На зачарованых гонях (1923)/Юлька

← Дзе канец зямлі

Юлька Апавяданьне Аўтар: Змітрок Бядуля 1923 год

Малыя дравасекі →

Іншыя публікацыі гэтага твора: Юлька.

Прапануем да спампаваньня!

Юлька.

У маленькай дзесяцімесячнай Юлькі «Ма» (мама) была самым найвялікшым аўтарытэтам на цэлым сьвеце, бо сьвет без падтрыманьня — чужая й нічога нявартная рэч, а «Ма» вельмі падтрымлівала Юльку — яна давала сваёй дачцэ «гам» (есьці). «Гам», як кожнаму вядома, не абы што: бяз есьцікі й піці чалавек ня можа жыці. І Юлька мела сваю хатку на грудзёх у маткі. Апрача яды, Юлька мела ад «Ма» й духоўныя харчы — чароўныя, вясёлыя й сумныя песьні над калыскай. Гэтыя песьні Юлька, ма быць, усё жыцьцё не забудзе…

Маці патроху тлумачыла Юльцы вялізарную кнігу жыцьця гэту мудрую хартыю, якую чытаеш-чытаеш да самай магілы й ніколі да канца не даходзіш.

Яна нудная й часам жудасная, і шчасьліў той чалавек, хто ў шчырай прыязьні да другіх людзей, акружаны іхняй увагаю да сябе, забываецца аб гэтай праклятай кнізе…

Юльку бог у справе прытульнасьці не пакрыўдзіў. Маці толькі аб ёй і клапоціцца, і Юлька павінна дзякаваць богу за добрую «Ма», якая гатова ўсім жыцьцём сваім ахвяраваць за сваю дачурку. У адплату за гэта некалі і Юлька будзе такой-жа добрай маткай.

Усё акружаючае маленькую Юльку, як жывыя й няжывыя рэчы — дзеці, кіцка, цюця, стол, падушка й люля — былі яе «лялі». Яна мела з імі вельмі грунтоўныя стычкі: яна ўсё прабавала на «гам». У гэтым выяўлялася ўся яе зацікаўленасьць і практычнасьць у жыцьці:

Есьці, есьці й яшчэ раз есьці:

Калі было ўспадобу — губкі яе складваліся ў жывую кветку-усьмешку: калі не, дык яе нездаволенасьць вызначалася плачам. Яна плакала шчыра й доўга, усім целам, ўсёй істотай. Боўтала тады ручкамі й ножкамі. Цяжка прыходзілася тады маці, але матчыны грудзі ўсё перамагалі.

«Ма» была найсмачнейшая за ўсе лялі на сьвеце. А смак Юлька мела добры.

Жывому чалавеку за печкай доўга не ўсядзець і Юлька так-сама ня раз рабіла «гайда» — вандроўкі з хаткі роднай на шырокі божы сьвет — на дзядзінец. Кожны раз яна пры гэтым жмурыла вочкі свае на сонца, хвалявалася, лавіла ручкамі паветра й зьесьці хацела ўвесь сьвет, які й сталаму чалавеку лёгка ў рукі не даецца. Але тым болей хацелася Юльцы дастаць талерачку з неба, як гэта кажуць. Мяцежныя, агнёвыя жаданьні напаўнялі яе душу, і цяжка прыходзілася тады маці. Бяз гісторыяў і плачу тут абыходзіцца не магло, і гэтакія рэчы звычайна канчаліся выкупам, які павінен быў быць багаты: смачная сусолачка з цукрам, шкляная качалачка, бліскучая паперка, абручок і, словам, самыя найцікавейшыя скарбы — цацы — на сьвеце ляжалі пад ножкамі Юлькі; гэтыя цацкі рабілі «дзін-дзін-дзін, там-та-ра-рам!» Імі маці варажыла Юльчына сэрца, ды й цацкамі, хаця другога фасону, людзі забаўляюцца да самай сьмерці. Толькі дарослыя людзі дастаюць гэтыя цацкі бяз эгіды — маці.

Але Юлька бяз маці — чалавек ня зусім незалежны. Юлька ў гэтым магла пераканацца тады, як маці пры жніве пакінула яе ў кошыку на падушачцы адну на мяжы.

Быў цёплы, сонечны дзянёк. Паўднёвае зацішша панавала ўсюды. З-з-з-м! — гудзелі мушкі над Юльчынай галоўкай. Часам мятлічка гладзіла скрыдлачкамі яе кволыя шчочкі. Часам птушачка вілася над ёю. Траўка шчыкатала… Юлька лавіла рукамі направа й налева. Гатова была зьесьці ўсё, што не давалася на «гам». Пры ёй сядзеў добры вартаўнік і таварыш з хаты роднай — кот. Гэта яе супакойвала тады, калі яна ўспамінала аб мамцы. Але вось кот улізнуў кудысь за птушкай цікаваць, і Юлька адна-аднюсенька засталася…

Яна жмурыла вочы на сонца й пры гэтым успомніла, што «Ма», паказваючы на агонь у печцы, кажа «зю-зю!» Хацела Юлька, так-сама казаць „зю“, але ад вялікай стараннасьці й натугі пацягнулася яна ўсім целам у адзін бок ды — кульгіць з кошыкам у баразну.

Што было потым?

Цёмна ў вачох зрабілася ёй, як-бы яна ў бяздонную процьму паляцела, і яна першы раз у жыцьці, у вялікім страху й роспачы, крыкнула «ма-ма!».

Маці пачула толькі тады, калі Юлька ўжо аж пасінела ад плачу, упэцканая ў пяску.

Гэта была яе першая спроба жыць у адзіноце без апоры.

Прайшло яшчэ некалькі месяцаў. Юлька ўжо гаварыць: «та-та», «ма-ма», «кіц-ка», «цю-ця», «ца-ца», «ля-ля» і г. д. Веда яе павялічваецца з кожным днём. Яе ручкі ўжо не хапаюцца за ўсё, што вочкі яе бачаць. Вугаль яна ўжо ні за якія хаханкі ў губкі не бярэ, а хлеб з цукрам — чаму не? — Ого! Яна ўжо разумеець, што — добра, а што — блага…

А прывычка, паганая прывычка, губіць ня толькі адзінага чалавека, але ўвесь сьвет…

Прывычка да матчынага малака каштавала Юльцы шмат сьлёз, шмат бясспрэчнага гора. Шмат ночаў яна не дасыпала тады, як матка яе адвучала ад сваіх грудзей, пасыпаючы іх перцам. І бадай да дваццацёх год яшчэ будзе Юлька спрасонку пальчык свой ссаць, а да самай сьмерці ў час пярэпалаху крычаць «мама».

Але ў жыцьці нічога адвечнага няма, усё мяняецца, прогрэсуе. Юлька гэта, каб толькі хацела, дык даведалася-б з сваёй практыкі: яна ўжо на руках і нагах паўзе па хаце пад сталом, разам з курмі, катом. Яна ёрзае, вандруе па куткох, шукаючы працы. А працы гэтай хоць адбаўляй: гладыш з малаком дагары пераверне, лужыну катулькай вымажа, лыжкай аб падлогу забарабаніць. Што й гаварыць — працы шмат ды й досіць сур’ёзнай працы; каб, здаецца, дваццаць рук мела Юлька — і то было-б мала.

Чалавек бяз руху й работы пудзіцца, марнеець, кажуць філёзофы, — і гэта ёсьць бясспрэчная праўда. Вось пытайцеся ў Юлькі, бо яна ўжо разумная досіць. Маці яе адукуе:

— Рабі аладачкі, Юлька.

Юлька плёскае ручкамі.

— Дзе божанька?

Юлька пальчыкам паказвае на сьвяты абраз.

— Як кароўка мычыць?

— М-м-у-у-у!

— Як авечка кажа?

— М-м-э-э-э!

— Як тата злуецца?

Юлька сьцісківае кулачкі, робіць гнеўныя вочкі ды кажа з імпэтам «г-э-э!»

Пасьля гэтага яна глядзіць на ўсіх вачыма Аляксандра Макэдонскага. Жартачкі — яна ўвесь сьвет перамагла…

У награду маці бярэ яе на рукі, туліць да сябе й цалуець. Без награды ніхто нічога ня робіць, апрача вялікіх самаахвярнікаў — ідэалістаў, якіх скэптыкі ня хваляць.

Цалуючы Юльку, маці раптам пачынае злавацца, кажучы «фэ, смаркатая!» — і пры гэтым бярэцца, фартухом выціраць Юльчын носік. Юлька не даецца й пачынае горка плакаць.

Нос — гэта самае слабое месца ў Юлькі. Шмат горкіх мінут ён ёй каштуе. І такая, здаецца, драбніца — нос! аж сьмешна, але ў гэтым і ўся трагэдыя, што часам дробненькі камарык звалівае з ног магутнага лева.

У хаце — вялікая радасьць.

Тата толькі што пехатой з кірмашу вярнуўся ды й то падышоў да стала, дзе бабка й мама паставілі Юльку й вучаць яе хадзіць.

Юлька стаіць на стале, разьняўшы ручкі для роўнавагі. Вочкі спалоханы. Добра бабцы сьмяяцца, а каб яе паставілі на канаце, нацягнутым на двух слупох і, сказалі-б ёй — «танцуй». Нябось, тады не сьмяялася-б.

— Ма-ма! — просіцца Юлька ў вялікім страху.

— Ка мне! ка мне! — выстаўляючы рукі, энэргічна кажа мама… А Юльцы яе малюсенькія ножкі здаюцца стопудовымі вагамі. Адвагі няма й цяжка — ой, як цяжка! — рабіць першы, сталы крок у жыцьці! Адважыцца трудна на гэта й сталаму чалавеку.

Але, бачачы, што шэсьць зацікаўленых, уважных вачэй глядзяць на яе, дык у яе душы будзіцца разам і гэрой і артыст. Яна адважылася і…

— Раз! два! — лічаць трое сталых людзей крокі малюткі.

— Плясь! — і Юлька гоцнулася аб стол, вачыма ратунку просячы.

І не пасьпелі яе падтрымаць у трудную хвіліну шэсьць моцных, сталых рук — эх, людзі!..

А з гэтых двох першых крокаў маці з бабкай радуюцца й нацешыцца ня могуць.

— Вось пацеха!.. — з укорам кажа, бацька, — папробавалі-б зьлічыць, колькі крокаў я сягоньня махануў на кірмаш ды з кірмашу, вёрст сорак, здаецца, а вы ані слова, аб гэтым…

Але ўпарт дух чалавечы, хоць лобам, а сьцяну праб’ець: праз тры дні Юлька ўжо хадзіла па падлозе, як муштраваны ваяка — пяхотнік, а праз тыдзень Юлька ўжо так круцілася матцы пад ногі, што той гэты фокус, нават, абрыд. Яна гнала ад сябе Юльку, як ката, кажучы „апсік!“

Юльцы гэта вельмі падабалася, і яна мамцы мяўкала, як кот — «мяў! мяў!».

Яшчэ троху падрасла Юлька. Яна ўжо ў сукенцы паркалёвай, бо не маленькая, дзякаваць богу, — ёй ужо тры гады! Як матылёк, круціцца, лётае ў агародзе сярод чырвонага маку.

Ёй вельмі смачна рабіць тое, чаго ня можна, і маці мае дзеля гэтага вялікія клопаты. Калі скажа Юльцы ня пэцкаць спаднічкі, дык як раз прыдзе запэцканая ў гразі з ног да галавы. Скажа ёй не чапаць макаў, дык як раз наскубе поўныя жмені. Скажа ёй:

— Юлька, ідзі спаць!

— Не хацу!

— Ня йдзі спаць!

— Пайду!

— Гуляй сабе!

— Не хацу!

— Ня гуляй!

— Бу гуляць!

Але гэты шайтан праціўнасьці не заўсягды пануе над ёй. Часам яна бывае ласкавенькай, добранькай і міленькай — як бабка ёй казкі поначы апавядае.

Шчырым сярэбным хохатам сьмяецца яна тады, як лютага воўка забіваюць, калі людаедзіха-вядзьмарка памірае.

Горкімі сьлязьмі плача яна тады, як воўк шэры зьядае чырвоную шапачку.

Пры гэтых казках блакітныя вочкі яе блішчаць, як зоркі, або як кветкі ў кроплях сьветлай расіцы.

А па начох сьняцца ёй дзіўныя сны.

Ці разумеець Юлька шчасьце сваё?--хіба не. Хутчэй яна разумеець сваё гора, калі які-колечы дзіцячы капрыз не выпаўняецца.

І хочацца ёй быць вялікай, як бабка. Пачынае яна з лічбаў — з матэматыкі:

— Раз! два! тры! — лічыць яна па пальцах і задумваецца.

— Раз! два! тры! пяць! дваццаць! сто! — ажно ў пот яе кідае. Але далей ня йдзець. Хоць матэматыка ёсьць грунтам усяму на сьвеце, але Юлька яшчэ на гэтым «грунце» слаба трымаецца.

Ды ці ня можна жыць бяз гэтых нудных цыфраў? І Юлька досіць весела жыве бяз іх. Назьбірае кветак — васількоў. Разложыць іх на камені. Адна кветка — мамка, другая — бацька, трэцяя — бабка, чацьвёртая — цюцька. А камень — хата. І пачынаецца будняя аповесьць чалавечага жыцьця: кветкі гаспадараць на камені, аж люба глянуць.

У печы топіцца. Маці аладкі пячэ. Бабка кароўку доіць. Тата хамут ладзіць. Цюцька брэша. Словам, цэлая катавасія. А Юлька мае работы па горла — за ўсіх гаварыць, за ўсіх работу рабіць і зухавацца. Канчаецца гэта звычайна катастрофай — хатка-камень ляціць у рэчку, а людзі-кветкі топчуцца нагамі. Толькі Юлька ня плача над руінамі. Яна, як сам бог-гасподзь. Зруйнавала адзін сьвет, і з хаосу творыць другі.

Яна, Юлька, — маці. Пры ёй дачушка, — лялечка. І нянчыць, і песьціць, і галубіць Юлька дзіця сваё роднае, але, як прыкладная, добрая маці, часам розгай сьцёбае яе й пры гэтым прыгаварвае:

— А ня рві маку! А ня пэцкай спадніцы! А слухай, што матка табе кажа, ты, такая й сякая!

Словам, малюе жыцьцё, як мастак, як паэт у час натхнёнай творчасьці сваёй.

— Хто пякней, — пытаюцца ў Юлькі — ты ці мамка?

Юлька думае.

І мамку яна крыўдзіць ня хоча, але ўжо сама — маленькая кабета й мае свой форс і гонар:

— Я пякней! — кажа яна цьвёрда.

— Ах ты, нягодніца! — нібы-то злуецца мама.

— Хто пякней, ты ці лялька?

Доўга думае Юлька.

Барацьба кіпіць і расьцець у яе маленькай душы. Але матчына сэрца гатова ўсім ахвераваць дзеля любага дзіцяці свайго, а Юлька, як-ніяк, хоць ёй яшчэ толькі пяць гадоў, а ўсё-ж такі маці, бо дачку-ляльку мае.

— Лялька пякней! — кажа яна ўрэшце…

Аказваецца, што душа яе вялікая: пачуцьцё маткі ўзгадавана ў яе сэрцы й душы крывёй і малаком ранейшай маткі.

У Юлькі матчына самаахвярнасьць жыве поўным жыцьцём, хаця імя свайго яна яшчэ выгаварваць ня можа. Замест «Юлька», кажа „Юйка“. Аж бацька злуецца на яе за гэта самае і часам гнеўна кажа:

— Юлька!

— Га!

— Хадзі ка мне!

Яна падходзіць.

— Кажы Юлька!

— Юйка!

— Кажы Юль-ка!

— Юй-ка!

— Ах ты, паганая! Вучыся палюдзку гаварыць!

— Не хацу!

— Дык ня вучыся!

— Хацу вуціцца!

— Ну, дык глядзі на мяне!

Юлька глядзіць на яго.

— Добра глядзі.

Юлька добра глядзіць.

— Рабі губамі гэтак, як я, і кажы — Юль! Юль! Юль!

Юлька робіць губамі гэтак, як ён, і кажа:

— Юй! Юй! Юй!

— Го! го! го! — сьмяецца бацька.

— Гы! гы! гы! — плача дачушка.

І гэта пайшло ў забыцьцё. Яна ўжо так чыста гавора, што і бацьку перавастрыла — зьвініць, як звончык. Малоціць языком, як цэпам усё роўна. І ня дзіва, бо яна ўжо ходзіць у школу, ў тую вялікую школу навукі, дзе усё пачынаецца з «А, Б».

Тут для Юлькі адчыніўся новы сьвет пазнаньня добрага й благога. Забурліла глыбокая крыніца жыцьця, дзе шчасьце й гора перамешаны, дзе пануе вялікая неразьбярыха: адна й тая самая рэч аднаму чалавеку здаецца шчасьцем, другому — горам…

Пальцы ў Юлькі ў атраманце. Гэта — адзнака стараннасьці, цярплівасьці, мудрасьці й працы. Яна піша і малюе так многа, што аж паперы не хапае. І прыходзіцца ёй гэту вялікую здольнасьць сваю на ўласным твары паказваць — запэцканы нос, шчочкі й, нават, вочы.

Гэта, разумеецца, вельма кепска, але што зрабілі з чалавечай душою, калі яна яшчэ такая кволая й вымагае вялікай ашліфоўкі. Ня гледзячы на ўсё, Юлька яшчэ зусім малюсенькая — ёй усяго шэсьць гадоў. Яна яшчэ часта пальчык ў губкі кладзе й моцна трымаецца за матчын фартух.

Як пойдзе яе далейшае жыцьцё?

Чытайце вялізарныя кнігі й галаваломныя раманы й тады даведаецеся.

Пасадзец, 1917 г.