Матчын дар (1929)/Увагі
| ← 72. Шчасьце Мацея | Увагі Камэнтары Аўтар: Васіль Мачульскі 1929 год |
Прапануем да спампаваньня!
УВАГІ.
(Укладзены В. Мачульскім).
АГУЛЬНЫЯ ЎВАГІ.
Кніга вершаў А. Гаруна „Матчын Дар“ перавыдаецца з зборніку пад гэтай-жа назвай, які быў выдрукаваны ў Менску ў 1918-м годзе. Частка вершаў, якія ўвайшлі ў выданьне 1918 году, была выдрукавана раней у розных выданьнях: „Нашай Ніве“, „Вольнай Беларусі“, „Беларускай Радзе“, „Беларускіх Календарох“ і інш.; частка-ж (каля паловы) была ўзята з аўтографаў і друкавалася ў зборніку ўпяршыню. Некаторыя вершы „Матчынага Дару“ перадрукоўваліся пазьней, пасьля 1918-га году ў пэрыодычных выданьнях (напр., у „Беларускіх Ведамасьцях“, „Каляднай Пісанцы“).
На тытульнай старонцы зборніку 1918-га году стаіць надпіс: „Алесь Гарун. „Матчын Дар“. Думы і песьні. 1907—1914 гг“.
З гэтага надпісу відаць, што вершы, якія ўвайшлі ў даны зборнік, былі напісаны ў пэрыод ад 1907-га да 1914-га г., аб чым і паведамляла „Выдавецкая Камісія“ на адвароце тытульнай старонкі ў наступнай нататцы: „Вершы, умешчаныя ў зборніку „Матчын Дар“, напісаны аўтарам у няволі, — у пэрыодзе 1907—1914 гг. У пачатку ліпня 1914-га году зборнік быў перасланы з Сібіры для друку ў Вільню, дзе яго выданьнем хацела заняцца „Беларускае Выдавецкае Таварыства“. Але паўстаўшая тады вайна адсунула выйсьце кнігі на цэлых 4 гады“.
Надрукаваны „Матчын Дар“ быў ужо пасьля звароту А. Гаруна з Сібіры ў Менск. Сам поэта прымаў удзел у надрукаваньні свайго зборніку і такім чынам фактычна быў адным з радактароў яго.
Нашае выданьне зьяўляецца перадрукам зборніку 1918-га году, пры чым у тэкст паасобных вершаў унесены нязначныя зьмены ў тых выпадках, калі ў тэксьце выданьня 1918-га году былі заўважны друкарскія памылкі, парушэньні рытмікі і граматычна неапрацаваныя месцы. Для паправак выкарыстаны друкаваныя варыянты і аўтографы, якія захоўваюцца ў Беларускай Акадэміі Навук і складаюць рукапісны архіў А. Гаруна. Пры спасылцы на аўтограф зазначаецца нумар папкі рукапісаў А. Гаруна, разьдзел, падразьдзел і месца аўтографу ў падразьдзеле (напр. XV. 1. 16/24); пры спасылцы на „сшытак“ маецца на ўвазе папка XV, разьдзел 1, у якім гэты сшытак вершаў зьмешчаны.
Мова „Матчынага Дару“ ня можа лічыцца літаратурна вытрыманай з лексычнага і граматычнага бакоў. Гэта часткова тлумачыцца тым, што значная частка вершаў, якія ўвайшлі ў зборнік, пісаліся, як зазначана ў прадмове да яго, у выгнаньні між 1907 і 1914 гг.
А. Гаруном ужываюцца даволі разнастайныя рытмы, але часам у яго заўважаецца граматычная неапрацаванасьць вершу з тэй прычыны, што для рытму ён адступае ад граматычных норм і звычайнай акцэнтоўкі; спатыкаюцца ў А. Гаруна таксама і перабоі ў рытміцы. Некаторыя выкліканыя запатрабаваньнем рытмоўкі парушэньні граматыкі і націску, а таксама і стылістычна неапрацаваныя месцы агавораны ніжэй ва ўвагах да паасобных вершаў.
Ва ўвагах-жа агавораны і тыя нязначныя зьмены і папраўкі, якія былі ўнесены ў асноўны тэкст вершаў на падставе захаваных аўтографаў поэты і варыянтаў, узятых з розных выданьняў.
У выданьні 1918-га году да паасобных месц некаторых вершаў былі даны тлумачэньні ў зносках пад тэкстам; яны таксама зьмешчаны ніжэй.
Пры укладаньні ўваг ужыты наступныя скарачэньні:
|
УВАГІ ДА ПААСОБНЫХ ВЕРШАЎ.
1. Людзям.
У выданьні 1918-га году в. „Людзям“ ня ўведзены ў цыклізацыю і стаіць паасобна, як уступ да ўсяго зборніку; у нашым выданьні ён таксама зьмешчаны па-за цыклізацыяй, але падпарадкаваны агульнай нумарацыі.
2. Чаму з маленства…
31 р. …„з тваёі глебы“ (зам. з тваёй) і „з тваёга неба“ (зам. твайго) ужыты аўтарам для рытму.
3. Начныя думкі.
8 — 12 рр. Ня зусім удала пабудаваны сынтаксычны склад. Назоўныя склоны: „межы“, „курган“, „хвоя“, „каня“ — трэба разумець як няпоўныя сказы.
4. Як надарыцца мінута…
19 р. …„сонейка“. Гарун ужывае таксама: „соўнейка“ (в. № 13), „слонейка“ (№ 23), „сонца“ (№ 22) і „слонца“ (№ 20).
6. Мілая, родная старонка-маці.
1 р. Дактыль ня вытрыманы. Трэба было-б чытаць для рытму „ста́ронка“.
7. Ваўкалакі.
4. р. „Жэр“ А. Гарун ужывае ў сэнсе „зьежа“ (параўн. дзеяслоў „жэрці“).
8. Іванку.
27 р. …„моў-ся“ зам. звыч. „маўляў“.
9. „Ты, мой брат, каго зваць Беларусам“.
22 р. „п‘яніца“ зам. п‘яніца — адзін з прыкладаў парушэньня акцэнтацыі для захаваньня рытму, што ў А. Гаруна спатыкаецца даволі часта.
10. Юдам.
25 р. „Падтыканства“ — новатвор поэты, ужыты ў сэнсе „пад‘южваньне“.
42 р. У выданьні 1918-га году стаіць: „Вы… імя вам Юды“. Згодна з запатрабаваньнем рытмікі на падставе аўтографу („сшытак“, стар. 40) выпраўлена: „Вы… імя вам Іуды“.
45 р. У выданьні 1918-га г. стаіць „Каты… Вы горай ката“. Для захаваньня рытму выпраўлена: „Вы — каты… горай ката“.
11. Песьня-звон.
Загаловак „Песьня-звон“ памылкова надрукаваны праз працяжнік, трэба — праз злучок.
12. Усе з аднэй мы выйшлі нівы…
8 р. …„памандраваў“ ужыта поэтам зам. больш пашыранага „павандраваў“.
13. Песьня.
24 р. „Не ў маёй валі́“ зам. „Не ў маёй во́лі“ ўжыта поэтам для рытму і рыфмы (з словам „зямлі“ — 22 р.).
14. У выгнаньні.
5-6 pp. „І ты чужынец, ўсім ня свой здаешся“. У выданьні 1918-га году стаяла „І ты чужынец усім, ня свой здаешся“… Коска перастаўлена ў адпаведнасьці з сэнсам і сынтаксычнай пабудовай сказу.
7 р. …„адзінец“ — стары самец, які ходзіць асобна па лесе.
15. Вясельле.
36 р. „З сябручкамі рады“. У выданьні 1918-га году і аўтографе („сшытак“, стар. 17-18) — „радый“.
38 р. …„на вочу“ як часта ў А. Гаруна, ужыта для рыфмы (з словам „хочу“ — 40 р.).
16. Журба.
8 р. „нябыцьця“ зам. „нябыцьця“ ўжыта для рыфмоўкі (гл. увагу да в. № 9).
17. Восень.
У тэкст радкоў 32 і 33 гэтага вершу ўнесены наступныя узятыя з аўтографу — п. XV. 2. 16/24. (гл. вышэй агульную заўвагу):
32 р. Цяжкія думкі мне ў сэрца прыйшлі.
33 р. Нешта старое усё ўспамінаецца…
У выданьні 1918-га году было:
|
Думкі мне ў сэрдца жудосны прыйшлі. |
18. Мае думкі.
8 р. „жыцьце“ зам. „жыцьцё“ ўжыта, як звычайна, для рытму (гл. заўвагу да в. № 9).
20 р. „І ізноў сваю твар захавала“. У выданьні 1918-га году было „І зноў“… Згодна з запатрабаваньнем рытму (анапест) выпраўлена „І ізноў“. „Твар“ А. Гарун ужывае як слова жаночага роду — „сваю твар“.
29 р. У выданьні 1918-га году стаяла „слонца“; прынята „сонца“ ў адпаведнасьці з 12-м радком, дзе стаіць „сонца“ (гл. заўвагу да в. № 4).
18. Навакол.
Апошняя строфа мае, як відаць, такі сэнс: „Вятры — твае адзіныя паны і твая ганаровая варта“. У адпаведнасьці з сэнсам прынята і інтэрпункцыя ў гэтай строфе.
20. Ветру.
21. Завіруха.
39 р. …„рады“. Гл. заўвагу да в. № 15, р. 36.
22. Думы ў чужыне.
12 р. „мяжэ“ зам. „мяжы“ пакінута згодна з запатрабаваньнем рыфмоўкі (10 р. — „сьцеражэ“).
27 р. „быцьце“ зам. „быцьцё“ — гл. заўвагу да в. № 9.
30 р. „Я-бы“ У выд. 1918-га году стаяла „Як-бы“. Выпраўлена на падставе аўтографу („сшытак“, стар. 23—27).
35 р. У выданьні 1918-га году стаіць „І не зайздрошчу багацтву тых марнаму“. На падставе аўтографу („сшытак“, стар. 23-27) Прынята: „І не зайздрошчу багацтву я марнаму“.
62 р. „у глыбіне“ (зам. „глыбіні“) пакінута згодна з запатрабаваньнем рыфмы (у 64-м р. — „старане“).
44, 45, 50, 79 рр. „жыцьце“ зам. „жыцьцё“ — гл. заўвагу да в. № 9.
90 р. „Я-ж не прайшоўшы“… У аўтографе („сшытак“, стар. 27) — „Я-ж не прайшоўшый“.
23. З песьняў няволі.
42 р. „Войскам буйным а зухвалым“. А. Г. часьцей, чым звычайна, ужывае „а“ зам. злучніка „і“.
24. За тысячу вёрст ад радзімага краю…
4 і 15 рр. „Укра̀іне“ і „Украйну“ зам. „Украі́не“ і „Украі́ну“ — гл. заўвагу да № 9.
Да 17-га радка вершу („Вее вецер, сонца грэе“) у выданьні 1918-га году дадзена зноска: „Узьлюбёны абраз Т. Г.“.
25. Эх, сягоньня, ў гэту ночку.
15 р. …„па-над дахам“. У выданьні 1918-га году стаяла „“на-пад дахам. Выпраўлена на падставе аўтографу („сшытак“, стар. 102).
26. На сьмерць.
Верш вельмі эмоцыянальны, але не апрацаваны, напр. 17-ты радок мае залішні склад: „і торганьня разлукі ня так катуюць строга“. Чацьверты і пяты радкі невыстарчальна ясны. За адсутнасьцю аўтографаў і іншых друкаваных тэкстаў гэтага вершу Камісія ня мела магчымасьці іх выправіць.
15 р. У выданьні 1918-га г. стаіць: „у чужчстве“. Гэтае напісаньне палічана за друкарскую памылку і выпраўлена „у чужацтве“.
27. Думкі-дыямэнты, краскі жыцьця.
1 р. „Думкі-дыямэнты“ і 5 р. „Жыцьце-няволя“ (зам. „дыямэнты“, „жыцьцё“) — гл. заўвагу да в. № 9.
28. Вясна.
У 17-18 радкох парушаны рытм, замест звычайнага памеру — дактылю ўжыты амфібрахі:
|
Ўзьляцелі высока над сосны, над елі |
29. Nocturno.
10 р. „Дзянькі мае маркотныя чаму?“ — Пакінута інтэрпункцыя выданьня 1918-га г. У аўтографе стаіць пытальнік і ў канцы 12-га радка.
12 р. „Як душы грэшныя“… У выд. 1918-га году было: „думы грэшныя“. Папраўка ўнесена на падставе аўтографу (XV. 2. 23/32).
37 р. …„і ту-ж“ зам. „і тут-жа“ згодна з вымаганьнем рытму.
42 р. …„можучы“… Пакінута бяз зьмены напісаньне выд. 1918-га г.
49 р. „Няма пакуты дзе — няма пазнаньня“. Прынята інтэрпункцыя аўтографу (XV, 2. 23/32). У выданьні 1918-га году: „Няма пакуты, дзе няма пазнаньня“.
30. Дзяўчыначка-сэрца…
19 р. …„задарма“. У выд. 1918-га году і ў аўтографе стаіць „з-за дарма“.
31. Мая люба.
19 р. …„уласныя“ — у значэньні рас. „властные“.
33. Ідуць гады.
14 р. „пача́лася“ зам. „пачалося“ — гл. заўвагу да в. № 9.
20 р. „Ўздагонь“ (зам. уздагон) пакінута як асаблівасьць лексыкі поэты.
36. Як ліст вярбінкі маладой…
12 р. „У мора я. — А вернешся назад?“ У „Матчыным Дары“ было „У мора сіняе“… Тэкст выпраўлены на падставе аўтографу („сшытак“ стар. 125) для захаваньня памеру вершу, бо ў тэксьце „М. Д.“ у гэтым радку была адна залішняя стапа.
У 18-м радку „Цячы ракой з-пад горнае грады“ — прыняты аўтарскі тэкст на падставе гэтага-ж аўтографу. У „М. Д.“ было: „з-над“.
37. Нязнаны госьць.
10 р. …„неабачны“ — рэдкае ў нашай літаратурнай мове слова.
12 р. „Па іншаму жыцьцю“… У выданьні 1918-га году і ў аўтографе (XV. 2. 22/31) стаіць „па іншаму жыцьці“, зварот, у якім мы маем нязвычайнае дапасаваньне — месны назоўніка і давальны прыметніка. З прычыны таго, што поэта тут меў на ўвазе, як відаць, конструкцыю з давальным склонам, гэты зварот выпраўлены — „па іншаму жыцьцю“.
38. Матчын дар.
5 р. …„З тугай“ зам. „з тугой“ выданьня 1918-га году прынята для захаваньня памеру вершу на падставе аўтарскай папраўкі, якая была ім зроблена на выдрукаваным у „Нашай Ніве“ паасобніку вершу (Рукапісы А. Гаруна XV. 2. 25/34 б).
10 р. „Як-жа шанаваці“. У выд. 1918-га г. было: „Як іх шанаваці“. Папраўка ўнесена на тэй-жа падставе, як і папярэдняя (гл. 5 радок).
40. Літаньне адзіноце.
10 р. …„упады“ — у слоўніку Насовіча тлумачыцца як „старание угодить“.
41. Начлег.
6 р. …„дзесь“ — у выд. 1918 г. „гдзесь“.
42. Скажы, братухна…
12 р. Слова „нявісны“ поэта ўжыў у сэнсе „нявідучы“. Параўн. слоўнік І. Насовіча ст. 328: „нявісьнець, занявісьнець — потемнеть“. „Вочы мае нявісьнеюць, занявісьнелі“.
44. З. Б-КУ.
У першай строфе двукосьсі прастаўлены на падставе аўтографаў (XV. 2. 28/37 і „сшытак“, 130 стар.).
16 р. …„лютаваньне“. У выданьні 1918-га году было „матаваньне“. Выпраўлена на падставе аўтографу („сшытак“, 130 стар.).
46. Поэту.
2 р. „Мне сэрца кроіцца“ і 11 р. „ў канечнае патрэбе“ — прыклады нязвычайных зваротаў і дапасаваньняў, якія часам спатыкаюцца ў вершах А. Гаруна (гл. вышэй агульную заўвагу).
Да 87-й стар. „Праявы роднага“. У выданьні 1918-га году надрукавана — „прыявы“.
47. Слабасьці.
14 р. „спачуцьця“. У выд. 1918-га году і ў аўтографе маем „споўчуцьця“.
Да апошняй строфы з даволі няясным сэнсам даецца варыянт чарнавога аўтографу (XV. 2. 29/38):
|
Пусьці, праклятая, з тваіх ласкавых шпон, |
52. Вецер.
У першых строфах, як часта ў А. Гаруна, па запатрабаваньнях рытмікі парушаецца акцэнтоўка: - „ва̀дой“ зам. „вадой“.
9 р. „сло́ўца“ зам. „слаўцо“ выданьня 1918-га году прынята на падставе аўтографу (XV. 2. 32/44) у адпаведнасьці з рытмам.
53. У прыпар.
Рытміка гэтага вершу зьмешаная і месцамі нявытрыманая, напрыклад, у апошнім радку зьменены граматычны націск: „усіма̀“ зам. „усі́ма“.
57. Асеньні сьпеў.
14 р. …„жагнаньне“ ужыта ў сэнсе „разьвітаньне“.
58. Песьня.
27 р. …„любы“ пастаўлена ў коскі, бо паводле сэнсу „любы“ лепей разумець як зваротак; у аўтографе пасьля гэтага слова стаіць коска; у выд. 1918-га г. — „У другія вочкі любы не ўглядайся“ (бяз косак).
59. Хаўтуры.
10 р. …„мужанька“. У выданьні 1918-га году — „мужалька“. Выпраўлена на падставе аўтографу („сшытак“, стар. 127).
61. Два каханьні.
35 р. „І ў канцы ся стала, чаму была стаці“… нязвычайная для дзеяслоўная форма сучаснай беларускай мовы („ся стала“).
48 р. …„у каласістым полі“. У выданьні 1918-га году „каласістум полю“, у аўтографе (XV, 2, 35/48) — „каласістум полі“.
62. Казка.
23 р. …„барабанюць“ зам. „барабаняць“ для рыфмы.
43 р. …„злосна прагавіты“. У выданьні 1918-га году было „злога“. Выпраўлена на падставе варыянту „Наша Нівы“ (1913 г. № 48).
65. Жабрачка.
49 р. „пажэжы“ ўжыта поэтам у сэнсе „пажару“.
66. Сын.
18 р. …„доле“ поэтам ужыта ў сэнсе „ў глыбіні“.
27 р. „Ды да роднай маткі к сэрцу прыгарнуцца“… У выд. 1918 году было „Да радзонай маткі“… Выпраўлена на падставе аўтографу („сшытак“, стар. 57-58).
67. Журба і сьмехацьцё.
У выданьні 1918-га году ў загалоўку стаяла „сьмяхоцьце“. Камісіяй у адпаведнасьці з тэкстам вершу (радкі 9, 15, 31 і інш.) выпраўлена на „сьмехацьцё“.
70. Варажба.
13 р. „Эмільля“ — пакінуты правапіс выданьня 1918-га году.
52 р. …прарваліся шамы“. У выданьні 1918-га году стаяла „тамы“. Выпраўлена на падставе аўтографу (XV, 2. 36/49).
61-62 р.р. Пунктуацыя выд. 1918-га году зьменена паводле аўтографу.
у выд. 1918 г.:
|
Матка заступніца — пані старая, |
93 р. …„аб ëй прысягаў“ ужыта поэтам у сэнсе „прысягаў“ (кляўся) ёй“
129 р. „урода“ А. Г. ужывае ў мужчынскім родзе.
143 р. „Панна у ночы гасьцей прынімае“. У выданьні 1918-га году было: „Панна у ночы госьцяў прымае“. Папраўка ўнесена для захаваньня рытмікі на падставе аўтографу (XV. 2. 36/49).
153 р. „Эміліі“ зам. „Эмілі“ выд. 1918-га г. на падставе аўтографу.
159 p. …„маёі“. У выд. 1918-га г. „маеі“. Выпраўлена на падставе аўтографу (XV, 2, 36/49).
203 р. — „Люблю — кажа панна: — люблю… адпусьці!“ У пачатку радку поэтам ужыты залішні склад, дзякуючы чаму парушыўся рытм.
71. Канец Паўлючонка.
78 р. …„райтараду“… нязвычайнае слова, утворанае, як відаць ад нямецкага „Reiterei“ — язда (верхам).
72. Шчасьце Мацея.
120 р. „Конь пад ім гуляе“… У выданьні 1918-га г. стаяла памылкова „над“.
145 р. „Шчасьце знойдзеш так сваё“. У выд. 1918-га г. стаяла „знойдзем“; яно не давала сэнсу і таму выпраўлена на „знойдзеш“.