Родныя зьявы (1914)/У старых дубох
| ← Старасьць—не радасьць | У старых дубох Апавяданьне Аўтар: Якуб Колас 1914 год |
Дзеравеншчына → |
| Іншыя публікацыі гэтага твора: У старых дубах. |
Прапануем да спампаваньня!
У старых дубох.
Цэлы гай старасьвецкіх дубоў раскінуўся па беразі Нёмна.
Такіх дубоў цяпер рэдка дзе убачыш. Іх не чапіла рука людзкая, толькі доўгіе часы палажылі на іх свой сьлед—печаць глыбокай старасьці. І многа ўсякіх зьмен часаў бачылі гэтые нямые сьведкі. прошласьці! Жыцьцё многіх людзкіх пакаленьнёў прайшло перад імі і праходзіць, бы тые хвалі Нёмна, што пакручастым зьмеем абвівае тут іх сялібу, іх высокі, роўны груд; а яны ўсё стаяць, спакойные, важные, і жывуць сваім асобным жыцьцём. Праходзяць дні, ідуць сваёю чэрадою зімы і леты з іх халадамі і сьпякотамі, з іх з іх бурамі і навальніцамі, а яны спакойны, як чэлавек, каторы ўсё пераведаў на сьвеці, ўсё перажыў і ўжо нічога новаго не чэкае ад жыцьця, апроч сьмерці. Зваленые-ж на дол таўстые камлі з асмаленымі знізу жэрэламі іх таварышаў напаміналі жывым аб апошняй іх долі.
Ў леці пачыналася ўжо тая чуць значная зьмена, той паварот часу, калі жыцьцё прыроды ідзе на убытак. Скошэны луг і раскіданые курганамі стагі, парыжэўшые ад дажджоў і сонца, ужо гаварылі аб гэтым уміраньні. Буслы зьбіраліся ў чароды і доўга стаялі па грудах, або ляніва аглядалі лагчыны. Але было заметна, што не на пажытак пазьбіраліся яны сюды, а для якойсь-то другой справы. Пастаяўшы, павольна, адзін за адным, уздымаліся яны ў гару, кружыліся там, і кожны круг падымаў іх ўсё вышэй і вышэй. Там яны сплеталіся у адну фігуру, ў адзін шырокі круг і, не махаючы крыльлямі, плаўна і сагласна, як па камандзе, насіліся ў неаглядным прасторы сініх небясоў… Асірацелые старые дубы ў чорных шапках бусляных гнёздаў спакойна стаялі, не варушачы ніводным лістом, і купалі на сонцы свае адвечные лапы. На скошэным лузе, нідалёка ад дубоў, пасьвіліся стадкі. Там і сям сядзелі пастушкі. У кожнай іх кучы былі свае інтэрэсы, свае забаўкі і гутаркі. Сонцэ даўно ўжо звярнула с поўдня, але сьвяціла ешчэ горача. У воздусі было ціха, толькі звон летнікоў (кузуркі, падобные да пчол) зліваўся ў адну доўгую-доўгую аднатонную песьню, і, здавалася, прырода была закалыхана гэтым крыху сумным звонам. Маленькіе камарыкі-таўкунчыкі кучкамі гулялі на сонцы, якбы чыясь-то нявідная рука трасла ў воздусі маленькую сетачку.
— Чаго яны таўкуцца тут? — спытаў Грышка свайго таварыша Базыля і махнуў рукою па кучцы камарыкаў.
— Гуляюць, — кажэ Базыль: — ты думаеш, і ім ня хочэцца пагуляць? Цяпер іх час, і гуляюць.
Базыль і Грышка найлепшые дружакі. Даўно ўжо цягнецца іх дружба — як запамятаюць. Дзьве зімы у школцы сядзелі яны на аднэй лаўцы і трэйцяе лета пасуць разам кароўкі. Калі катораму маці дасць у торбачку сала, то гэтае сала разрэзвалі папалові і пяклі яго на ражончыках. А смачнае сала, спечанае над агнём у полі! Прыгнаўшы з раніцы, хадзілі разам лавіць рыбу і купацца. І ні с кім яны не злучаліся і, апроч свае кампаніі, другой не хацелі. Раз толькі сварыліся хлопцы і пасварыліся за глупства — за ножык-цыганчык, катораму уся цэна тры грошы. І толькі ў злосьці назваў Грышка Базыля Насалём — у Базыля быў доўгаваты нос, — а Базыль Грышку абазваў Рабэйзаю. Але рэдкіе здарэньня лаянкі толькі на кароткі час раскідалі іх дружбу, і хлопцы скора зноў гадзіліся, посьле чаго Базыль, водзячы пальцамі па носі, гаварыў:
— Здаецца, мой нос, Грышка, не такі ўжо вялікі?
— Ды не! — супакоіваў яго Грышка: — твой нос — мерны нос. Вось я, дык праўда рабы! — гаворачы так, Грышка хацеў учуць пацьвярджэньне Базыля, што ён не так-то рабы, бо сам Грышка не лічыў сябе рабым.
— Што тваё за рабаценьне! — казаў Базыль: — зімою зусім не знаць, а цяпер проста сонцэ трошкі асмаліла твар.
І хлопцы зноў былі дружкамі і пачыналі гульню або гаворку аб чым-небудзь. Гаворка у іх бадай ніколі ня зводзілася, а вакруг было так многа ўсяго, што давала ім страву для гутаркі.
Улягуцца часамі хлопцы пад дубом; Грышка ляжэ на спіну і колькі мінут моўчкі угледаецца на той дуб, пад каторым лежалі.
— Як ты думаеш, Базыль: ці ёсьць на сьвеці такі чэлавек, каторы-б панёс гэты дуб?
Базыль акідаў вокам дуб і, крыху падумаўшы, казаў.
— А пэўне ёсць.
І тут-жэ расказываў свайму сябру здарэньне з якім-небудзь асілкам. Так адзін мужык (Базыль нават назваў яго прозвішчэ) паехаў красьці хвою у княжэцкі лес. Ссек ён такую таўстую хвою, што і два чэлавекі не абнялі-б яе. Узваліў на воз і паганяе каня. Конь — ані з мейсца! А якраз насунуўся лясьнік. „Стой-жэ, думае ёй: — нігдзе ні ты ня дзенешся: не ўцячэш ты з гэтай хвоей“, і сам пазірае, што будзе далей. Чэлавек гэты, нічога не гаворачы, выпраг каня, прывязаў яго да канца калоды і, сказаўшы: „ніхай-жэ будзе брыдка каню“, узяўся за аглоблі і пацягнуў калоду! Лясьнік толькі галавою пакруціў — і слова не сказаў мужыку.
— Вось каб мы былі такіе дужые: усіх бы зарэчэнцаў пабілі!—Ўздыхнуўшы, гаварыў Грышка.
— Вось дзіва! што-ж іх тады біць? дзьмухнуў бы, і ўсе-б пакідаліся.
— А ці праўда, што наш Нічыпар Шулай дужаўся с чортам? — Запытаўся зноў Грышка.
— Нёж не: у яго самога чортава рабро — яго ніхто не пакоціць. —
— Ну, ніхто! а калі ў каго два рабры?
— Ведама паборэ той, у каго два… Але, мусіць той, хто мае чортава рабро, пойдзе ў пекла, — памаўчаўшы, зноў сказаў Базыль.
— Чаму ў пекла? ён-жэ родзіцца з гэтым рабром. Калі і пойдзе хто, дык пэўне маці, бо яна с чортам любілася, — сказаў Грышка.
Базыль на гэта нічога не атказаў і задумаўся.
— А каб табе, Базыль, сказалі: „Умірай цяперака і ты пойдзеш у рай“. Ці згодзіўся-б ты уміраць.
Базыль памаўчаў.
— Не! — атказаў ён.
— Чаму? —
— Мне было-б там маркотна аднаму; а тут усе: бацькі, хлопцы, ты. Каб са ўсімі, то пашоў-бы.
— І як гэта памрэ чэлавек, што з ім робіцца? — Як бы сябе самога пытаў Грышка.
— Што-ж? Душа выходзіць. Прыйдзе сьмерць і памрэш. Зяханеш разоў два і німа!.. Я бачыў, як уміраў мой дзед Гаронім. У хаці мы былі адны з дзядзькам. Як дзед сканаў, дык дзядзька атчыніў комін.
— На вошта? — спытаў Грышка.
— Каб душа выходзіла… І страшна, брат, страшна стала!
— Я-б у хаці ня ўседзіў! — стрэпянуўшыся, сказаў Грышка і потым дабавіў:
— Вось, каб яе пяруны з гэтаю-сьмерцьцю. Каб злавіў дзе, халеру, ды спаліў. Тады людзі жылі-б і жылі.
— Калі-ж бо для яе німа сьмерці.
— У сьмерці німа сьмерці, — сказаўшы гэта, Грышка углыбіўся ў думкі.
— Што-ж, брат: каб гэту сьмерць узяла другая сьмерць, дык зноў-бы сьмерць асталася. Ніяк, брат, ад яе ня выкіруешся.
— А што, Грышка: калі я памру і па сьмерці буду прыходзіць да цябе, ці будзеш ты баяцца?
— Кіньма гаварыць! чорт яе бяры с сьмерцьцю, — сказаў Грышка, падняўся, азірнуўся і пачаў сьвістаць, каб адагнаць паганые думкі.
Хлопцы сьціхлі і задумаліся.
Было тут у дубох адно мейсца, дзе Базыль любіў сядзець, пазіраць і думаць. Гэта было тое мейсца, дзе над абрывістым берагам Нёмана стаяў стары, прысадзісты, таўсты дуб. Ад доўгіх часаў бераг, падмываны вадою, паволі асоваўся і агаляў таўстое карэньня старога дуба. Сам гэты дуб крыху пахіліўся набок, як падгуляўшы гаспадар, а аголены і працягнуты пад вадою яго корэнь здаваўся нагою, і выходзіла здалёк так, што дуб збіраўся перэбрысьці Нёман. Сеўшы на гэтым корэні, Базыль пазіраў, як беглі дробные хвалі, як звівалася ў вадзе доўгая раса; вада то ўздымала яе, то апускала, то раскідала ва ўсе бакі і гуляла ёю, як вецер дымам. Каля самаго берагу стаяў у вадзе голы лазовы ражон. Ён тое і рабіў, што борздзенька ківаўся пад напорам вады. І ніколі ня меў спачыну гэты ражон: і ў дзень і ў ночы ківаўся ён, як багамольны жыд. Хіба можэ зімою, як маразы скуюць лёдам ваду, атпачыне гэты пахілак-ражон. Базыль пазіраў і думаў. А вакруг было ціха. І Базылю здавалася, што ён чуе сьпевы гэтай цішыні, доўга ён прыслуховаўся, але сьпевы былі нейкіе невясёлые, і яму стала маркотна: ўсё йшло, здавалася яму, сваею дарогаю і жыло сваім жыцьцём, сярод катораго ён пачуў сябе чужым. А Грышка тым часам бегаў па беразі і зварочываў у ваду навіслы берэг. Якраз на тым баку ішоў з вудамі рыбак.
— Дзядзька! — гукнуў Грышка: — перакінь мне закурыць. —
„Дзядзька“ азірнуў Грышку і сказаў:
— Пакуры, браце, ў сабакі!
— Рыбак — дурак! У рыбака голые бака! — атказаў яму на гэта Грышка.
— Аа-а! гэта-ж, здаецца, той самы, што пакраў яйцы с-пад сучкі? — гукнуў с таго берагу рыбак.
Не сцяміўшы насьмешкі, Грышка не знайшоў нічога сказаць і толькі спытаў:
— С-пад якой сучкі?
— Што брэшэ с-пад анучкі.
— Каб ты-ж, дай Бог, нічога не злавіў, каб ты ўсе вуды папарываў!—
А рыбак рагатаў і начэпліваў на вудачку чэрвяка.
Пабегаўшы па беразі ешчэ колькі часу, Грышка пашоў шукаць Базыля. Углубіўшыся ў свае думкі, Базыль нічога не ўважаў і сядзеў усё на тым-жэ дубовым карэньні, дзе сядзеў і раней. Звесіўшы ногі над вадою, пазіраў ён ў ніз, як цёк Нёман. Тут было глыбока, і вада мела цёмны колер ад гэтай глыбіны. Аб чым-жэ думаў хлопчык? Відаць, нешта важнае і сур’ёзнае, бо губы яго былі шчыльна самкнуты, а вочы пазіралі кудысь-то ў глыб. Схаваўшыся за куст, Грышка моўчкі паглядаў за сваім сябрам. І без усякай злой мысьлі раптам выляцеў з-за куста і гукнуў на ўсю моц:
— Га-а!
Знячэўку Базыль так перэпалохаўся, што ўвесь задрыжаў і патскочыў. Спужаўшыся, ён ня мог ужо утрымацца і ссунуўся ў ніз. На момэнт, зачапіўшыся лапцем за дубовы корэнь, павіс галавой над гладзьдзю вады, а потым шугнуў і прапаў з вачэй. Нёман злёгка здрыгануўся, вада расступілася і дала нешчаснаму хлопчыку мейсца ў мокрых і халодных сваіх недрах ды колькі кругоў пабегла па вадзе ва ўсе бакі. Разы два ці тры паказалася яго галава; рука незграбна і сударажна лавіла воздух, зрабіўшы невялічкі паўкруг, і, захлёбываючыся, прапаў на зусім…
Грышка ня ведаў, што так можэ кончыцца яго дурасць, і ён падняў праразлівы крык і лямант.
— А Божэ-ж мой! утапі-і-іўся!
— Гвалт, людзі, ратуйце!
Другіе пастушкі зьбегліся на гэты крык і прылучылі свой лямант.
Рыбак дабег першы. Скінуўшы адзежу, адважна рынуўся ён у ваду.
Зьбегліся людзі.
Заламаўшы рукі, маці, разрываючым душу крыкам, галасіла і прычытвала.
Як непрытомная, кідалася яна ў ваду, ды яе трымалі мужчыны…
Сонцэ так сама пазірала любоўна і на гэту зьяву; так сама было ціха ў прыродзі і ўсё жыло сваім жыцьцём. Старые дубы стаялі спакойна, важна, як і заўсягды. Толькі галкі, спуджэные людзкім крыкам, пазлеталі з дубоў ды сіваваронкі с сярдзітым краканьнем кружыліся над дуплястымі дзерэвякамі, якбы злуючы на тое, што патрывожылі без усякай прычыны іх прывольны спакой, зіялі на сонцы сваім зялёным пер’ем.
Базыля выратавалі і аткалыхалі, але посьле такога здарэньня, ён утраціў голас і застаўся нямым.