларусізацыі Беларускай Савецкай Рэспублікі: аб дзяржаўных тэатрах, аб школах, аб шырокай выдавецкай рабоце…
І гэтак далей.
Перад сваім выездам я ўсяму гэтаму верыў. Тыя, хто адносіўся крытычна да майго энтузіязму, ня здолелі пераканаць мяне. Я ехаў поўны веры ў гэтае іншае, лепшае жыцьцё, не спадзяючыся, што мае ілюзыі так хутка разьвеюцца.
Прыехаўшы ў Савецкую Беларусь я папаў на рад урачыстасьцяў: навуковы зьезд, арганізаваны Інбелкультам у Менску, адкрыцьце ў Віцебску другога дзяржаўнага тэатру… Гэта былі часы Нэп’а, калі быў прыватны гандаль, значыцца ня было голаду, ня было колхозаў і вёска давала гораду спажывецкіх прадуктаў даволі. Адным словам на першы пагляд жыцьцё мела характар нармальны.
І калі за два тыдні да майго арышту мяне паклікалі ў ГПУ на дапрос, які па свайму тону можна-б назваць прыяцельскай гутаркай і які ня збудзіў ува мне ніякіх падазрэньняў, калі пасьля запрапанавалі мне, каб я стараўся атрымаць права савецкага грамадзянства, я адказаў радасна:
— Калі толькі магчыма, з найвялікшай ахвотай. Дык-жаж я дзеля гэтага і прыехаў сюды, каб тут жыць, працаваць…
— Дык чаго-ж больш! Пішэце, таварыш, паперку. У нас гэта хутка. Зараз пазвонім па тэлефону, каб вам не рабілі ніякіх перашкод…
Запраўды, праз дзесяць дзён (але!) я ўжо быў савецкім грамадзянінам, а, атрымаўшы грамадзянства, на чацьвёрты дзень быў… арыштаваны.
Усяго на волі я быў нядоўга. Прыехаў у СССР 17 лістапада 1926 г., а 1 студня 1927 ужо мяне арыштавалі.
Пасьля першага выданьня маіх успамінаў у польскай мове п. з. „Siedem lat w szponach GPU“ часта да мяне зварачваліся з пытаньнем, чаму я нічога ня пішу аб тым, што было да майго арышту, чаму ня пішу аб прычынах і г. д.
Зумысьля я ня пісаў аб гэтым. Скажу чаму: проста было мне сорамна. Сорамна было, што я, ужо не дзяцюк, даў так наіўна, так дурнавата, гэтак бязьмежна недарэчна ашукаць сябе. Я гэтак бяскрытычна верыў тады у савецкі міраж, што нават агентаў ГПУ прыймаў за людзей, якім можна верыць, амаль што не за сваіх прыяцеляў…
Расчараваньне прыйшло надта позна…