вырадзіўся. Асобы, даказаўшыя сваё шляхецтва, атрымліваюць спэцыяльныя „лісты", якія яны хавалі, як фамільны скарб, каторы можа прыгадзіцца дзеля іх наступнікаў.
Адмежаваньню шляхецтва ад другіх станаў грамадзянства дапамог „Земскі попіс" 1528 г., у якім было пералічана ўсё шляхецтва, павіннае адбываць вайсковую службу. Гэты рэестр стаў як-бы шляхецкай кніжкай, у якую зьвярталіся за спраўкамі пры спрэчках аб шляхетным пахаджэньні.
Для выдзяленьня шляхецтва паслужылі і асобныя граматы; яны выдаюцца вялікім князем з XVI в. пры якіх-небудзь урачыстасьцях.
Палажэньне шляхецтва, у параўнаньні з „простымі людзьмі", выдзялялася тым, што шляхціц заўжды заставаўся вольным чалавекам. Земскімі прывілеямі была забясьпечана недатычнасьць асобы шляхціца і яго маёмасьці; бяз суду яго не маглі пакараць сьмерцю, пасадзіць у турму, конфіскаваць маёмасьць, налажыць грашовы штраф. За рану, калецтва і няўмыснае забойства шляхціца накладалі болей высокія штрафы ў 12 рублёў, 30 коп і 100 коп грошай.
У судох прысяга шляхціца вельмі часта была рашучым довадам. Быў яшчэ шэраг прывілеяў для шляхты.
А з паловы XV в. толькі шляхціцы прымаюць удзелы на вялікіх вальных соймах у вырашэньні важнейшых політычных пытаньняў.
Абавязкам шляхты была вайсковая служба. Лік выстаўленага войска залежыў ад велічыні маёмасьці, заможнасьці і ўмоў, на якіх была дала зямля. З пачатку XVI ст. вайсковая служба рэгулявалася соймавымі „ухваламі", у залежнасьці ад ліку сялянскіх служб у шляхецкім маёнтку. Звычайнай нормай было выстаўленьне аднаго коннага жаўнера ад 10—8 сялянскіх службаў.
Стан паноў і князёў нічым ня розьніўся паміж сабой, апрача тытулу, які не даваў жадных прывілеяў. Князямі зьяўляліся патомкі Рурыкавічаў, Гэдымінавічаў, выхадцаў з Масквы і Орды. Паны былі патомкі радавых баяр і князёў. Стан паноў і князёў складаў групу фэодалаў, якая ўладала зямлёй з поўным правам і панствам і над якою вялікі князь меў толькі вярхоўны суверэнітэт. Князі і паны складалі вялікую вайсковую і політычную сілу, якая магла спрачацца з вялікім князем на ўплыў політыкі, — як унутранай, такі замежнай. Гэта можна ўбачыць па земскаму попісу 1528 г. Паны Кезгайлы выстаўлялі 768 коняў, на 53 кані меней, чымся ўся зямля Валынская, і на 56 коняў болей, чым уся зямля Полацкая. Паны Радзівілы выстаўлялі 621 каня, Осьцікавічы — 337 коняў, Глебавічы — 279, Хадкевічы — 198 і гэтак далей.
Такая экономічная і вайсковая магутнасьць рабіла іх гаспадарамі дзяржавы. Яны займаюць вышэйшыя ўрады, засядаюць у Радзе і карыстаюцца выключнымі правамі ў сэнсе суду, маючы права судзіцца ў самога гаспадара. З другой паловы XVI ст. шляхецтва пачынае змагацца з імі і іх выключнымі прывілеямі і дабівацца таго, што па рэформе 1563—66 г.г. стан паноў быў параўнован у сваіх асабістых правох — як політычных, так і грамадзянскіх — з шляхецтвам.
Політычная будова Літоўска-Беларускай дзяржавы.
На чале дзяржавы стаяў вялікі князь. Спачатку яго ўлада лічылася неабмежаванай, але фактычна была слабой. Ужо з першай паловы XV ст. яна становіцца выбарнай. Пасьля сьмерці Вітаўта выбіраецца Сьвідрыгайла, пасьля забойства Жыгімонта Кейстутавіча, пасаджанага
