Курганная кветка (1914)/Сягоняшніе і даўнейшые

← Кветка папараці

Сягоняшніе і даўнейшые Драматычная паэма Аўтар: Канстанцыя Буйло 1914 год

Іншыя публікацыі гэтага твора: Сягоньняшнія і даўнейшыя.

Прапануем да спампаваньня!

Сягоняшніе і даўнейшые.

Фантастычны абразок у адной дзеі.

---

Драма у 3-х дзеях.

АСОБЫ:

Гаспадар — шляхціц, стары ўдавец.

Раман — малады сын яго, скончыўшый школу.

Саўковіч		старые шляхты.
Панкратоўскі		госьці Гаспадара.

Гануля — селянекая дзяўчына.

---

I-я дзея

Дзея I-я.

Рэч адбываецца у двары Гаспадара, Сталовы пакой; над сталом гарыць вісячая лямпа, на стале — выпіўка і закуска. Гаспадар і госьці выпіваюць і закусываюць. Раман стаіць ля вакна, Вечэр. Час летні.

---

Гаспадар (наліваючы і падымаючы чарку).

У вашы рукі, паноўе!

Госьці.

Дай Божэ вам на здароўе!

Панкратоўскі.

Мёд ваш, відаць, ох, старэнькі?
Гляк, бач, ад моху сівенькі…

Саўковіч.

А які коляр! Ірдзіцца,
Як тая ў маі расіца.
А як нутро сагрэвае!

Гаспадар.

О! лет за сотню ён мае…
Ды піце ж толькі, паноўе!

(Падымаючы чарку).

За гасьцей мілых здароўе!

Госьці.

Дай Божэ!…

(Пьюць і закусываюць).

Панкратоўскі (падмігіваючы на Рамана).

Пане Рамане,
Шак мёду хіба ўсім стане —
Гляк, бач, вялікі. Хадзеце!

(Наліваючы мёду).

Ну, да мяне вось прапеце.

Раман (ад вакна).

Дзякуй! Нядобра мне нешта, —
Выпью — горш будзе да рэшты;
Штось галава, разбалелась…

Саўковіч.

Думка якаясь засела.

(Да Рамана).

Хоць мы ўжо, брат, і старые, —
Прайшлі ўжо часы нам тые…
Ды знаем гэта, ох, братка —
Псуюць вам дзеўкі парадкі
І ў галоўцы, і ў сэрцы,
Пакуль не стаў на каберцы.

(Сьмяецца. Да старых).

Скуль яны толькі умеюць?!
Проста дурманам павеюць…

(Дражнючы).

Ось, як начне вышчэрацца,
Бокам глядзець, усьмехацца
Ды лезьці мухай у вочы, —
Ад мёду горш замароча,

(Да Рамана).

Ты, братка, іх сьцеражыся,
Маладым, бач, не жаніся,
Бо ўжо, як з бабай зьвязаўся,
З жыцьцём на векі расстаўся.

Раман (насьмешліва).

Дзякуй за раду!

Гаспадар.

Жаніцца?!
Э, трэ! йшчэ жыць павучыцца,
А то ўсё толькі па кніжцэ…
Так стравы збракне у місцэ;
За бацькам век не пражыці:
Мне ўжо пара атпачыці.

(Налівае).

Ну, паны, йшчэ во па чарцэ!…

Панкратоўскі (з усьмешкай да Рамана).

За поступ ваш ў гаспадарцэ!
Ды толькі, пане Рамане,
Вас кніжка болей, бач, мане,
Як валы, коні й кароўкі,
Ну, за здароўе галоўкі!

(Пье).

Раман (горка).

Дзякуй! Ды толькі, мой пане,
Мяне ўжо й кніжка не мане.

Саўковіч.

Пажджы, як дзеўка якая
У галоўцы думкі зблытае,
Залатым путам акруце, —
Пойдзеш, як конь у хамуце,
Выйдуць «ідэі» з галоўкі,
Будуць валы і кароўкі,
Будзе і грошыкаў многа;
Ўсім гэта сама дарога.

Гаспадар.

Дай Божэ! Гэтак і трэба,
Зямлі досьць будзе і хлеба…
Ну, піце, ешце, паноўе!

Панкратоўскі.

За усіх дзевак здароўе!

(Пьюць. Раман пагледае ў вакно, ўрэшце выходзіць у дзьверы).

Панкратоўскі (да гаспадара).

Дык вашы, мілы суседзе,
Так не далёка заедзе;
Яму ня быць гаспадарам,
Толькі — якімсьці пісарам.
Якіесь новы ідэі
Яму там горад навеяў:
Ён з мужыком за пан-браты,
Ходзе ў мужыцкіе хаты —
Наўкол гаворуць так людзі.

Саўковіч.

Ён гаспадарам ня будзе,
То гэта болей як пэўне;
Маёнтак страціць дарэмне.
Кажуць, што ён з мужыкамі
Вось так, як быццым і з намі:
Руку ім, бач, падавае —
Гэта-ж прыкмета благая.

Гаспадар.

Я гэта й сам, браткі, бачу,
Ды якжэ-ж зробіш іначай?
Са мною дзіўне ён скрыты.

Саўковіч.

Ды ці-ж у цеме ён біты?!
Маёнтак ваш ешчэ, пане,
Як гаспадарыць ён стане,
Тады лад новы пакажа.

Панкратоўскі.

Ось, я вам браце параджу:
Вы яго лепш не трымайце,
А ў сэмінар’ю аддайце —
Гэта хлеб лёгкі і поўны,

Саўковіч.

Там — ксёндз-прафэсер мой кроўны, —
Вось і пратэкція будзе.

Гаспадар.

Дайце-ж падумаць мне, людзі,
Мо гэта й добра?

Панкратоўскі.

Вядома!
Малодшы хай будзе дома,
Ды яму кніжнай навукі
Не шмат даваць трэ’ ў рукі;
Нашто памешчыку трэба
Зоры лічыць сярод неба, —
Ён не на зорах хлеб сее;
Лепш гаспадарыць хай ўмее.

Саўковіч.

Гэта — найлепшая штука.
Нашто ім гэта навука?
Толькі ў галовах марочэ.

Гаспадар.

А як Раман не захочэ?

Саўковіч (скора).

Ну, а вы-ж, браце, — не бацька?
Толькі вазьміцеся хвацка…

Панкратоўскі.

Бачыце справы такіе:
Ён нам парадкі старые
Псуе. Сышоўся с хамамі,
Якбы з якімі сябрамі,
На полі з імі гукае…
Ці-ж пану так выпадае?
Так скора жаднай пашаны
Хам мець ня будзе для пана,
Ксёндз — гэта іншая штука:
Век будзе с хамам ён гукаць,
А той ў ём бачэ паў-бога.
Раману гэта дарога,
Ў жыцьцю найлепш надаецца.
Дык ці-ж тут саўхаць дзіцяці?
Яго німа й што пытаці
Ці хочэ ён, ці ня хочэ,
Тут бацькі роднаго вочы
Ўбачылі шчасьце для сына —
Вось і ўся гвалту прычына,

Саўковіч.

Пэўне!.. Сын біскупам будзе,
Вось і ты выйдзеш у людзі,
Ці-ж не?.. Ён мусіць паддацца, —
Мудра трэ’ толькі узяцца,
Хітрыць.

Гаспадар (горача).

Сьвет цэлы парушу,
А бацькі слухаць прымушу:
Ксяндзом ён будзе!

Заслона.

---

II-я дзея

Дзея II-я.

---

Стары сад панскі. Пад дзерэвам лаўка, На небі сьвеціць месяц. З-за кустоў показываецца Гануля.

---

Гануля (азіраючыся).

Нема йшчэ! Што-ж гэта такое?
Мо здарылася штосьці благое?
Сягоньня мяне стара маці
Трымала так доўга ў хаці;
Ўжо думала тут ён — чэкае,
Аж не — наша лаўка пустая…

(Паўза).

Ды прыдзе Раман мой міленькі,
Саколічэк мой даражэнькі;
Ён знае, што жджэ тут Гануля,
Ўцёкшы тайком ад матулі,
Мо ён ў кустох дзе схаваўся?…

(Прыслуховаецца).

Во шорах якісьці раздаўся.

(Патходзе да кустоў і варочаецца назад).

Не — пуста — нема там нікога!

(Сядае на лаўку. Задумываецца).

Вось звёў Бог ў вадно дзьве дарогі, —
Ніколі і ў сьне не прысніла,
Ды вось паніча палюбіла,
Раманку майго дарагога…
Вось дзіўная долі дарога!

(Паўза).

Ды дзіва-ж было пакахаці!
Такога з лучынкай шукаці:
Як гляне — што мёдам памажа,
Бы сонцэм сагрэе — як скажэ;
Вось слухаць і слухаць здаецца —
Так гутарка складна ліецца.

(Паўза).

Якраз год таму мы спаткалісь:
Я помню — ў дварэ жыта жала, —
Гукаў ён са мной і сьмеяўся…
Такім мне у сэрцы й астаўся,
Заўсёды такім яго бачу, —
Ды якжэ-ж быць можэ іначэй,
Калі ў сьне, на яве, дзень з ночай
Стаяць мне ў вачах яго вочы,

(Са стараны двара выходзіць папіч, Гануля грываецца).

О йдзе ўжо, ідзе мо́й Раманка!
Не дарма чэкала тут Ганка.

(Падбегае да яго).

Даўно ўжо, мой мілы, чэкаю…

Раман (вочы яго сьвецюць каханьнем; прыцягівае да сябе Ганулю).

Выбач мне, мая дарагая…
Ды к бацьку прыехалі госьці,
Сядзелі там доўга чагосьці,
Ці можэ мне ўжо не цярпелась —
К табе ісьці, Ганя, хацелась.

(Цалуе яе).

Мая ты сьветлянзя зорка!…

(Паўза; уздыхаючы).

Ох, мучыць мяне іх гаворка!

Гануля.

Мой мілы!..

(Сядаюць на лаўцэ, Гануля аперае галаву на грудзях Рамана. Месяц сьвеціць праз галіны).

Раман.

Ганулька! Кахаеш?…

Гануля.

А ты йшчэ аб гэтым пытаеш,
Мой мілы саколік! Мой Божэ,
Ці больш хто кахаці ўжо можэ?!
Ці со сну ўстаю, ці кладуся, —
Табе так, як Богу, малюся;
Ці тку, ці праду лёну жменькі, —
Стаіш ты ў вачах, як жывенькі, —
Забудуся што і рабіла,
На сэрцы так лёгка так міла —
А дзівіцца часам матуля:
— «Што гэта с табою, Гануля?
«Што тут за такая прычына?
«Дурэеш чагосьці, дзяўчына».
А я памаўчу, засьмяюся,
Ды зноў за работу бяруся.
А ты йшчэ пытаць, ці кахаю?..

Раман (з дзіўным смуткам і каханьнем у голасі).

Гануля мая дарагая,
Мой сьветлы пременейчык сонца,
Ў жыцьця майго цёмным ваконцы!

(Паўза. Горка).

Пракляты той дзень і гадзіна,
Як пана радзіўся я сынам,
Як зводнай навукі туманы
Зацьмілі мой сьвет счараваны,
Даўнейшую веру забралі,
А новай — ні ў вошта не далі!..
Бывала, шэпталі мне зоркі
Знаёмые сэрцу гаворкі,
І сьніўся ў гары мне дом Бога
С праменнай малочнай дарогай,
Палёў шыр, пуговы каберцы —
Наўкол ўсё так блізкае сэрцу…
Сягоньня усё ўжо іначэй —
У іншых калёрах ўсё бачу,

Гануля.

Чаму гэта, мілы?

Раман.

Бо былі,
Бач, людзі, што думаць вучылі;
Мне веру старую забралі,
А ў замен нічога не далі.

Гануля.

Ты, мілы Раманка, сын пана,
Разумны ты, эдукаваны, —
Ня ўсё я пайму, што учую,
Ды бачыш я гэтак мяркую:
У Бога ліш верыць нам трэба,
Што мае свой дом сярод неба,
Што месячык даў залаценькі,
Каб нам ён сьвяціў найміленькі;
Даў сонца праменьне, каб грэлі,
Даў птушкі, каб песьні нам пелі;
І зоры што ноч запаляе
Рука яго ў небі сьвятая,
Каб гдзе не блудзіў падарожны…
Глянь кожную траўку, куст кожны —
Ўсё гэта даў добры Бог з неба,
За тое кахаць яго трэба.

Раман (цалуе галаву Ганулі).

Мая ты, галубка малая,
Гануся мая дарагая,
Чаму-ж я не маю тэй веры?
Чаму-ж мой сьвет гэтакі шэры?
Як гляну я розуму вокам —
Там неба не бачу высока,
Абшар там, як сажа, так чорны
Раскінуў хтось дзіка-праворны,
А зоры у гэтым абшары
Пылаюць адвечным пажарам;
Іх хтось запаліў там ад веку,
На што? — знаць не даў чэлавеку,
І дарма на загадкі сьвету
Даём мы разгадкі ўсё гэты,
Бо мром, не згадаўшы нічога…
Там блудная вельмі дарога.

Гануля.

Ды якжэ гаворыш ты, мілы? —
Ўсё гэта нам боская сіла
Дала, што на сьвеці мы маем.

Раман.

Не, Ганка мая дарагая!
Ўсё гэта ўжо быўшы ад векаў
Зрадзіла с сябе чэлавека.

Гануля (абымаючы яго).

Ты дзіўне гаворыш, Раманка, —
Ня пойме цябе твая Ганка…

Раман.

Хай, Ганю, душа маладая
Твая лепш аб гэтым не знае;
Ўсё гэта не дасьць нам нічога,
Ліш будзіць у думках трывогу…
часам хачу так забыцца
Ўсяго, чаго мусіў вучыцца,
І жыць, як той люд наш вясковы,
Спакойны, вясёлы, здаровы, —
Ніводная думка благая
Яму сну з вачэй не зганяе;
Хоць горэ часамі акруціць,
Хоць голад, хоць холад дакучаць, —
Яго дух, як тая крыніца,
Бурлівай вадой не бурліцца.
Яго боль — то верхніе фалі
На рэчкі спакойным крышталі;
Як хвалі — і ён так праміне,
Ня змуціўшы вод на глыбіне —
Ды йзноў с ціхай моцай струіцца…
А іншы ёсьць дух, як крыніца:
З нутра яго бурны патокі
Лятуць, грымяць фаляй высока,
Пакуль у нутры сіл хапае;
Німа іх — і ўсё замірае,
І гіне жыцьцё чэлавека…
Так ёсьць і так было ад веку.

(Паўза. Спакайней).

Мяне да вясковаго люду
Дух цягне іх — вольны ад жуды;
Яны не цікуюць нічога —
Ім простая ўсюды дарога:
«Усё даў нам добры Бог з неба,
«Затое кахаць яго трэба».
Ім сьвет яб сабе сам гаворэ.

Гануля.

Ты кажэш: німа у іх гора,
Раманка міленькі. Дарэмне:
Яны больш паноў церпяць — пэўне,
Ці ёсьць горшы боль, калі ў хаці
Німа куска хлеба дзіцяці;
Калі ў вачах чахне дзіцятка,
Ціж мала цярпіць тады матка?
Раманка! ты толькі не бачыў:
Сьлязьмі яны горкімі плачуць.
Паны?.. ім усяго хапае,
З іх голаду жадзен не знае,

Раман.

Бач, Ганю: ёсьць голад дваякі:
Адзін — яго знае усякі,
Хто хлеба у хаце не мае:
Другі — яго той толькі знае,
Хто духам з зямлі адарваўся —
Да неба-ж высот не дастаўся.
Ды знай, хто раз неба убачыў —
К зямлі не павярне іначэй,
Як з голадам страшным у душы,
Што мозг, душу, сэрцэ ўсё ссушэ,

Гануля.

Ты сумны чагось, даражэнькі!
Чаго, мой саколік міленькі?
Чаго? — Раскажы ўсё Ганулі.
Ці госьці так думкі папсулі?..
Лепш кінем мы гутарку гэту;
Што нам да дюдзей, што да, сьвета?
Ў цябе, мой міленькі! ёсьць Ганка,
Ў мяне-ж — мой саколік, Раманка, —
Ці-ж гэтаго нам не хапае?

Раман (горача тулячы яе да сябе).

Ты зорка мая залатая!

(Цалуе яе).

Заслона.

III-я дзея

Дзея III-я.

---

Дом вясковай плебаніі. У кабінэце на софі ляжыць Раман — ксёндз — с кніжкай у руках. На твары яго чырвоные плямы сухот. Кашэль раз-у-раз прарывае цішыню; вочы блішчаць гарачкай. Разлегаецца званок — уходзіць доктар.

Доктар (жартабліва).

Як маемся!

(Падае руку).

Ўжо вы адзеты?
Не надта, каб добра нам гэта;
Каб сьмела ўжо можна устаці,
Даўжэй трэ было-б палежаці.

Раман (неахвотна).

Скажыце, мне пане, на што вы
Мне сілай кдадзеце аковы
Жыцьця? — Шак яно дагарае.

(З раздражненьнем).

І сам ты надзеі не маеш,
Каб я быў здаровы.

Доктар (с сілай).

Маўчыце!
Ось лепей мне пульс пакажыце.

(Бярэць руку Рамана і глядзіць на гадзіннік; твар доктора пахмурнее).

Раман (з усьмешкай).

Ну што — не цекавые весьці?

Доктар (нехаця).

Не-е-е!

(Жыва).

Болей трэ толькі вам есьці.
І сьвежаго воздуху многа.

Раман (горка).

Ха-ха-ха! Й болей ня трэба нічога?
І гэта здароўе даць можэ!

(Шчэплівае рукі).

Эх, Божэ, ты, мілы мой Божа!.

(Да доктора).

А што-ж мне дасьць ваша навука?
На хворай душы маей мука…
Боль сэрца… Тут хіба ўжо, пане,
І вашай навукі не стане!..
Гдзе-ж лекі, ўняць каб мучаніну
Душы ўсей, хваробы прычыну,
Што зводзіць жыцьцё да астатка!..

(Горача).

Ты лечыш с канца не с пачатка…

(Бяссільна апускаецца на софу).

Доктар (спакойна, ня слухаючы).

На станцію высланы коні:
Сестра міласэрдзя сягоньня
Прыедзе. Вам трэба дагляду, —
Яна тут вам скора дасьць раду.

(Раман махае рукой і адварачываецца).

Доктар.

Ну, мне ўжо пара! — там чэкаюць:
Сягоньня работы шмат маю.
Вы лішне ня мучцеся мовай, —
Больш ешце. — Ну, будзьце здаровы!

(Падае руку і выходзе. Раман устае і звольна начынае хадзіць па пакоі).

Раман (адзін).

Разьбіўшы жыцьцё — й с тых астаткаў
Жыцьця стварыць хочуць пачаткі.

(Сьмяецца горка, посьле шчэпляе у роспачы рукі).

Сам болей нічога не маю, —
Чаго-ж ім ешчэ не хапае?
Жыцьцё толькі-толькі што тлее;
Ўсе чыста разьбіты надзеі,
Ўсё згасла — яны-ж на тым зглішчы
Разьвесьці йшчэ хочуць вагнішчэ.
Шак дроў там німа ўжо, эх, людзі!
Шак попел гарэці ня будзе…
А бацька ў сьмяртэльнай гадзіне
Хацеў бачыць біскупа ў сыне, —
Ды ўбачыў ліш плямы во гэты.

(Паказывае на твар).

Мест біскупскіх строеў, фьёлетаў, —
Сканаў, якбы жоўці напіўся, —
Так твар пачарнеў, выкрывіўся,
Нешчасны, сваімі рукамі
Скапаў сыну роднаму яму,
І сам, бедны, лёг у магілу: —
Крыж стаў у канцы не пад сілу —
І сэрцэ ў грудзях разарвалась, —
За шмат, відаць, сьлёз там набралась!..
Бяздольны!..

Ходзіць нэрвова па пакоі; у вачах паяўляюцца непрытомные блыскі).

Татуля! Ўраз сына
Ў жалобнай убачыш краіне.
На гэтай бяздольнай зямліцы,
Стаючы ў парозі грабніцы,
С табой прымірыцца ён хоча;
За ўсё — за бяссонные ночы,
За душу маю катавану,
За мукі Ганулі каханай,
За сьлёзы жаўцёвай гарычы,
Каторых сам Бог не палічэ,
За моладасьць ўжо разьбітую, —
Татуля, за ўсё я дарую!
Судзьдзёй табе сын твой ня будзе,
Хай лёгка Хрыстос цябе судзе.

(Апускаецца бяз сіл на софу з глухім стогнам, Раздаецца, званок, — уходзе сестра міласэрдзя — Гануля, Раман падымаецца с софы і аткідаецца да сьцяны, гледзючы на кабету непрытомнымі вачыма).

Гануля (падыходзючы; дрыжачым голасам).

Ня бойся, мой мілы,
Ня труп я з магілы,
Хоць белы мой твар, як мука;
Хоць вочные ямы счарнелі,
Хоць вочы у глуб паўпадалі —
Цябе, бач, усё выгледалі —
Хоць раз ешчэ ўбачыць хацелі;
А чым ты атходзіў далей —
Яны западалі глыбей,
Пакуль не запалі у глуб.

(Працягае рукі).

Даткніся, — мая вось рука
Хай скажа табе, што ня труп
Прышоў да цябе із магілы…
Ня бойся, мой мілы!

(Падыходзіць).

Чаго-ж ты увесь пабялеў?
Дрыжыш, як у полі асіна.

(Раман апіраецца аб сьцяну).

Гануля (да сябе).

Хістаецца — ён абамлеў…
О Божэ! ўсяму я прычынай.

(Да Рамана).

І ты, ты баішся мяне?!

Раман (непрытомна).

Га! прошласьці труп — белы труп!..

Гануля (горка).

Я — труп? О не, мілый мой, не!
А труп мо, дык іншы — ня с тых,
Што ў маці — зямельцы лежаць,
А іншы — із трупаў жывых, —
Ня рэдка іх можна спаткаць.
Яны не ў магілах гніюць,
А носюць магілы ў сабе,
Схаваны ў грудзей ўласных глуб…

Раман (так сама).

Цябе-ж гэта бачу, цябе?!
Мест словаў — атрута струіцца
З глыбокай-глыбокай крыніцы
Душы…

Гануля.

О! Ў глуб тэй душы
Палохайся ты загледаць:
Там енкі, там стогны чуваць;
Яны — горш магільнай цішы,
Там сэрцэ, запёкшысь ў крыві,
Шчарнела горш гробаў цямні.
Пад векам — пакрыўкай труны —
Сто раз дух ачнецца жывы
І сто раз сканае ізноў,
Ня вынясшы болю свайго.

Раман (так сама).

Чые-ж гэта словы, каго?..
Кроў брызгае гэтак балючэ
І паліць пажарам пякучым
Душу маю… Хтосьці гавора,
А словы агнёў цэлым морам.
Ліюцца…

Гануля (апрытомнеўшы).

Раманка!..

(Бярэ якісь пузырок з лекамі і, кідаючыся да Рамана с плачэм, стараецца апрытомніць яго).

Раман (так сама).

Хтось плачэ?..

(Гледзючы на яе).

Гануля, цябе-ж гэта бачу?
Ах, помню…Слоў страшная сіла
Вужакаю дух акруціла…

Гануля (падтрымоваючы яго; з роспачай).

Раманка!..

Раман.

Труп прошласьці смутнай, труп белы
Устаў із магілы сплясьнелай;
Мест словаў атрута струіцца
З глубокае сэрца крыніцы, —
Агнямі мозг паліць… гарыць…

(Падае і млее).

Гануля.

О Божэ!.. Карае… Раманка,
Ачніся! То я, твая Ганка!..
Ачніся!.. Га…

(Валіцца на грудзі яго).

Заслона.