Маці мая, матуля мая,
мінулае гора ў тваёй сівізьне…
Я, схіліўшыся ў думках,
пакорна стаяў;
за вокнамі слаўся сьнег.
Слаўся сьняжынкамі,
слаўся над краем,
слаўся, будзіўшы ўспаміны стацьцём…
Маці, матуля мая дарагая,
мне расказала
пра наша жыцьцё:
1
… — Студзень. Шосты год.
Дваццатае сталецьце.
Водзе ў карагод
голад свае сеці.
Холадна. Мароз.
Узор на вокнах віўся.
Добра-б толькі рос, —
ты, сынок, радзіўся.
2
— Помню той вечар
вецер ня выў.
Шукалі за печчу
„святое травы“…
Малілася хата, —
ў пашане Спас…
— Будзе багаты,
шчасьлівы час!..
Больлю затросься
бацькавы твар, —
цяжка жылося,
мацней цяжар.
Высахлі грудзі,
хата, як склеп…
Добрыя людзі
прынесьлі на хлеб.
3
І ў гэты вечар
і вецер ня выў,
і сьнег карцеччу
у вочы ня біў.
У горадзе звонка,
вітрыны, агні;
гудуць беспрасонку
і ночы і дні.
Са сьвістам ізвозчык
імчыцца з гары.
Вярбуюць на плошчы
кіно-ліхтары.
Оркестра склікае
ў кафэ-рэсторан.
Тракцір забаўляе
песьняй цыган.
4
І ў гэты вечар
і вецер ня выў…
Меў вочы, як сьвечы,
гарадавы.
Глуха ў завулках, —
бяднота, гальлё.
Лахмоцьце прытулак
падпольлю дало!
Ні хлеба, ні сала,
галодная сьмерць.
Рабочы ў падвалах
выкоўвае сьмерч.
І рвецца з падпольля:
„Далоў царскі стан!“
Ня будзе Менск болей
кафэ-шантан.
5
Вясна прыляцела з надзеяй —
можа ўдасца работу знайсьці.
Але, дзе заработак, дзе ён?
да каго і куды ісьці?
І нявесела ў згорбленай хаце,
грудзі точыць бяда, як іржа.
Хто-ж за горкія сьлёзы заплаціць?
Камень сьмерці на сэрцы ляжаў.
Бацька ў тракціры з сябрамі
прапівае сваё паліто.
Бывае, сваімі рукамі
задушыць быў цябе гатоў.
Цярпелі нядолевы кпіны,
жылі кропляю бруднай расы.
Дачакалі вальнейшай хвіліны
сівыя мае валасы.
6
Заўсёды клумкі клопатаў,
сьлёзы, бой, грызьня.
Жыцьцё мінала з грохатам,
як пыл ды з-пад каня.
Вадой… І сталі-б сьвежымі
і вуліцы і шлях.
Жыцьцё такое-б-з вежаў мы,
ўгнаілася-б зямля!
Але ціскала гора нас, —
тупой сякеры сталь.
І так, жыцьцём заморана,
гібела бедната.
Але за што? За што гэта —
адны ў сухотах мруць,
другія сытным рогатам
дукаты ў банк кладуць?
7
Задуменны, нібы вучоны,
на вуліцы бацька блукае,
А на рынку тракцір разгонны
разгулам яго заклікае.
Не працуе, праца — нічога,
дзе мага яго вочы лезуць.
Раз п‘яны страсануў гарадавога,
трасануў, пяючы марсельезу.
Гаварылі яшчэ, што азартам
аб калена зламаў „селядзец“.
Прыляцела суседняя варта…
Так вісела бяда на бядзе.
Судзілі. Сядзеў. Вышаў.
А ў сэрцы кіпіць непагода…
Кароткія-ж ніткі зацішша
ўвосені шостага году.
8
Гора з бядою халоднай навалай
грудзі сьціскалі, як змрочныя дні.
Ой-жа ня лёгка жыцьцё каратала,
сьлёзы сушыла ня раз на агні.
Ня мала бялізны сьцірала па людзях,
вечна на пальцах былі вадыры.
Сілы губляла, атручвала грудзі
Флёркай, крахмалам… дый што гаварыць!
Помню, стаяла праклятая восень.
Хто-ж гэта знае, дзе стрэнеш бяду?
Табе ўжо сабралася месяцаў восем;
вецер няшчасьцем над намі падуў:
бацька, як вып‘е, — вар‘ятам рабіўся,
і так вось п‘яныя ў загрудкі ўзяліся, —
ведама, што і нажы ў іх з сабой…
Бацькі ня стала… Заліўся крывёй.
9
Ворагу толькі і болей нікому
долю такую жадаю.
Бегчы часамі хацелася з дому.
Як пражыла? Ня знаю…
Кідацца мне давялося ня мала, —
да цёмнага змроку ад раньніх зарніц.
Я ўжо казала, халоднай навалай
грудзі слабелі, як сталь на агні.
Дзе-ж я магла хоць падумаць часамі,
што ўсё-ткі сапраўды лягчэй зажыву:
ведала толькі, — на сэрцы камень,
ведала толькі, — палын-траву.
Ой-жа, з мінулым ня лёгка расстацца,
ой-жа, ня лёгка вось так расказаць…
Дваццаць гадоў праляцела… Дваццаць…
................
Матчыны скроні прамыла сьляза…
ГАДЫ ДЗІЦЯЧЫЯ
10
На Пярэсьпе[1] нарачыта
сабіралася дзятва.
І ня раз і ня два
мне была мая разьбіта
за лаптою галава.
На магілках Старажоўскіх[2]
праз крыжы і курганы,
лазіў я па каштаны,
і кожны раз і неяк лоўка
рваў картовыя штаны.
Галубоў ганяў са сьвістам.
Часта — выстраімся ў рад
і цішком, праз плот, у сад,
здымем яблыкі дачыста
і за грыўню Шлёму ў — склад!
І гулялі кожны вечар
У „вайну“ супроць паноў.
І вакно і не адно
ў гэты вечар пакалечым.
Ну, а заўтра? — заўтра зноў…
11
Прывучаць мяне сталі да працы,
за шавецкі ўсадзілі варштат.
Стаў я корчыцца, клеіць абсацы,
шнураваць памаленечку стаў.
Незадоўга паслалі вучыцца, —
купіў з пераплётам „букварь“ —
стала „молнией“ мне „бліскавіца“,
і „хозяином“ стаў „гаспадар“…
Весялей і на сэрцы ў матулі,
як-ні-як, не байдосую больш.
Харашэй прыадзелі, абулі,
і ў кішэні зароблены грош.
Меў яшчэ і другі заработак,
быў прыслужнік царквы — панамар.
З папяросай, у лякавых ботах,
па нядзелям хадзіў на бульвар
і валондаўся цэлымі днямі;
слухаў сьпевы катрынкі заўжды,
і разглядваў сабе ў панараме
за капейку усе гарады.
З тэй пары, як відаць, палюбіў я
родных вуліц і гоман і крык…
Эх, зялёныя дні, дарагія,
бястурботнай дзіцячай пары.
12
Былі часы! Разносіў вецер іскры!
Матуля добрая,
успомні тыя дні!
І ўноч і ўдзень
прыносіў нам вятрыска
і страх, і дым,
і голад,
і агні…
Я помню:
раніца ліпнёвая стаяла,
разрываліся
гарматы, нібы гром.
А ў горадзе
шалёнаю навалай
разносіў плач
разьюшаны пагром.
Як расы зарою на байдане,
так на бруку выбітага шкла.
Крамы ўзломаны
ваякамі Пазнані;
сіла чорная па гораду прайшла.
Маці, бедная,
старэнькая матуля,
перахрысьціла я,
ўзяла з камолы хлеб;
а ў сьцены стукалі
сьвінцом гарачым кулі…
Мы паціханьку
паўзьлі
хавацца ў склеп.
Мінула ноч…
Замоўклі кулямёты…
Над пажарышчамі
віўся дымны чад.
З склепу вылезьлі,
на плошчу зноў я зьлётаў:
— Прышлі Чырвоныя!
Чырвоныя!
…Парад!
13
Холадна. Застыў
шумлівых вуліц гул.
Бягу ў копэратыў
раней заняць чаргу.
Поўна галава
радасьці, надзей: —
будуць выдаваць
воблу і алей…
Чую нараканьні,
дзе ні закрані:
— „Трэба чвэрць, а глянеш, —
толькі залатнік“.
Бабы ўсё скавычуць:
— „абіраюць голь, —
выдаюць сярнічкі,
а хаваюць соль“…
∗
Пішуць для парадку,
крэйдай, як па норме,
на грудзёх, на латках,
кожнаму свой номэр.
У мяне дзесяты.
а прыйшоў другім.
Хочацца да хаты —
сьцеражэш чаргі…
∗
Сонца разбудзіла
прозалаць-зара, І мяне зьмяніла
замярзаць сястра.
ДНІ ЮНАЦКІЯ
14
Вей-вецер з поўначы прынёс і раскідаў
завею сьнежную, ахутваючы горад.
У вёску дальнюю (гарэлі ў небе зоры)
пайшла нас моладзі рабочай грамада.
Прысады ўбраныя ў сярэбраны паркаль.
Дарога доўгая… Застыўшыя відалі.
Стагналі правады халодным гулам сталі.
Ільдом пакрылася шырокая рака.
За вёрст семнаццаць мы, а можа і далей,
ішлі ў абмен пуцінай сьнежна-сіняй.
І несьлі — хто цьвікі, хто хустку, хто гадзьньнік,
і ўсе авеены пяшчотамі надзей.
Мінаем хаты мы… Палёў гаспадары
Прымаюць нас далёка не гасьцінна:
Даюць нам для пацехі бульбы поўасьміны, —
А мароз узводзіць белыя муры.
І крыўда і мароз у сэрцы струны рвуць;
Такое першае маё азнаямленьне:
Ішоў у вёску я — віліся лятуценьні,
Ішоў дамоў — схіліўшы галаву!
15
Сонца адно у ваконца вакно
пастукае, нехаця скажа:
— Настала жыцьцё,
сваё лахмацьцё
вязі —
па гразі,
— распрадажа!
Галодны час… Старасьвецкі абраз
для глянсу алеем абмажуць.
— Маць тваю так!
Самога Хрыста
нясі —
галасі,
— распрадажа!
Шаўцы-бедната паходны варштат
паставяць, начыньне разьвяжуць.
Да вечару й што-ж,
без работы нож
і зноў
адно,
— распрадажа!
Вясёлы заўжды карчмар малады
сёньня нявесела кажа: — Цяжка цяпер,
трэба цярпець:
вязу —
казу,
— распрадажа!
Так тваю маць!.. Дзе-ж хлеба дастаць?
Трупам на вуліцы ляжаш.
Ой, галыцьбе,
дык самога сябе,
сябе, —
за рубель,
— рас-пра-дажа!
16
Інакшыя дні,
інакшыя словы
разьлівам прадвесьні зьвіваюць жыцьцё…
Сьцелюцца думкі сузорнай падковай,
вясёлкавы ў сэрцы пылае касьцёр.
Пазвала жыцьцё
за напружную працу,
бо ў спадчыну нам ад прышэльцаў былых —
на фабрыках нашых разьбітае, братцы,
разьбітае ўсё —
варштаты, катлы,
і сьцены ўзарваны,
і толькі руіны
раскінуты цэглай.
Як-жа тут быць?
— Пазвала жыцьцё
адбудоўваць краіну,
пасьля перамогі
пасьля барацьбы.
17
гады мінулі, ой, гады цяжкія,
дый прышлі дзянёчкі, толькі ўжо другія.
І дзянёчкі сьцелюцца новай пуцявінай,
дый гукае кліча маладосьць краіна.
І зьбірала-звала гулам віратлівым
дый мяне пазвала, — знача я шчасьлівы!
І забудзем гора, што было заўчора,
дый збудуем горад, пролетарскі горад.
І зазвоняць фабрыкі, і ўзрасьце над краем
дый крылатай гордасьцю доля залатая.
І гады мінулі — не вярнуць ніколі.
Стаў я ўжо інакшым, стаў я комсамолец!..
18
Сёньня дваццаць мне!
Яшчэ ня мала жыць,
Відаць, прыходзіцца
адкінуць лятуценьні…
Калісьці йшоў я —
з сонцам на нажы,
любіў часамі
крышку бурапеніць.
(І выпіць чарачку…
Была такая справа).
Ляцела зоранька мая за небасхіл.
І сонца ветлы сьвет,
і сонца сьвет яскравы
зацямнялі чорныя грахі.
І не адзін я быў,
з таварышамі разам,
з таварышамі, дружнай грамадой
байдосавалі сілу і ні разу
па-чалавечаму ня выйшлі мы з піўной…
Але выпадкам,
дзівішся ў надзвычай,
выпадкам вынырнуў
з атручаных богэм.
І новае жыцьцё
стварыла новы звычай,
а ён прынёс
бязьмежжа новых зьмен.
Пазнаў жыцьцё
праз цемень дзён разгулу;
як страшна ўспомніць
хмельна-п‘яны год.
Але мінулае лично
застыла-патанула
ў цёмнасіняй зарасьлі балот!
19
Вось часамі ўвечары, ў даўгія вечары,
аб мінулым хочацца думаць, гаварыць.
Сьцежкі палыновыя замучанай зямлі
кветкамі вясновымі зайгралі, расьцьвілі.
Сёньня ня сустрэну я ні сьлёзаў, ні журбы, —
радасьць сонцам сьцелецца, шчасьце барацьбы!
Звонам разьліваецца, гоманам крыніц,
баявая будучыня — бронзавыя дні.
∗
Казалі многа нам і рознае заўсёды,
ў каго і чым набіта галава:
Ці-ж вы народ, вось як і ўсе народы,
падобна нацыі з культураю прыгоднай?
І што ў вас ёсьць, — адвечная дрыгва?
Казалі многа нам і… несьлі нам нямала,
бяда за бедамі імчалася угрунь.
Глумілі нас, накінуўшыся шквалам, —
За што? Хіба за тое, што, як кажуць, нас злучала
адно — нацыянальнае — каўтун?!
За тое, што выносьлівых і цёмных
І многа так патрэбных дужых сіл…
Душылі змораных, скрываўленых, палонных, за працай чорнаю, на панскіх на загонах —
іх сьлед раскінуты мільёнамі магіл.
Казалі многа нам… Ці-ж ветры не навеюць? —
Мужык і хам, і гад, і галыцьба.
І чым ня лаялі прыблудныя зладзеі
краіну, дзе спрадвек пакутнасьці завеі,
дзе ня ўгледзіш чалавека без гарба.
Казалі нам… А мы ў адказ нямнога…
Паўстаў прыгнечаны працоўнай стараны!
Жыцьцё зьмянілася! Ня будзе больш вастрогам
Вякі над кручаю! Сьвяткуем перамогу!
Заплакалі разьбітыя званы…
Пайшоў і я дарогай камяністай,
пайшоў з рабочымі пад сьвіст ліхіх віхур
Пайшоў бадзёры я, з прыпеўнасьцю агністай.
І сёньня разам я з грамадай комуністаў
за цэглай цэгліну ўкладаю ў новы мур…
∗
Сьцежкі палыновыя замучанай зямлі
кветкамі вясновымі зайгралі, расьцьвілі.
Сёньня ня сустрэну я ні сьлёзаў, ні журбы,
радасьць сонцам сьцелецца, шчасьце барацьбы.
Буйнымі калосьсямі зацьвіла дрыгва, —
Беларусь працоўная — краіна хараства!
Звонам разьліваецца, гоманам крыніц —
баявая будучыня — бронзавыя дні.
20
Дваццаць першая йдзе вясна,
не адна зазвоніць струна.
Абуджу ў сэрцы тысячы струн —
у бязьмежны ў сусьвет — угрунь!
Рукі ў гору, а грудзі наўсьцяж,
і ў дарогу, на крыльлях жыцьця.
Я пазнаю і радасьць і ўздым
ў сьвеце новым, інакшым, другім…
Дваццаць першая йдзе вясна —
не адна зазвоніць струна!..
Прапануем да спампаваньня!