На крэсах (1927)/V
| ← IV. Аб жандары Янку Глямбоўскім, аб ксяндзы Канарскім і аб тым, як праясьніць і без таго зусім ясную справу | V. Аб пане Міхасі Гарбатым і аб тым, як на лаўца птушка сама прыляцела Аповесьць Аўтар: Алесь Гародня 1927 год |
VI. Абвінавачаны прызнаўся? → |
Прапануем да спампаваньня!
РАЗЬДЗЕЛ V
∗
∗ ∗ |
Неба было пакрыта алавянымі хмарамі. З працяжным посьвістым гойдаліся з боку ў бок верхавіны плямістых бяроз.
Паабапал дарогі гнуліся да зямлі панурныя каласы зьбітага градам жыта.
На самым прасёлку, у глыбокіх выбоінах мясцамі затрымаўся жаўтаваты каламут. Дажджавая вада не сьпяшалася ўвайсьці ў гліністую глебу; паціху паўзла яна па ўціснутым у зямлю, нібы-та разцом, шырокім каляінам.
Гразь, —
цякучая, клейкая гразь прыліпала да падмётак,
перашкаджаючы хадзьбе.
Падарожнаму часам здавалася, што нага яго папала ў дзежку з цестам, і вось-вось яго пачне лаяць нейкая сварлівая гаспадыня.
∗
∗ ∗ |
На дарозе —
скрыўленая фігура.
На вачох — акуляры.
Твар выглядае нямытым, прынамсі, з поўгода.
Рукі — даўгія, тонкія з неабрэзанымі пазурамі, падобнымі да кіпцюроў нейкага асілкавага птаха.
Вопратка?
Ад яе адмовіцца які хочаце анучнік.
Шапка — магерка, якую вельмі любілі нашы дзяды, а цяпер — бадай ніхто больш і ня носіць.
Адным словам — старац-лернік.
Ідзе і пяе набожную песьню.
∗
∗ ∗ |
Старац — у вёсцы.
Ідзе па вуліцы.
Грае і пяе.
Далёка нясуцца гукі яго сьпеваў.
З вакна высоўваецца нейкая рука і падае кавалак чорнага хлеба.
— „Дай божа!“
∗
∗ ∗ |
Старац становіцца, кладзе хлеб у торбу
і з цікавасьцю разглядае вакно.
Нібы чагосьці чакае.
Чаго?
Нямаведама!
Ніхто не выглядае з ваконца.
Ніхто ня выходзіць паслухаць старца-лерніка.
Ніхто ня хоча пагаманіць з вандроўным лернікам, які шмат бачыў на сваім вяку.
∗
∗ ∗ |
А здаецца, —
∗
∗ ∗ |
Вакно зачыняецца.
∗
∗ ∗ |
Старац прашоў вёску.
Сеў на пянёчку.
Выняў крэмень, тытун, люльку.
Набіў яе.
Выкрасаў агню.
Запаліў.
Сплюнуў.
∗
∗ ∗ |
Але што гэта?
Старац разьвярнуў торбу, выняў з яе палову заробленых у вёсцы кавалкаў хлеба і… кінуў іх на дарогу.
∗
∗ ∗ |
Няўжо-ж гэтак цяжка несьці хлеб на старой сьпіне?
Ці, можа, старац голаду не баіцца?
Хлеб яму не патрэбен?
∗
∗ ∗ |
Простаю стужкаю цягнецца дарога.
Там, недзе ўперадзе, яе глытае начная цемра.
Міхась Гарбаты ўжо два дні ходзіць па вёсках.
Ідзе ціха, ледзь-ледзь перасоўваючы ногі.
Люлька выкідае густыя, пахучыя клубы дыму.
∗
∗ ∗ |
На сэрцы — трывожна, весела.
Цяпер —
бліскучая справа.
Хоць і цяжкая, але Міхаць Гарбаты пэўны:
з ёю ён справіцца, як не адзін ужо раз спраўляўся з справамі, хоць і ня гэтак цікавымі, — але шмат больш складанымі.
∗
∗ ∗ |
Міхась Гарбаты ведае сваю справу.
Міхась Гарбаты ўжо пяць год працуе ў гэтай спэцыяльнасьці.
Не адзін ужо раз —
начальства гаварыла яму шчыры
дзякуй.
∗
∗ ∗ |
У мінулым?
А! Што там у мінулым!
Маці — памерла, калі хлопчыку было яшчэ толькі паўтара гады.
Бацька — запойны п‘яніца. Алькоголік.
Ну —
голад, холад, біцьцё…
∗
∗ ∗ |
У пяць год — поўны сірата.
Сьпярша — хадзіў па добрых людзях.
Сьляпога старца-лерніка вадзіў.
Зарабляў.
Неяк карміўся.
Потым —
абрыдла.
І пачалося:
два тыдні вольнага жыцьця —
астрог;
зноў два тыдні вольнага жыцьця —
зноў астрог.
∗
∗ ∗ |
Астрог, астрог, астрог.
Астрог выгадаваў маладога Міхася.
Ён яго адукаваў.
Ён нават ня быў для яго ўжо страшным.
Толькі ў ім адпачынак.
Маленечкі.
Толькі ў ім адчуваў сябе Міхась як-бы дома.
І калі яго саджалі, — ён ціха ўсьміхаўся:
— Казённая кватэра, з поўным утрыманьнем.
Колькі раз давялося яму сядзець?
Хто-ж яго ведае…
Міхась даўно зьбіўся з ліку.
Бывала, зловяць яго і пытаюцца:
Колькі „прыводаў“?
Ён сьмела адказвае:
— Два, Вашбродзь!
Вураднік яму — у морду: бац!
— Чаго брэшаш, скаціна!
— Вінаваты, — тры, Вашбродзь!
Бац, бац!
— Чатыры, чатыры, Вашбродзь, выбачайце!
І гэтак, —
пасьля кожнага ўдару, — выяўляўся яшчэ адзін „прывод“…
Апошнім разам вышла дрэнная гісторыя.
Ня любіў Міхась „мокрых спраў“,
але, як той казаў, „на сьвеце ўсяго нажывеш, і Кузьму бацькам назавеш“…
Адзін толькі раз справа выпадкова стала „мокрай“.
∗
∗ ∗ |
Прасядзеў у вастрозе пяць год.
Раптам —
вайна.
Страляніна.
Гарматы бухаюць усё бліжэй і бліжэй.
Усё мацней дрыжаць шыбы за астрожнымі кратамі.
Потым — памалу робяцца чутны стрэлы кулямётаў. Сьпярша — здалёк, потым — бліжэй і бліжэй.
∗
∗ ∗ |
Адчыняюцца дзьверы.
Варта ўцякае кудысьці на ўсход.
А Міхась і яго таварышы?
Ну! Чаго аб гэтым гаварыць.
Хто-ж ня ведае трынаццатае запаведзі:
Не зявай!..
А ў гэткія слаўныя часы —
зявае толькі
„фрайер“.
∗
∗ ∗ |
Гэта ўсё — было даўней.
А цяпер —
павятовы начальнік поліцыі,
начальнік дэфэнзывы,
павятовы староста
і, кажуць, нават „сам“ пан ваявода
палескі —
моцна жмуць Міхасю руку.
— Спрытны хлапец…
— Няма такое справы, каб ня высьвятліў…
— Пакуль ён працуе, бальшавіком ходу няма.
— Каб шмат было такіх, — Рэч Паспалітая магла-б быць супакойнай наконт лёсу сваіх усходніх крэсаў!
∗
∗ ∗ |
Ці-ж мы будзем спрачацца з гэтым?
Не!
Але мы ведаем: на шчасьце,
такіх, як пан Міхась Гарбаты —
ня шмат
∗
∗ ∗ |
Справа адбылася трэцяга дня.
Пан начальнік дэфэнзывы сядзеў у сваім габінэце, на мяккім крэсьле, перад швэдзкім пісьмовым сталом і пакурваў смачную гаванскую цыгару.
∗
∗ ∗ |
— Пане Гарбаты!
— Дасюль вы працавалі добра, і я вельмі ўдзячны, гэтак сама, як і пан староста.
— Маю пэўную надзею, што й на
гэты раз справа пры вашай дапамозе будзе разьвязана у найкаротшы тэрмін.
— Сам пан ваявода павядомлены аб усіх здарэньнях апошніх дзён і вельмі цікавіцца ходам сьледзтва.
— У двохдзенны тэрмін усе пытаньні маюць быць абавязкова высьветлены. Калі мы зможам здабыць ваенна-палявому суду даволі дакладны і красамоўны матэрыял, я абяцаю вам ад свайго імя і ад імя пана старосты 1000 злотых, у лік якіх 200 злотых на выдаткі вы можаце атрымаць зараз-жа ў пана пісара.
∗
∗ ∗ |
200 злотых.
Аванс.
У лік запрадажы жыцьця чалавека.
А можа і не аднаго?
∗
∗ ∗ |
Аванс трэба выпраўдаць.
І трэба атрымаць рэшту грошай — яшчэ 800 злотых…
∗
∗ ∗ |
Міхась Гарбаты ведае сваю справу.
Ён спрытны хлапец.
Але што-ж ён можа зрабіць, калі ніхто з сялян ні ў якія гутаркі ўваходзіць ня хоча.
Калі кожны па самае горла заняты аднэй толькі думкай:
Як-бы самому застацца цэлым?
Як-бы не сказаць што-кольвек такое, такое… ну, адным словам, нешта такое,
што папярок горла стаіць,
чым уся галава поўна,
чым уся душа захоплена,
што кожную хвіліну гатова сарвацца з языка і што, калі ўчуе хто з тых,
— каму чуць ня трэба,
але хто вельмі хоча ўсё знаць, чуць і бачыць, — тады селяніна чакаюць:
астрог,
батагі
і… што яшчэ?
Эх, ці-ж мала яшчэ чаго можа быць за неасьцярожна вымаўленае слова!
Ці ж вас саміх яшчэ ніколі ня біў
у морду пан стражнік?
∗
∗ ∗ |
Адным словам, пакуль што, справа хаця цікавая, але дрэнь-справа.
Што-ж!
Яшчэ ёсьць час.
Нешта яшчэ можна спрабаваць…
∗
∗ ∗ |
У пана начальніка дэфэнзывы — весела.
У пана начальніка дэфэнзывы — госьці.
Усё свае
афіцэры.
Вясёлыя гутаркі.
Віно.
Карты.
Толькі кабет не хапае.
Тады было-б зусім, як у пана Трэмбацкага ў тую суботу, перад пажарам.
∗
∗ ∗ |
Стук у дзьверы.
— Уваходзьце!
Жандар за слугу:
— Пане начальніку! Тутака вас хоча ўбачыць з Дзятлава нейкая дзяўчына…
— Дзяўчына?..
— Так, проша пана!
— Цікава!
— А пекная?
— Чаго там, пусьці…
∗
∗ ∗ |
На лаўца —
птушка сама прыляцела.