На зачарованых гонях (1923)/Дванаццацігоднікі

← Аднаго разу ў нядзелю

Дванаццацігоднікі Апавяданьне Аўтар: Змітрок Бядуля 1923 год

Воўк →

Іншыя публікацыі гэтага твора: Дванаццацігоднікі.

Прапануем да спампаваньня!

Дванаццацігоднікі.

Ужо болей за сто гадоў, як водаль тракту, на пагорку стаяла вёска Такароўшчына. Вёска невялікая — сялібаў каля дваццаці ўсяго. Але гэтая вёска вызначалася ва ўсёй ваколіцы сваім багацьцем. Хаты былі зграбныя, высокія, чыстыя, пакрытыя не саломай, як у суседніх вёсках, а драніцамі. Кожная хата мела на сваім дзядзінцы добрую, чыстую студню; пры кожнай сялібе быў добры агарод, садок, а водаль шырыліся палосы тлустага, чарназёмнага поля, а далей — высокі панскі лес, а за лесам — балота, а за балотам — сплаўная рэчка Сьлізянка, якая ўпадае ў Вільлю.

Такароўшчына славілася на ўсю ваколіцу найлепшым збожжам — чыстым і ядраным, найлепшай жывёлінай і добрымі тканінамі. Гэтыя тавары такароўцы вазілі прадаваць на кірмашы ў ваколічныя мястэчкі, або гандляры прыяжджалі да іх у вёску купляць.

Заўсёды ўвосені, калі з поля ўжо ўсё было сабрана, калі кірмашы па мястэчках ажыўляліся і ўсюды гаргэкала саранча гандляроў, — за такароўскія тавары тварыліся цэлыя авантуры, скандалы і гісторыі: кожнае мястэчка вастрыла зубы на такароўскія вырабы. Кожны гандляр прыцмокваў губамі, успамінаючы Такароўшчыну. Аб Такароўшчыне гаварылася ва ўсіх крамах, шпіхлярох і сынагогах. За Такароўшчыну пачыналіся ў часы малітваў спрэчкі, сваркі, а часамі, нават, і бойкі. Пэйсы й бароды луналі ў паветры, як павуціна на платох і дрэвах на васеньнім шляху.

І было за што: кожнаму гандляру хацелася здабыць такароўскія тавары. Задабрываў ён такароўцаў рознымі гасьцінцамі й гарэлкай. А такароўцы харахорыліся, як гусакі; фанабэрыя іх расла, як на дражджох; гонар квітнеў, як бэз у маі, і павага да сябе ў такароўскіх гаспадароў расла ў грудзёх сялянскіх так шпарка, ажно ня тоўпілася, і на ўсе запытаньні й скаканьні вакол іх і заглядываньні са смагай у самыя зрэнкі такароўцы адказывалі няяснымі й нявызначанымі «г-м-м», «пабачым», «памацуем», «пагутарым», «пасьпеем», «прыедзеце да нас» і іншымі такімі слоўцамі, якія хмеляць, вабяць, абяцаюць і не абяцаюць, якія спаць не даюць па начох местачковым гандляром.

І вось гандляры пускаліся на выперадкі ў Такароўшчыну ў васеньнія дажджлівыя раніцы й, нават, па начох. Кожны з іх хацеў быць першым, кожны хацеў сабе загарнуць сьмятану такароўскай працы і ў канцы канцоў заўсёды канчалася тым, што ў адну любую раніцу ў Такароўшчыне пачынаўся такі шум, такі гармідар, ажно з ваколічных блізкіх вёсак прыбягалі на шум, як на пажар. Гэта, як наўмысьне, усе гандляры зьяжджаліся разам і каля кожнай хаты стаялі пяць-шэсьць фурманак. Тут зноў бароды і пэйсы ляцелі, як птушкі, па вуліцы і сінякі на тварох цьвілі, як васількі.

Такія катавасіі заўсёды канчаліся «хэрымам». Гэта значыць, што ўсе гандляры згаварываліся паміж сабой і зусім ня куплялі тавараў у такароўцаў у вёсцы, а пастанаўлялі так, што ў якое мястэчка, да якога гандляра такаровец сам павязе свой тавар — той без перашкод купляў у яго за пэўную цану, вызначаную «хэрымным» кагалам.

Тут ў такароўцаў гонар троху адпадаў на некалькі квінтаў уніз, і яны самі вазілі тавар да тых, хто ім болей спадабаўся, і хто лепей угашчаў. Гэтак у іх вялося спрадвеку. Яны шчыра прадавалі, добра жылі і ад іх людзі лепей зараблялі.

Так шло пакаленьне за пакаленьнем. Старыкі паміралі, маладыя старэлі, а малыя падрасталі. Было ўсё спакойна, добра і йшло, як па заведзенаму добраму загарку.

Суседнія вёскі зайздросьцілі ім часам за багацьце і іх, нават, ня любілі і стараліся ўсялякімі штукамі такароўцам дапякаць. А разбурыць супакой душы такароўца было надта лёгка. Было адно чарадзейнае слова, ад якога такаровец дрыжэў, нібы ўбачыўшы перад сабой нячысьціка; ён, пачуўшы гэтае слова, чырванеў, бляднеў, дрыжэў, як асінавы ліст і адсовываўся назад, як ад гарашчай лучыны. А слова гэтае было зусім, здаецца, простае, звычайнае: «кутнік».

І, здаецца, сьмех адзін бярэ — назваць заможнага, багатага гаспадара з Такароўшчыны «кутнікам». Але калі які малы жэўжык — пастух, часам, калі ўзбураны тараковец забярэ ў хлеў яго карову з поля за патраву, крыкне на дарослага, як дуб, асілка з Такароўшчыны «кутнік», дык той, нібы ад таемнай замовы чараўніка, адразу нямеў, язык прыклеіваўся да губы і — «ні бэ, ні мэ, ні кукарэку» — асілак слабеў і ня ведаў, што рабіць, ажно жаль было глядзець на яго. Такаровец выглядаў, як жывы труп і толькі салопаў асалавеўшымі вачыма.

У чым была сіла слова «кутнік»?

А вось у чым.

Зямля Такароўшчыны належыла не да сялян, а да блізкага пана Магдановіча, багатыя маёнткі якога рассыпаны па ўсім павеце і займаюць, бадай, дзесятую часть усяго павету. Калісьці ў яго прадзеда ляжаў дзікі пустыр зямлі без усялякага ўжываньня, і вось гэты пустыр ён аддаў у арэнду на дванаццать гадоў некалькім сялянам, якія збудавалі там хаткі і пачалі гаспадарыць. Людзі былі рупныя й працавітыя, дык вось праз некалькі гадоў яны абрабілі гэтую зямлю вельмі добра і зажылі, што называецца, багата. Вёска расла з кожным годам — дарасла ажно да дваццаці хат. Панасадзілі сады, забуяла поле, і гэты пустыр зрабіўся раем, ня горшым за любы з маёнткаў пана Магдановіча.

Кожныя дванадццать гадоў яны аднаўлялі кантракт, штогод плацілі акуратна арэнду і жылі прыпяваючы, забываючы аб тым, што гэтую зямлю пан Магдановіч у іх можа адняць ў кожным канчатку злыбеднага дванаццацігодніка.

У кожным дванаццатым годзе такароўцы хмурнелі, непакоіліся, стараліся скакаць перад панам Магдановічам на ўсе лапаткі й задабрываць яго рознымі падарункамі і работай: талакой вазілі яму бярвеньні з лесу, талакой касілі яму балота й заворывалі вярстовыя шнуры ў маёнтку; бабы дарма жалі яму поле, мужыкі вазілі яму снапы ў гуменьнішчы і да позьняй восені малацілі яго збожжа.

У тым годзе ў іх саміх заўсёды гаспадарка была запушчана і ў гандляроў было зацішша, бяз «хэрымаў» і бяз боек. Да гэтага і пан і такароўцы так прывыклі, як да Вялікадня, як да рэкрутаў, як да хаўтуроў, і без усялякіх неахвотаў або напамінаньняў рабілася ў кожным дванаццацігодніку.

Гэты год заўсёды лічыўся страшным судом для такароўцаў. Яны ў гэтым годзе рабіліся набожнымі, сьвяткавалі ўсе сьвяты, пасьцілі ўсе пасты, хадзілі й езьдзілі за дзесяць вёрст у царкву маліцца ў кожную нядзелю, і за добрыя грошы поп служыў спэцыяльную імшу аб тым, каб бог гасподзь уміласьцівіў сэрца пана Магдановіча, каб ён, бронь божа, не артачыўся й падпісаў на далей кантракт.

Але кожны раз цёмная грозная хмара з Такароўскага неба мінала лагодна, сонца зазьяла зноў, пан без усялякіх закавычкаў падпісываў кантракт яшчэ на дванаццаць гадоў, і жыцьцё такароўцаў уваходзіла ў сваю звычайную каляю. Яны забываліся, што іхні дабрабыт стаіць, як гмах на пяску або на вулькане і з ранейшым закаханьнем ратаяў да сваёй зямелькі, аблітай іхнім потам і крывёю, яны браліся за працу. Яны стараліся ня думаць аб тым, што яны — толькі арандатары або «кутнікі — дванаццацігоднікі», і адвечная рана, якая перадавалася ім з пакаленьня ў пакаленьне, нібы то зрасталася.

Іначай і быць не магло. Бо іхняе жыцьцё на зямлі пана Магдановіча цягнулася, як доўгая, доўгая лагодная песьня, дзе кожная страфа мела дванаццаць радкоў і толькі апошняе слова дванаццатага радка было бурлівае, трывожнае, якое хапала за сэрца, а рэшта лілося проста й акуратна, як рэчка…

Іначай і быць не магло. Бо во ўжо болей сту гадоў, як яны тут жывуць. Ужо разы тры-чатыры, як будынкі нанова перабудоўваліся за гэты час. Ужо тры-чатыры разы мяняліся гаспадары, мяняліся паны ад бацькоў да сыноў. У іх ёсьць, нават, свой магільнічак на пагорку, дзе над пагніўшымі, абросшымі шэрым мохам крыжамі шумяць матулі-ёлкі над касьцямі дзядоў, якія сьпяць у роднай зямліцы сном адвечным…

Іначай і быць не магло. Бо, здаецца, тыя самыя салоўкі, жаваранкі й вераб’і, што сьпявалі песьні калісьці іх дзядом, калі тыя гнулі свой карк над сахой на роднай глебе, пяюць і цяпер тыя самыя песьні. Тое самае сонейка сьвеціць ім у дзень, тыя самыя зоркі й месячык сьвецяць ім у ночы і тыя самыя песьні пяюць іхнія жнеі на полі і начлежнікі на расьцяробе…

Іначай і быць не магло. Бо іхнія душы й сэрцы, іхнія думкі й разуменьні прырасьлі да гэтага кавалку зямлі, што называецца Такароўшчынай, як моцныя дубы, якія глыбока ў зямлі пусьцілі свае карэньні на ўсе бакі. А вочы, здаецца, асьлеплі-бы бяз гэтых садочкаў, бяз гэтага поля й бяз гэтых сіне-блакітных даляў, якія акружаюць з усіх бакоў Такароўшчыну.

Такароўцы забываліся аб тым, што яны арандатары. Але вось, каб зьбіць іх гонар, зайздросьлівыя суседзі аб гэтым ім калі-ні-калі ўспаміналі, і, пачуўшы слова «кутнік», такаровец хадзіў цэлы тыдзень маўклівы і, як хворы баран, матаў сваёй буйнай галавой… Слова «кутнік» калола яму мазгі й сьпіну, як вострая шпілька, і псавала яму гумор і настрой, нібы ў час шлюбу хтосьці яму грымнуў хаўтурную псальму.

А зайздросьлівыя суседзі з гэтага часта-густа карысталіся й паказывалі такароўцу, дзе ракі зімуюць…

І гэтая клічка «кутнік» так сама пераходзіла з пакаленьня ў пакаленьне, як такое слова, без якога абыйсьціся ніяк нельга.

Такім чынам плыло жыцьцё такароўцаў цэлыя дванаццаць дванаццацігоднікаў, пакуль маёнтак перайшоў — да новага насьледніка, які пачаў заводзіць у сваіх маёнтках новыя парадкі.

І вось тое, чаго такароўцы пужаліся болей ста гадоў падрад — ад дзядоў да ўнукаў і праўнукаў, — насунулася раптам на іх, як воўк на дарозе ў калядніцу на адзінокага падарожніка. Новаму пану спадабаўся гэты, добра аброблены мужыцкімі рукамі абшар зямлі, і ён задумаў яго далучыць да самага блізкага свайго маёнтка.

Кантракту на далей ён не падпісаў.

Тут такароўцы спахмурнелі не на жарт. Малілі-прасілі пана, надбаўлялі арэнды ўдвойчы, утройчы, у чатыры разы, чым раней плацілі, але пан заартачыўся і нічога не памагло. «Выбірайцеся адгэтуль ды выбірайцеся!» — быў адзін яго адказ.

Што тут рабіць ды й што тут рабіць?

Як звар‘яцелыя, счарнеўшыя, як галавешкі, лёталі такароўцы ад мястэчка да мястэчка да сваіх купцоў па раду-паратунак. Заварушылася ўся ваколіца ад гэтага гвалту. Шумелі-гаманілі гандляры, суседзі перасталі іх клікаць «кутнікамі» ды шчыра шкадавалі і раілі ня выбірацца з сваіх сялібаў ні за якія грошы. Гэткім чынам пражылі яны год без усялякага кантракту і не плаціўшы арэнды, бо пан не хацеў браць грошай. Пачаліся суды, якія з павету перайшлі ў губэрню і нарабілі вялікага шуму.

Ад гэтых судоў у такароўцаў запусьцілася зусім гаспадарка; распрадавалі яны апошнія здабыткі, каб плаціць адвакатам і зрабіліся беднякамі. Суд цягнуўся два гады і, разумеецца, выйграў пан. Хоцькі-ня-хоцькі, прышлося выбрацца з роднага гнязда.

Ня буду апавядаць аб тым, як бабы галасілі — прычытвалі, прашчаючыся з роднай зямелькай, як вочы ў сялян былі наліты крывёй, як яны свае апошнія манаткі клалі на вазы, выяжджаючы з Такароў. Разбрыліся яны па ўсёй ваколіцы, хто за запашніка, хто за парабка, а некаторыя, нават, у горад выехалі.

Праўда, праз некалькі дзён, як ужо вёска стаяла пустая і сваёй цішынёю наводзіла жуду на людзей, у адну ноч пажарышча зафарбавала неба, і ўсе будынкі ў Такароўшчыне дашчэнту згарэлі; агарэлі, нават, і сады. І ад быўшай багатай і вясёлай вёскі засталіся толькі адны чорныя печкі і падмуроўкі.

Пан Магдановіч добра ведаў, што гэта работа быўшых такароўцаў, але шуму ён дзеля таго не падымаў, бо лесу ў яго было досыць і, апрача таго, ён баяўся, каб яны са злосьці яшчэ не падпалілі яго маёнткаў.

Ад першай славы такароўцаў і знаку не засталася. Яны, нават, з гэтага павету ўсе выбраліся. Толькі, як жывы сьведка мінуўшчыны, адзін стары дзед Лявон астаўся тут. Калі ўся сям‘я яго сядзела ўжо на возе і кленчыла, упрашывала дзеда так сама сесьці з імі і ехаць у сьвет, стары Лявон упёрся і ні за што не паехаў.

— Я тут радзіўся, я тут і памру! — казаў ён цьвёрда.

— Ды як-жа ты будзеш жыць адзін? — плакалі яго дзеці, унукі.

— Буду жыць, колькі мне паложана ад бога, — казаў ён.

І вось дзед Лявон астаўся тут. Гэта быў мужык гадоў семдзесят, які чуць ня шэсьць дванаццацігоднікаў выжыў тут, высокі, лысы, сухі, з маленькай сівой бародкай, троху згорблены, але яшчэ моцны, жылісты і вытрывалы. Адзін з слаўнага роду Такароўскіх старадрэвін, якога праца ад зары да зары на полі выгадавала і загартавала нібы-то навекі яго сілы.

Жыў ён спачатку ў суседняй вёсцы ў аднаго гаспадара, які прыняў яго ў сваю хату з шчырым сэрцам і шанаваў, як роднага бацьку. А Лявон, ня любіўшы есьці дармовы хлеб і жыць, злажыўшы рукі, працаваў у гаспадара лепей яшчэ за маладога і быў, як скарб у хаце. Праз год пры Лявоне гаспадарка ў таго чалавека значна паправілася.

— Відаць рука такароўца зроблена ня з гэткай гліны, як нашыя рукі! — гаварылі суседзі з зайздрасьцю, і кожны з іх меў-бы за вялікае шчасьце прыняць да сябе старога Лявона.

Адно толькі было з ім у хаце прыкра, што ён з кожным месяцам рабіўся ўсё болей і болей маўклівым і суровым. Здавалася, што ён усё злуецца. Моўчкі ён выходзіў на работу, моўчкі працаваў, моўчкі еў, моўчкі клаўся спаць і ніколі нельга было ад яго пачуць слова аб сваіх, якія выехалі ў далёкі сьвет і аб Такароўшчыне, якая ляжала прад яго вачыма. А калі хто пры ім пачынаў гаварыць аб Такароўшчыне, дык ён адразу выходзіў з хаты. Яму было прыкра слухаць аб гэтым. Так што пры ім ужо стараліся аб гэтым не ўспамінаць.

Гэтак прайшоў цэлы год. І дзіва — ён за гэты год пакрапчэў, сьпіна выпрасталася, вочы блішчэлі і як-бы памаладзеў. Нейкая таёмная сіла крапіла яго, маладзіла, і людзі ажно пужацца пачалі Лявона, называючы яго ціха «чараўніком».

Пачаўся раптам мор на жывёлу. У аднаго гаспадара воўк каня зарэзаў на начлезе — вінавацілі Лявона. Град поле пабіў — вінавацілі Лявона. У суседа гаспадара раптам сын, малады й здаровы дзяцюк, пачаў сохнуць і высах, як трэска. «Лявонавы штукі» — гаварылі людзі. А гаспадар, у якога Лявон жыў, усё багацеў і багацеў…

Усе гэтыя прыкметы кіравалі сялянскія думкі на тое, што Лявон — чараўнік. Кожны гэта думаў, але баяўся гаварыць, каб, чаго добрага, Лявон яму ліха не нарабіў за доўгі язык.

Вёска, дзе жыў Лявон, хацела як колечы вызваліцца ад яго, але ня ведала як.

На другі год раптам, у адзін сьветлы дзянёк, Лявон зусім зьмяніўся, зрабіўся другім чалавекам, як-бы ад яго адыйшлі злыя чары: пачаў гаварыць з людзьмі, суровасьць зыйшла з яго твару ён павесялеў і зрабіўся такім гутарлівым, ажно зноў задзівіў людзей. Цэлымі днямі гаворыць і гаворыць бяз упынку — і толькі аб Такароўшчыне: аб тым, як жыў ён раней у сваёй хаце, як бацька яго гаспадарку там ладзіў, якія ў яго былі шнуры, якая жывёліна, які сад і г. д. І вельмі прыхільна й прыязна адносіўся да тых, хто яму гаварыў аб Такароўшчыне, аб гвалце й крыўдзе маладога пана Магдановіча.

— Цэлы год туга ела мяне, — тлумачыў ён сялянам. — Я хацеў усімі сіламі забыць аб сваёй гаспадарцы, аб Такароўшчыне, нейкая злосьць трымала мой язык у зялезных шчэмках, і я ня мог слова казаць добрым людзям. Я ведаю, усе мяне пужацца пачалі, але гэта ўжо, дзякаваць богу, мінула. Крэпак быў бацька мой, да сту гадоў жыў ён, вечны ўспамін яго душы, і я вось чую, што й мае сілы пачалі цяпер крэпнуць. А то, бывала, кожныя дванаццаць гадоў гэты страх, што пан не падпіша надалей кантракту, гнуў маю сьпіну ў тры пагібелі. Гэта было цяжкай хваробай усіх нашых такароўцаў. Цяпер гэтая хвароба мінула, — гаварыў дзед і сьмяяўся.

Павесялелі разам з ім і ўсе вясковыя. Тая трывога, якую ён сеяў паміж іх сваёй суровай маўклівасьцю, мінула, і жыцьцё іхняе пайшло зноў звычайным шляхам. А калі ў каго з іх здарылася нейкае няшчасьце ў гаспадарцы, дык ужо Лявона болей у гэтым не вінавацілі.

Разам з пераменай у Лявонавай натуры ўчынілася яшчэ другая прыгода. Целы год ён ні разу ня быў на зямлі быўшай Такароўшчыны, нават, стараўся ў той бок не глядзець, а цяпер ён пачаў бываць там штодня, як-бы нейкая невядомая сіла, цягнула яго кожны дзень аглядаць сваё папялішча.

Бывала, у самы гарачы час працы, як-бы нешта ўспомніўшы вельмі пільнае, кіне работу й шпаркім крокам пойдзе ў Такароўшчыну. Абыходзіць усе падмуроўкі, нібы шукаючы нечага, што тут згубіў, мацае рукамі разваленыя печы і йдзець адтуль да падмуроўкі сваёй хаты. Тут ён стаіць доўга й нешта мармоча сабе пад нос. І пры гэтым у яго ўсёй постаці робіцца перамена. Старэе ён адразу на дзесяць год. Гора як-бы вырастае ў адзін міг: галава апускаецца ніжэй, вочы тухнуць, і старыя хрыплыя ўздыханьні напамінаюць гуд пілы, якая рэжа мяккі гніляк. Гэтак стаіць ён адзін, як шэры корч, з гадзіну на адным месцы. Потым падыходзіць да печы, гаспадарчым бокам аглядае яе з усіх бакоў. А калі дзе цэгліна вывалілася, ён яе падымае й асьцярожна кладзе на тое пустое месца ў печы, скуль яна вываліся. Абыходзіць ён печ некалькі разоў, потым сядае й паглядае ў падпечы, раптам ускоча, абмацае рукой чалесьнік, кіўне галавой і выпрастаецца, зноў як-бы маладзее на дзесяць год і йдзець у вёску.

Гэтак праходзіць дзень за днём. Сяляне да гэтага прывыклі і зусім лёгка гэта тлумачаць:

— Беднага Лявона цягам цягне да месца быўшай сваёй гаспадаркі. Стары ня можа забыць.

Здарылася так, што пасьля трох гадоў зацішша ў Такароўшчыне, калі зямля ляжала, як асірацелая і наводзіла жудасьць сваімі комінамі, там зноў закіпела жыцьцё. На доўгіх карах пачалі з ваколічных вёсак сяляне туды вазіць бярвеньні, запахла сьвежым дрэвам і сасновай смалой. Цэлымі днямі стукалі сякеры і гудзелі пілы. Працавала шмат людзей. Адразу ставілі некалькі будынкаў: ток, пуню, хлеў, хату для парабкоў, хату для гаспадара, якая будавалася на панскі манер — з часавых бярвеньняў, з нямецкімі вугламі, з адумысловымі ганкамі і вялікімі вокнамі.

Наняўся на работу сюды і стары Лявон і адразу зьвярнуў на сябе ўвагу галоўнага майстра сваёй кемнасьцю і стараннасьці. А здароў’е ў яго было такое, што ўсе проста дзівіліся. Бывала падымець сам такое бервяно, што й малады не патрапіў-бы падняць. А якія вясёлыя байкі ён баяў пры гэтым, ажно ўсе рабочыя покатам са сьмеху каціліся. Словам, дзеда Лявона любілі ўсе — і сам пан, і майстар, і работнікі. Гарэлку піў ён болей за ўсіх. Любіў пасьля выпіўкі дужацца з маладымі, і як толькі ён абхопіць каго-колечы сваімі жылістымі рукамі, ды той толькі задыхаўся і адразу — гульгіць, як сноп.

Работа пачалася вясной, і Лявон, як толькі паступіў на работу, пабудаваў сабе з аполкаў будку каля печы сваёй быўшай хаты і жыў там адзін. За гэта і работнікі пры будынках і суседзі з ваколіцы называлі яго «дамавіком», але ён на гэта не злаваўся і так уцягнуўся і прывык да гэтага прозьвішча, што калі, часам, звалі яго імем «Лявон», дык ён не адклікаўся. Так што ўжо к восені зусім сур’ёзна ўсе звалі яго «дамавіком», нібы другога імя ён ня знаў ад самага раджэньня.

Разам з будынкамі йшла работа і на полі. Навезьлі шмат жывёлы, коняў, валоў, кароў, авечак і пташства, Аралі, сеялі, касілі, жалі і ўсё было зьвезена ў новыя, сьвежыя, пахучыя будынкі. Тут ужо відаць было, што не мазалістая рука панурага гаротніка-ратая будавала для сябе гняздо, дзе памалу сам гаспадар на сваім коніку возіць бярвеньні, майструе курную хацінку, праз год зьяўляецца пуня, потым ток і кожная здабытая жывёліна — цэлы пераварот у яго шэрым жыцьці. Не. Тут збудавалася гняздо багатыра. Як залаты дождж, сыпаліся дукаты. Пан сам пальцам аб палец не крануў, а дзесяткі людзей, найміты-нявольнікі за яго працавалі. Нібы па чароўніцкаму, як у казцы, усё зрабілася адразу. Як «га», гатоў быў рай на зямлі. За адно лета пасьпелі, нават, сажалку выкапаць пад пагоркам, агароднік-немец пасадзіў маладзенькі вялікі сад, абапал дарогі да гаспадарскага дома былі пасаджаны прысады — маладыя таполі. Высокі, новы афарбаваны крыж з масянжовым панам Езусам красаваўся на дароге да новага хутара, як шчыры вартаўнік багатырскага арлінага гнязда. І маладыя прысады выглядалі так сама, як шарэнга малайцоў, якія вартавалі новы хутар, што красаваўся сваімі бялюткімі, высокімі, зграбнымі будынкамі, дзе ўсё былое зроблена з багатай рукі — і пекна, і моцна, і выгадна, ажно вачом люба было глядзець. А ў гумнішчы было поўна збожжа, пахла сьвежым сенам, кветкамі, якія былі хлапатлівай рукай пасаджаны каля ганку круглымі клюмбамі-дыванамі аксамітнымі. А заводнае стада пасьвілася ў лагчыне, і кожная штука выглядала, як лялька, як намаляваная. І ўсё было так урачыста і багата, ажно вока вабіла. Новы хутар выглядаў паміж ваколечных вёсак, як багата прыбраная каралеўна акружоная вясковымі бабамі-прыслужніцамі. Простыя прыслужніцы былі забедны для такой пышнай асобы. І само неба, само сонца йначай глядзела на новы хутар, чымся на ваколічныя вёскі: першаму сьветла ўсьміхаліся, а на апошнія хмурыліся або іх зусім не прыкмячалі.

Адна толькі фігура пана Езуса на новым пышным крыжы выглядала не багата ў сваім багацьці. Здавалася, што ўзялі любога жабрака, з-над цьвінтара, надзелі яму карону на галаву і назвалі царом, а ён тым часам выстаўляе руку, кланяецца, і просіць капеечку, кажучы пры гэтым: «Ня брат я вялікім і багатым. Я — самы просты з простых. Я — самы бедны з бедных. А палацы будавалі, на гэтым полі прадавалі, гэтыя жывёліны даглядалі мае браты — бедныя мужычкі. Яны маюць вялікую творчую моц каваць скарбы для чужых, тварыць раі для чужых. Вось дзе соль зямлі пад сонцам. Мае бедакі гэта, соль, якая дадае смак усім стравам.»

А ад папялішчы Такароўшчыны і пуху і духу не асталася. Свой новы хутар пан назваў Магданоўшчынай. Загадаў пан ачысьціць зямлю з-пад лому, цэглінаў і сьмяцьця і заараць на зіму.

Вось пасьля таго, як зьнік апошні сьлед быўшай гаспадаркі Лявона, дзед зноў зрабіўся маўклівым і суровым і перабраўся ў тую хату, да таго самага мужыка, дзе ён раней жыў. І ён зноў перарабіўся з «дамавіка» на «чараўніка». І ўсе яго зноў пачалі пужацца. Ад быўшых сьлядоў яго любай зямелькі асталіся толькі адны старыя могілкі, якія пан не адважыўся зьнішчыць.

Гэтыя могілкі яшчэ лучылі душу старога Лявона з сваім мінулым, якое ніколі ня вернецца. Нібы стары крыж, выглядаў ён паміж крыжамі, дзе ён па васеньніх начох выстайвіў па некалькі гадзін… Але думкі яго былі глыбока захаваныя і цёмныя, як дажджлівая васеньняя доўгая ноч, як нямая ціхасьць магілы. Аб іх толькі ён і бог ведалі. А на людзей ён наводзіў сваім выглядам і маўклівасьцю толькі жудасьць.

Тым часам восень зрабілася ўсё болей сур’ёзнай і гнеўнай. Пачаліся халады, маразьлівыя ночы. Мокры сьнег, ад якога зямля парабілася топкай і гразкай і цёмныя лужыны стаялі на рудым іржоньні, як алавяныя пляміны на паржавелых зялезных шчотках.

Але толькі для бедакоў — гаротнікаў такія ночы веюць няпрытульнасьцю і нудою, ад чаго месца, сабе знайсьці цяжка. Для багатых такія вечары — адна прыемнасьць. У васеньнія доўгія ночы толькі і пачынаюцца балі, гульні і розныя вясёлыя забавы. Хмельны пір гудзіць на ўсё застаўкі. Віно льецца ракой, найлепшая яда навалена гарамі на пекна прыбраных сталох. Пары кружацца ў вальсах. Музыка вабіць сваёй кволасьцю і далікатнасьцю, галовы хмялеюць, а губы, як жывыя макі, цягнуцца да пацалункаў. Вочы блішчаць пад павалокай туману як у сумуючых анёлаў.

Вось гэтакім чынам караталіся васеньнія ночы і ў новым хутары Магданоўшчыне. Што-ж, гуляць можна сьмела, баяцца няма чаго: на дварэ пільнуюць панскі супакой злосныя сабакі ваўкадавы; апрача іх, яшчэ людзі са стрэльбамі — верныя слугі-вартаўнікі. Можна гуляць.

У адну ноч, у самым разгары панскай гульні, раптам пачалася завіруха, як-бы ў часе Нэранскага або Бальтасарскага піру: роўна а поўначы ў адну хвілю полымя абхапіла ўсе новыя будынкі, і цьма навокал асьвяцілася жудасным колеру крыві вогнішчам. Загудзеў моцны вецер, і агонь разрастаўся. У адну гадзіну вогнены аграмадны язык Люцыпара так лізануў новы хутар Магданоўшчыну, што ад яго асталіся такія самыя знакі, як ад быўшай вёскі Такароўшчыны. Ад усяго дабра і жывёлы не асталося і крапінкі, чуць людзі пасьпелі выратавацца. Не дапільнавалі ні злосныя сабакі, ні вартаўнікі са стрэльбамі — панскія найміты.

Назаўтрае Лявон, нібы пастарэўшы за ноч на дваццаць гадоў, згорблены, слабы й хілы дзядуля, сам пашоў да пана Магдановіча і прызнаўся, што гэта ён падпаліў хутар.

Слабым старчым, дрыжачым голасам казаў Лявон: «Вось усе гэтыя апошнія гады злосьць на цябе трымала мае сілы. Як кусьлівую гадзіну, я грэў у сваіх грудзёх пякельную мсьцівасьць на пана за тое, што ты зьнішчыў нашыя, крывёй і потам здабытыя гаспадаркі. Во гэтымі каравымі рукамі сваімі я яшчэ хацеў задушыць пана, але бог зьменшыў мой гнеў, я ўстрымаўся і не хацеў паганіць свае чэсныя мазалістыя рукі панскай нячыстай крывёю.»

А як людзі скручывалі моцнымі вяроўкамі рукі і ногі старога Лявона, ён не бараніўся, толькі нешта неразборчывае марматаў сабе пад нос ды з старых мутных вачэй капалі дробныя сьлёзы.

Менск, 1921 г.