сяляне „отчычы". Але тыя, хто доўга заставаўся, або каго пасадзіў урад, або куплялі долю ў ранейшых гаспадароў, станавіліся сябрамі, патужнікамі.
Зямля, якую абрабляў такі сваяцкі колектыў, лічылася яго ўласнасьцю. Але, апроч гэтага, заставаліся землі, якія былі ў агульным карыстаньні вёскі або, нават, воласьці.
Такі спосаб землекарыстаньня ўжываўся да другой паловы XVI ст., да зямельнай рэформы Жыгімонта Аўгуста. У 1557 г. была выдана „Устава на валокі". Згодна з палажэньнем Уставы, зямля разьдзялялася на тры полі, па аднаму кавалку ў кожным. На сярэднім полі павінна была быць сяліба. Рэформа была ажыцьцёўлена ў заходніх частках Беларусі ў XVI, а у ўсходніх пазьней — у XVII ст.
Цяглае сялянства ў XIV, XV і першай палове XVI ст. падзялілася па непахожых, нявольных, і пахожых, вольных, людзей. Усе тыя сяляне, хто спакон веку жыў на адным месцы, лічыліся непахожымі, нявольнымі людзьмі. Звычайна, хто карыстаўся сялянскім надзелам без спэцыяльных умоў дзесяць гадоў, станавіўся тубыльцам, або нявольным чалавекам. У той час працоўнага люду, у параўнаньні з прастораю дзяржавы, было мала, і паны былі зацікаўлены, каб так ці йначай затрымаць працоўных людзей у сваіх маёнтках. Ужо ў 1447 г. вялікі князь дае паном і баярам прывілей, у якім дае абавязак ня прымаць на свае землі сялян з маёнткаў князёў, паноў, шляхты і мяшчан; тое самае і паны павінны былі выконваць у адносінах да сялян гаспадарскіх. Фактычна на землях панскіх і шляхецкіх ужо ў гэтыя часы ўсё сялянства было непахожым.
На вялікакняжацкіх землях прымацаваньне да зямлі ня было бязумоўным. Нявольны селянін, прадаўшы або здаўшы другому сваю вотчыну з дазволу ўраду гаспадара, станавіўся вольным чалавекам. Калі ў сялянскай сям'і з прычыны яе павялічэньня заставаліся лішнія рукі, урад ня ставіў перашкод для іх выхаду, і яны станавіліся вольнымі. Хто кідаў сваю гаспадарку ў часы голаду або па беднасьці, таксама рабіўся вольным. Нарэшце, вольнымі былі людзі, якія рабілі спэцыяльныя ўмовы аб сваім вольным стане.
З зямельнай рэформай права пераходу зьнішчаецца, і ўсе сяляне становяцца нявольнымі людзьмі.
Павіннасьці сялян былі неаднолькавыя залежалі ад таго надзелу, якім яны ўладалі. Болей зраўняліся павіннасьці сялян з канца XVI ст., пасьля перадзелу на валокі. Павіннасьці гаспадарскіх сялян вызначаны ў „Уставе на валокі" ў артыкуле 15. Цыншу з валокі кгрунту доброго 21 грош., з сярэдняга — 12 грошай, з подлага — 8 грошай, а з вельмі подлага, пескаватага альбо балотлівого — 6 грошай; овса з волок доброго і середнего кгрунту — по две бочкі, а з подлого — одна бочка, а естли пенязьмі за овес будеть казано давати, ино за каждую бочку пять грошай, а за отвоз бочкі каждое — 5 грошай; з тых же менованых кгрунтов з каждое волокі сена воз одін, альбо тры грошы за сено, а за отвоз 2 грошы, а з вельми подлого кгрунту і овса даваті не павінны ніжчом з каждое волокі всякого грунту маюць даваці гусь альбо полтора гроша, кур двое або пенезей 16, яец двадцать або пенезей 4; на неводы грошай два, за стацею грошай полтреця, а колі стацею кажем брати ино один раз в год за тые пенязи мають давати с трыдцати волок яловицу одну, бараны два, а с каждые волоки по курати и по десяти яец, а пенезей вже того году за стацею не давати. Работа тяглым людем с каждае валокі по два дни на неделю, а толоки 4 лете, з чым кажуць, за што маеть быти отпущона им работа о божьем Нарожэнье тыйдень, о Месопустах тыйдень, о Великодни тыйдень.
