Родныя зьявы (1914)/У старых дубох
| ← Старасьць—не радасьць | У старых дубох Апавяданьне Аўтар: Якуб Колас 1914 год |
„Дзеравеншчына“ → |
| Іншыя публікацыі гэтага твора: У старых дубах. |
Прапануем да спампаваньня!
У старых дубох.
Цэлы гай старасьвецкіх дубоў раскінуўся па беразі Нёмна.
Такіх дубоў цяпер рэдка дзе убачыш. Іх не чапіла рука людзкая, толькі доўгіе часы палажылі на іх свой сьлед — печаць глыбокай старасьці. І многа ўсякіх зьмен часаў бачылі гэтые нямые сьведкі прошласьці! Жыцьцё многіх людзкіх пакаленьнёў прайшло перад імі і праходзіць, бы тые хвалі Нёмна, што пакручастым зьмеем абвівае тут іх сялібу, іх высокі, роўны груд; а яны ўсё стаяць, спакойные, важные, і жывуць сваім асобным жыцьцём. Праходзяць дні, ідуць сваёю чэрадою зімы і леты з іх халадамі і сьпякотамі, з іх бурамі і навальніцамі, а яны спакойны, як чэлавек, каторы ўсё пераведаў на сьвеці, ўсё перажыў і ўжо нічога новаго не чэкае ад жыцьця, апроч сьмерці. Зваленые-ж на дол таўстые камлі з асмаленымі знізу жэрэламі іх таварышаў напаміналі жывым аб апошняй іх долі.
Ў леці пачыналася ўжо тая чуць значная зьмена, той паварот часу, калі жыцьцё прыроды ідзе на убытак. Скошэны луг і раскіданые курганамі стагі, парыжэўшые ад дажджоў і сонца, ужо гаварылі аб гэтым уміраньні. Буслы зьбіраліся ў чароды і доўга стаялі па грудах, або ляніва аглядалі лагчыны. Але было заметна, што не на пажытак пазьбіраліся яны сюды, а для якойсь-то другой справы. Пастаяўшы, павольна, адзін за адным, уздымаліся яны ў гару, кружыліся там, і кожны круг падымаў іх ўсё вышэй і вышэй. Там яны сплеталіся у адну фігуру, ў адзін шырокі круг і, не махаючы крыльлямі, плаўна і сагласна, як па камандзе, насіліся ў неаглядным прасторы сініх небясоў… Асірацелые старые дубы ў чорных шапках бусляных гнёздаў спакойна стаялі, не варушачы ніводным лістом, і купалі на сонцы свае адвечные лапы. На скошэным лузе, нідалёка ад дубоў, пасьвіліся стадкі. Там і сям сядзелі пастушкі. У кожнай іх кучы былі свае інтэрэсы, свае забаўкі і гутаркі. Сонцэ даўно ўжо звярнула с поўдня, але сьвяціла ешчэ горача. У воздусі было ціха, толькі звон летнікоў (кузуркі, падобные да пчол) зліваўся ў адну доўгую-доўгую аднатонную песьню, і, здавалася, прырода была закалыхана гэтым крыху сумным звонам. Маленькіе камарыкі-таўкунчыкі кучкамі гулялі на сонцы, якбы чыясь-то нявідная рука трасла ў воздусі маленькую сетачку.
— Чаго яны таўкуцца тут? — спытаў Грышка свайго таварыша Базыля і махнуў рукою па кучцы камарыкаў.
— Гуляюць, — кажэ Базыль: — ты думаеш, і ім ня хочэцца пагуляць? Цяпер іх час, і гуляюць.
Базыль і Грышка найлепшые дружакі. Даўно ўжо цягнецца іх дружба — як запамятаюць. Дзьве зімы у школцы сядзелі яны на аднэй лаўцы і трэйцяе лета пасуць разам кароўкі. Калі катораму маці дасць у торбачку сала, то гэтае сала разрэзвалі папалові і пяклі яго на ражончыках. А смачнае сала, спечанае над агнём у полі! Прыгнаўшы з раніцы, хадзілі разам лавіць рыбу і купацца. І ні с кім яны не злучаліся і, апроч свае кампаніі, другой не хацелі. Раз толькі сварыліся хлопцы і пасварыліся за глупства — за ножык-цыганчык, катораму уся цэна тры грошы. І толькі ў злосьці назваў Грышка Базыля Насалём — у Базыля быў доўгаваты нос, — а Базыль Грышку абазваў Рабэйзаю. Але рэдкіе здарэньня лаянкі толькі на кароткі час раскідалі іх дружбу, і хлопцы скора зноў гадзіліся, посьле чаго Базыль, водзячы пальцамі па носі, гаварыў:
— Здаецца, мой нос, Грышка, не такі ўжо вялікі?
— Ды не! — супакоіваў яго Грышка: — твой нос — мерны нос. Вось я, дык праўда рабы! — гаворачы так, Грышка хацеў учуць пацьвярджэньне Базыля, што ён не так-то рабы, бо сам Грышка не лічыў сябе рабым.
— Што тваё за рабаценьне! — казаў Базыль: — зімою зусім не знаць, а цяпер проста сонцэ трошкі асмаліла твар.
І хлопцы зноў былі дружкамі і пачыналі гульню або гаворку аб чым-небудзь. Гаворка у іх бадай ніколі ня зводзілася, а вакруг было так многа ўсяго, што давала ім страву для гутаркі.
Улягуцца часамі хлопцы пад дубом; Грышка ляжэ на спіну і колькі мінут моўчкі угледаецца на той дуб, пад каторым лежалі.
— Як ты думаеш, Базыль: ці ёсьць на сьвеці такі чэлавек, каторы-б панёс гэты дуб?
Базыль акідаў вокам дуб і, крыху падумаўшы, казаў.
— А пэўне ёсць.
І тут-жэ расказываў свайму сябру здарэньне з якім-небудзь асілкам. Так адзін мужык (Базыль нават назваў яго прозвішчэ) паехаў красьці хвою у княжэцкі лес. Ссек ён такую таўстую хвою, што і два чэлавекі не абнялі-б яе. Узваліў на воз і паганяе каня. Конь — ані з мейсца! А якраз насунуўся лясьнік. „Стой-жэ, думае ёй: — нігдзе ні ты ня дзенешся: не ўцячэш ты з гэтай хвоей“, і сам пазірае, што будзе далей. Чэлавек гэты, нічога не гаворачы, выпраг каня, прывязаў яго да канца калоды і, сказаўшы: „ніхай-жэ будзе брыдка каню“, узяўся за аглоблі і пацягнуў калоду! Лясьнік толькі галавою пакруціў — і слова не сказаў мужыку.
— Вось каб мы былі такіе дужые: усіх бы зарэчэнцаў пабілі! — Ўздыхнуўшы, гаварыў Грышка.
— Вось дзіва! што-ж іх тады біць? дзьмухнуў бы, і ўсе-б пакідаліся.
— А ці праўда, што наш Нічыпар Шулай дужаўся с чортам? — Запытаўся зноў Грышка.
— Нёж не: у яго самога чортава рабро — яго ніхто не пакоціць. —
— Ну, ніхто! а калі ў каго два рабры?
— Ведама паборэ той, у каго два… Але, мусіць той, хто мае чортава рабро, пойдзе ў пекла, — памаўчаўшы, зноў сказаў Базыль.
— Чаму ў пекла? ён-жэ родзіцца з гэтым рабром. Калі і пойдзе хто, дык пэўне маці, бо яна с чортам любілася, — сказаў Грышка.
Базыль на гэта нічога не атказаў і задумаўся.
— А каб табе, Базыль, сказалі: „Умірай цяперака, і ты пойдзеш у рай“. Ці згодзіўся-б ты уміраць.
Базыль памаўчаў.
— Не! — атказаў ён.
— Чаму? —
— Мне было-б там маркотна аднаму; а тут усе: бацькі, хлопцы, ты. Каб са ўсімі, то пашоў-бы.
— І як гэта памрэ чэлавек, што з ім робіцца? — Як бы сябе самога пытаў Грышка.
— Што-ж? Душа выходзіць. Прыйдзе сьмерць і памрэш. Зяханеш разоў два і німа!.. Я бачыў, як уміраў мой дзед Гаронім. У хаці мы былі адны з дзядзькам. Як дзед сканаў, дык дзядзька атчыніў комін.
— На вошта? — спытаў Грышка.
— Каб душа выходзіла… І страшна, брат, страшна стала!
— Я-б у хаці ня ўседзіў! — стрэпянуўшыся, сказаў Грышка і потым дабавіў:
— Вось, каб яе пяруны з гэтаю сьмерцьцю. Каб злавіў дзе, халеру, ды спаліў. Тады людзі жылі-б і жылі.
— Калі-ж бо для яе німа сьмерці.
— У сьмерці німа сьмерці, — сказаўшы гэта, Грышка углыбіўся ў думкі.
— Што-ж, брат: каб гэту сьмерць узяла другая сьмерць, дык зноў-бы сьмерць асталася. Ніяк, брат, ад яе ня выкіруешся.
— А што, Грышка: калі я памру і па сьмерці буду прыходзіць да цябе, ці будзеш ты баяцца?
— Кіньма гаварыць! чорт яе бяры с сьмерцьцю, — сказаў Грышка, падняўся, азірнуўся і пачаў сьвістаць, каб адагнаць паганые думкі.
Хлопцы сьціхлі і задумаліся.
Было тут у дубох адно мейсца, дзе Базыль любіў сядзець, пазіраць і думаць. Гэта было тое мейсца, дзе над абрывістым берагам Нёмана стаяў стары, прысадзісты, таўсты дуб. Ад доўгіх часаў бераг, падмываны вадою, паволі асоваўся і агаляў таўстое карэньня старога дуба. Сам гэты дуб крыху пахіліўся на бок, як падгуляўшы гаспадар, а аголены і працягнуты пад вадою яго корэнь здаваўся нагою, і выходзіла здалёк так, што дуб збіраўся перэбрысьці Нёман. Сеўшы на гэтым корэні, Базыль пазіраў, як беглі дробные хвалі, як звівалася ў вадзе доўгая раса; вада то ўздымала яе, то апускала, то раскідала ва ўсе бакі і гуляла ёю, як вецер дымам. Каля самаго берагу стаяў у вадзе голы лазовы ражон. Ён тое і рабіў, што борздзенька ківаўся пад напорам вады. І ніколі ня меў спачыну гэты ражон: і ў дзень і ў ночы ківаўся ён, як багамольны жыд. Хіба можэ зімою, як маразы скуюць лёдам ваду, атпачыне гэты пахілак-ражон. Базыль пазіраў і думаў. А вакруг было ціха. І Базылю здавалася, што ён чуе сьпевы гэтай цішыні, доўга ён прыслуховаўся, але сьпевы былі нейкіе невясёлые, і яму стала маркотна: ўсё йшло, здавалася яму, сваею дарогаю і жыло сваім жыцьцём, сярод катораго ён пачуў сябе чужым. А Грышка тым часам бегаў па беразі і зварочываў у ваду навіслы берэг. Якраз на тым баку ішоў з вудамі рыбак.
— Дзядзька! — гукнуў Грышка: — перакінь мне закурыць. —
„Дзядзька“ азірнуў Грышку і сказаў:
— Пакуры, браце, ў сабакі!
— Рыбак — дурак! У рыбака голые бака! — атказаў яму на гэта Грышка.
— Аа-а! гэта-ж, здаецца, той самы, што пакраў яйцы с-пад сучкі? — гукнуў с таго берагу рыбак.
Не сцяміўшы насьмешкі, Грышка не знайшоў нічога сказаць і толькі спытаў:
— С-пад якой сучкі?
— Што брэшэ с-пад анучкі.
— Каб ты-ж, дай Бог, нічога не злавіў, каб ты ўсе вуды папарываў! —
А рыбак рагатаў і начэпліваў на вудачку чэрвяка.
Пабегаўшы па беразі ешчэ колькі часу, Грышка пашоў шукаць Базыля. Углубіўшыся ў свае думкі, Базыль нічога не ўважаў і сядзеў усё на тым-жэ дубовым карэньні, дзе сядзеў і раней. Звесіўшы ногі над вадою, пазіраў ён у ніз, як цёк Нёман. Тут было глыбока, і вада мела цёмны колер ад гэтай глыбіны. Аб чым-жэ думаў хлопчык? Відаць, нешта важнае і сур’ёзнае, бо губы яго былі шчыльна самкнуты, а вочы пазіралі кудысь-то ў глыб. Схаваўшыся за куст, Грышка моўчкі паглядаў за сваім сябрам. І без усякай злой мысьлі раптам выляцеў з-за куста і гукнуў на ўсю моц:
— Га-а!
Знячэўку Базыль так перэпалохаўся, што ўвесь задрыжаў і патскочыў. Спужаўшыся, ён ня мог ужо утрымацца і ссунуўся ў ніз. На момэнт, зачапіўшыся лапцем за дубовы корэнь, павіс галавой над гладзьдзю вады, а потым шугнуў і… прапаў з вачэй. Нёман злёгка здрыгануўся, вада расступілася і дала нешчаснаму хлопчыку мейсца ў мокрых і халодных сваіх недрах ды колькі кругоў пабегла па вадзе ва ўсе бакі. Разы два ці тры паказалася яго галава; рука незграбна і сударажна лавіла воздух, зрабіўшы невялічкі паўкруг, і, захлёбываючыся, прапаў на зусім…
Грышка ня ведаў, што так можэ кончыцца яго дурасць, і ён падняў праразлівы крык і лямант.
— А Божэ-ж мой! утапі-і-іўся!
— Гвалт, людзі, ратуйце!
Другіе пастушкі зьбегліся на гэты крык і прылучылі свой лямант.
Рыбак дабег першы. Скінуўшы адзежу, адважна рынуўся ён у ваду.
Зьбегліся людзі.
Заламаўшы рукі, маці, разрываючым душу крыкам, галасіла і прычытвала.
Як непрытомная, кідалася яна ў ваду, ды яе трымалі мужчыны…
Сонцэ так сама пазірала любоўна і на гэту зьяву; так сама было ціха ў прыродзі і ўсё жыло сваім жыцьцём. Старые дубы стаялі спакойна, важна, як і заўсягды. Толькі галкі, спуджэные людзкім крыкам, пазлеталі з дубоў ды сіваваронкі с сярдзітым краканьнем кружыліся над дуплястымі дзерэвякамі, якбы злуючы на тое, што патрывожылі без усякай прычыны іх прывольны спакой, зіялі на сонцы сваім зялёным пер’ем.
Базыля выратавалі і аткалыхалі, але посьле такога здарэньня, ён утраціў голас і застаўся нямым.