Маладая Беларусь (альманах)/3/Родные абразкі

← Wieršy

Родные абразкі Апавяданьне Аўтар: Міхась Мялешка 1913 год

Конкурс Суполкі „Загляне сонцэ“ →

Прапануем да спампаваньня!

Родные абразкі.

---

Мы едзім з Данілай па шырокай пешчаністай дарозе. Яшчэ рана. Сонцэ толькі ўстала і пасылае нам прывет сваімі чыстымі, як крыштал, праменнямі. Халодна. Туман дымам яшчэ сьцеліцца па сенажацях, а над рэчкай імгла стаіць такая, што за ёй далей нічога не ўбачыш.

Паснедаем, дзядзька! кажэ Даніла.

Ня ведаю адкуль дастаець ён белую торбу і вынімае добры кавалак свайго чорнаго хлеба. Частую Данілу салам, і добрай поўгадзіны — ні воднаго слова: дзядзька так спрытна адгрызае саўсім малые кавалачкі сала і с такім смакам закусывае хлебам, што не хацеўбы доўга рушыць старога і ўсё глядзець на яго твар, што ад падымаючагося цепла сонца і ад смачнай яды робіцца ўсё весялей і прыятней. «Дзякуй Богу» — шэпчэ ён, злажыўшы торбу і перахрысціўшыся. — Цяпер патлумачым — «так ты кажэш — што ўсё на сьвеце павінна быць па Божаму, каб жылі, як браты, каб не было сварак… Так!.. — начынае Даніла с той самай гутаркі, што з ім ужо не адзін раз гаварылі. Усё гэта добра, але са сваімі жыць у вёсцэ ўсё-ж страшэнно часам робіцца. Кажэш, як браты, ўсе за аднаго, але што у нас тамака робіцца, крый Божэ, саўсім кепска.

Во бяры хаця мяне, Данілу. Калі прыхаджу ў родную вёску с фабрыкі (можэ раз ў месяц) да хаты к жонцэ, да дзяцей, радасна робіцца, што зноў са сваімі; у стайне канёк фыркае, пазнаўшы старога; кароўка мычыць, авечка — ўсё табе «здароў, здароў»! Але во з-за плота сваяк-жэ Мікола неяк бокам паглядывае: вочы, як у воўка. Скажэ: «як маецеся, вашэці» — і гэтак цёмна, страшэнна робіцца на сэрцы. А пэўне, каліб спаткаў гдзе-колек у куточку у цёмном, так і прыціснуў: «а што, галубок, шмат грошы с фабрыкі да жонкі нясеш, пэўне поўна кішэня»… Хваць па горлу… і досіць. Не… слабода патрэбна, да зарэзу патрэбна, але каб без стражніка — гэтак саўсім прападзеш, бо чэлавек, асобна цяпер па вёсках — гэта воўк і так і глядзіць каб свайго, ўсё брата задушыць. Не… без урадніка нічога ня будзе — заканчівае Даніла.

— Стражнік, ураднік — што яны табе даліся? Пэўне, што ёсьць такое (пытаю я), а ўсё тое-да-сёе, да гэткое: кажы, браток; прад сваім чаго-ж стыдацца?

Мінуты са дзьве Даніла маўчыць, спусціўшы галаву закурывае люльку.

— «Гэта было на той самай дарозе, на якой цяпер едзем. Вязлі с кірмашу да хаты гадавога жарэбчыка. Прычапіў яго сзаду да фурманкі, дастаў люльку, тытуну, зацягнуўся… і што гэта — гляджу, німа жарэбчыка. Саўсім перапужаўся, але тут спаткаў стражніка… і жарэбчік знайшоўся».

Цяперь надоўга замоўк Даніла. Маўчу і я. А нейкіе цяжкіе думкі, як хмары ў асеньні даждлівы дзень, лажацца на душу і неяк сумна робіцца на сэрцы.

«Цікавы гэты Даніла. Калі начынае тлумачыць аб мінуўшчыне, аб праўдзівам і слаўнам даўным жыцьці (і ўсё прытчамі да прыказкамі), прада мной, як ў неікім, сне праходзіць ўся велькасьць гісторыі нашых бацькоў, дзядоў і прадзедаў. Глянеш навокал — усё лясы цёмные, балоты, пяскі. Дзесяткі і сотні гадоў стаяць яны як ў першы дзень стварэньня, і нішто людзкое іх яшчэ ня зніштожыла, А людзі, а вёскі?… Не, лепей не пытацца, не кратаць болькі…

Родная вёска Данілы, яго дзядоў — Черняты. Стаіць яна на прыгорку сярод убогіх ніў і лясоў; ад гораду ў верстах дзесяць. У вёсцы — ні школкі, ні фэльчара (як у першы дзень стварэньня!); адзін толькі брат Данілы, што ў салдатах пісарам быў першы інтэлігэнт у чэрнятах. Кніжкі чытае, ў зіму хлопцаў грамаце абучае, прашэньня ўсім пішэ і другія справы ведае — усё адзін Сымон С-ій, першы грамацей у вёсцэ».

— А ведаеш, Міхалка? зноў пачынае Даніла…

І цяпер ён находзе ўсё новые і новые прашкоды, цэлымі ворохамі сыпе іх з свайго жыцьця — і я начынаю дазнавацца, што гэтаго блізкаго мне Данілу я саўсім ня ведаю, як ня ведаю таго велькаго вясковаго народа, што дзесяткі вякоў жывець сярод лясоў, балот і пяскоў роднай Беларусі…

Я маўчу і слухаю пра станавога, пісара, стражніка, пра хутары — і прада мной пачынае мігаць той самый дзядзька Даніла ў тысячах абразах:

Даніла — праўдзівец, што так много ведае і так ахвотна тлумачэ аб слаўнай мінуўшчыне, саўсім не падобнае да цяперашняго жыцьця; Даніла — добры бацька і старшы ў сваей хаце; Даніла, што ня можэ жыць без слабоды і без стражніка («бо людзі ваўкі»); Даніла, што так любіць і каня, і кароўку, і авечку, і курачку, і былінку ў полі…

∗          ∗
∗

Горача ў поўдзень. Сонцэ так пячэ, што трэба гдзе знайсьці куток, каб уцячы ад духаты. Забіраюся. на сенавал. І тутака так сама німа спакою: мухі гуртом, як шалёные, лезуць у вочы і ў нос, — а халадка ўсёж німа. Як колек улёгся, а сон няйдзе. Загаманіў прыбегшы гаспадарскі хлопчык: з вялікім стараньнем пачынае ён наладжываць гойдаўку: перакінуў праз бэльку лейцы з петлямі, залажыў дошчэчку, шах-мах і гатова. Пайшлі выкрутасы, выверты на усякіе лады — словам пацеха. Хлопчык — вучень гарадской школы; два дні як прыехаў да хаты і ня дзіва, калі слабоды пачуяў, вярнуўшыся з горада, дзе, можэ, німа гумна з такім пахам ат свежаго сена, німа гойдаўкі і іншых вясковых вольнасьцей.

— Дзяцюк! а дзяцюк! — звертаюсь я да школяра, пачынаю даведывацца аб тым, чаго ён навучыўся ў горадзе, ці добра там жыць, ці ня нудзіцца па вёсцэ.

Не, там, у горадзе ўсё добра. Ён ўжо жыве тамака чацьвёрты год, а цяпер і саўсім слаўна, бо, ведама, кінэматографы, прэдстаўленьня, таварышы, кніжкі пра Пінкертона і Хольмеа… А тутака у леце яшче так-сяк, а у зіме і не гавары…

— Ну, а што там ў кінэматографе? — пытаюся.

Мой хлапец трошкі мнецца.

— Кажы сьмела пра што там ў кніжцы Пінкертона пішуць — пра вайну, пра зьвяры? Ну кажы: відзеў калі труса?

— «Відзеў» — кажэ нехоця, як бы думаў: «і даліся-ж яны табе»!

— „А лісу?“

«Не!»

— «А я відзеў» — адзываецца нейкі саўсім тонкі голасок

Аглядываюсь навокол і ў цёмным кутку — пара бліскучых вачэй, што твае чарвоные вугалёчкі.

— Спаткаў, спаткаў у «козьім лагу», саўсім чырвоная, а хвост гэткі пушысты, спрытны зьвярок.

І ваўка шэраго ў восень відзеў… гэтаж калі мы з Яськай авечек пасьвілі. Во была пацеха, тады не да сьмеха, бо чуць-чуць — і ад твайго Анткі і костачак не асталась бы»…

С кутка, падабраўшы армячок, падымаецца дзяцюк, — саўсім дзіцянё гадоў 7—9, з велькай белай галавой і велькімі вочамі, ў белых апорках і у дзюравай палатнянай рубашцэ на худых плечах: сухая грудка выходзе із кашулі, што чуць дзяржыцца на ліповам калочку (што замест гузіка), задзетай за пятлю. Сеў бліжэй.

— «Так во пасьвілі авечак, а Лыска с самай раніцы вые, заліваецца і, як шалёны, ня ведае спакою. Пад вечар ўжо як збіраліся да хаты — глянь… німа шэрэнькай авечкі, што ад маткі адбілася. Пайшоў шукаць авечку. Хаджу, х аджу, клічу — німа. А во штойто зварушылося: можэ авечка. Гляжу — воўк. Тутака я шась на сасонку. Шэры надходзіць, абярнуўся колькі раз навокол, абнюхаў і пайшоў. Колькі гэтак пасядзеў — ня ведаю, але ўжо добра сьцямнело, калі да хаты ўцекаў. Ну і страху было»… Закончыў хлопчык.

— Антук пэўне яшчэ шмат чаго відзеў — пытаюся я далей.

— «А як жэ: лася відзеў летась на сенажаці, што каля «Панскаго бора» такі велькі зьвер, шго твой конь. І шашка, і вавёрку відзеў»!

— Ну, Антук, шмат чаго ты ведаеш: трэба табе да школкі: тамака больш чаму навучышся.

— «Да школы? — добра кажэш, і пайшоў бы, але… тут мой хлопчык неяк скорчыўся, бліскучые вугалёчкі патухлі і прада мной сядзеў ня той храбрэц, што спаткаўшы воўка ані мінуткі ня струсіў, ня той жывы вясковы хлопчык, што так шмат відзеў і знае пра жывую прыроду: прада мной было худзенькое, без крывінкі ў твару, ў лахманы убранае, саўсім нешчастнае дзіцянё, катораму яшчэ патрэбна прыгляд мацеры цёплые ласкі, і любоў яе.

— Ну кажы-ж, Антук, пойдзеш у школу? Кажы сьмела! «Відзіш, панок, нашы тутэйшые хлапцы ідуць у Крэва (адсюль с 4—5 вёрст будзе) вучыцца: але нікому не каж (і спусыціўшы голас, бадай што шопотам, каб ніхто не пачуў вучыцель тамака ёсьць прыткі-ж надто: фулейкай так моцна бьецца, што страх бярэ.

— Не, Антук, ня можэ тое быць, бо вучыцель павінен шанаваць дзяцей, а цябе ня кране, бо калі буду ў салі паведаю яму, каб цябе не чэпаў.

— «Не… ня трэба: гэтаж хлапцы казалі… ня ведаю. Ну і татка не захацеў бы ўсё роўна, б0, ведама авечак пасьвіць шмат чаго».

— Антка, Антук, каб цябе немач, гдзе ты запрапасьціўся, ніхай цябе ваўкі… зарычаў нейкі голас на падворышчы.

І тутака мой бедны Антук, падабраўшы сермягу і нахлабучыўшы на сваю белую галоўку старую бацькову шапку, вінаватай паходкай, ды прыскокам пусьціўся да хаты.

∗          ∗
∗

«Дзеткі вы мае, саўсім мы дурнямі бываем, калі мы молады» прычытываў стары жыд Мордух, укладываючыся з намі на спачынак ў сенавалі.

— Дурнямі — во байкі якіе… не, лепей нам, Мордух, кажы, якая табе кабыла сягоння у Крэве на кірмашы дасталася? Хлапцы, ці чулі? сягоння нашаго Мордку с кабылай ашукалі — адтказывае адзін із хлапцоў.

Коні — гэта хворае мейсцэ стараго Мордкі — і ён часам ахвотна гатоў тлумачыць аб сваей сівой кабылцэ, што калісь была першая ў Крэве, але цяпер, цяпер ён хочэ забыцца, залячыць тую больку, што яшчэ не зажыла с кірмашу. А дзеля таго, чытаючы малітву і падпеваючы сабе пад нос, ён кажэ далей.

«Калі даўней я быў маладым, моцным — ня ведаю адчаго… але ўсяго я баяўся: баяўся сабак, баяўся людзей, баяўся галоднай будучыны, а цяпер атчаго гэта так хораша жыць? Калі на сваей кабылцэ выежджаеш. Крэва паміж палёў і лясоў — і сонцэ грэе; і птушкі пяюць — нічога, табе болей ня трэба. А што ў мяне ёсьць?

— Нічога, апроч сівой кабылкі. Німа братоў, сясьцёр, німа жонкі, дзяцей, нават свайго кутка німа, а так добра жыць: нічога не баюся, аднаго, аднаго Бога. Яго забыць ня можна. І з ім так сьмела, так хораша жыць»…

Заціх стары Мордка. Маладзёж так сама. Успамінаю гутаркі, што мы хлопцы, недаўно вялі паміж сабой. Адзін із нас (ужо ў летах маладзец, гадоў пад 30) тлумачыў аб тым, як страшэнна робіцца, калі наляціць віхор, загамоніць пярун, калі застогнець векавая пушча і з карэньнямі выварачываюцца старыя елкі і рабіны.

Другі дзяцюк вясёлы, слаўны брахун, атказываў, што пярун ня можэ страшыць, бо забіць можэ толькі маланка і што яна ня рушыць, калі паставіць на страху громаатвод.

Прыходзілі і варушылі цябе і іншые думкі.

— Цікавы гэты Мордка: мае ўжо 80 гадоў, а як ён молад душой, нічога ня баіцца, як любіць і песьціць дзетак, як журыць нас дзяцюкоў; і нават сівая кабылка і птушкі, і траўка ў полі — як усё гэта цешыць яго старае добрае серцэ.

— «Дзеткі вы мае — а кветкі? даносіцца знізу голас Мордкі.

— Няўжож ня сьпіш стары?

Выбіраюся с сваей мярлогі, спускаюся ўніз к Мордку, і стары пачынае, быццам гоман ручча, таманіць ў поўгалоса.

І так чарадзейна робіцца у гэту месячную ціхую летнюю ноч пад шопотам сівога дзеда…

«Гэта было ў цёмнаі ночы летась. Праежджаў праз пушчу, што тут зараз за вёскай (адвазіў тутэйшых паненак у Крэва). Ціш ўсюду. Гдзе-недзе затрашчыць галінка, хруснець шышка і чуцен нейкі лясны гоман. Але гэта, ведама, лес, твары лясные ўселякіе: пужацца німа чаго. Ну і кабылка слаўная, дужая, бадай што са 35 рублёў каштавала: праўда саўсім маладая і пуглівая. Выежджаем з лесу і тутака нейкіе галасы з гікам і песьняй ажно проста на нас. Стой — хто едзе? Падходзяць бліжэй к фурманцэ: кабылку за кельзы.

— Гэта я, із Крэва жыд стары Мордка едзе». Во-во гэта нам і трэба. Ну Мордка, цяпер… хлапцы, як лічыце: варта жыда забіць?» Хэўра была падвыпіўшы.

— Варта, варта галаву зьняць. Ну Мордка, кажа першы голас: чытай малітву, цалуй цыцыс. Усе заціхлі. І тут я ім кажу: забіць чэлавека, забіць на сьмерць… ня можна. Галаву зьняць, нажом ў жывот пырнуць, або па горлу… ну: а чэлавека забіць ня можна, а вас хлопчыкі ня баюсь. Каго баюсь гэта Бога, Вялікаго, Праўдзіваго, што во тамака, с цёмнаго неба, бліскучымі сваімі вочамі на нас грэшных сыноў зямлі глядзіць. А баяцца людзей сваіх братоў… ніколі. Стары, бедны жыд Мордка 79 гадоў пад яго вокам жыве і людзі нічога зрабіць не маглі, а цяпер… забіць. Ну, кажу бійце, браткі, чэкаць некалі. Кончыў. Маўчаць як бы іх тут і не было… Ну і рэб Мордка — кажэ голас, чыркнуўшы запалку і што за дзіва Ясюк, Данілка, знаёмые хлапцы (с фольварку) трымаюцца за бокі і цешацца над старым.

Узабраўшыся на фурманку, хлапцы пацалавалі паненак («выбачайце, паненочкі, кажуць, бо трошкі не саўсім цьвярозы»), што, як галубкі ад буры, ў будзе забіліся; папрашчалісь і пашлі дарогай».

Міхалка С.