Прыгоды ўдалага ваякі Швэйка (1931—1932)/5/У сібірскім лягеры
| ← Швэйкаў анабазіс | У сібірскім лягеры Раман Аўтар: Яраслаў Гашак, Карэл Ванек 1932 год |
| Пераклад: Тодар Кляшторны і Зьмітрок Астапенка. |
Прапануем да спампаваньня!
10
У СІБІРСКІМ ЛЯГЕРЫ
Лягер для палонных у Сібіры быў падобны на сьметнікавую скрыню для людзей — для салдат, якія ў сусьветнай бойні былі здадзены ў архіў, бо яны былі і для таго, хто іх узяў у палон, непатрэбныя, лішнія і малакаштоўныя. Салдат мае пэўную каштоўнасьць у кашарах, на фронце, у тыле; аб ім клапаціліся і ў шпіталях, каб зрабіць з яго прадзіраўленага цела як мага хутчэй новы бояздольны чалавечы матэрыял. Але, трапіўшы ў палон, ён выключаўся з машыны гісторыі, дзе кожнае колца чаплялася зубчыкамі за другое, і надоўга адводзіўся ў бок, як пастаўлены на запасную пуць да тупіку вагон са зламаным тормазам ці трэснутым бандажом.
Праўда, існавалі розныя «Чырвоныя крыжы» — організацыі, на абавязку якіх было клапаціцца, каб палонныя жылі хоць крыху ў людзкіх умовах. Але гэтыя організацыі абмяжоўваліся ў сваёй дзейнасьці адной папяровай вытворчасьцю і тым, што рассылалі фотаздымкі.
У расійскіх лягерах для вайсковапалонных палонныя любаваліся на здымкі будынкаў, якіх яны ніколі і ня сьнілі, а пад гэтымі фантастычнымі будынкамі красавалася: «Інтэрнат для вайсковапалонных у Омску (ці Томску)». У лягерах атрымоўвалі здымкі вялікіх, прыгожых кухняў з вялізнымі казанамі, з мяснымі тушамі і кухарамі ў белых хвартуках ды каптурох, зьнятыя ў нямаведама якіх санаторыях ці багатых готэлях, а пад імі было напісана: «Кухня ў лягеры вайсковапалонных».
Тым часам палонныя капалі сабе «зямлянкі» — пабудова, якая ўдавала з сябе нешта сярэдняе паміж склепам і халупай, дзе людзі ляжалі ў тры ярусы на голых дошках і танулі па калена ў гразі, бо атмосфэра, у якой на чалавека прыходзілася менш за палавіну кубічнага мэтра паветра, была насычана выпарэньнямі, якія ападалі на падлогу і разьмякчалі яе.
Барак быў разьмеркаваны на пяцьсот чалавек. У ім стаяла шэсьць цагляных печак, але пры сарака градусах марозаў на ўсе печы давалася толькі пяць саўкоў вугалю. На ніжніх лавах людзі замярзалі, на верхніх — душыліся ад смуроду. Нязьлічоныя натоўпы ўсякіх гатункаў казюлек, ад тараканоў да шчыкавак, стала заселі ў драні, якой былі абабіты драўляныя сьцены. І было дзіўна, як гэта клапы, што абляплялі на паліцах хлеб, вытрымлівалі, ня губляючы прытомнасьці, аміячны пах, які набываў праз паўгадзіны хлеб, што прыносілі замарожаным.
Ніхто ніколі дакладна ня ведаў, колькі чалавек зьмяшчалася ў тым ці іншым бараку; расійцы ніколі не турбаваліся падлічыць, колькі ў іх у лягеры людзей. І, можа дзякуючы гэтаму, было выратавана жыцьцё шмат каму, хто-б інакш памер з голаду; бо калі ў бараку было трыста чалавек, а продуктаў давалі на пяцьсот, дык, калі нават палавіну распрадавала вартавая каманда, усё-ж дзьвесьце пяцьдзесят чалавек атрымлівалі поўны паёк, апрача хлеба, быў усё-ж немалы.
Палонныя з цягам часу навучыліся выкарыстоўваць ўсе слабыя бакі сваіх нагледачоў. Вайна ўдарыла па ўсіх іх і прыціснула іх, як цяжкі камень былінку, ня пускаючы да яе паветра і сонечную цяплыню. І вось, глядзіш, праз якіх два тыдні аўстрыец вылязаў праз няпрыкметную шчыліну на сьвет, а на яго галаве тырчала, нібы кветка, пакомчаная шапка з мядзяным вэнзэлем «Ф. І. І.».
Пастанавілі, што эшалён палонных, у які трапіў Швэйк са сваімі таварышамі, будзе накіраваны ў Омск. У ім было мала палонных проста з фронту; большасьць працавала ўжо ў сялян ці капала акопы ў расійскім тыле, і вось цяпер яны ехалі абшарпаныя, голыя, прастуджаныя і хворыя ў Сібір ці адпачыць і адужаць, ці памерці.
Уся лапікавая монархія мела сваіх прадстаўнікоў у аднэй цяплушцы. Людзі розных нацыянальнасьцяй, якія паўгода назад не зразумелі-б адзін аднаго, гутарылі цяпер паміж сабой нейкай дзіўнай гаворкай, складзенай з усіх слоў, значэньне якіх запомнілася ў якой-небудзь мове.
Але больш за ўсё чулася лаянка. У цяплушцы густа павісла ў паветры заўзятая лаянка — па-чэску, па-сэрбску, па-мадзьярску, па-нямецку, па-італійску, па-польску. Кожны адпачываў душою, «закручваючы» «выразы» адзін мацней за аднаго, лаяў Расію і яе парадкі, і ў гэтым пытаньні панавала сярод усіх надзвычайнае адзінадушша і солідарнасьць, чаго ў Аўстрыі ніколі ня было.
Цягнік імчаўся па рэйках, як Ноеў каўчэг у часе патопу па вірох вады. І тым, якія сядзелі ў гэтым каўчэзе, заўсёды здавалася, што вады меней і зноў набліжаюцца шчасьлівыя дні; бо на кожнай станцыі замест голуба з зялёнай галінкай ім насустрач ляцелі кабеты з кошыкамі вараных яек, са сьвінінай, са смажанымі курамі, качкамі, гусямі і зайцамі, і каштавала ўсё гэта, чым далей па поўнач, тым усё таней.
Таму, калі яны, выехаўшы з Пэнзы, ужо шостыя суткі былі ў дарозе і перавалілі праз Урал, Швэйк на адной станцыі вярнуўся ў сваю цяплушку з сваім чайнікам увесь сьветлы і, ускінуўшы свае блакітныя вочы на поўнач, радасна сказаў:
— Калі мы праедзем яшчэ адзін месяц, нам будуць плаціць, каб мы толькі елі. Вось, зірніце, што я купіў на пятнаццаць капеек!
І ён паказаў двох вялікіх смажаных зайцоў, загорнутых у газэту.
— Калі мы прыедзем на месца, Марэк, дык ты мне скажы, — зьвярнуўся ён да таварыша. — Я напішу Балуну, каб ён перасяліўся сюды. Тут ён можа амаль дарма жэрці.
Мароз стаяў траскучы. На ўсіх станцыях палонныя кралі вугаль і дровы, і жалезная печ, якая стаяла сярод цяплушкі, заўсёды палілася. Людзі на верхніх лавах ляжалі голыя, а зьнізу крычалі: — Падкінь яшчэ, мы мерзьнем! — А калі хто-небудзь «са столі» спрабаваў протэставаць, што ў цяплушцы душышся ад гарачыні, голас зьнізу заўсёды адказваў:
— Ну, дык зьлезь уніз, дурань, а мяне пусьці на сваё месца! Тады паслухаем, што ты скажаш.
Была зроблена сэнсацыйная вынаходка, што вошы, калі патрымаць кашулю над распаленай печкай, самі, без староньняе дапамогі, выпаўзалі з рубцоў і кідаліся ў агонь. З таго часу печ зрабілася і ўдзень і ўначы крэматорыям для гэтых няшчасных многаногіх ахвяр чалавечае чульлівасьці.
У Кургане палонным далі тройчы крупнік з лапшы, прыгатаваны для нейкага вайсковага эшэлёну, які паслалі ў іншым кірунку. Дзьве порцыі палонныя здужалі, а на трэцюю на хапіла пораху. З другога боку шкода было адмаўляцца. Але перш чым было што-небудзь вырашана, крупнік абярнуўся ў лёд. Гэтым была вырашана проблема. Мерзлыя порцыі былі выкінуты з казанкоў, і старанныя ногі пабеглі па другія. Як толькі яны застывалі, іх таксама вымалі, і зноў ужо хто-небудзь бег на кухню здабываць яшчэ і яшчэ.
Праз гадзіну перад цяплушкай вырас цэлы шэраг такіх мерзлых перапечак, і на запытаньне, навошта гэта, Швэйк паважна тлумачыў:
— Мы сьбіраемся ў экспэдыцыю на Паўночны полюс і таму робім сякія-такія запасы. Перш за ўсё — крупнік з лапшы ў кубіках. Дзе ўжо фірме «Маггі» з яе бульёнамі ісьці супроць нас!
Калі да нягніка падалі паравоз, лядні былі ўжо складзены ў груд у самым нізе пад лавамі, і кожны, хто хацеў зьесьці мяснога крупніку з лапшы, адбіваў кавалак лёду і растапліваў яго ў казанку над печкай, адганяючы таварышоў, якія займаліся выпальваньнем вошай, каб гэта ня трапіла ў крупнік, і ён ня выйшаў занадта густы…
У Омску палонных чакала спатканьне, якое шмат чаго абяцала. Ноччу іхны цягнік быў пераведзены на запасную пуць; раніцой, а шостай гадзіне, канвой вытурыў іх з цяплыні на траскучы мароз, а дзявятай гадзіне ім дазволілі зноў вярнуцца ў цяплушкі, бо офіцэр, які мусіў іх прыняць, так і не зьявіўся. Толькі пад абед пад’ехалі санкі, з якіх выйшаў захутаны ў цяжкую хутру тоўсты офіцэр з чырвоным тварам і, паказваючы на сялян, якія ехалі на санках са станцыі, загадаў:
— Затрымаць іх! Прыгнаць сюды!
Ён паставіў палонных па чатыры ў рад, пералічыў іх і, ня спускаючы вачэй з іхных ног, абверчаных анучамі ці ў ботах без падноскаў, паказаў рукой на санкі:
— Сядай, хлопцы! Да лягеру далёка — больш чым тры вярсты! Пеша вам не дайсьці!
Палонныя зашыліся ў салому; офіцэр, убачыўшы што ўсе месцы заняты, паслаў салдат, каб прывесьці яшчэ сялян і нагружаў далей іхныя пустыя сані жывым зьмесьцівам цяплушак.
Пад канец канвойныя палезьлі ў цяплушкі і вынесьлі адтуль нейкія дзіўныя скруткі ў шэрых лахманох — жывыя тулавы бяз ног, бяз рук, людзей з выпаленымі вачыма, з расьсечанымі тварамі, з пакрыўленымі, скаручанымі сьпінамі. Іх склалі, нібы дровы, на санкі, і офіцэр, які з жахам глядзеў на гэтыя рэшткі людзей, узьняў руку і крыкнуў:
— Божа! Што нарабіла вайна! Але, дармо, хлопцы, хутка будзе замірэньне, і тады вы паедзеце дамоў, да жонкі, да дзяцей!
І ён не зразумеў, чаму абрубкі на санях раптам узьняліся, зноў адкінуліся назад, уздрыгнулі і не пераставалі дрыжэць, калі санкі пераехалі ўжо праз рэйкі і сяляне хрысьціліся ад страху.
Потым ён сеў у свае санкі, выехаў наперад і скамандзваў:
— Рухай! Мы едзем у лягер, хлопцы; там вам будзе добра!
Хутка яны прыехалі да шырознага абгароджанага месца, сярод якога стаяў вялікі барак. За ім была відаць чарада хатак з маленькімі, бруднымі вокнамі.
Салдаты склалі скалечаных проста на сьнег, а здаровых павялі ў канцылярыю, дзе іх перапісалі. Да скалечаных-жа падыйшлі коні, зусім зашаранелыя і ўкрытыя ляднямі, якія зьвінелі пры кожным русе. Яны абнюхалі іх, спыніліся і нібы пачалі грэць іх сваім дыхам.
Убачыўшы гэта, Швэйк зазначыў:
— Ну, што-ж, гэта жывёла, якая ніколі не зразумее перавагі чалавека. Яна ня ведае, што гэта — эўропэйская культура і цывілізацыя.
Перапісаных людзей паразводзілі па бараках, і расійскі унтэр-офіцэр, які праводзіў іх, паказаў ім на прыбітыя да кожнага барака дошкі.
— Вось, хлопцы, кожны ў сваю групу!
Па гэтых дошках было відаць, што тут сабралася ўся аўстрыйская армія. Гэты факт ляконічна сьцвярджаўся надпісамі: «Чэхі», «Немцы», «Сэрбы» і г. д.
Гаршына першы ўвайшоў у барак і крыкнуў у цемру:
— Гэй, хлопцы, хопіць у вас месца на трох?
— Ды хоць на трыццаць, — адказала сотня галасоў. — Адкуль вас чорт прынёс? З фронту? Ці скора замірэньне?
— Скора! У той-самы дзень, як яго падпішуць, — сур’ёзна адказаў Гаршына.
— Ня чмуры, брыда! — зноў грымнула з цемры.
— Тут пахне аптэкай, — зазначыў Швэйк, узьлязаючы сьледам за Гаршынам на лаву, тым часам, як цяжкое паветра прымусіла Марэка закашляць, а поруч з ім нехта злосна буркнуў:
— А ты-б здагадаўся захапіць з фронту супрацьгазавую маску. Ці ты можа, думаеш, што цябе тут будуць абпырскваць одэколёнам ці духамі?
— Гэта было-б нядрэнна, — адгукнуўся Швэйк.
— Дык табе, дурню, трэба было быць за генэрала ці, прынамсі, палкоўніка, — адказаў нечы голас. — Тым жывецца лепш. Кусманэк[1], напрыклад, у Петраградзе, і павінен выпіваць у дзень па пяць літраў сьпірытусу, каб лепш захавацца. Так, так, з офіцэрамі тут зусім інакшая справа!
Гэта прамова кончылася глыбокім уздыхам. З боку пачуўся пісклявы голас:
— Было-б досыць, каб ты быў нават за падпаручніка. Калі мы стаялі ў Пікушыне, там стаяла стаяла пяць нашых малодшых офіцэраў. Жылі яны хто ў папа, хто ў акушоркі, хто дзе, і расійская казна выдавала ім па пяцьдзесят рублёў у месяц, дык у іх толькі і было на думцы, што выпіўка ды жанчыны. Пападзьдзя, фэльчарыха, настаўніца, усе, ад каго ня пахла гноем, прыходзілі да іх у госьці і банкетавалі да раніцы. Напіваліся ўшчэнт, а адзін, калі мы з тэй вёскі выходзілі, застрэліўся.
— А як яго хавалі: з музыкай? — заклапочана запытаў Швэйк, а пісклявы голас абурана адказаў:
— Езус-Марыя, што ты за ідыёт! Я-ж кажу, што ён застрэліўся п’яны!
— Відаць, ён дужа разнэрваваўся, — азваўся Швэйк, паўзучы ў цемры на голас. — З ім здарылася тое-самае што з профэсарам матэматыкі, які жыў на Ячменнай вуліцы ў новым доме, дзе капітальныя сьцены таўшчынёй у адну цагліну. Побач з ім жыў адзін чыноўнік, які пусьціў да сябе кватарантку, консэрваторку, якая цэлы дзень грала на раялі. Дык наш профэсар праз два тыдні пайшоў, купіў сабе браўнінг і…
Швэйку не давялося доўга гаварыць. Нехта крыкнуў: «Давайце сьпяваць!» — даў «ля», і ўвесь барак здрыгануўся ад хору моцных рэзкіх галасоў, ажно лавы трэсьліся і шклянкі дрыжэлі:
|
Маці сьлёзы не давалі „Не забудзь мяне і бацькі, І ва ворага пашлі мы Людзі гінулі, другія Потым нас усіх пагналі Край і маці ўжо ня бачыў, |
Хор дасьпяваў да канца. Швэйк захапленна пляскаў у ладкі, а чалавек з пісклявым голасам абвёў усе ложкі пагардлівым зіржам і сказаў:
— Гэта ўсё хлопцы з Моравіі. Недарма кажа іхная народная песьня: «Якіх коняй нараджае твая зямля».
— Гэй ты там, не задавайся, анархіст, — крыкнуў нехта зьнізу. — Глядзі, каб мы табе не паказалі, дзе ракі зімуюць. Вы-ж, чэхі, у бойцы нікуды ня варты.
— А вось я ведаў аднаго чэха, — сказаў Швэйк, схіліўшыся з лавы, — дык у яго быў аптовы гандаль паперай, а адзін моравец быў у яго за парабка.
— Хочаш дастаць па мордзе, сьвіньня паросная? — зараз-жа прагучэла рэпліка зьнізу. — Ды вы-ж, вядома, усе дзяржаўныя здраднікі! Дайце-тку яго сюды, я з яго катлету зраблю!
— Таварышы, — пачаў упрашаць Швэйка чалавек з пісклявым голасам, — лезь ты, калі ласка, на сваё месца. А так вы яшчэ ўчэпіцеся адзін у аднаго, і тады архангелы вас абудвых адлупцуюць бізунамі.
І ён паказаў рукою ў кут, куды падала сьвятло ад лямпы ў вартавым памяшканьні. Рыпнулі дзьверы; у калідор, хістаючыся, выйшаў дзяжурны і сказаў:
— На пагулянку станавіся! Наперад! Арш!
Ён адшпіліў шырокі, тоўсты скураны пояс і пачаў зганяць ім палонных з лаў за дзьверы. Чалавек з пісклявым голасам нахіліўся да Швэйка і, лічучы сябе за ягонага інформатара, растлумачыў яму:
— Ён п’яны. Яны цэлы дзень п’юць політуру і дэнатур. Яны нас абкрадаюць. Зараз нас будуць лічыць, колькі пайкоў хлеба нам атрымаць.
— Гэй, капралы, пастаўце сваіх людзей! — скамандваў дзяжурны, і «дзясяцкія» паставілі перад ім сваіх падначаленых, дакладаючы:
— Два ў наяўнасьці, трое бяз ботаў, адзін без парток, адзін бяз шынэлі і адзін на працы. Усяго дзесяць чалавек.
Дзяжурны з задаволеным тварам паставіў рысачку ў сваёй тоўстай запісной кніжцы і перашоў да наступнай групы. Там дзесяцкі таксама пералічыў сваіх таварышоў, і, нарэшце, дзьве сотні палонных вырасьлі паводле гэтай аўстра-расійскай бухгальтэрыі ў пяцьдзесят два дзесяткі.
Дзяжурны падлічыў рысачкі ў сваёй кніжцы і пачаў правяраць лік наяўных груп. Але ці таму, што на дваццацёх з нечым ён зблытаўся, ці таму, што ў яго язык заплятаўся, ці таму, што ў гэтым змроку ў яго лічбы расплываліся ў кніжцы, — ён лічыць так і ня кончыў, а пагардліва кінуў:
— М-мм, на месца! Ллажыся, хлопцы!
На самай сярэдзіне барака чадзела маленькая вісучая лямпа, пад якой прымасьціліся гульцы ў карты і разьбяры алюміневых пярсьцёнкаў. Гульцы спрачаліся, алюміні рыпеў пад напілкам, і Гаршына сказаў:
— Братцы-таварышы, няўжо-ж мы ляжам спаць, не вячэраўшы? Дайце мне хоць некалькі капеек, я зараз зьбегаю ў краму!
— Ня думай, што табе прыдзецца спаць, — зьвярнуўся да яго сусед, вытрасаючы ў калідоры свае порткі. — Блохі табе ўсёроўна заснуць не дадуць, пакуль ты да іх ня прывыкнеш. А клапоў на табе няма? Калі няма, дык ты, браце, шчасьлівы чалавек! У мяне ўсё цела, як у агні. Нібы я ляжу на крапіве.
— А скалечаныя ўсё яшчэ на двары, — паведаміў Гаршына, калі вярнуўся, ляскаючы зубамі ад холаду. — І да гэтага мароз, як на Паўночным канцавосьсі.
— Значыцца, уначы месяц будзе ў выглядзе крыжа, раз так холадна, — загаварыў сусед з правага боку, сьцелячы на лаве куртку. — Так, няма чаго казаць, добрая тут мясьціна.
Ён выняў увесь хлеб са свайго хлебнага мяшка і паклаў яго на паліцу, а мяшок паслаў вышэй за куртку, каб не ляжаць галавой проста на дошках. Лёгшы, ён уздыхнуў і жаласна заскіголіў:
— Таварышы, ці дасьцё веры вы мне, калі бачыце мяне ў такім становішчы, што ў мяне на радзіме вялікі хутар у семнаццаць гэктараў зямлі? Ці дасьцё веры, што ў мяне жонка грае на роялі, што ў нас тры пакоі і два нікэляваных ложкі адзін ля аднаго? Ці дасьцё веры, што ў нас падушкі — да самай столі? Ці скажаце вы, што я толькі ў чэрвені жаніўся, а ў жніўні быў ужо ў Расіі? Я сваёй жонкай наогул яшчэ не пакарыстаўся, а што гэта за жанчына, я да вясельля ня ведаў.
— Дрэнная твая справа, браток, — спагадліва сказаў Швэйк. Цяпер табе ўжо мала чым прыдзецца пакарыстацца на белым сьвеце. Вось у цягніку расказвалі, што абвешчана такая пастанова, каб палонных не абменьваць. Мы, значыцца, застаемся тут, а расійцы — у нас. Дык выходзіць, што тут і там прыдзецца адно памяняцца на жонак!
— Ня можа гэтага быць! — спалохаўся сусед. — У мяне-ж удварэ электрычная малатарня.
Ён задумаўся і ў сумненьні паківаў галавой. Потым сеў на лаве і ўрачыста абвясьціў:
— Я Карэл Худэчак з Ніжне-Льхоты. І я сваё яшчэ вазьму. Калі прыду дамоў, дык вазьму жонку да сябе ў ложак, закідаю вокны гноем, замкну вароты і дзьверы і два тыдні нікога ня буду да сябе пускаць.
І ў яго вільготных ад сьлёз вачох загарэўся маланкай дзікі шал.
— А я, — пачуўся пісклявы голас, адразу як прыду дамоў, пастаўлю на пліту казан вады, і вымыюся ў карыце. Нічым я так ня радуюся пасьля сканчэньня вайны, браццы вы мае, як чыстай, добра выгладжанай бялізнай. Яна так дзівосна пахне!
— Я лічу, што так вось да вясны ўсё будзе скончана, — сказаў нехта з групы ценяў, якія скакалі па сьцяне, — і што, калі пасьпеюць вішні, мы будзем ужо ўдварэ. Я папрашу зрабіць мне цэлую міску варэньнікаў з чорных вішняў, якіх у мяне так многа ў садзе, і каб масла пусьцілі як найбольш. Жонка мая служыла за кухарку ў свае радні, у папа; дык яна, я вам скажу, так гатуе, што вы і ня бачылі такога.
Пісклявы пачаў ззаду за імі прыладжвацца да сну; шчоткай, у якой амаль уся вывалілася шчэць, ён вычысьціў пад сабой лаву, і расклаў на ёй усю сваю вопратку, лаючы Аўстрыю, Расію і ўвесь сьвет. Потым ён асьцярожна лёг, але амаль зараз-жа ўскочыў.
— Езус-Марыя! Гэта-ж немагчыма! Не пасьпеў я легчы, як гэтыя падлюгі, блохі, скачуць па мне і кусаюцца, нібы ўсяго мяне коляць голкамі! Ой, браццы! Гэта-ж горш, чым калі-б чалавеку пусьціць у цела электрычны ток!
Ён пачаў чысьціць шчыліны паміж дошак трэсачкай і выкалупаў адтуль крыху гразі, якая раптам аджывілася і з якой ва ўсе бакі паскакалі блохі. Тады ён, апусьціўшыся на калены, у маленьні склаў рукі і сказаў:
— Гэта нясьцерпна! Дзіўна, як гэта яны мне яшчэ вачэй ня выелі! — і, блукаючы поглядам па кроквах страхі, з рыданьнем у голасе дадаў: — Не, я гэтага ня вытрываю, я задаўлюся, каб іх, падлюг, пярун папабіў!
Ён зьняў з сябе порткі і кашулю, вытрас адно і другое, не зважаючы на протэсты жыхароў ніжэйшых паверхаў, якія крычалі яму, каб ён пакіуў свае скарбы сабе, бо ўнізе гэтага дабра досыць, і палез голы, як быў, на лаву паміж Швэйкам і Марэкам, цягнучы за сабой свой хлебны мяшок.
— Таварышы, — сказаў ён, крыху ўзвысіўшы свой голас і ўрачыста выцягваючы з мяшка некалькі бутэлечак і шклянак, — вось зірніце, я разводжу чужаедаў на навуковых асновах. Я, казаў той, займаюся сельскагаспадарчым разьвядзеньнем дробнае жывёлы. Тут у мяне, — ён узьняў угару бутэлечку з цёмнага шкла, — клапы, злоўленыя ў Чыце; яны сядзяць тут у мяне ўжо адзінаццаць месяцаў і ўсё яшчэ поўзаюць, хаця пассыхаліся ў нейкую луску. Вось, калі ласка, зірнеце!
Ён страсянуў бутэлечку і патрымаў яе супроць лямпы. Сухая луска зашасьцела ў бутэлечцы, і гаспадар іхны, сьмяючыся сказаў:
— Галодныя яны — жах! Дваццаць год жыцьця я-б аддаў, каб мог зьвязаць Вільгэльма і насыпаць іх яму ў ложак.
— Ну, нашым старым яны таксама не пагрэбвалі-б, — адгукнуўся Худэчак, — хоць яму больш спадабалася-б у ложку якая-небудзь артыстачка. Вось ужо трэба праўду сказаць: ён сабе глытае такія смачныя кавалачкі, а мы, салдаты, тут у Сібіры толькі аблізвайся. Разумееце, я мала болей як месяц быў жанаты, як уся гэта брыдота пачалася. Эх, як-бы мы з жонкай цалаваліся!..
Ён склаў губы сардэчкам і пачаў так цмокаць, што Швэйк яго спыніў:
— Досыць, хопіць, расцмокаўся, як парася.
— А вось тут, сябры мае, — казаў далей пісклявы, — у мяне вошы. Я іх набраў у цягніку, і тут ёсьць розныя. Зьбіраць іх дапамагаў мне Фэрда Кохаут, і ў мяне іх роўна дзьвесьці грам. Ім тры месяцы ад роду і я кармлю іх хлебам. Гэтым самым адкідаецца пашыраная думка, што нібы вош — мясажэрная жывёла, драпежнік. Яна — толькі чужаед, які харчуецца, як і буржуазія, чужымі сокамі.
Ён узьняў бутэлечку да самых Швэйкавых вачэй і зьвярнуў яго ўвагу на багацьцё свае колекцыі.
— Усё гэта, — адборныя экзэмпляры. Кожны з іх — з агрэст увелькі. У тыя часы іх было шмат; вось гэту партыю мы ўдвох сабралі за паўгадзіны. Фэрда Кохаут нават напісаў мне аб гэтым на ўспамін вершы ў альбом.
Ён зноў палез у мяшок, выцягнуў адтуль падраны, зашмальцаваны блёкнот, папоркаўся ў ім і даў яго, разгарнуўшы Марэку:
— Вось прачытай голасна, яны ня дрэнныя. У хлопца быў талент! Ён застаўся ў вёсцы з салдаткай…
|
Успамінай пра мяне, мой таварыш каханы, |
— У мяне ёсьць вершы і ад іншых таварышоў, — пахваліўся пісклявы. — Вось, напрыклад, вершы, дзе напісана: «На добры ўспамін ад твайго адданага сябра Язэпа Поспішыля, абаронца Перамышля і краўца ў Рэбовідзе пад Колінам». Адным словам, можна-б было наладзіць цэлы літаратурны вечар.
— Што-ж, такія добрыя вершы ня кожны напіша, — сказаў Швэйк, аддаючы блёкнот назад гаспадару.
Пісклявы з новай бутэлечкай у руцэ, пагардліва плюнуў:
— Яшчэ як! Добрыя рэчы рабяцца толькі з голаду! А тыя поэты, якія пішуць пра прыгожых паненак, пра месяц, бэз, які цьвіце на Лаўрэнавай гары, усё — глупства!
Агаласіўшы такі строгі прыгавор над поэзіяй і лірыкай, ён зноў страсянуў сваю бутэлечку.
— Вось тут, шаноўная публіка, у мяне ёсьць вошы, над якімі я рабіў якія-колечы досьледы. Так, напрыклад, я іх на працягу паўгадзіны варыў, але гэта іхнаму здароўю не пашкодзіла. Клоп, наадварот, гатаваньня ня вытрымлівае. Таму і ашпарваюць ложкі варам. За тое ўшчуваю клапоў холадам. Пры дваццацёх градусах яны бегаюць, каб сагрэцца, пры трыццацёх яны зьбіваюцца ў гурт і лезуць адзін на аднаго; а калі я выставіў іх на цэлую ноч пры саракаградусным марозе, дык ад іх толькі порах застаўся. Як кажуць: «От праха взят и во прах обратишся!» — прадэклямаваў ён; убачыўшы-ж, што нехта пад ім узьдзеў на басанож пантоплі і накінуў на плечы шынэль, каб зьбегаць у прыбіральню, ён аддаў яму сваю бутэлечку і папрасіў: — Будзь ласкаў, пастаў яе на прыталку, каб паглядзець, што будзе з імі заўтра!
Потым ён апрануў порткі, зашпіліў кашулю і сказаў:
— Нельга іначай, таварышы. Вось я тут дурэю, але з большай ахвотай я-б завыў воўкам…
— Сьмейцеся, сьмейцеся, сябры мае, — уздыхнуў Худэчак, гледзячы на Гаршыну, які нешта лавіў у сябе на нагах, — але я не павінен успамінаць пра дом. Нікэляваны ложак, белыя пухавікі, і жонка там адна-аднэй… А я тут сярод вас на голых дошках…
І Худэчак гучна пацягнуў носам паветра.
— Гэта мяккія дошкі, — паспрабаваў супакоіць яго Швэйк, — і голыя яны былі заўсёды. На дошках валасы не растуць.
— Але яны мяне ціснуць! — піснуў чужаедавод. — Вось зірнеце, што ў мяне зрабілася ад гэтых праклятых дошак.
Ён зноў спусьціў порткі, паказаў свае сьцёгны і павярнуўся на бок. Потым схапіў руку Гаршыны і паклаў яе на іх.
— Што, добрыя мазалі? Га? Каб было відней, дык убачылі-б, што яны пераліваюцца ўсімі колерамі вясёлкі. Ведаеце што? Калі правільная тэорыя Дарвіна, дык нашы дзеці народзяцца простымі як лінейка, каб іх нічога ня ціснула, калі яны будуць спаць на голых дошках.
Ён пакалупаў пазногцем мазалі і самазадаволена заўважыў:
— Ды яны ў мяне цяпер такія, як гарбы ў вярблюда.
У барак увайшоў адзін з вартавых і крыкнуў:
— Дзевятая гадзіна! Ляжаць ціха! Гасі сьвятло!
Нехта пагасіў лямпу, і лавы патанулі ў непрагляднай цемры. Пісклявы ў адказ на салдатавы словы паслаў яму наўздагон лаянку і палез праз галовы сонных, на сваё месца. Але хутка зноў пачуўся яго голас:
— Таварышы, раскажэце што-небудзь са свайго жыцьця. Ты там, навічок, які з Прагі, пачынай. Як цябе завуць?
— Швэйк Яззп, — адгукнуўся той. — Я тут з Марэкам з 91-га палку. Быў на фроньце. Дык вось, браццы, было гэта ў часе манэўраў, калі…
І словы, якія доўга стрымліваліся дагэтуль, пацяклі з Швэйка, як вада з ставу, калі адчыніш застаўкі. Усе вакол сьціхлі, ляглі на жывот, абаперліся лакцямі ў дошкі і абхапілі галовы рукамі. Апавяданьні Швэйкавы перапыняліся толькі паасобнымі сказамі накшталт: «Так, у бацькі было тры сыны», — «… ёй было год трыццаць, і яна ўсю ноч пратрымала мяне ля сябе», — «… вось прынцып і кажа: «Прынцэса Залатыя кудры, падаруй мне свой чаравік», — «… я яму кажу: «Ты хочаш быць чэхам, а робіш такую брыду» і раз яго па мордзе!», — «… дык гэта-ж зразумела, гэта змаганьне міжнароднага капіталу», — «… што-ж, паступім у іхную армію, а яны будуць ваяваць да таго часу, пакуль нас усіх не паб’юць», — «… а ты ня чухайся, бо інакш яны табе ўядуцца пад скуру», — «… калі-б я зрабіў яе цяжарнай, яе-б аддалі за мяне, і мне-б ня трэба было цяпер клапаціцца аб ёй».
У вакно сьвяціў месяц. Неба было цёмнасіняе, паветра — такое чыстае і халоднае, што бліскала месячнае сьвятло, якое пераламлялася ў ім у выглядзе крыжу. А ў бараку, сярод двухсот пяцьдзесяцёх чалавек, якіх зьвяла разам вайна і сьляпы выпадак, ішлі політычныя спрэчкі, расказваліся анэкдоты, перадаваліся любоўныя прыгоды, і людзі, ня бачучы адзін аднаго, узаемна прызнаваліся ўва ўсім, што было ў іх па судох, з крэдыторамі, з начальствам, з жанчынамі…
І гэта была такая ідылія і так поэтычна, нібы сцэна з якога прачулага фільму «з жыцьця нашых шэрых герояў».
За вайсковага комэнданта Омску, пад ведамам якога знаходзіўся і лягер палонных, быў палкоўнік Клягэн, з бальтыцкіх немцаў. Гэта быў паджылы чалавек, сумленны служака і наскрозь салдат. Тая акалічнасьць, што ён сам быў немец, не засталася, пэўна, бяз уплыву на яго адносіны да палонных, І ня ён, а паводзіны саміх палонных спрычыніліся таму, што яго сымпатыі да іх раптам астылі. Дадзеная палонным свабода руху і магчымасьць што-кольвечы зарабіць, зрабілася ў адных свабодай жабрачыць, а ў іншых, якія мелі магчымасьць зарабляць грошы ці прымаць іх ад шалапутных жанчын, абярнулася ў нахабнасьць і провокацыйныя адносіны да ўсяго расійскага, якім яны з свайго заходня-эўропэйскага погляду страшэнна пагарджалі.
Да комэнданта пачалі прыходзіць скаргі, што палонныя займалі ў тэатрах самыя дарагія месцы, зьяўляючыся туды з няпрыстойнымі жанчынамі, чым абураліся расійскія матроны, якія хацелі агарадзіць сваіх дачок ад такой грамады. Расійскія офіцэры скардзіліся, што палонныя пераплочвалі рамізьнікам, каб перабіць іх у офіцэраў, ня гледзячы на тое, што тыя іх нанялі раней. Праз поліцыю прыходзілі скаргі ад гандляроў, што палонныя цягнуць з рынку ўсё, што дрэнна ляжыць…
Такім чынам палкоўнік быў прымушаны раз-по-раз падцінаць крыльлі палонным, якія занадта ўжо вырасьлі, нават у параўнаньні з агульнавядомым расійскім дабрадушшам і гасьціннасьцю, і, нарэшце, зрабіць тое, што даўно ўжо было зроблена па Ўсёй Расіі і Сібіры: замкнуць палонных у іхным лягеры.
Аднак ён і надалей застаўся прыхільны да іх, і яго клопаты аб іх былі дужа сумленнымі. Ніводзін офіцэр, ніводзін фэльдфэбель ніколі ня быў упэўненым, што перад ім ня зьявіцца раптам, як з-пад зямлі, палкоўнік Клягэн, які абавязкова загадае весьці яго да палонных і запытае іх, ці атрымалі яны мыла і бялізну, якую ён загадаў ім выдаць, уласнымі рукамі зважыць хлебныя пайкі, а на кухні праверыць колькасьць пакладзенага ў страву мяса і прыпраў і пакаштуе страву. І за кожны выяўлены крадзеж у яго была адна кара: адсылка на фронт!
— Калі ты умееш абкрадаць палонных, галубок, — казаў ён, кпліва пасьмейваючыся, — дык ідзі і паваюй з імі і на фроньце!
На няшчасьце для палонных ён зваліўся з каня і нешта дужа пашкодзіў сабе; дактары ня выпускалі яго з хаты, дазваляючы яму толькі рэдка калі, дый то на кароценькі час, бываць у канцылярыі. Уся зграя чыноўнікаў хутка зразумела, што цяпер і на іхнай вуліцы кірмаш, і комэндатура ў Омску за адзін тыдзень зрабілася такая-самая, як усюдых у Расіі. Пачалася новая зра, — эра пад лёзунгам: «Рабуй і ня бойся!» Палонных абкрадалі на бялізьне, абутку і вопратцы, на муцэ, крупах, мясе і мыле; самавольна павялічвалі цэны ў крамах, якія дастаўлялі палонным усё неабходнае; у палонных на кожным кроку што-небудзь адбіралі, і баракі зрабіліся разбойніцкімі гнёздамі.
У той дзень, як Швэйк трапіў пад загад палкоўніка Клягэна, таму сказалі, што прышло паўтары тысячы палонных аўстрыйцаў. Той зірнуў у падрыхтаваную на заўтра ведамасьць і загадаў:
— Выдаць кожнаму палоннаму па кавалку мыла за сьнежань…
— Прабачайце, ваша правасхадзіцельства, за студзень, — зазначыў ад’ютант, перагортваючы каляндар.
— Не, за сьнежань, — рэзка падкрэсьліў палкоўнік. — Загадайце, каб лазьня была падрыхтавана з раніцы. З гарнізону будзе толькі батальён, які ідзе на фронт. З сёмай гадзіны пускаць у лазьню толькі палонных. Колькі трэба ім выдаць бялізны? У нас бялізны хопіць?
— Так точна, ваша правасхадзіцельства! — ляснуў шпорамі ад’ютант.
Каб не спазьніцца ў лазьню, палонных пабудзілі а палове пятай і вытурылі іх на двор. Да шостай яны хадзілі на траскучым марозе па двары і пераступалі з нагі на нагу перад замкнутай канцылярыяй; потым зьявіўся фэльдфэбель і выдаў ім па кавалачку мыла, пасьля чаго вартавыя павялі палонных, кожны барак паасобку, за дзьве вярсты ад гораду ў лазьні. Па дарозе іх дагнаў ордынарац палкоўніка, які перадаў дадатковы загад — даць палонным магчымасьць вымыць сабе бялізну, пакуль іхную вопратку будуць дэзынфэктаваць.
Але ў лазьнях былі яшчэ расійскія салдаты, і палонным зноў не заставалася нічога іншага, як скакаць з нагі на нагу і махаць рукамі, каб ня зьмерзнуць. Нарэшце, праз дзьве гадзіны, зусім скалелых людзей пусьцілі, і ўнтэр-офіцэр, які загадваў лазьнямі, падаў каманду:
— Ну, хутка распранайся! Вады засталося мала!
Падганяючы палонных паясом па мяккіх частках, ён вынесьці ўсю вопратку ў калідор і пусьціў іх у памяшканьне, з якога валіла пара. Палонныя ледзь узяліся за ражкі, як ужо за імі апынуўся другі расійскі ўнтэр-офіцэр і таксама пагнаў іх пасам у другія дзьверы, так што яны нават не пасьпелі хоць раз абліцца вадой.
Такім чынам атрымалася магчымасьць сказаць па тэлефону палкоўніку, які якраз абедаў, што ўвесь лягер палонных пабыў у лазьні. Палкоўнік зараз-жа зьвярнуўся да свае жонкі, маладой прыгожай блёндынкі, са словамі:
— Любая, калі табе так патрэбны кравец, дык выберы сабе такога мастака сёньня-ж у лягеры. Гаўрыла Міхайлавіч цябе правядзе. Людзі сёньня пабылі ў лазьні, чыстыя, і таму можна не баяцца мець з імі справу.
Але жонка яго скрывілася і адказала:
— Як вы далікатны! Мэрсі, мой друг! Але кравец ня так ужо мне патрэбны. Я пачакаю, пакуль вы здолееце пайсьці са мною. Вы-ж пойдзеце ў лягер з дэлегацыяй Чырвонага Крыжу? Добра было-б, каб у ёй быў хто-небудзь з маіх знаёмых, напрыклад, мая сяброўка Лялечка.
Успамін пра гэту сяброўку, з якой яна ў інстытуце была ўпэўнена, што ніводзін юнкер ці корнэт ня ўмеў цалавацца так, як іхны духоўнік, паважны інстытуцкі бацюшка, — расчуліў маладую жанчыну да таго, што яна кінулася цалаваць свайго старога, шчыра шкадуючы, што ён ня мае здольнасьці таго бацюшкі…
Тым часам у лягер прышла новая партыя палонных. Каля барака стаяла група расійскіх салдат; доктар і офіцэры ўвайшлі ў барак.
З вечара калекі былі перанесены ў пусты барак, і сьляпыя, бязногія і бязрукія кінуты бяз догляду, бяз дапамогі, бяз стравы на ніжніх лавах. Яны змовіліся паміж сабой і ўласнымі сіламі перабраліся на верхнія. І вось адтуль салдат бяз рук і бяз ног зваліўся ўніз, тварам у гразь, і задушыўся.
Марэк і Швэйк прасунуліся разам з іншымі ў гэты барак. Рукі і твары скалечаных былі чорныя ад процьмы галодных блох, якія абляпілі іх, сабраўшыся на банкет з усяго барака. Над нябожчыкам схіліўся расійскі вайсковы лекар, торкаючы яму на невашта градусьнік у пусты рукаў і лаючыся, што градусьнік дрэнна паказвае. Потым лекар зьдзеў шапку, выцер лоб і пахмура сказаў:
— Ён, здаецца, яшчэ ня зусім памёр. Яго магло-б выратаваць штучнае дыханьне. Але як гэта зрабіць, калі ў яго няма рук?
Швэйк зірнуў на лекара і на нябожчыка і пачаў папракаць нябожчыка:
— Вось бачыш, што выйшла з таго, што ты дазволіў на фронце адбіць сабе абедзьве лапы. Вось і памірай цяпер бяз лекарскае дапамогі і штучнага дыханьня! Хіба цябе, дурня, у школе ня ўчылі, што кожная рэч можа на што-небудзь іншым разам прыдзецца і што таму яе трэба берагчы?
— Маўчаць! — крыкнуў лекар, і салдат пачаў выпіхаць Швэйка і Марэка з барака. Лекар застаўся яшчэ на хвіліну пры нябожчыку і, зірнуўшы на офіцэраў, заклапочана сказаў:
— На бліжэйшай мірнай конфэрэнцыі трэба будзе падаць прапанову ўдасканаліць гранаты такім чынам, каб яны адрывалі рукі не далей локцю. Як гэта магло здарыцца, каб навука, як вось у гэтым выпадку, была бясьсільная і людзі паміралі?
У другім бараку пісклявы запэўняў, што іхны таварыш знарок скончыў самагубствам, а гэта, уласна гаворачы, лепшае, што можна зрабіць у гэтай праклятай вайне…
У бараку дні ішлі за днямі, аднастайна шэрыя, як брудныя каралі на матузку. Людзі амаль ня былі знаёмыя адзін з адным, бо па-за «дзесяткай» ня мелі ні з кім зносін. Дзень праходзіў у паляваньні за чужаедамі, у апавяданьні пра падзеі на фронце і ў абмяркоўваньні вайсковага становішча паводле офіцыйных паведамленьняў, з якімі штодзенна зьяўляўся ў лягер хлопчык-газэтчык.
Толькі добрыя апавяданьні ці наогул цікавыя людзі карысталіся некаторай вядомасьцю. Вакол іх зьбіраліся, калі пачынала цямнець, і такім чынам у бараку ўтварыліся групы з рознымі інтарэсамі і політычнымі поглядамі. Адны зьбіраліся толькі там, дзе расказвалі анэкдоты, іншыя групаваліся вакол пісклявага, які быў падобны на гарачую бомбу, якая во-во выбухне ад нецярплівасьці.
Швэйк таксама набыў вядомасьць сваімі прыказкамі і раптам пачаў адчуваць сябе як дома. Гаршына бегаў у краму, апрануў цывільную вопратку, каб чараваць расійскіх калег у рэсторанах сваім спрытам і вяртаўся адтуль нагружаны булкамі, кілбасамі, чаем і тытунём, зьберагаючы такім чынам грошы, якія так і сыпаліся пры недахопе гарачай стравы.
А Марэк, прыціснуты аднастайнасьцю і гразьзю, моўчкі мардаваўся і шмат думаў. Ён быў здольны цэлыя дні марнаваць з пісклявым, які так і не сказаў, як яго завуць і адкуль ён, але быў начытаны і бывалы чалавек. Ён умеў гутарыць і сур’ёзна, і ня было сумненьня, што яго сьмех быў гумар шыбельніка.
Разам з тым Марэка дужа мучыў раматус. Ногі ў яго балелі, у руках нясьцерпна калола, а калі ён неяк паскардзіўся на сваю хваробу піскліваму, той сказаў:
— У мяне таксама ўсюдых коле. Заўтра мы пойдзем на прыём да лекара.
Іх агледзелі тры лекары, — адзін расіец і два аўстрыйцы, кончыкамі пальцаў асьцярожна дакранаючыся да брудных, апухлых кален і сьцёгнаў. Потым яны загадалі:
— Ідзеце туды! Фэльчар вас натрэ мазьзю, і ўвесь боль мінецца!
На зэдліку сядзеў фальчар, які выконваў загады лекароў. У аднэй руцэ ён трымаў бутэлечку гліцарыны, а ў другой — брудны камяк ваты, якой ён націраў усё што трапіцца пад руку.
Калі хто-небудзь адмарожваў ногі, ён іх націраў. Хто прыходзіў за лекамі ад галаўнога болю, той ішоў з валасамі, па якіх гліцарына цякла за каўнер. Калі балелі зубы, ён мазаў ватай па твары, пры катары страўніка змазваў пуп, пры запаленьні сярэдняга вуха, націраў вушы, а ў сыфілістычныя язвы на вуснах, уціраў гліцарыну, як поп, які робіць саборваньне. Увогуле, рабіў усё, што мог!.. Перад ім станавілася чарада пацыентаў, якіх накіроўвалі да яго лекары, а пісар, абліваючыся потам, пытаўся:
— У якім годзе радзіўся? Халасты ці жанаты? З чаго памерлі бацькі? Ня ведаеш? Колькі братоў і сёстраў памерла і з чаго? За жыцьцё нічым не хварэлі?
Сабраўшы ўсе такія каштоўныя для статыстыкі веды, якія лекары падавалі ў Чырвоны Крыж, каб мець уяўленьне, як часта ў салдата, у якога трыццаць год назад памерла ад дыфтэрыі двохгадовая сястра, бываюць прыступы раматусу ці ў якой сувязі знаходзіцца гэта зьява з якой-небудзь яшчэ даўнейшай прычынай, — пісар перадаваў іх людзям навукі; а гэтыя, на падставе іх канстатавалі, што ў ніжэйшага чына, які паказаў ім свае брудныя ногі ці зьедзены вошамі і абсыпаны чырвонымі пухіркамі жывот, сапраўды нешта нядобра і накіроўвалі яго да фэльчара Паньцялея Цімахвеевіча, каб ён нацёр іх сваімі унівэрсальнымі лекамі з чароўнае бутэлечкі.
Такое міжнароднае супрацоўніцтва лекараў давала шмат чаго навуцы, бо дзякуючы яму можна было пазнаёміцца з рознымі сыстэмамі тэрапіі. Вайсковыя лекары ў Аўстрыі лячылі ўсё нутранымі сродкамі, тым часам, як іхныя расійскія колегі трымаліся пераважна надворных сродкаў, накшталт націраньня гліцэрынам.
Калі абудвы аўстрыйцы вярнуліся ў барак і пісклявы пачаў крычаць, што чым больш чалавек вучыўся, тым большая ён скаціна, а Марэк агледзіўся, што ў яго гліцарына пацякла з парток у боты, да іх падыйшоў Швэйк і, вымазаўшы сабе рэшткамі гліцарыны рукі, упэўнена сказаў:
— Справа ў тым, што ў дэлегацыі, якая зьбіраецца нас наведаць, ёсьць адна вельмі важная жанчына, і таму пажадана, каб у нас быў чысты і прыемны колер твару. Гэта жанчына нічога не разумее ў раматусе, але яна зьверне ўвагу на тое, ці добра мы кормімся, і вось увесь сэнс у добрым уражаньні, якое пакіне чысты выгляд.
І, патануўшы ў ружовых пэрспэктывах, палонныя пачалі чакаць таго нябёснага анёла, якога пасылала ім у спацяшэньне дарагая бацькаўшчына.
- ↑ Генэрал, комэндант Перамышлю, які здаў цытадэль расійцам.