Родныя зьявы (1914)/Дзеравеншчына
| ← У старых дубох | Дзеравеншчына Апавяданьне Аўтар: Якуб Колас 1914 год |
Адгукнуўся → |
| Іншыя публікацыі гэтага твора: Дзеравеншчына. |
Прапануем да спампаваньня!
„Дзеравеншчына“.
Як яно будзе далей, сказаць трудна. Скарэй усяго, што кепска, і сам Міхалка так думае, стоячы на каленках па неколькі разоў на дзень. Ён ужо кінуў і жаліцца сабе самому на сваю долю і пакорна згінаў калені ў куточку. І гэты куточэк стаўся яму нават блізкі, якбы родны. Ды яно і ня дзіва: тое мейсца, дзе ронім мы першые сьлёзы і пакідаем частку сябе самых, становіцца дарагое для нас. А ў гэтым кутку Міхалка многа чаго перадумаў. І адзін толькі ён, гэты куток, знаў ўсе яго думкі, бо пагаварыць тут німа с кім…
Ох, гэты горад! На пакуту сюды ўзялі малога Міхалку. А горш за ўсё, дык гэта тое, што ніхто тут яго не шкадуе, ніхто за яго не закіне слова. А часамі выскачыць ён на двор,—куды забяжыць знячэўку які сабака, можэ такі самы непрыхыльнік у горадзі, як і сам Міхалка,—каб хоць с сабакай адвясьці душу. І толькі пачне Міхалка заводзіць знаёмасць з ім, кінуўшы яму перад гэтым кусочэк хлеба (а хлеба не ўкраўшы ня возьмеш), як ужо братавая барабаніць у шыбу.
Міхалка ўжо ведае, што яму рабіць: ідзе ў хату і займае свой куточэк. Сам Міхалка, калі хто выпадкам запытае, чаго ён стаіць на каленках, тлумачыць так:
— Я ешчэ — „дзеравеншчына“, ня ведаю гарадзкіх парадкаў і кепска трымаю сябе. От, з мяне і выбіваюць „дзеравеншчыну“.
— А ты любіш вёску? паехаў-бы туды?
Раней чым атказаць, Міхалка баязьліва азірнецца і ціханька скажэ:
— Паехаў-бы.
Праўда, Міхалка нідаўна прыехаў з вёскі. Але гэта толькі гаворка адна „прыехаў“. Проста забралі яго сюды і ўсё, бо дома не было дзе дзецца. Бацька памёр, маці памёрла, от і забралі яго сюды. Цяпер, дзякаваць Богу, ужо нічагутка — прывык; але спачатку, дык было надта дрэнна. Сядуць бывала за стол. На маленькім століку каля дзьвярэй стаіць самавар; скавычэ ён на ўсе галасы або пішчыць, як тая свіньня у плоці, аж па́ра з яго верне. На стале стаіць масла: тут-жэ ў місцы лежаць цэлые кавалкі мягкай і белай булкі і такая, на яе ліха, цікавая, што Міхалка ня можэ адарваць ад яе вачэй.
— Чаго ты ўтаропіўся, як воўк на парасё?
Міхалка спускае вочкі і бярэцца за гарачую шклянку і тут-жэ борздзенька адрывае ад яе апечаную руку. Шклянка з гукам кідаецца на ісподак. Гарбата, якбы яе чэрці таўхануць, разліваецца па стале і на порткі Міхалку. Міхалка схватываецца с крэсла і стаіць, расставіўшы рукі.
— Сьвінюк ты! — чуе ён сярдзіты голас брата.
— У карыці цябе трэба карміць, — дабаўляе братавая.
Згарэў-бы ты лепей, гэты чай і гэта булка, каторая цяпер ўжо і ў рот ня лезе Міхалку.
А калі абходзіцца без такога ліха, то, выпіўшы шклянку, Міхалка павінен быў падзякаваць. Тут ізноў не заўсёды абходзілася шчасьліва. Заміж „благодарю“ ляпне Міхалка ні к сялу, ні к гораду „дзякую“.
— Што за „дзякую“?!
Міхалка чуе, што вушы яго чырванеюць. Яму неяк саромна сказаць „благодарю“, — здаецца, ўсе яго на сьмех падымуць.
Але ўсё гэта было раней. Цяпер ён, дзякаваць Богу, навучыўся казаць „благодарю“, і „благодарыць“ і калі трэба і калі ня трэба. Ды ізноў-жэ — з адным „благодарю“ на сьвеці не пражывеш—зноў знайдзецца якое небудзь ліха. А што гэта ліха нязводзілася, то можна было бачыць хоць-бы і с таго, што Міхалка па колькі разоў ў дзень стаяў на каленках. То скажэш не так, то ступіш ня гэтак, і за ўсё пападала то вушам, то каленям. Дайшло да таго, што Міхалка марокаваў на вушы і калені. Ніхай-бы былі сабе дзірачкі ў галаве, але на чорта ешчэ гэтые храсткі? Або ногі: ці ня лепш было-б, каб яны не згіналіся? Тут Міхалка прабаваў хадзіць, не згінаючы ног.
Выходзіць, што можна.
Найгорэй было яму вясною і летам, калі сіняе неба ласкава зьвесіцца над зямлёю, як маці над калыскаю, дзе ляжыць яе любое дзіцятка. А гэтые хмурынкі! Хто іх ведае, аткуль яны павыпоўзаюць і ідуць сабе згодненька, лёгка, такіе мілые ды прыветные. От-бы ўзяў, ды сеў на іх і паплыў-бы разам з імі, каб толькі далей быць адгэтуль. Сонейка так хорашэнька заглядае ў вокны. Ў садку шчабечуць птушкі. Верабейчыкі з вясёлым чырканьнем снуюць у паветры.
Міхалка, доўга пазірае ў вакно. Ў канцы ў яго не хапае сілы працівіцца кліку вясны, і ён, азірнуўшыся, каб яго не затрымаў хто, ціха выходзіць на двор. Прытуліўшыся дзе небудзь каля вугла, доўга стаіць Міхалка. Ў гэтые мінуты ён нічога ня думае. Ён толькі чуе, як прыемнае цяпло песьціць яго маленькае цельца. І добра так і радасна на сэрцы. А што робіцца на душы, то гэтаго і не скажэш. Толькі часамі замігацяцца ў вачах родные зьявы далёкай вёскі, дзе Міхалку так вольна жылося, і сэрцэ неяк ападзе, як успомніць ён сваё тут жыцьцё. Там, на вуліцы, чуваць, як тупаюць па тратуарах ногі, як грукаюць капытамі па бруку коні, як шуміць і гудзе многагалосы горад.
Доўга стаіць так Міхалка. Потым, ні с таго, ні с сяго, захочацца прабегчыся, і ён, як куля, рванецца на двор, ганяецца за верабейчыкамі, покі братавая ня крыкне на яго, каб ішоў забаўляць Лідачку.
Ўсе чары ападаюць з яго душы, і уздыхнуўшы, нехаця пляцецца ён у хату. А тут ешчэ горэй апануюць яго думкі, ешчэ мацней пацягне яго на двор, ешчэ з большаю сілаю, ешчэ ярчэй устануць прад вачыма дзіўные малюнкі роднай вёскі.
Дом, дзе жыў Міхалка, стаяў на краю горада. Глухаватая вуліца, на абапал каторай ляпіліся дзервяные дамы́, скора выходзіла, за горад, у поле. Міхалка не адзін раз выбегаў на гэту вуліцу і нюхам вясковаго чэлавека угадываў, што нідалёка тут павінна быць поле. Раз ён, выбегшы на вуліцу, адышоўся ад дому. Тут ён ужо ня мог стрымацца і пабег да таго узгорка, што вясёла пазіраў жоўтым спахам сваіх пяскоў. Міхалка ўзляцеў на гэты узгорак. У нізу рассцілаўся горад з блішчастымі вежамі цэркваў і касьцёлаў. То там, то сям высака ў небі тырчэлі трубы фабрыкаў і заводаў, распускаючы па ветры доўгіе хвасты чорнаго дыму. А з другога боку раскінулася поле, чарнеўся лес і вясёлые пералескі; а там, ешчэ далей, чуць -чуць выступалі с сіневатай смагі стрэхі мужыцкіх хат. І так моцна пацягнула Міхалку туды, што аж душа яго млела. І так ярка прыпомнілася яму свая вёска, што, каб меў крыльля, то узняўся-б і паляцеў-бы. Міхалка ўсё цікаваўся ў адзін бок. Там, здавалася яму, павінна быць дарога да роднай вёскі. Божэ мой! як добра ў іх вёсцы! От, Міхалка стаіць тут, на гэтым узгорку, а яна вось-вось здаецца тут перэд самымі яго вачыма. Так ясна, як цяпер, не бачыў ён яе і тагды, як жыў у ёй. Вось высокі касагор над самым Нёмнам. Пад гэтым касагорам стаяць пахіленые старые вербы, дзе так многа калісь было ракаў. Там ляжыць зялёны луг, а за лугам цягнецца высокі і заўсёды пануры лес. Гэтаго лесу Міхалка калісь баяўся. Асабліва нешта страшнае і непрыветнае прыдаваў яму густы алешнік, што зялёным доўгім валам цягнуўся каля самаго лесу. Цяпер-жэ гэты лес быў такі мілы і жаданы, што каб прымеў, то абняў-бы яго і цалаваў. Міхалка так задумаўся, што ня чуў, як да яго падышоў брат.
— Чаго ты тут, шыбельнік? — спытаў брат і крэпка пацягнуў Міхалку за вуха.
Міхалка задрыжэў увесь, як злоўлены праступнік.
— Пашоў да дому!
Хлопчык, прылажыўшы руку да вуха, каторае бытцым гарэла на агні, пабег да дому, ня сьмеючы зірнуць у бок.
За самавольства забаранілі яму гуляць на дварэ.
Але Міхалка не абразуміўся.
Куды там! ён задумаў такую рэч, што ўсе дзівіцца будуць. А покі што ціхачом ён рыхтаваўся споўніць тое, што задумаў. У самы глухі куток пад ложкам, дзе нават венік служанкі іх, Насты, рэдка калі зазіраў, складаў Міхалка розные прыпасы на дарогу, бо Міхалка задумаў уцекаць ад гэтуль. Тут ён запасіў з восем кусочкаў цукру, акрайчык хлеба з асушкам. Праўда, хлябок высахне, але Міхалка знайдзе ў дарозі крынічку і размочыць яго. Усе гэтые прыпасы лежалі на газэці, каторую Міхалка цішком узяў са стала. Разам з гэтымі прыпасамі лежаў мячык і чэлавек з гумалястыкі, ў катораго трэба было толькі дзьмухануць, каб ён загукаў, як жывы. Ўсё гэта Міхалка аткраў ад Лідачкі. Мячык і чэлавечка ён дасць сваім сябром, бо хто-ж ідзе з горада без гасцінца? Асталося толькі пашыць торбачку, каб забраць увесь скарб с-пад ложка. А там ад аднэй гэтай думкі лёгка рабілася на сэрцы.
А наўперад ён ешчэ па дарозі зайдзе ў тую вёску, дзе яго брат служыў летась. У гэтай вёсцы Міхалка, згубіў многа грошэй—капеек пятнаццаць медзякамі. А найці іх лёгка, бо Міхалка, як цяпер, бачыць тое мейсца, дзе згубіў іх, не знайшоў-жэ іх тагды за тым, што скора перабіраліся ў горад і не было калі пашукаць, як належаць быць…
Доўга ня мог заснуць Міхалка у суботу вечэрам перад Сёмухай: заўтра рана, досьвіта, выберэцца ён у дарогу. У тых думках, што цяпер мятушыліся ў яго галаве, трудно было разабрацца… Э, ды што!
Ўстане і пойдзе; пойдзе перш да таго ўзгорка, аткуль ужо лёгка папасьці на дарогу… Скарэй-бы толькі заснуць ды ўстаць заўтра раней. Міхалка плюшчыў вочы, але сон, як сумысля, ня йшоў да яго, і толькі можэ пад поўнач заснуў Міхалка. Ня гледзючы на гэта, ўстаў ён ранютка, асьцярожна падняў галозку, разглядзеўся, прыслухаўся. Брат і братавая спалі, нават гэта жаба, Лідачка, і тая ня рушылася. Ціхенька адзеўшыся, Міхалка павольненька выцягнуў сваю торбачку, у каторую ешчэ з вечэра злажыў ён усе свае манаткі. Прыгатаваўшыся, як мае быць, ён ешчэ раз азірнуўся і, трасучыся ўвесь, паткраўся да дзьвярэй і ўзяўся за ключ. Павярнуў раз і абамлеў; ключ на яго ліха, так загрымеў, што напэўне ўсе абудзіліся. Са страху Міхалка выпусьціў з рук торбачку. Ўсё было ціха. Відаць, ніхто ня чуў. Узяўшы торбачку, Міхалка ціха скрыпнуў дзьвярмі і вышаў на двор.
Ня ведаю: ці на дабро ці на нешчасьце Міхалкі вароты на дворэ былі замкнёны; агарожа-ж была такая высокая, дашчаная, што ўляпіцца было недзе. Колькі мінут Міхалка парыўся на дварэ, шукаючы пярэлазу. І ня думаў ён ніколі, што гэтае здарэньне папсуе яму ўсю справу! Можэ-б і пералез як, але на бяду трэба было як раз цяпер выйсьці на двор яго брату!
Міхалка думаў, што ўжо яму будзе цяпер канец — так крэпка лупіў яго брат.
І што ты зробіш, калі не шанцуе? Міхалка, як і наўперад, жыве ў горадзі і толькі тым і цешыць сябе, што тагды напэўне будзе яму палёгка, як выб’юць з яго — „дзеравеншчыну“.