На зачарованых гонях (1923)/Воўк
| ← Дванаццацігоднікі | Воўк Апавяданьне Аўтар: Змітрок Бядуля 1923 год |
Сярод ночы → |
| Іншыя публікацыі гэтага твора: Воўк (Бядуля, апавяданьне). |
Прапануем да спампаваньня!
ВОЎК.
Марозьлівае паветра пахла ап’яняючай сьвежасьцю. Было надзвычайна прыемна і лёгка ў грудзёх. Ноч, асьвечаная сьняжыстымі далямі абшырных лагчын, прыслухоўвалася да лёгкага шасту палазоў, да глухога тупаньня капыт па пушыстым гасьцінцы. Кацярыненскія прысады, абрызганыя сівой шэраньню, стаялі абапал тракту, як два шэрагі мармуровых багінь, і чым шыбчэй фурман гнаў каня, тым шыбчэй прысады нясьліся нам насустрач.
Мне трэба было ехаць вёрст восемдзесят побач з беларуска-польскай граніцай, якую агібаў гасьцінец няправільнай, ломанай лініяй. Фурманка здарылася мне выпадковая з адным пагранічным жыхаром, які ехаў дамоў. Ён ахвотна ўзяў мяне з Менску. Мала гэтага — даў мне на дарогу вялізарную дарагую хутру, а ногі сам укруціў мне ў новае дамскае каракулевае пальто, зараней абсыпаўшы яго сьнегам, каб выглядала, як старая вопратка.
Я спачатку зьдзівіўся яго далікатнасьці, але хутка зразумеў у чым справа: гэтыя хутры яму трэба было адправіць заграніцу. У валёнкі ён мне напакаваў некалькі столак залатых манет, гладка абверчаных паперкамі. Сам ён быў напакованы і абкручаны хутрамі яшчэ болей грузна, чым я.
Гэта быў чалавек гадоў пад трыццаць. Вёрткі, энэргічны і рубны. Ня гледзячы на тое, што ён вечна не дасыпаў, езьдзіў па начох, ён быў поўны і ружовы, — толькі вочы былі як-бы трохі прыпухшыя і чырвоныя і ў іх зьяў аганёк надзвычайнай прагнасьці. Спачатку мы ехалі моўчкі, ціха паглядаючы фурману ў шырокія плечы, абцягнутыя жоўтым сьвежа-пахучым кажухом. Мой сусед час-ад-часу пільна ўглядаўся па бакох, ці ня едзе пагранічны пост, часам загадваў фурману зварачваць ў бок ад дарогі і ехаць хучэй. Наогул, ён увесь час трымаў вуха востра.
Яго трывога як-бы праз электрычны ток перадавалася і мне. Я ад няпрывычкі трывожыўся яшчэ болей і пачаў на яго манеру падазронна ўглядацца ў даль і прыслухоўвацца.
— Што, боязна? — запытаўся ён у мяне ціха: — адразу відаць, што чалавек ня прывык. А я дык прайшоў добрую школу.
— Я і прывыкаць не хачу, люблю спакойнае жыцьцё, — адказаў я.
— Хэ-хэ-хэ, спакойнае жыцьцё. Спакойна жывуць толькі хатнія жывёлы, а ня людзі. Вы можаце так хоць дваццаць гадоў быць савецкім служачым, жыць спакойна і перабівацца з піва на квас. Хэ-хэ-хэ.
У яго кароткім, хрыпаватым сьмешку я пачуў едкую кпінку па майму адрасу, асаблівую гордасьць і веданьне сабе цаны.
— Жыць на сьвеце трэба ўмець заўсягды, тым-болей ў апошнія гады, — пачаў мой сусед спакойным тонам практычнага настаўніка.
Яго голас, прафільтраваны праз два цёплыя пушыстыя каўняры, якія пакрывалі яму і ніжнюю часьць твару, выходзіў трохі прыдушаным, замагільным. Здавалася, што гэта строгая сівільля кажа адвечныя словы праўды.
— Так. Жыць на сьвеце трэба ўмець, трэба быць сільным, трэба сьмела змагацца за сваё істнаваньне. За гэтае істнаваньне змагаюцца народы, змагаюцца клясы. У працэсе змаганьня падаюць, як мухі, мільёны людзей. Зямля абліваецца патокамі чалавечай крыві, сушыцца пажарамі.
Мой сусед адхіліў свае пушыстыя каўняры, і яго голас прыняў мэталічны водгук. Словы, здаецца, застывалі ў марозьлівым паветры, удараліся, як шрот, аб шырокія плечы фурмана, аб круглы крыж высокага каня.
Я ціха прыслухоўваўся да яго гутаркі.
— Жыць, баценька, кожнаму хочацца. Кожны шукае крыніцу жыцьця пасвойму. Дзе схавана, павашаму, крыніца жыцьця, дзе?
Ён выставіў на мяне пару вуглёвых воўчых вачэй, якія смагла ўпіліся ў мае вочы.
Мне зрабілася жудасна ад яго ўспалёных зрэнкаў.
— Крыніца жыцьця, як зачарованая царэўна, захавана ў жоўтым мэтале — у золаце. За золата купіш сабе ўсе прыемнасьці ў жыцьці — і гонар, і пашану, і пекных кабет, і, нават, найлепшыя чалавечыя ідэі. Усё дастанеш за золата! — казаў ён, урачыста адчаканіваючы кожнае слова.
Я выставіў на яго зьдзіўленыя вочы. Ён гэта прыкмеціў.
— Дзівіцца, тут няма чаго. Дзівяцца толькі дзеці і дарослыя людзі, падобныя да дзяцей. Золата — гэта ўсё. За золата я магу ўвесь сьвет сабе купіць.
Мой сусед зьняў рукавіцы, пачаў размахіваць рукамі і горача, гаварыць.
— Як гэрой, як рыцар, я змагаўся за здабываньне золата ад малых гадоў. Да нічога іншага ў мяне ня было столькі замілаваньня і пашаны, як да золата. Усе думкі мае былі заняты толькі аднэй ідэяй: яб узбагацець.
— Высокая ідэя, — сказаў я в іроніяй.
— Сьмейся, паяц, — буркнуў ён злосна. — А што такое ўсе ідэі, як не паляпшэньне чалавечага дабрабыту. А паляпшэньне дабрабыту можа быць толькі праз золата. Вось вам і зачарованы круг.
— Не праз золата, а праз разумную працу. Калі ня будзе працы, дык чалавек спухне з голаду, маючы перад сабою горы золата. Савецкая ўлада і дамагаецца зьнішчыць каштоўнасьць золата, зьнішчыць эксплёататараў.
— Хэ-хэ-хэ, і за гэта аддае свае сілы, каб некалі ўнукам добра жылося. А я хачу жыць не для ўнукаў, а для сябе. Жыцьцё нашае кароткае, а на будучыну мне напляваць.
Пры гэтым мой сусед запраўды плюнуў у бок звонка і шчыра.
— Каб заўсёды людзі так плявалі на будучыну, дык мы-бы ўсе і па сягонешні дзень дзікарамі засталіся, у зьвярынай шэрсьці, — сказаў я.
— Ну і засталіся-б. А што мы цяпер не дзікары? Мы жывём тымі самымі інстынктамі, як першабытныя людзі; чуць што, дык літаральна зубамі грызём адзін аднаго. Я так і гляджу на сябе, як на зьвера, як на ваўка, напрыклад. Во, грыз-бы ўсіх, хто папаўся-б мне між клыкоў. Закон жыцьця, баценька!
Ён так на мяне зірнуў, ажно мне здалося, што побач са мною сядзіць воўк, які перакінуўся ў чалавечы вобраз.
Мы ўехалі ў лес. Сосны стаялі моўчкі, як зачарованыя. Здалёку пачулася жудасна-смутнае выцьцё галодных ваўкоў.
— Лёгкія на ўспамін, — засьмяяўся мой сусед. — Толькі ня бойцеся іх. Яны мне не пяршыня.
Конь вастрыў вушамі і нёсься з усёй сілы, кідаючы ў санкі сьнег капытамі, як лапатамі ўсё роўна. Бухнуў выстрал, які пошчакам аддаваўся з усіх бакоў. Дзесьці ў блізкім хутары забрахалі сабакі.
Мой сусед пачаў перарваную гутарку.
— Трэба сказаць, што я свайму богу-золату служыў і верай і праўдай. Раней, спачатку вайны, я вазіў гарэлку на фронт цэлымі вазамі. Потым, пры розных акупацыях, купляў крадзеныя рэчы і вось сваёй гэтай рукой забіваў людзей, якія стаялі мне на дарозе.
Я ўздрыгануўся і скоса зірнуў на свайго суседа-ваўка.
— Нічога ў гэтым страшнага няма. Я змагаўся за сваю ідэю. Два гады таму назад я перапраўляў з Савецкай Беларусі ў Польшчу крадзеныя коні цэлымі табунамі. Можа, памятаеце, як тады сярод белага дня ў сялян коні на дарозе адбіралі. Гэта мае агэнты работалі.
— Не гаварыце мне нічога, не расказывайце! — узмаліўся я.
— Хэ-хэ-хэ! Я вас не баюся. Вы мне нічога ня зробіце. Можаце тысячу раз перадаваць аб гэтым уладзе, — яна са мною нічога ня зробіць.
Чалавек гаварыў з такой пэўнасьцю і так жудасна-мякка, што ў мяне ад яго шчырасьці язык анямеў.
— А цяпер, баценька, я ўжо два гады займаюся контрабандай. Займаюся тэй прафэсыяй, якую так ганіць Савецкая ўлада, за якую вельмі строга карае, за якую і вы глядзіцё на мяне, як на праўдзівага ваўка. Хэ-хэ-хэ! Каб вы мелі столькі багацьця, сколькі пераплыло праз мае рукі, вы бы глядзелі на справы так, як я. Вы самі жадаеце мець гэтае багацьце. На што? Ну, каб павандраваць па сьвеце, пажыць лепей, выкарыстаць сваё кароткае жыцьцё для сябе, а не для іншых, як вы нібы то робіце. Вось, каб багацьце вам пасыпалася з неба гатовенькае, вы бы падставілі рукі, а як самому здабываць, дык у вас ні спрыту, ні адвагі на гэта няма. Вось у чым уся розьніца паміж вамі і мною. Я, баценька, проста дабіваюся сваіх мэтаў, а вы ідзіцё ваколічнымі пуцявінкамі і дарожкамі.
Пры гэтым ён моцна пахлопаў мяне рукой па плячох і дружна абняў мяне аднэй рукой.
Праз дзьве хутры я пачуў яго руку на сваіх плячох, нібы гідкая зьмяя датыркнулася да мяне.
Я сьцяў зубы і маўчаў, думаючы, як вызваліцца ад яго дарагіх хутраў, ад яго жмутаў золата, якія ляжалі ў маіх валёнках і ад яго самога. Вось і паквапіўся на дармовую і выгодную фурманку. Цяпер хоць кінь усё ды пехатой уцякай. Удзень я-бы гэта, зрабіў, але ў глухую ноч, на марозе…
І я чуўся як-бы ў палоне ў гэтага чалавека-ваўка. Пры тым воля мая раптам пачала патроху слабець. Я пачаў паддавацца яго чарам. Я пачаў яму зайздросьціць, што ў яго такі добры конь і столькі багацьця, што ён можа рабіць тое, што ўздумае.
Як-бы ў адказ на мае думкі, ён пачаў мне гаварыць далей.
— Цяпер я маю заграніцай, у Вільні, дзьве камяніцы, тут наладзіў вялікі паравы млын, маю магазын у Менску і думаю хутка ладзіць фабрыку ў Маскве. Гэта ў мяне ад тых драбніц, якія ў мяне засталіся. Рэшта ўсё — у дзесяць разоў болей — у мяне адбіралі пагранічныя пасты. На Менск мне дарога зачынена, але я іншымі пуцямі выпраўляю контрабанду на Маскву і Петраград. Я сам за гэты час выезьдзіў усю Расію, пабываў у лепшых тэатрах. Дзяўчатам у гасьцініцах плаціў па сто, па дзьвесьце рублёў золатам за ноч. Нават нявесту купіў сабе за золата — вучыцца ў Маскоўскім унівэрсытэце.
Тут ён звонка прышчолкнуў языком.
Пры гэтай гутарцы мы ня прыкмецілі, як збоку, з зямлянкі ля дарогі выскачылі тры чырвонаармейцы з вінтоўкамі.
— Стой! — крыкнуў адзін з іх.
Фурман моцна пагнаў каня, але насустрач паказаліся яшчэ два чырвонаармейцы. Адзін з іх выстраліў са стрэльбы, і фурман прыпыніў каня.
Воўк папаўся ў пастку. Прапала ўся яго адвага. Чырвонаармейцы былі непадкупнымі.
Пакуль нас абыскалі, агледзілі з усіх бакоў, настала раніца. Чырвонаармейцы доўга мацалі вопраткі майго суседа і знаходзілі зашытымі шмат дарагіх каменьняў.
Хоць я разумеў, што сам буду мець шмат няпрыемнасьцяў, пакуль выясьніцца справа, але лёгка мне зрабілася на душы.
Ярка-чырвоны ўсход афарбаваў асьнежаныя абшары і бела-пушыстыя гаёчкі ў квола-ружовы колер. Мы ехалі пад канвоем назад у Менск. Мой сусед сядзеў ціха і толькі зубамі скрыгатаў, як прыстрэленая зьвярына.
Мы ехалі праз вёскі, і людзі нас сустракалі з кпінкамі ды з крыкамі:
«Цю-га-а-а! Цю-га-а-а!».
Менск, 1923 г.