мітусіліся гандляры на станцыях, таксама капашыўся паўголы, спакойны «шчасьлівы» народ, таксама на плянтацыях працавалі кулі, таксама з паважнасьцю рухаліся белыя ўладары і бурыя мясцовыя саноўнікі. «Самы ціхі народ у сьвеце» трымаў сябе ціха, як і заўсёды.
І толькі ад тых таварышоў, з якімі Нонг меў зносіны, ён даведваўся, што пад гэтай ціхасьцю хаваецца шмат напружанасьці, чутак, чаканьня і падзей. Ніхто так ня ўмее прыкідвацца і захоўваць свае думкі, як усходнія народы.
Вось і Нонгава радзіма, Банд’ю. Як і раней, шуміць завод пана Більбо, як і раней, працуюць на яго сяляне са сваімі сапі. Трэба было пачакаць вечара, каб пабачыць тых рабочых на заводзе, да якіх Нонг быў пасланы.
Ён пашоў у свой кампонг. Вось дарога, па якой бег яго бацька, ахоплены «амокам», вось месца, дзе яго забілі…
Сустрэліся некалькі знаёмых чалавек.
— Нонг! Адкуль? Дзе ты быў?
— Справядлівасьці хадзіў шукаць.
— Куды? У Батавію?
— І ў Батавію, і ў іншыя месцы.
— Ну, што-ж табе сказалі?
— Сказалі, што спадзявацца няма на каго. Самі павінны аб сабе клапаціцца.
— Якім чынам?
— Як хочаце. Калі прыдзецца, дык і за горла ўчапіцца ворагу.
— О, каб гэта можна было!
— Пачакайце крыху — і можна будзе.
Хоць яму і казалі, каб па дарозе ён не займаўся агітацыяй і быў вельмі асьцярожным, але сваім ён палічыў магчымым сказаць крыху болей.
— Ты ў нас застаешся? — пыталіся яго.
— Пакуль што — не, а далей — ня ведаю.
Пашоў да сваёй халупы, але ледзь знайшоў яе: шалёная расьліннасьць стварыла ўжо такі гушчар, што ў ім зусім згубіліся рэшткі будынку.
Нонг прысеў на адзін з слупкоў, які калісьці служыў падставай для яго хаты. І двух месяцаў ня мінула, як ён пакінуў свой радзімы кут, але-ж якія зьмены адбыліся ў жыцьці Нонга!
Усё яго ранейшае жыцьцё адсунулася, нібы на дзесятак гадоў, і ад яго засталіся толькі вось гэтыя некалькі слупкоў. За гэты час Нонг апынуўся зусім у новым сьвеце, і родны кампонг, які нядаўна яшчэ здаваўся галоўным месцам на зямлі, — цяпер ужо быў такім нікчэмным, забытым, чужым.
У кампонгу пачулі, што вярнуўся Нонг і пацікавіліся даведацца, дзе ён быў, што бачыў і чуў. Ля яго сабраўся гурток людзей, і Нонг
208
