Збор твораў (Гартны, 1929—1932)/3/1

1. Бацькава воля Раман Аўтар: Цішка Гартны 1932 год

2. На перагібе →

Прапануем да спампаваньня!

КВАДРА 1

БАЦЬКАВА ВОЛЯ

Частка першая

ЧАСТКА ПЕРШАЯ

I

УЖО ЗУСІМ ВЕЧАРЭЛА, калі Зося прывяла з пашы каня… На вуліцы было цемнавата, але жыцьцё і ня думала заміраць: на прызбах там і сям сядзелі мужчыны і бабы, вядучы рэзвую гутарку, у якой часта прабіваўся вясёлы і бесклапотны сьмех, жарты і выгукі. Сярэдзінай вуліцы доўгім цугам пляліся з пашы худыя, дробныя і панурыя кароўкі; хутка мчаліся мізэрныя тонкія замораныя сьвіньні; зьбіўшыся гуртам і спалохана азіраючыся, падскакалі галабокія стрыжаныя гавечкі. Вуліца курэла ад пылу. Рык кароў, рохканьне сьвіней і мэканьне гавечак і тут-жа нясьціханы крык дзяцей, якія ня лепш, як гавечкі таўкліся на вуліцы, запыленыя і мурзатыя, ганяючыся адно за другім — усё гэта яскрава сьведчыла аб рэзвым, віруючым жыцьці ў закінутым у глуш мястэчку Сілцох.

Завёўшы каня на прыгумень, Зося барджэй забегла ў хату, каб перакусіць, вымерхаўшыся за дзень; і, вось, толькі яна пераступіла парог, як раптоўна з хаты на стрэчу ёй кінулася яе малодшая сястрычка, пілявая замурзаная Тэкля і, падаючы ёй ліст, пралепятала:

— Вось табе, Зоська, ліст прынёс паштальён, яшчэ з самага ранку. Я хаваю яго; нават і маме не паказала.

Зося, нічога ня кажучы, спрытна выхапіла ліст з рук сястрычкі і, забыўшыся нават пра яду, вярнулася назад у сенцы.

У сенцах яна скінула з сябе старую пашарпаную сьвітку, парудзелыя шкарбаны і зблеклую шаліноўку, узяла на століку газьніцу, якая заўсёды стаяла ў сенцах пад рукамі на ўсякі неспадзяваны выпадак, запаліла яе, і прысеўшы на услоне, далікатна і з нейкаю трывожлівай асьцярогаю абадрала з самога беражку руды, прымяты канавэрцік, дастала адтуль скрэмзаную гранатавым атрамэнтам паперачку і пачала чытаць.

«Даражэнькая, любая Зоська» — гэтак пачыналася пісацца ў лісьце — «кожны дзень… што я кажу… нават кожную гадзіну я імкнуся ў сваіх думках туды, да цябе, на кнею свайго роднага мястэчка Сілцоў… Твой мілы мне і бязьмерна дарагі вобраз, неадходна лунае перада мною — а дзе я не павярнуся, а куды я ні азірнуся… Цэлымі днямі, карпеючы ў хвабрыцы і чуючы нясьціханы шум і грукат машын, я ўспамінаю, як ты, разам з другімі Сілкоўскімі дзяўчатамі езьдзіла на поле і з поля пасьля ворыва, ці баранаваньня, і заўсёды вясёлая, ды жыцёрадая, з гасьцінна адкрытымі вачыма, з лёгкім маладзістым ружам на сьвежым пекным твары… Каханая Зоська!»

Зося адхілілася ад лісту, глыбока і зацяжка ўздыхнула, ап’яненая наляцеўшымі з скульсьці радаснымі думкамі і настроямі, пачакала крыху ды падумала, і здаволеная лісьліваю, але і мілаю Рыгораваю (а ліст быў ад яе каханага Рыгора Нязвычнага) пахвальбою, зьлёгку ўсьміхнулася і ўзялася чытаць далей:

«Я гэтак прагну дамоў, так ірвуся на радзіму, жадаю пабываць у Сілцох, што проста ня ведаю, як дачакацца тэрміну калі… Ведаеш, бок, Зося, гэта-ж на чэрвень месяц я маю быць дома: мяне пускаюць на цэлых пяць тыдняў на пабыўку, у госьці, і я… я ўбачуся з табою, даражэнькая Зоська»…

Прачытаўшы гэта, Зося весела завярцела галавою, прыжмурыла вочы і ўчуткі, не стрымаўшыся, праказала: «Ах, як-жа было-б добра! Няўжо я ўсяго гэтага ня сьню? Ой, прыдзі ты скарэй той чэрвень месяц».

Гук яе слоў данёсься ў хату, дзе знаходзілася Тэкля. Дзяўчынка пачуўшы Зосіны словы, падбегла да дзьвярэй, ушчыніла іх крыху і запытала:

— Чаго хочаш, Зоська? Ты мяне клічаш?

— Нічога не хачу… і цябе ня клікала, — вырачылася Зося на сястрычку, не адварочваючыся ад лісту.

«… Так вось-жа», пісаў пад канец Рыгор, «чакай мяне напэўна, Зоська, на чэрвень месяц — я прыеду. А, тымчасам, бывай здарова і шчасьліва. Жадаю табе ўсяго найлепшага ў тваім жыцьці. Шчыра цябе вітаю і цалую. — Твой Рыгор».

Дачытаўшы да канца ліст, Зося вярнулася ізноў да пачатку, паглядзела на першыя словы, пачакала з хвілінку і прынялася паўторна чытаць, ужо выгаварваючы многія словы ўчуткі. Чытаючы яна запамятавала, што час быў позны, і жыцьцё на вуліцы пачало глухнуць; пра яду яна таксама забылася. Гэты ліст ад Рыгора, якога Зося чакала ўжо цэлы месяц, так зарадаваў яе, што апроч лісту ёй, здавалася, больш нічога ня трэба было на сьвеце…

— Ах! — раптам прагукала Зося: — а тая ачамера бадай ізноў скора прыпляцецца. Эх, як ён мне адвароцен, гэты Васіль, бач. Няма на яго ніякае пагібелі: не адчапіцца ды годзі. І чаго ён, немач яго ведае, ушалопаў сюды швэндацца, чаго? Ні сораму, ні брыдкасьці за сабою ня чуе…

Але Зося не пасьпела дасягнуць да канца свае рассуды, як чыйсьці гоман на дварэ, якраз ля дзьвярэй перабіў яе. Зосі паказалася, што то няйначай, як Васіль з яе бацькам гамоніць. Ня хочучы спаткацца з імі ў сенцах, яна хутчэй схапіла са стала ліст, згарнула яго ў некалькі столак і схавала за пазухай, сама-ж затушыла газьніцу і ўскочыла ў хату.

— Зоська, га, Зоська, вунь Васіль да цябе ідзе; пераадзенься хаця, — стрэла на парозе Зосю Тэкля.

— А табе якое дзела! Яшчэ, бок, што. Ня мела чаго рабіць. Шышка вельмі вялікая, Васіль, — недавольна адказала Зося і занырпаліла ў мыцяльніку, каб чаго знайсьці перакусіць.

— Тэкля, ці не аставілі мне чаго-небудзь зьесьці? — лісьліва абярнулася яна да сястрыцы.

— Пачакай крыху, пасьпееш, вымерхалася вельмі; вось увойдуць у хату мама і будзем разам вячэраць.

— А дзе-ж тая мама?

— На дварэ, вунь, зараз войдуць.

Не чакаючы, аднак, пакуль войдзе ў хату маці, Зося напала ў коўшыку на кусочак сала, адламала яшнага блінца і ўсмак пачала аплятаць.

Ня больш як праз пяць хвілін ў хату ўвайшлі: Зосін бацька, здаровы, чорны і смуглы, але яшчэ малажавы мужчына. З расчэсанымі на прадзел валасамі, ён быў адзеты ў чыстую крамную картовую жакетку, у гэткія-ж самыя порткі, выпушчаныя праз халявы элегантных, лякіровых ботаў, з густымі, як у гармоніку, складкамі, работы самага лепшага майстра у Сілцох — Самуся Пыця. Рэзвы з патайнаю хітрасьцю ды пранырлівасьцю, Мікола Прыдатны быў вядом на ўсю воласьць.

Усьлед за ім пераступіў парог Васіль Бераг, малады і моцны, але няхлюяваты, сутулы і косы, з лёгкім рабаценьнем на белым пляскатым твары, хлапец, сын Янкі Берага, аднаго з сілцоўскіх багацеяў, памёршага некалькі гадоў назад ад тыфу і пакінуўшага свайму адзінаму сыну багатую спадчыну. У канцы за імі вайшла Марта, маці Зосі, трывалая, карчукаватая, але рухавая і вёрткая кабета, гадоў так пад трыццаць пяць–сорак, з поўным чырвоным тварам і з непамерна пукатымі грудзьмі ды шырокім крыжам; нібы заведзеная машына, яна бесьперастанку лепятала, ушчаўшы яшчэ з надворку. Сваім лепетам Марта ажывіла хату.

— Няхай-бы ты хаця троха пададзелася. Эх, эх, неахайніца ты, як я бачу! — вырачылася яна на Зосю, убачыўшы яе ў тым адзеньні, у якім тая пасьвіла каня. — Вось-жа ня бачыш хіба, што ў цябе пад бокам хлапец, як золата: чысьценькі, аквуратненькі, ажно міла падзівіцца на яго, — паказваючы пальцам на Васіля, дабавіла Марта і пры гэтым жартоўна падмігнула яму пранозаватымі вачыма, ажно той не ўцярпеў і ўхмыльнуўся.

Гледзячы на яго, стала весела і Міколе, які, скора ўвайшоўшы ў хату, барджэй хваціўся за люльку і перасыпку тутуню з пачку ў капшук.

— О, братан, Васіль! — весела загаманіў Мікола, ня вымаючы люлькі з зубоў, — каб табе ды бог памог дастаць такую бабу як мая Марта, ніколі-б не загінуў-бы… Салдат — ня баба… Дачка — тая ўжо зусім інакшая, ня тое.

— Вось годзі хаця балхвіць ліха ведае што, — нездавольна адсекла гаспадару Марта, — яшчэ хаця толькі каб наша Тэкля пашла па Зосі, то я-б нічагуткі не жадала-б… А то…

— Та, ша, ша, ша! я-ж ніякай ганьбы на Зоську не ўскладаю, — струсіў Мікола, перацяўшы жонку на слове.

— Вось, будзе вам сварыцца, а то за мяне ды гатовы яшчэ за чубкі ўшпіліцца. Клопат вам вялікі аба мне: якая ўжо ёсьць — такой і добра будзе, — упікнула бацькоў Зося, стоячы пры стале.

Васіль маўчаў: яму неяк ніякавата было слухаць чужую спрэчку, і ён, нібы не зьвяртаючы на яе ўвагі, паважна і самавіта праходзіў па хаце то ўперад, то ўзад, выводзячы сабе пад нос нейкую зацяжную няроўную мэлёдыю. Час-ад-часу ён падымаў к столі галаву, азіраў сьцены, карціны, якімі быў убраны ўвесь покуць і дзьве сьцяны ад траму адна і да першай бэлькі — другая, дваровая. З столі ён апускаў вочы кнізу і пазіраў на стол, а адтуль — на твар Зосі, — малады, сьвежы і жыцьцёрады. Яму, Васілю, вельмі хацелася сёньні перакінуцца з Зосяю хоць некалькімі словамі, выказаць імі тыя думкі, якія ён бярог для гэтага ўжо многа часу і ўсё ня меў выпадку, а то і не асьмельваўся іх выказаць. Любячы Мікалаішку (так празывалі Зосю ў Сілцох) моцна і горача, як можа толькі любіць чалавек з яго розумам, з яго палажэньнем, Васіль мучыўся ўвесь час адным: яму ўсё думалася, што Зося яго зусім не кахае, а калі зрэдку і сустракаецца, а стрэўшыся перакінецца некалькімі словамі, ці пройдзе крыху, то гэта ўсё так сабе, па далікатнасьці толькі; сэрца-ж яе ляжыць зусім к другому: к таму, як відаць, «гарацкому жуліку і арыштанту» Рыгору Нязвычнаму. Ён ужо ад многіх чуў, што Зося з ім абменьваецца лістамі, што заўсёды забегвае да Стэпы, яго мацеры, каб праведаць аб ём; ды нават заўсёды, проч гэтага, і з ім, Васілём, у гутарцы яна ні званьня не саромяецца ўспамінаць яго самага большага ворага. І гэта ўсё так прыкрыла Васілю, так мучыла яго, што ён ня ведаў, якімі-б лекамі збавіцца ад гэтай хваробы…

— «Ах, ах, — пачасту раздумываў ён: — хай-бы яго там якая немач прыдушыла, каб ён ня мог ужо вярнуцца сюды і чмуціць болей Зосю… Або… не… каб, як, здаецца, яе бацькоў падбухторыць, то яны-б яе скора аднадзілі-б ад яго… Толькі, апроч усяго, дзівуе мяне адно: і што гэта за дурасьць найшла на дзяўчыну? Хіба-ж яна нічагуткі не разумее, і ня бачыць той вялізарнай розьніцы, якая ляжыць паміж мною і тым галяком, зьбегляцом тым?.. Але — нічога: бацькі яе хітрыя і, як я бачу, бацька крута схіляны к таму, каб яна іначай думала».

І цяпер, тупаючы па хаце, ён у соты раз перадумываў блытаныя, неразгаданыя свае думкі… Нешта нашэптвала яму, каб ён асьмеліўся і пазваў Зосю выйсьці на вуліцу, прысесьці дзе на прызьбе ў дваіх і расказаць ёй усё тое, што сабралася ў яго на душы, вылажыць усе свае тайны; але нейкая нясьмеласьць, нейкая цёмная, дзіцячая баязьлівасьць стаялі папярок і нахабна стрымлівалі яго рашэньні, прасьцерагалі ад лішняга давера к Зосі.

І няведама, чымсь-бы і як усё гэта скончылася: пазваў-бы ён Зосю сам, ці яна-б мо’ намякнула яму сама, а мо’ і ні ён ні яна не абазваліся-б словам і з яшчэ большаю пустэчай у душы, прышлося-б Васілю моўчкі пакінуць хату Прыдатных, каб — як на тое ішлося — ня Марта, каторая трапна ўсё вывела на новую дарогу.

— Зося, га, Зася! — абярнулася яна к дачцы: — вось на, бяры, скарэй павячэрайма да выйдзі сабе крыху на вуліцу пагуляй; толькі адно, дачушка, ня баўся, а то заўтра з раньня трэ’ будзе ехаць пазябліць у Лагорах ганоў з чацьвёра папару…

— Ды ня рупся ўжо так аб папары: я і сам здужаю зрабіць гэта, — умяшаўся Мікола.

— А ў вас хіба яшчэ не пазяблены папар? — ні то зьдзіўлена, ні то са скрытаю ўсьмешкаю, праказаў Васіль: — А я ўжо пасьпеў усё скончыць; цяпер толькі скарэй-бы тая касьба падыходзіла…

— Ну, ты, вядома, як рупны ды старэнны гаспадар, ды яшчэ пры тым малады і здаровы хлапец, а мы… што нам раўняцца, — з гэткаю самаю думкаю адказаў Мікола, і ўпічліва-калючая ўхмылка зрабіла плыценькую маршчынку на яго гладкім пукатым ілбу.

Зося таксама спатайку ўхмыльнулася і, каб Васіль не прымеціў гэтага, апусьціла галаву к зямлі, быццам чагось шукаючы, потым барджэй адбеглася ад стала і кінулася к вулічнаму вакну.

— Вунь дзяўчата ўжо гуляюць у Прахора на прызьбе, — праказала яна, угледзіўшы, што на суседняй прызьбе зыйшлася зборня: — дайце такі хутчэй вячэраць, да выйду крыху пагуляю, — абернулася яна да мацеры.

— Ну, добра, ну, усядайцеся за стол, я даю, вось.

Доўга не чакаючы, Мікола памыў рукі, і палез на покуць; ля яго, з правае рукі, як і заўсёды, уселася Зося, па другую-ж руку — маленькая Тэкля.

Васіль нязьмігутна сачыў за кожным паваротам Зосі і сядзеў як на шылах, дрэнчучы, каб хаця ўся гэта цырымонія з вячэраю скарэй скончылася. Але выходзіла супроць яго чаканьня; Марта, вясёлая і рэзвая, быццам найшло на яе нейкае натхненьне, хутка выбегла ў сені і праз хвілю зьвярнулася ў хату з бутэлькаю гарэлкі, густа закрашанаю вішнёвым узварам свайго гатунку; потым спрытна зьняла з гратаўкі дзьве фарфуровыя талеркі і на адну з іх палажыла тоўстых кускоў ўдалага жоўтага сыру, а на другую — нарэзанай мернымі крыжэнікамі каўбасы і ўсё гэта пасьпешна прынясла і паставіла на стол, засланы прыгожым квяцістым абрусом.

— Ну, Васіль, проша з намі за стол, — абярнулася яна да Васіля, які зразу, толькі скмеціў у Марціных руках тарэлку, перамяніў настрой і чакаў нечага цікавага для сябе. І калі Марта яго запрасіла за стол, ён стаў далікатна аднеквацца:

— Не, не, цётачка, дзякую вам, дужа дзякую за вашу просьбу; я толечкі што ад вячэры; не хачу; не, нізваньня, не хачу.

Марта, перш вырачыўшы вочы, паглядзела на яго, потым няпрыкметна падмаргнула Міколу.

— Ды годзі табе аднеквацца, — прагудзеў той да Васіля: — калі тое трапляецца: гады ў рады; вось дзіўны які. Такіта-ж ты гэткі блізкі наш сусед, ды яшчэ ўздумаў сароміцца. Садзіся, вось, калі непагарджаеш нашаю ласкаю. Га, Васіль?

— О, не, не, што вы кажаце, — упіраўся Васіль, але раптам пачаў мякчэць.

Падняўшыся з лавы, азірнуўся ён, каб дзе найсьці мейсца для шапкі. Марта, заўважыўшы гэта, хутка падскочыла к яму, вырвала з рук шапку і кінула яе на ложак, сама-ж хапіла Васіля за руку і пацягнула к сталу.

— Вось як хіба трэба з табою, вось як… Годзі табе аднеквацца, годзі, дзівача. Вось, чаго добрага ды зяцем нашым станеш…

Васіль болей не спрачаўся, а з нейкаю надышоўшаю к яму сьмеласьцю, залез за стол і ўсеўся побач з Зосяю.

Выказаная к яму яе бацькамі гасьціннасьць і цёплая, сямейная ўвага, тронулі яго за жывое, ажно зразу ён пачуў у сабе гардую вагкасьць багатага і знатнага чалавека, з якім не здарма гэткія паважаныя ў Сілцох мяшчане, як Прыдатныя, лічуцца і якога, відаць, шануюць.

«Калі так, то і ўся справа павінна пахіліцца ў мой бок, мігнуліся ў Васілёвай галаве ружовыя думкі, і спатайку, наўскасяк, ён акінуў узрокам усю пору маўчаўшую Зосю, якая паказалася яму такою ўдалаю і прыгожаю, што міжвольна садрыгнулася ўся яго істоста і нейкі апойны халадок пацягнуў па ёй.

«Няўжо я сумею дачакацца таго, што Зося, нарэшце, кіне гэтага галяка?» — падумаў ён, ды зноў паглядзеў на Зосін твар.

У яго нутру забурліла прагнае хаценьне, але хмурная міна Зосі атручвала яго сэрца, і ён моцна злаваў.

— Ну, будзь здароў, Васіль! — наліўшы кілішак тарэлкі і падняўшы яго высока ў руцэ, паабяцаў к Васілю Мікола.

— Дзякую; піце на здароўе! — шчыра адказаў Васіль, не аднімаючы вачэй ад Зосі.

Мікола спрытна перакінуў кілішак у шырока адчынены рот, наліў яго ізноў і, падаючы Васілю, праказаў:

— Пі, нябожа! Дачакацца-б таго, каб мне ў цябе на вясельлі выпіць…

— Дзякую, дзядзьку! — адказаў Васіль і выпіў.

— Мо і ты, Зоська, паспытаеш? — абярнуўся к дачцы Мікола.

— Ды не, я не хачу; адкасьнецеся вы! — сярдзіта адказала Зося.

— Та чаго ты ўсё капрызішся? Чаго табе не стае ў нас? — сур’ёзна прагукала Марта.

— Гэта, яна, мамачка, сёньні ліст з пошты атрымала і мусібыць аб ім так заклапацілася! — рагочучы, весела пралепятала Тэкля.

Зося гнеўна паглядзела на сястрыцу.

Настрой усіх разам перайначыўся: Мікола з Мартаю зьдзіўлена пераглянуліся паміж сабою, потым акінулі ўзрокам дачку, якая раптоўна ўся так і загарэлася ад ўскіпеўшай злосьці на Тэклю… Васіль ажно зьмяніўся на твары, які адбіваў сабою трывогу і вялікую, горкую крыўду.

— Ты і ўпраўду атрымала ліст, Зоська? — спусьціўшы крыху часу абярнулася Марта к дачцы.

— Ну, а калі і атрымала, дык што? — з нядобраю ўхмылкаю адказала Зося.

— Нічога, бач. Толькі, скажы хаця ад каго? — хітра пацікавілася маці.

— Ды пакінь распытвацца; гэта зусім ня наша дзела, — перабіў жонку Мікола, — вось ляпей давай болей гарэлкі, — дабавіў ён і выпіў ізноў кілішак; затым паднёс Васілю, які на гэты раз рашуча адказаўся. Ён дагадаўся, што Зося ліст атрымала няйначай як ад Рыгора і гэта яго кінула ў роспач.

— Та бярэце хаця закусвайце, — упрашвала Марта.

Але Васілю і яда ня лезла ў горла.

За тое сваіх прасіць ня трэба было: яны ўпляталі пастаўленае на стале і хутка апаражнілі абедзьве талеркі.

Марта пасьпяшыла папоўніць закуску сьмятанаю з блінцамі.

— Вось, закусіце яшчэ! — папрасіла яна.

Але, апроч Зосі, ні таго, ні другога ўжо ніхто і не паспытаў.

Вылезшы з-за стала, Васіль падзякаваў за выказаную яму гасьціннасьць і пацалаваўся з гаспадарамі дому.

— Ужо бадай што к поўначы блізка, — праказаў ён з намёкам на патрэбу пайсьці з хаты.

— А ты, нябось, ведзьмы баішся, — пасьмяялася Марта.

— Ня тое, што ведзьмы баюся, толькі… запозна…

— Ды нічога, пасьпееш яшчэ, — разуважыў Мікола: — можна яшчэ з гадзіну якую пасядзець.

— Ой, што вы!

Васіль павярнуў да дзьвярэй. Зося пашла правясьці.

— Не забывай нас, Васілька! — паслалі ўсьлед яму ў адзін голас Мікола з Мартаю.

— Ды, не, не; чаго-ж.

У сенцах Васіль спыніўся і нясьмела запытаў:

— Зося, га Зося, а можа мы выйдзем крыху на вуліцу?

Зося нічога не адказала.

— Выйдзем, га? — перапытаў Васіль.

— Нешта няма ахвоты, — спаць хочацца, — схлусіла Зося.

— Спаць? спаць!.. няўжо ты ня вытрымаеш і гадзінкі лішняе? — папракнуў Васіль.

— Няўжо ты ня верыш!

— Вядома, што ня веру, бо ты ўзнарок са мною ні гуляць, ні гаварыць ня хочаш. — Ты думаеш я нічога ня ведаю? Я ўсё ведаю: вось і сёньні — атрымала ліст ад Рыгора, дык на мяне і ня дзівішся. Але, няхай! — ціхім і поўным абурэньня голасам дабавіў ён.

— Ну, а калі так… а калі атрымала ліст ад Рыгора, то што мне за гэта будзе? — задзірна адказала Зося.

— Ды нічога, што-ж я пры гэтым, толькі, — зьмякчэў Васіль і ласкава паглядзеў на Зосю: — Дык можа мне зусім не хадзіць да вас, Зося?

— Я ня ведаю. Нічога я ня ведаю. Дзела тваё.

— Скажы мне, га?

— Што табе сказаць?

— Няўжо ты мяне нізваньня ня цэніш?

Зося маўчала. І тая ціша, што ў момант запанавала ля іх, такой прыкрай, такой адваротнай паказалася Васілю, што ён весь ажно здрыгнуўся ад нейкага няпрыемнага пачуцьця, сьціснуў крэпка зубы і скрывіў нездавольную міну. На яго вачох міжвольна выбліснулі сьлёзы і зацьмілі празрыстасьць узроку. Ці ісьці да хаты, ці стаяць далей і чакаць адказу — Васіль ня ведаў.

Гадаючы над гэтым, ён прастаяў моўчкі яшчэ некалькі хвілін, потым, бачучы, што яму нічога ад Зосі не дачакацца, вышаў з сянец.

— Та бывай здарова! — вымавіў Васіль, думаючы гэтым тронуць Зосю.

— Бывай здароў! — суха адказала яна.

Васілю стала млосна, і, поўны гнеўнай гордасьці, ён адсек:

— Дабранач, калі так! — і пайшоў.

Зося зачыніла дзьверы, запёрла іх на закрутку і вярнулася ў хату.

Бацькі і Тэкля ўжо былі ў пасьцелі, але яшчэ на стале сьвірэла ўверчаная ў самую машынку лямпа.

Зося падышла к сталу, выкруціла ў лямпе агонь, прысела на ўслоні і, дастаўшы Рыгораў ліст, разгарнула яго, нашла і прачытала ў ём тое мейсца, дзе Рыгор пісаў, што к чэрвеню прыедзе да дому; потым ізноў, дасьціпненька захавала яго за пазуху. Пасьля затушыла лямпу, а сама падыйшла к вакну, прыадчыніла яго, і пачала цешыцца ноччу.

На вуліцы было ціха: гуляўшыя дзяўчаты разыйшліся. Стаяла цёплая, ясная і ціхая ноч: ня чуваць было жаднага шуму, ніякага стуку, ні нават сабачага брэху. Усё — мэрам зачараванае нейкаю таемнаю сілаю, нярухома, бязмоўна, нібы мёртвае — прытаіўшыся, маўчала. Ад хат і дзярэў з левага боку цягнуліся цераз вуліцу рагатыя вострыя і тупыя доўгія і кароткія, страшныя і сьмешныя цені; пахла сьвежаю зеленьню, адправаючаю зямлёй і расквітшым бэзам.

«Так, дык значыць ён прыедзе! Прыедзе, знача ў чэрвені Рыгор», ігралі ў Зосінай галаве рэзвыя думкі: «а калі-ж той чэрвень? Здаецца ўжо незадоўга… Чакай адно: я вырахую: тыдзень і тры… не… тыдзень і два… да што я! У мінулы чацьвер было дваццатае, а сёньня нядзеля; значыць: ад дваццатага яшчэ дзесяць дзён, а ўжо тры дні мінула… Так, так — ужо за тыдзень… Ах, Рыгору мой даражэнькі. Як я цябе чакаю, як я прагну з табою ўбачыцца!»

Зося абедзьвюма рукамі хапілася за грудзі, быццам стараючыся стрымаць у іх забурліўшае прагнае чуцьцё. Па яе чыстаму і ружоваму твару прабегла вострае хаценьне; сінія, празрыстыя вочы яе зацягнула тонкаю смуглаю плевачкаю лёгкае сьлязьлівае вільгаці. Зося салодка, утомна пацягнулася ўсім целам, здаровым і маладым, поўным кіпучага жыцьця, і на момант-другі мэрам замёрла. Потым, крыху спусьціўшы, разам ачнулася, шырока раскрыла вочы і акінула разьвітальным узрокам усё, што ляжала перад яе вачыма, ды адышла ад вакна. «А трэба такі лажыцца спаць», рашыла яна, разьдзеўшы верхнюю вопратку да апошняе сарочкі, і лягла ў ложак.

Палоса срэбнага сьвятла расьцягнулася ад вакна да парогу.

II

КАЛІ ВАСІЛЬ, сам ня свой ад злосьці і гневу на Зосю, вышаў з двара Прыдатных і павярнуў да хаты, ужо ўсё спала, і на мястэчку панавала поўная ціша. Апусьпіўшы к зямлі голаву, ацяжэўшую ад няпрыемных нагальна-рупных думак, якія радзілі ачамерны клопат, ён ціха, гультайна клыпаў вуліцаю. Уся прыгожасьць майскай ночы, якая варажыла Зосю, здавалася, яго зусім не трывожыла сваім дзіўным хараством, не датыкалася яго пакрыўджанай душы. І па праўдзе: для чаго быў яму той, прышпілены к цёмнаму небу, белы, няцэлы ’шчэ, сярэбраны месяц, што плыў якраз над яго галавою між тысячы рэзвых, мірглівых зорак, большых і меншых, ярчэйшых і цямнейшых? Да чаго яму гэта цёмнае неба, аграмадным парасонам разгорненае над красуючай у зеляні і квятох зямлёю? Нашто яму было ўсё гэта, калі Зося, тая самая Зося, на якой сходзіліся ўсе яго думкі, усё пачуцьцё, якая не давала яму спакою ні днём, ні ноччу, так сярдзіта, так непрыстойна абышлася з ім! Ня дзіва, што перад ім паўстала гардлівае надменнае пытаньне: «Няўжо я такі самы чалавек, як і ўсе людзі, і нічуткі не важнейшы, нічуткі не ляпейшы за другіх — ну, хоць бы за гэтага самага галадранца, басяка Рыгора? І чаму гэта сьвет так збудованы, што людзі ня могуць ацаніць мае вартасьці?»

Васіль нездавольна ківаў галавою.

Ацяты клопатам, ён няпрыкметна для сябе дайшоў у канец вуліцы і толькі пачаў спускацца з узгорку, ад якога мо’ за паўганоў — ня болей стаяла яго хата, яшчэ зусім новая, ашаляваная дошкамі, убраная для вакон, у шчытку і на капяжы пекнаю рэзьбаю і акрытая жоўтаю смалістаю гонтаю, — як раптам, зусім неспадзявана, спаткнуўся з Янкам Грыбам, каторы варочаўся дамоў, як потым Васіль даведаўся, правёўшы да хаты Дзёміну Мар’ю.

— А, як маешся, Васіль? — жартоўна агукнуў ён Васіля, — адкуль так позна клыпаеш?

Васіль ухмыльнуўся і мягка адказаў:

— Адтуль, куды ты ідзеш…

— Ня можа быць.

— Я табе кажу.

Абодва весела расьсьмяяліся.

— У Зосі быў? — падказаў Янка.

— Такі і ўгадаў, — прызнаўся Васіль.

— Вось ці не лады такія-сякія ты прабаваў рабіць? — паджартаваў ізноў Янка.

— Ты ня сьмейся; так і думаў, толькі… заўсяголаў яны, — махнуўшы нядбайна рукою, адказаў Васіль.

— А чаму?

— А таму… гэта зараза, Зоська, бач, так уляпалася ў Рыгора, што ані рады; вунь лісты ад яго мае, ды што… Бацькі, ведаеш, — та яшчэ можна зладзіць з імі, а яна — губу хмыліць…

— А знаеш?

— Ну?

— Дурніца яшчэ: не разьбірае нічога. А вось няхай толькі крыху пацешыцца тым голікам, тады зусім пераіначыцца. Павер, — няйначай к табе вернецца, — пачакай адно… А, тым часам, ты падкочвай усё бліжай к яе бацькам, падгаварвай іх і… справа сама прыдзе да жаданага канца… Вось успомніш мае словы… Ня тужы толькі, ня жалуйся.

Васілю таварышавы словы так спадабаліся, што раптам разьвесялілі яго, разагналі ўсе чорныя думкі.

— Ды я мала зусім і клапачуся, — цьвёрда і рашуча адказаў ён Янку і прытупнуў нагою.

— А так і трэба, няпрыменна так, — пахваліў Янка, палопаўшы зьлёгку Васіля па плячу: — Ну, бывай, пара да хаты, віднее…

— Та пастой яшчэ крыху, — папрасіў Васіль, пераняўшы Янкаву руку і паціскаючы яе.

— Не, не магу. Дабранач! — разьвітаўся Янка і хутка схаваўся за вуглом Цішкавай хаты, якая шмат выпірала тыльнаю сьцяною на вуліцу, дзе пачынаўся ўклон.

Васіль паглядзеў усьлед таварышу, пастаяў крыху і пачаў спускацца к рэчцы, цераз якую была паложана кладка якраз супроць вешніц у яго двары.

Калі Васіль падыйшоў к вешніцам, насустрэч яму выбег яго любімы сабака, Ніц. Весела і прыветна матаючы хвастом і галавою радасна скавычучы, сабака пачаў церціся каля Васілёвых ног, нюхаць яго і лашчыцца. Васіль некалькі разоў пагладзіў яго па галаве, пахваліў за тое, што ён ня сьпіць ноччу, а старэнна і пільна сьцяражэ хаты, потым увайшоўшы ў сенцы, адламаў ад бохана кавал хлеба, і пачаставаў ім Ніца. Сабака ўзьдзячна завіляў хвастом, хваціў у зубы хлеб і адбегся к плоту.

Васіль зачыніў сенцы, запёр іх на закрутку, разьдзеўся ўпоцемку, і ўлёгся спаць.

III

ЛАЖУЧЫСЯ, ЗОСЯ ЗУСІМ НЕ ХАЦЕЛА СПАЦЬ і мо’ цэлую гадзіну варочалася на пасьцелі: ёй перш рабілася горача, утомна і млосна, і яна здымала з сябе дыван, расшпільвала на ўсе гузікі сарочку і адгортала голае цела, белае, як крэйда і чыстае, як тая-ж крэйда. У галаве снавалі тёмныя, незьясьнёныя думкі, у вачох луналі мары. Калі зьнятая апранаха ня зьлегчвала душнаты і ўтомы, яна падымалася з пасьцелі, падыходзіла к вакну, прачыняла яго крыху і чакала пакуль халадок ня пройдзе целам.

Знадворку цягнула сьвежым, лёгкім і апойным паветрам. Зосі рабілася лёгка і прыемна…

Зося ўжо на золку адыйшла апошні раз ад вакна і лягла з намерам, каб заснуць. Праўда, сон ужо яе пільнаваў і толькі яна сьцішылася, як разам апутаў яе сваімі моцнымі, апойнымі кайданамі. Зося смачна заснула і, нават, не агледзелася, як шпарка прамчалася ноч.

І вось, калі маці на заўтра раніцою стала яе будзіць, Зосі так не хацелася ўставаць, так цяжка было расставацца з пасьцельлю, што, здавалася ёй, яна-б няма-ведама што дала-б за лішнюю хвілінку, за адзін квадранец, каб яе пусьцілі паспаць. Але трэба было прачынацца і ўставаць. Зося, пазяхнуўшы разоў пяць, салодка пацягнулася, потым швыдка саскочыла з пасьцелі, памылася, адзелася і пачала зьбірацца ў поле.

Хоць было яшчэ зусім рана, але Міколы ўжо ня было ў дому: ён раскатурхаўся з досьвітку і задаўна да ўсходу сонца адправіўся ў Масткі карчаваць пасеку, каб пасьпець к восені прырыхтаваць яе пад жыта. Зосі самой прышлося зьбегаць на прыгумень па каня, прывясьці яго на двор, запрагчы, прыгатовіцца і ехаць. Усё гэта ёй было знаёма і зусім няцяжка: старэнна і сьпешна яна справілася з усім і адправілася ў поле.

Дарога, кудэю Зосі трэба было ехаць, выходзіла якраз з тае самае Сівулінскае вуліцы, на якой яна жыла і на каторай, ганоў на дзесяць ад хаты Прыдатных, туды пад поле, за горкай, стаяла Васілёва хата. Зосі ня раз і ня два ўжо траплялася праяжджаць гэтай дарогай і кожны раз, калі-б яна ня ехала, як на прымху, яна спатыкалася з Васілём, каторы або стаяў ля сваіх вешніц, або глядзеў у вакно і кожны раз — няйначай уздымаў першы гутарку і вымушаў Зосю адказваць на яго запытаньні.

Зося чакала, што і на гэты раз ёй не абыйсьціся бяз стрэчы з Васілём, які — напэўна падпільнуе яе, спыніць і пачне вязацца ў вочы з сваімі ачамернымі запытаньнямі і надаедлівымі жартамі. А к гэтаму якраз учора так ніякавата вышла, што пасьля гэтага ня толькі гаварыць, а і ўбачыцца неяк сорамна.

І Зося, пад’ехаўшы к Цішкавай хаце, дзе пачынаўся ўклон, зьлезла з воза і павяла каня зусім у другі бок, на вулачку, якая перасякала гароды мяшчан і служыла пагонам.

Гэта вулачка таксама выводзіла на палеткавы гасьцінец, як і тая дарожка, што ішла між Васілёву хату, толькі ганоў са двое трэба было зрабіць лішніцы. Зося згадзілася на апошняе, абы толькі не наткнуцца сёньня на Васіля.

Зьвёўшы каня з горкі, з-пад Цішкавай хаты, яна напаіла яго і пагнала трухам.

Жыцьцё ўжо ўсюды кіпела: на гародах бабы садзілі і палівалі расаду, некаторыя ўжо варочаліся з поля і нясьлі мяшкі, паўнюсенька набітыя травою. З выгану даносіўся рэзвы зык пастуховай трубы і чуўся гдзесь на гуменьнях адчаянны брэх сабак.

Пагода выдалася цёплаю і сонешнаю: чыстае, і, здавалася, зусім нявысокае неба, як дарагі блакітны дыван, абвісала над радаснаю красуючаю зямлёю. Раньняе чырвонае сонца моцна грэла, папіваючы праменьнем выпаўшую ноччу серабрыстую крышталёвую расу.

Зося хоць і несьціханна падганяла каня, ехала няшпарка і патрабавалася каля гадзіны часу, пакуль яна прыехала на месца ворыва, у Лагоры.

Прыехаўшы-ж к сваёй палосе яна некі час пастаяла ды палюбавалася вакольнымі вобразамі, перанеслася думкамі да Рыгора і, успомніўшы пра ліст, упусьціла плуг у зямлю.

Каняка была ціхая, сьмірная і к пахаце прывычная: хоць малому дзіцяці дай, дык і тое справіцца з ёю. Вось і Зося так любіла сваю рахманую Гнедку, што наўрад, ці магла-б калі прывыкнуць да другой, каб гэта хто адняў яе.

— Но-о-о! Но-нно! — час-ад-часу выкрыквала Зося, павольна праводзячы роўную шырокую баразну.

Але яна выкрыквала не затым, каб хто, пачуўшы гэта думаў, што Гнедка ленаваўся і капырсьціўся ў плузе, ці ціха ішоў, ці рваўся ў бакі, робячы агрэхі. Не, і не! Зосі проста не хацелася быць нямой, маўчлівай.

— Гнедка няспынна клыпаў мерным, цьвёрдым крокам, як тое і патрэбна, а Зося весела і задаволена ступала сьвежаю пахкаю каляінкаю, адчуваючы ў падошвах ног прыятны халадок і пакідаючы за сабою выразна адбітыя сьлядкі.

Цягнула сьвяжыстым вятрыскам, які зьлёгку абдаваў яе шчокі і трапаў распушчаныя косы, павылазіўшыя з-пад новай чысьценькай хусьцінкі і раскіданыя на плячах.

Правёўшы некалькі баразён, Зося спынялася, прысядала на мяжу і, прысеўшы глядзела то на сонца, то на цень, якую зьмярала, каб вылічыць, якая пара і колькі ўдалося ўзараць.

Па ўсім палетку, куды яна ні глядзела, відны былі людзі, якія то аралі, то баранавалі, то зьбіралі каменьні па нівах. З усіх бакоў даносіліся вясёлыя напевы вясковых песень, а з Масьціцкай пасекі чуўся стук сякер, гулкі гоман і покатны рогат карчоўнікаў. Зося прыслухвалася да ўсяго, ловечы кожны зык, кожнае трапятаньне жыцьця.

Дзень каратаўся за работаю скора і няпрыкметна. Зося нават не пасьпела і агледзіцца, як сонца апусьцілася к гаю і косыя доўгія праменьні пачырваніла бурачнаю хварбаю. Пацягнула лёгкім вільгатным вятрыскам.

Не чакаючы, каб сонца закацілася за гай, Зося пакінула ганоў трое недавораных і паехала да хаты.

— Да чэрвеня яшчэ пасьпею даараць! — супакоіла яна сябе і занялася другімі думкамі.

IV

З ПОЛЯ дамоў Зося таксама праехала абходнаю пагоннаю сьценкаю, каб абмінуць Васілёву хату; але абмінуць-то яна хату абмінула, толькі ёй на гэты раз не ўдалося абмінуць Васіля. Праўда, сама стрэча з ім выпала зусім асаблівай, нават непахожай на стрэчу, ды Васіль, бадай, Зосі ня прымеціў, расхадзіўшыся ў лаянцы. Тым ня меней Зося пасьля гэтага адвярнулася ад яго яшчэ больш.

Зося яшчэ пры выезьдзе з пагону пачула нейкі крык, падобны на сварку, а, уехаўшы ў вулачку, ёй з першага ўзроку кінулася ў вочы цэлая грамада людзей: баб, мужыкоў і дзяцей, якія таўпіліся ля студні, моцна гаманілі, рагаталі і выгуквалі. Пад’ехаўшы к грамадзе, Зося хутка спынілася і, зьлезшы з воза, пачала распытваць, у чым справа.

— Вой, вой, галубачка ты мая! — ахвотна паведала ёй Вася, спагадлівая і чэсная бабулька, якая за ўсе свае шэсьцьдзесят гадоў жыцьця ніколі нікому не зрабіла ні каліва крыўды.

— Каб ты ведала, Зосечка, каб ты ведала, котка мая, што тут дзеецца, што тут чаўпецца! Аяй, аяй, які грэх цяпер у сьвеце трымаецца, які…

— Дык што-ж тут, што? — з вострай цікавасьцю перабіла Зося.

— Ого што, ого! Гэта-ж, каб ты ведала, галубка мая вунь, што вышла: бач, Стэпа гэта, ну, Рыгора Нязвычнага маці, нясла, ведаеш, бярэмяйка галяйка з пасекі; а гэты, во, ведаеш, Васіль Берагаў, стрэўшы яе ля студні, спыніў і давай лаяць: «што ты, кажа, пакрала з мае пасекі гальлё?». Тая бажыцца, ды заклінацца: «Я, кажа, набрала ў казённым лесе».

Але Бераг ёй не паверыў, адабраў гальлё і яшчэ сіберна наштурхаў стару кабету. Бедная Стэпа раскрычалася, расплакалася, — вось і зьбеглася цэлая чарада людзей.

Зося не магла спакойна выслухаць: ёй зрабілася ні то сорамна за Васіля, як за знаёмага, ні то злосна на яго: здавалася, каб ня людзі, яна-б падбегла-б к яму і жорстка вылаяла-б. Сьпярша Зося і намервалася гэта зрабіць, але праз момант нібы апомнілася, махнула нядбайна рукою, і, не захацеўшы нават напаіць каня, аб’ехала людзей і схавалася за Цішкавай хатай.

Заехаўшы да дому, Зося хутка ўправілася з канём: распрагла, напаіла, завяла ў хлеў і падкінула ў ясьлі ахапак сьвежага дзяцельніку; сама-ж увайшла ў сенцы, перапранулася ў чысьцейшую вопратку і барджэй кінулася к ложку, каб крыху спачыць. Марта, убачыўшы гэта, падбегла к дацчы і з трывогаю пачала распытваць, што з ёю, чаму яна нічога не кажучы, пасьпяшыла ў пасьцель.

— Ды нічога, нічога, не пужайцеся вельмі гэтак, я так сабе прылягла; сон пачаў марыць — вось і задумала прыдрамнуць… На вячэру ўзбудзіце.

— А я думала, што ты, Зосечка, мо’ занядужала?.. Спачынь, спачынь, я разбуджу цябе вячэраць, — спагадліва праказала Марта, апрануўшы дачку новым стракаценькім дыванчыкам.

Зося сьцішылася і хутка прыдрамнула. У сенях быў пограб і ад гэтага было зімнавата: мух таксама ні адной, і спалася смачна і прыятна. Здавалася яна праспала-б цэлую пору, каб ніхто ня трывожыў; толькі яе скора раскатурхалі і пазвалі вячэраць. Не хацелася, страх як не хацелася, Зосі паднімацца з ложка ды ісьці ў хату, але маці так нагальна прыкасьнілася, што яна не магла як адмовіцца і мусіла паслухаць.

Калі Зося ўбегла ў хату, за сталом сядзела ўся сям’я. Бацька, толькі што вярнуўшыся з пасекі, падгарэўшы, весь чорны ад пылу і поту, таксама быў здорава вымерхаўшыся і старэнна, па поўніцы чэрпаў паважаную ім страву. Гледзячы на Зосю і бацьку Тэкля старалася не астацца і ўганялася з ядою, сьледам за бацькам.

Павячэраўшы, Мікола вылез з-за стала і скарэй-жа хваціўся за люльку. Марта пачала прыбіраць пасуду, а Зося кінулася ў акно.

— Як, хаця, ты там, Зоська, справілася з ворывам? — цмокаючы люльку, запытаў Мікола.

— Як, ці справілася? — перапытала Зося.

— Ды бач, ці скончыла, ці яшчэ асталося крыху?

— А яшчэ, татка, крыху асталося, — ня вылазячы з акна, адказала Зося.

— Але ганоў з шасьцёра загарала?

— Э, болей. Ганоў з васьмёра.

— О, то ты сёньні малайчына… Апошняе скончыш на гэтым тыдні і ў суботу, на дзяды, якраз можна будзе грэчку засеяць. Я думаю, яшчэ ня будзе пазнавата.

— Ды яшчэ зусім не пазнавата, — адказалася з мыцяльніку Марта: — яшчэ і людзі толькі што прыняліся сеяць. Цяпер тройца раньняя, зямля толькі што пасьпела адапрэцца.

— Ды яно-ж такі і гэтак, — пахкаючы люльку, згадзіўся Мікола.

— А каняку чаго-кольвек падкінула?

— А як-жа-ж, дала вялікі ахапак дзяцельніку, — скарамоўна адказала Зося і ветрам выляцела з хаты, няўсьпеўшы нават прычыніць дзьвярэй.

— Што яна за цікавасьці ўбачыла там, што памчалася як кручаная, — зьдзівілася Марта і падышла к акну.

Стаўшы колінкамі на лаву, яна чуць не да паясьніцы прасунулася ў вакно і некалькі раз азірнулася ва ўсе бакі; потым спынілася вокам на маленькай грамадцы людзей, якія стаялі ля платоў Прахоравага гародчыку і пільна, у голас, размахваючы старанна рукамі, аб нечым гутарылі. Між іншымі кабетамі, Марта ясна адлічыла Сымоніху, Саламею Янкаву і Нязвычнага Стэпу, Рыгораву мацеру; яны трое стаялі ў самым асяродку грамадкі і пільней ўсіх былі заняты гамонкаю. Марта бачыла, як Зося настойна праціснулася ў гурток і пачала лавіць кожнае слова Стэпы, якая скардзілася жанкам на Беражучка за яго непамерную нагласьць і хцівасьць. Да Марты даходзілі то цэлыя словы, то кусочкі іх, і яна, зацікавіўшыся, пачала пільна прыслухвацца к гамонцы, наварочваючы голаў у той бок, скуль яна чулася.

— І ты нешта ўбачыла там цікавае, — папікнуў Мікола.

— Чакай троха, дай адно прыслухацца лепш, — махнуўшы прасаджанаю назад рукою, уняла Марта мужа.

Але ёй доўга слухаць не давялося; гурток жанок неяк раптоўна ўскалыхнуўся і пачаў раставаць, расходзячыся ва ўсе бакі вуліцы. Зося адлучылася ад усіх і бягом павярнула да сваёй хаты; яна пасьпела прыбегчы, калі Марта не завіхнулася яшчэ вылезьці з вакна.

— Што там трапілася такоўскае? — запытала яна дачку.

— Што? нават і казаць брыдка; ліха ведае што. Вунь, гэты самы Васіль Бераг, ведаеце, угледзіўшы, што Стэпа нясе бярэмейка галяйка, спыніў яе ля студні, абламзаў і, давай спавядаць, лаяць, ды, нават, штурхаць. «Гэта», кажа, «няйначай, ты пакрала маё гальлё, швалдыга ты няшчасная», ды ўзяў і адабраў дровы ад Стэпы; вось яна цяпер і скардзілася жанкам.

— А яно так і трэба, — злосна ўставіў Мікола, — хай гэта голь ня вучыцца абкрадаць чужых пасек да абрываць лугоў, гародаў і ніў.

Бацькавы словы Зосі зусім не спадабаліся, але яна нічога на іх не захацела адказваць, каб ня ўразіць бацькі, а спакойна і маўчліва паднялася з мейсца, вышла ў сенцы і пачала зьбірацца ка сну. На дварэ ўжо цямнела; сонца схавалася за лесам, хоць яшчэ апошнія праменьні яго пекна залацілі заходні край неба і гэтым не давалі змроку акурат зацьміць зямлю.

А мо’ дзеля таго яно і не хацела сходзіць з неба, што ня ўсе яшчэ сільчане былі гатовы да адпачынку і на вуліцы чуўся клапатлівы гоман і крык. Але Зосі стала неяк не па сабе, нудна і ўтомна, пачаў марыць сон, і яна сёньні раней як заўсёды рашыла не заседжвацца і нікуды ня йсьці.

Частка другая

ЧАСТКА ДРУГАЯ

I

ТЫДЗЕНЬ МІНУЎ так хутка, так няпрыкметна, што Зося ня ўсьпела і агледзіцца, як чэрвень апынуўся перад парогам. У суботу, зранку выехала яна з бацькам пасеяць грэчку.

Дзень выдаўся цёплы, ціхі і ясны, і сяўбу ім удалося скончыць да абеду.

Адсеяўшы грэчку, Мікола з дачкою паехалі да хаты, каб разам, усёю сям’ёю, паабедаць.

Паабедаўшы, доўга не загібаючы, ён адправіўся на пасеку, а Зося паехала скародзіць.

Паводзячы каня і сочучы за бараною, каб яна не скакала, а ішла роўна і добра, дробна разьбівала груды, — Зося бесьперестаньня кідала ўзрокамі, туды, у левы бок яравых палеткаў, пад Змыгінскі лес, між якога ішоў Ліцкі гасьцінец, убягаючы ў Сілцы з паўночнага боку.

Як і заўсёды, і ў гэту суботу на гасьцінцы была звычайная суматоха, ажыўленьне: то ў Сілцы, то з Сілцаў цягнуліся цугам дзесяткі фурманак з таварамі і парожныя, тарахцелі лёгкія каламашкі хвальбаркоўцаў, што ехалі ў мястэчка па справах, зрэдку праносіліся памешчыцкія карэты, запрэжаныя ў тройкі або чацьвёркі стаенных коняў. Па дарозе курыліся слупы пылу.

Глядзячы на дарогу, Зося старалася ўгледзіць-прыкмеціць белую буду балагола. Яна зусім забыла, ці мо’ знарок не хацела верыць, што сёньня-ж субота і яўрэі сьвяткуюць, а знача і балагол напэўна ня езьдзіць. Але ёй хацелася думаць, што гэта не павінна служыць перашкодаю таму, каб хоць раз у год балагол праехаў і ў суботу. Яна не пакідала сачыць.

Прайшоўшы апошні раз бараною паўзьмежжа, Зося не заўважыла, як скончыла скароджаньне, яна спынілася і праказала:

— А то ён і ня прыедзе! Тады няўжо ды ён хлусіў?

І дзесьці глыбока, у яе нутру пачала варушыцца сумная думка, ад якое ёй рабілася млосна і адваротна. З вострай прагай чаканы чэрвень паказаўся ёй зусім нецікавым, зусім не завабным.

Вясёласьць і жывасьць, з якімі Зося выяжджала зранку ў поле, зьмяніліся шэрымі, заўсёднымі вобразамі, — аднастайнасьці, надаедлай будзённасьцю.

Па дарозе дамоў, Зося прыпомніла бацькава вяленьне заехаць на пасеку па чатыры бярвенцы. Яны акуратна ляжалі ў кусьціках, прыкрытыя гальлём і ламаччам, каб ніхто не пасьпеў захваціць раней за яе.

Бацькі ўжо на пасецы ня было: ён з гадзіну ўперад пашоў да хаты.

Ускінуўшы на драбіны бярвенцы, Зося павярнула на прадольную сьцежку, выехала на гасьцінец і пагнала каня.

З усіх бакоў, куды яна ні глядзела, па кожнай сьценцы, чуць не па кожнай мяжыне, то ішлі з сякерамі ды граблямі, то ехалі з баронамі, карчамі і плугамі селяне. Стаяў грукат і стук, узды- маўся пыл. Кончыўся працоўны дзень, людзі са спакойным сэрцам ехалі да дому.

II

НАЗАЎТРА, нядзеляю, Зося прачнулася куды пазьней, чымсь прачыналася буднімі днямі. Каня яшчэ з досьвітку павёў пасьвіць знарок наняты хлапец. Бацька-ж адправіўся агледзіць жытні палетак; а маці, таксама, пашкадавала разбудзіць Зосю, дазволіўшы паспаць ёй датуль, пакуль яна не здаволіцца. «Хай сабе ўдостань пасьпіць» — разважала сама сабе Марта.

Але Марце будзіць дачкі ня прышлося. Зосю абудзіў рык прыгнаных на ранкі кароў і прарэзьлівыя гукі пастуховай трубы.

У сенцах было цёмна і прахладна. Праз маленькае, як валова вока, акенца ўліваўся з надворку пучок сонечных праменьняў і залатою пухкаю стужкаю разгортваўся па зялёным пахучым плюшніку, які адбіваў сваім глянцам рэзвых зайчыкаў на сьцяне.

Зося працерла рукою вочы, адгарнула назад і завязала косы, ды саскочыла з ложка.

— Зося, Зоська! — пачула яна окліч мацеры, даносіўшыся з хаты, — уставай, галубка, дзесятая гадзіна. Каровы прыгналі на ранкі.

— Да я ўжо ўстала, я чую! — адгукнулася Зося і адчыніла сеняшнія дзьверы.

Празрыстасьць бліскучага сонца і яркая зелень дзярэў, палітая яго праменьнем, асьляпілі Зосіны прыспаныя вочы; яна ўдвойчае працёрла іх рукавом кашулі ды пачала глядзець то на зелень, то на сонца.

На вуліцы чуўся крык дзяцей, перамешаны з нямоўчнымі піскамі пішчолак, зробленых з плюшніку. У чыстым сінім паветры вярцеліся матылькі, гулі авадні і восы, а на дзярэўцах весела і захлёбіста вычырыквалі рэзвыя птушкі.

— Трэба адзявацца, ды выходзіць на месца, — падагнала сама сябе Зося і хутка павярнула ў хату—

А праз гадзіну, ня больш, яна ўжо пасьпела памыцца, нарадзіцца і выйсьці на вуліцу.

З канца ў канец уся вуліца была запруджана людзьмі: бабы і мужыкі, дзяўчаты і хлопцы, падпаскі і дзеці — адзетыя па нядзельнаму, прымытыя, ахаеныя, весела сьпяшылі ў бок рынку: ішлі, гаманілі, сьмяяліся, гутарылі.

Недалёка ад рынку на левым баку вуліцы, калі іці к месту, стаяла Рыгорава старэнькая з трыма трохшыбнымі вакенцамі хата. Ідучы на рынак, Зося пайшла паўз самыя платы гародаў і прызбы хат. Калі яна параўнялася з Рыгораваю хатаю, то на момант спынілася і зазірнула ў акно; зазірнула і ёй паказалася, нібы сядзіць за сталом якісьці мужчына і чытае газэту.

«Няўжо то Рыгор», бліснула ў яе галаве радаснае пытаньне, і Зося памкнулася бліжэй падыйці к вакну, але раптам перадумала; ёй паказалася ня зусім ёмкім: вуліцаю праходзіла многа людзей, сваіх-жа аднавульцаў-суседзяў, якія ніколі нічога не прапусьцяць, каб не папазорыць у волю, а потым — а потым перамалоць на языку. З ёю ня раз ужо гэта траплялася, і Зося рашыла стрымацца і ісьці далей.

Прышоўшы на рынак, вялікі чатырохкантовы пляц, агароджаны кругом сьцяною будынкаў, абсаджаных высокімі старымі бярэзінамі, ясенямі і клёнамі, Зося накіравалася да крам. Рынак кішэў людзьмі: усе лаўкі і ганкі былі як мухамі аблеплены імі. Між напікаваных вазоў таўклося процьма дзяўчат і хлопцаў, між якімі рэдкімі адзінкамі прыкідаліся чыноўнікі з блішчастымі цэшкамі, вучні, вучыцелі і мястэчковыя інтэлігэнты. Зосю «Мікалаішку» зналі ня толькі ўсе Сілцы, — як яўрэі, так і мяшчане, а і многія дзяцюкі з бліжэйшых к Сілцом вёсак, дробныя хвальбаркоўцы і дваровыя служачыя. Пакуль яна пасьпела абыйсьці вакола крам, тысячы прагных, поўных вострае завіды ўзрокаў прамерыла яе з ног да галавы. Не ў аднаго рызыканта замулялася хаценьне дастукацца знаёмства з ёю, пагаманіць, ці пасьпацыраваць перадлюдня. А язычлівыя перасудніцы-мяшчанкі пасьпелі набрахаць усяго-ўсякага цэлыя каробкі, прыплятаючы ў адно: і бацьку, і маці, і Васіля, і Рыгора, і чорт ведама што.

Зося ўсё гэта ведала і ясна бачыла, што яна многім коле вочы; але ёй гэта было няўцямкі, бо думка яе спынялася толькі на Рыгору, яна была занята толькі ім адным. Зося дапускала, што калі ён прыехаў, то няйначай павінен выйсьці на рынак, і яна ўгледзіць яго хоць здалёку. Ходзячы па рынку, яна пільна ўглядалася ў людзі, але ў іх не магла ўгледзіць Рыгора.

— Зоська, га, Зоська! — раптам пачулася ў яе над вухам, калі яна абходзіла другі раз між мануфактурных крам: — што-ж ты адна блытаешся?

Зося азірнулася і тут-жа ўбачыла перад сабою дзьвюх сваіх таварышак: Ярмалаеву Вольку і Гэлю Сідорышку.

— Ды вось, вышла адна на рынак, і ўсё шукаю, каб каго спаткаць, — адказала яна.

— Дык, хадзем разам, — запрапанавалі дзяўчаты.

— Ідзем! — згадзілася Зося.

І, пабраўшыся за рукі, усе ў траіх, жартуючы і сьмяючыся, пусьціліся ў абход. Праз кароткі час яны прашнуравалі вакол крам разоў з дзесяць, ажно парыжавелі ад утому.

Зося ўжо некалькі дзён, як не страчалася з таварышкамі і ў яе сабралася столькі гутаркі, што яна нават ня чула рыначнага шуму, разгутарыўшыся з дзяўчатамі.

— Дык, ведаеце, мае галубкі, — хвалілася яна звонкім рассыпчатым голасам: — а мне тыдзень таму пісаў Рыгор, што няйначай к чэрвеню месяцу прыедзе да дому. Вось я ўсё і пільную, усё і сачу за кожным, стараючыся яго найці, — з лёгкім сорамам закончыла Зося і паглядзела вакола сябе.

— Але, але, яго маці і мне паказвала ліст, у якім ёй піша, што найначай мусіць прыехаць на сьвята, — дабавіла Волька.

— А мо’ ён ужо і прыехаў, ды дома сядзіць, — дагадна праказала Гэля. — Ну, але, бок; а з Васілём ты такі і не сустракаешая? — пацікавілася яна.

— Волька, цудная дзяўчына. Плявузгае ліха ведае што, — з лёгкім гняўком адказала Зося і нядбайна кіўнула рукою.

— А я чула, што ён няйначай думае сватацца к табе. Мне і надоячы Хлёрыха, яго дзядзіна, казала: «Майго Хлёра нябог, кажа, ня ведае, як тройцу прычакаць, каб паслаць да Мікалаішкі сватоў». «Ды яна-ж ня пойдзе за яго», — кажу я. А Хлёрыха так і спыняе мяне: — «Маўчы, дзіўная ты, вунь бацькі яе ня мусяць, як скарэй даждацца сватоў; яны з вялікаю ахвотаю згодзяцца выдаць Зосю за Берага».

— Ты ня хлусіш, адно? — запытала Зося, ні то сполахна, ці то злосна.

— Дальбог, ну, — не зважаючы гэтага, падмацавала Гэля.

— Хай ім ня думаецца толькі, — цьвёрда праказала Зося і змоўкла.

— А што-ж ты зробіш з імі, цудная? — мягка і разуважна ваткнула Волька.

Зося крыху падумала, азірнулася вакола і, адчаянна махнуўшы рукою, злосна адсекла:

— Ды ня бядуй — сумею зрабіць.

— Эх, эх, Зоська! Маўчы, я табе кажу, маўчы; дальбог-жа маўчы. З бацькамі нічога не парадзіш; іхняя воля над табою: што захочуць — тое і зробяць; забачыш сама — праканаешся.

— Вельмі ты ўгадніца вялікая; ня дужа я палахлівая, — недавольна адказала Зося: — што-ж, калі яны бацькі, дык маюць права мяне жывасілам пёрці туды, куды я сама не хачу? Калі толькі ўздумаюць так рабіць — дык няхай убіраюцца к д’яблу са сваім бацькоўствам.

— Ой, не кажы! — кіўнуўшы пальцам, спыніла яе Волька.

Пакуль яны хадзілі ды гутарылі, надышла другая гадзіна дня. Людзі пачалі разьяжджацца і расходзіцца па хатах: рынак увочавідкі пусьцеў.

— Ну, трэба, хіба, і нам ісьці абедаць, — парадзіла Гэля.

Дзяўчаты пакінулі рынак і накіравалі ў вуліцу, хутка згубіўшыся ў густым натоўпе людзей.

III

ПАСЬЛЯ ТАГО, як Васіль, да болю расьсерджаны на Зосю за тое, што яна не захацела выслухаць яго споведзі, — так тыдзень таму назад, — і гэтак рэзка, нібы варожа, абышлася з ім, праз увесь тыдзень Васіль ня змог спаткацца з Зосяю, каб палюдзку пагаварыць з ёю. А яму, не патураючы на ўсё, вельмі хацелася стрэцца з Зосяй, каб выказаць сваю крыўду і перамовіцца некалькімі словамі. Васіль кожны дзень, з самага ранку, сачыў за кожнаю праяжджаючаю між яго хаты фурманкаю, што хвілю пазіраў у акно, але, нібы якая прыхма мяшала таму: Зося не пападала на вочы. Нават і тады, калі ён цэлы крымінал разьвёў ля студні са Стэпаю, яму ня ўдалося прыкмеціць, мо’ хвілін з дзесяць стаяўшую ў людзкой грамадзе Зосю. Праўда, у той момант яму ня вельмі-б і ёмка была стрэча з ёю, і ён потым быў здаволены, што ня прыкмеціў яе, але тачыла крыўда на тое, чаму такі не ўдалося стрэцца?

Злы на ўсіх і на самога сябе за такі зварот справы, Васіль увесь тыдзень працягаўся, як саўлук, нудны і маркотны. Работа, каторая заўсёды гарэла ў яго руках, рабілася нядбайна і вяла. Усе тэрміновыя, неадкладныя думкі яго, пабіваліся аднэю, зацятаю і надаеднаю думкаю аб «упартай і няўледнай Зосі».

Па некалькі разоў у дзень Васіль перадумваў спосабы стрэчы, уражаньняў пра гульню да познае ночы, пра спацыр, гутаркі і пацалункі.

Нават кожны раз ён пераносіўся ў думках у той, чаканы для яго час, калі яна, Зося, стане яго жонкаю, будзе кахаць і шанаваць толькі яго аднаго і будзе ім абаім тады весела і шчасна.

Але гэтыя, выростаючыя перад ім уражаньні, засмучаліся нейкім густым, ліпкім туманом, калі раптоўна, суйздром, прылятаў няма ведама скуль вобраз яго ворага — Рыгора. Усьлед за гэтым успамінаўся вечар апошняй нядзелі, ліст да Зосі з гораду, няйначай, як ад таго самага Рыгора, і ў скутку гэтага — сумнае і млоснае адчуваньне. Адваротна рабілася на душы, толькі натугаю волі Васіль сіліўся згладзіць гэта; ён пераносіўся барджэй да Міколы і Марты і апіраўся на іх, як на каменную гору.

«Яе бацькі хванабэрыстыя і наравістыя. Яе бацькі ўсё пераробяць, а пастановяць на сваём, не дапусьцяць ні за што апаганіць свайго слаўнага і знатнага котлішча. Ого, яе бацькі золата, ня людзі!» мерна і цьвёрда выбівалі Васілёвы думкі гэтыя радасныя і сьцешныя словы і, быццам хтось мёдам змазваў яго нутро, яно сьвятлела і асьвяжалася: прад вачыма праясьняўся нудны хмарны небасхіл, забівала крыніцаю надзея і ён прагна чакаў выпадку, як веруючы збаўленьня.

Васілю нецярпелася, каб выбраць удзячны момант і зайсьці да Прыдатных. К гэтаму ён рыхтаваўся з тае хвіліны, калі ў нядзелю вечарам саступіў з іх парогу. Кожным днём ён прыдумваў новыя спосабы, будаваў іншыя пляны. К канцу тыдня Васіль меў у запасе гутаркі на цэлы дзень; гэтаму паспрыяла наступнае:

Адным днём, калі Васіль, вярнуўшыся з поля, увайшоў к сабе ў хату, ён застаў у ёй дзядзьку Хлёра з дзядзінай, якія сядзелі пры стале з яго мацераю і пільна вялі нейкую сур’ёзную гутарку. Ня ўсьпеў яшчэ Васіль прывітацца з дзядзькам, як Хлёр стрэў яго гэткімі словамі:

— Чуеш, Васілька, мы гэта сядзімо ды думаем-гадаем, як цябе засватаць ды ажаніць?

Сказаў гэта Хлёр і ўсьміхнуўся; Васіль таксама з ухмылкаю на твары адказаў:

— Вось калі! Чаму-ж не? Зьбірайцеся і пойдзем да Прыдатных у сваты.

— Ну, — зрабіўшы сур’ёзную міну, зацікавіўся Хлёр.

— Бяз «ну», — з гэткаю-ж сур’ёзнаю мінаю адказаў Васіль.

— Ой, ой, чаму-ж ня так!

І Хлёр з нечаканасьці ажно падняўся з мейсца, падыйшоў к Васілю і, выказваючы пахвалу, пашлёпаў яго рукою па плячу. Хлёрыха і Васілёва маці, бачучы гэта, весела зарагаталі.

— Чуеш, Тадося, дык нам-жа бясёда складаецца, — абярнуўся к братавай Хлёр: — Як ты, згодна жаніць сына? — дабавіў ён.

Тадося порска ўсхапілася з мейсца, абярнулася да Хлёра і, склаўшы рукі на грудзях, загутарыла:

— Гм, гм! Вот калі, вот калі, Хлёр. Яшчэ трэба пытаць. Ня толькі, Хлёрык мой, гатова, а хоць і заўтра, хоць і цяперачкі. Я ўжо даўно кажу свайму Васільку: жаніся, сынок мой, жаніся, даражэнькі; не патурай другім і не жалуй маладосьці. Ужо-ж пашоў табе дваццаць другі год, ды я, бачыш, старая, зьнямоглая зусім. Ці-ж гэта навуды? Людзі нават яшчэ ў маладзейшых гадох пажаніліся і жывуць, і добра. Самі маладыя, а дзеткі, каб хаця не ўрачы іх, ужо нялапыя. Ого, гэта толькі мы калісь з тваім бацькам былі дурнымі, што да трыццаці гадоў дацягнулі. Вось за гэту дурасьць і прыходзіцца расквітвацца: яшчэ не пасьпелі выгадаваць дзяцей, устанавіць іх на ногі, як ужо апынуліся каля магілы… Не, не. Цяпер людзі куды разумнейшыя за старасьвецкіх… сьвет таксама інакшы.

— Такі ты праўлу, Тадоська, кажаш, шчырую праўду, галубка, — згодліва матаючы галавою, падтрымала Тадосю Хлёрыха.

— Дык я-ж кажу, — ахватней пацягнула сваю гутарку Тадося: — я некалькі раз ужо набівалася к Васільку з гэтымі думкамі, але ён і слухаць не хацеў. «Рана яшчэ, маці, пасьпею яшчэ, родная», — толькі і чула ад яго. Ня ведаю, ці не хацеў ён, ці мо’ пужаўся чагось — хто яго ведае. Грошы, прызнацца, у нас пад рукамі заўсёды ёсьць; якое хоцькі вясельле можна справіць… Пазьней — раней — мне ўсёроўна, абы здаровай дачакацца гэтага. Ой, мой, ты, Хлёрык, мая Юстынка, вы ня можаце сабе ўявіць, як я зарадавалася, калі толькі пачула згоду, — Васілёву згоду, на жаніцьбу; быццам мне хтось акно адчыніў у новы нязнаны і няведамы мне сьвет — я ўся так і абмерла ад радасьці. Балазе ён згодзен. Ды… чаго-ж чакаць? дакуль чакаць? У любы дзень заходзь да нас, захвацім з сабою кварту гарэлкі і проста да Прыдатных. Аб пасагу — не ўспамінай, чорт з ім, у нас хваціць свайго дабра.

Васіль моўчкі слухаў размову мацеры і нясьціханна мерыў узрокамі то дзядзьку Хлёра, то дзядзіну Юстыну. Хоць ён сам згадзіўся на сваты, хоць нядумана перадаў сваю згоду на жаніцьбу, але ўсё гэта было зусім нечаканым, зусім неспадзяваным і ад гэтага неспадзеўку пачыналі ў галаве віцца нейкія нявыразныя туманыыя думкі, якія заўсёды прылятаюць тады, калі іх чалавек не чакае. Жаніцьба, здэцца, зусім простая і звычайная рэч, якую пры жыцьці прыходзіцца бачыць сотні разоў і якая трапляецца траха ня з кожным чалавекам; і з ім, Васілём, раней, ці пазьней трапілася-б яна, а тота-ж, калі падыйшоў тэрмін, то мэрам-бы і перапалохаў яго не на жарты. І хочацца, і колецца.

Гэткае пачуцьцё напоўніла яго істоту. Хацелася затым, што ён, Васіль, біў на гонар, ішоў наперакор Рыгору, ня хочучы папусьціцца Зосяю Мікалаішкай, якая адна, па яго думцы, толькі і падходзіць яму ў жонкі. Калолася-ж ад таго, што з жаніцьбаю зусім перайначваецца жыцьцё: чалавек робіцца гаспадаром, і прыкоўвае сябе к хаце, к усяму таму, што ў ёй; сьвет, гульня, вольнасьць, бясклапотнасьць, — ўсё хаваецца, уцякае кудысь ад цябе. А ён-жа, Васіль, усё такі яшчэ хлопец малады, мог-бы сьмела гадоў з два пагуляць дзяцюком.

Адчуваючы гэта так выразна, як добрае люстэрка адбівае твар таго, хто ў яго глядзіцца Васіль, аднак, пакарыўся хаценьню, падмалёванаму ўгаворамі мацеры і раптам, адкінуўшы ўсё сумненьне, рашуча казаў:

— Дык, ну, дзядзька Хлёр, так і быць. Пойдзем у аўторак да Прыдатных.

— Няўжо ты ня кпіш? — захацеў яшчэ раз ўпэўніцца Хлёр.

— Калі кажу, то ня кплю, — так сур’ёзна і цьвёрда заверыў Васіль, што Хлёр ужо болей не хацеў і гаварыць аб гэтым.

За гутаркай яны і ня прыкмецілі, як падкраўся змрок і ў хаце пачало цямнець.

Выпадкам кінуўшы ўзрок у акно, Хлёр ажно жахнуўся і голасна праказаў:

— Вось загаварыліся, дык загаварыліся. Гэта-ж ужо вечар на вуліцы, зірнеце, адно.

Усе паглядзелі ў акно.

Хлёр падняўся з лаўкі, пастаяў з хвілінку, потым абярнуўся да жонкі:

— Хадзем, нябога, да гасподы, а то там дзеці прачакаюцца.

Яны павярнулі к дзьвярам і скора схаваліся за імі.

Васіль прайшоў за дзядзькамі на двор, разьвітаўся з імі на ганку, пажадаў усяго лепшага і вярнуўся ў хату.

— А ведаеце, маці, што? — загаманіў Васіль да мацеры: — а я такі не на жарты надумаў папробаваць пасватацца да Мікалаішкі… Але…

Васіль няўверана паківаў галавою:

— Няведама ці выйдзе што, ці не. Ці захочуць яны за мяне выдаць Зосю?

— Ой, ой, які ты дзіўны! — не даючы сыну скончыць, перабіла яго Тадося: — і што ты ўшалопаў сабе? Прыдатны не аддасьць за ця-а-бе-э дачкі? Ці-ж не пара? Альбо каго лепшага яны нойдуць? Хай яшчэ падзякуюць богу, што мы цябе згодны жаніць з ёю. Ой, сынку, клапаціцца аб гэтым няма чаго. А калі што і закапырсьціцца — плюнь і ўсё: у мястэчку дзяўчат даволі, любая пойдзе — адно заікніся.

— О, не, ня ў гэтым справа! Тут рэч не ў жаніцьбе, а ў Зосі. Калі жаніцца — то толькі з Зосяй.

— Э, ды, пакінь, пакінь ты. А Луцэя Сымонава чымсь вадзіць? А Гануля Пранукова? Дзяўчаты, пане мой, што твая вярэя: здаровыя, гладкія, работніцы — ажно палюбавацца. Ды і бацькі іх усе са знатнага роду: гэта-ж яшчэ іх дзяды былі войтамі.

Васіль на гэта нічога не адказаў: яму зусім ня думалася аб ком-небудзь іншым, акром Зосі: хоць-бы яна была ня толькі што дачка Прыдатных, а панская служка і то-б ён ні на нікога не памяняў яе: тут асабовы падыход.

— «Эх, эх, ну што ты, маці, гаворыш. Табе зусім няведамы мае думкі і пачуцьцё. Табою кіруюць твае рашчоты» — думаў ён, тупаючы па хаце, ды пазіраючы ў акно.

— Чуй, маці, — спыніўшыся пры печы вымавіў Васіль: — я рашыў на тым, што яшчэ гадоў са тры ня буду жаніцца, калі толькі Мікалаішка ня згодзіцца выйсьці за мяне.

— Тадосю гэта азадачыла і яна перш намерылася кінуцца на ўгаворы сына, але, убачыўшы з якім настроем і з якою цьвёрдасьцю той праказаў сваё рашэньне, згадзілася ляпей змаўчаць, чымсь уздымаць гутарку. Праўда, ёй трошкі неяк прыкра стала, што сын упорна задумаў пастанавіць на сваём, што, па яе меркаваньню, ён многа абмыляецца, думаючы так, але, добра ведаючы, што ня ў сілах пахіліць яго ў свой бок, толькі недавольна кіўнула галавою…

— Можа вячэраць думаеш, сынку? Я дастану табе чаго-небудзь? — запытала Васіля маці пасьля мінутнага змоўку.

— А такі і дайце чаго, а то захацелася есьці… спаць то яшчэ ня думаю, — адказаў Васіль.

— Думаеш ісьці куды?

— Але.

— А куды-ж пойдзеш?

— Ды вось, на вуліцу выйду; прайду да рынку і вярнуся. Заўтра-ж сьвята — можна і больш паспаць…

— Ды чаго, пакінь.

Але Васіль мацеры і ў гэтым не паслухаў: кончыўшы вячэру, ён барджэй вылез з-за стала, апрануў чысьцейшую жукетку, узяў у рукі трасьцінку і, пасьвістваючы, вышаў на вуліцу.

Пагода стаяла добрая: была нярухомая, зачарованая ціш: быццам-бы хтось загаварыў усё: ні зыку, ні голасу было ня чуваць. Толькі булькаценьне невялічкай рэчкі ў каменьнях у залому яе з горкі, даносілася да Васілёвых вушэй.

Зірунўшы на неба, дзе міргалі нязьлічанай лічбы і ўсякіх памераў зоры, ён меркаваў, што на заўтрае пагода павінна быць цёплая і ясная і, задаволены гэтым, пашоў к вуліцы пад гору. Ціхімі ўпэўненымі крокамі, раздумляючы і разважаючы сам сябе, Васіль няпрыкметна ўзышоў на ўзгорак пры Цішкавай хаце, прайшоў залом і хутка апынуўся каля хаты Прыдатных. Прыпыніўся і паглядзеў: з хаты прабіваўся сумны, палахлівы прамень газоўкі.

Прастаяўшы хвілін пяць, Васіль азірнуўся па вуліцы і ўкрадкаю, на наскох, падыйшоў к акну, падняўся на прызьбу і кінуў узрокам у хату: кінуў і хутчэй-жа адхапіўся; потым ізноў паглядзеў, ужо сьмялей. Усе спалі: сам Мікола Прыдатны ляжаў на шырокім тапчане, прыстаўленым да вузенькага палку; на ложку спала яго жонка, Марта, з меншаю дачкою, Тэкляю. Зосі ня відаць было ні на другім ложку, які стаяў засланым посьцілкаю, як і днём, ні на палку, ля печы. «Яна, напэўна, сьпіць у сенцах», мігнула ў Васілёвай галаве дагадлівая думка, і, нібы, нейкі голас падшапнуў яму на вуха: «падыйдзі ціхутка к акенцу ў сеняшняй сьцяне, запалі сярнічку і палюбуйся Зосяю».

І Васіль вось-вось гатоў быў паддацца спакусе, як раптам апомніўся: «што я раблю!», ушчунуў ён сам сябе, і хутка адышоў ад хаты Прыдатных.

Якраз у гэты момант, у другім, супроцьлежным канцы вуліцы, ля царквы, куды Васіль намерыўся прайсьці, пачулася траскатня брашчоткі вартавога. Рэзкія, зычныя гукі, грамацелі па ўсіх Сілцох, уцякаючы ў поле і адзываючыся дзесьці ля лесу.

Васіль міжвольна спыніўся і пільна прыслухаўся да траскатні, мо’ з паўгадзіны стаючы на адным мейсцы, то ўзіраючыся ўсьцяж вуліцы, то аглядаючыся назад: «Не пайду далей», вырашыў ён, завярнуў назад, і дробнымі сьпешнымі крокамі, падганяны надышоўшым сумам, пайшоў да хаты.

Лёскат варты не перасьціхаў зрывацца з брашчоткі і рэзвым зыкам гнаўся за ім усьлед.

— Ажно апрацівела. Вось разьляпаўся, дурніла, — вылаяўся Васіль.

Скора, аднак, ён спусьціўся з горкі і апынуўся ля свае хаты; паціхеньку, з нейкаю асобнаю асьцярогаю адаткнуў запёртыя вешніцы, прачыніў іх, увайшоў у двор ды зноў іх акуратненька прыткнуў і схаваўся ў сенях.

IV

НАЗАЎТРА Васіль прачнуўся, а дзевятай гадзіне раніцы, яшчэ да прыгону кароў з поля. Ён хутка ўсхапіўся з ложка, памыўся, апрануўся і толькі распарадзіўся, каб маці аддала Ігнатаваму Юзіку каня, як вышаў з хаты.

Васіль, быў багамольным хлопцам і ніводнага сьвята, ніводнае нядзелі не прапускаў, каб не наведаць у цэркаў. У цэркві-ж ён любіў стаяць ад пачатку да канца службы, і кожны чалавек, хто толькі, калі не зайходзіў у цэркву, заўсёды мог убачыць там Васіля Берага, які стаяў ля правага клірасу, прычэсаны, прылізаны, і шчыра жагнаўся на кожнае слова папа і дзякана, а затым голасна падводзіў дзяку. Увайшоўшы-ж у цэркаў і, становячыся на сваём мейсцы, ён масьціта і далікатна тры разы ківаў галавою на тры бакі, згінаючыся ажно да пояса, і аддаючы гэтым усім, хто-б ня быў у цэркві, свае прывітаньне.

Сілцоўскі поп, бацька Ігнат, чалавек скнарны, паборны і злы, ненавідзеўшы мястачковую моладзь за яе нявер’е і басяцтва, за нядбаньне да царквы, к Васілю меў асобную, нейкую цёплую і жывую прыхільнасьць і кожны раз, пасьля абедні, калі Васіль падыходзіў к яму цалаваць руку і крыж, пагладжваў яго па галаве і даваў проскварку, ужо зараняй прыпасеную для яго. Васіль ня толькі быў гэтаму рад, а нават гардаваў і хванабэрыўся «бацюшкавай» ласкаю. Васілёва маці вельмі ганарылася папоўскаю ўвагаю да сына. «Дык ведаеш, мая Парулька, дык ведаеш, мая Аўгенька» — пераймала яна суседак: «дык сёньня-ж, мае мілыя, «бацюшка» спыніў майго Васіля, ды кажа яму: «хай-бы ты жаніўся ўжо, Бераг; хаця-б пагуляў у цябе на вясельлі».

Але, калі Васіль быў у ласцы ўва ўсёй сілцоўскай «знаці», пачынаючы ад багатых гаспадароў і канчаючы папом і старшынёю, за тое-ж большая частка хлопцаў і дзяўчат з бяднейшых мяшчан ні званьня не паважала яго і нават ня лічылася з ім, як з таварышом, празываючы яго «шляхтуном», «хціўцам», «папоўскім падлізьнікам» і іншымі мянушкамі, якія ня выходзілі з губ як хлопцаў, так і дзяўчат; сьмяяліся і пацьвільваліся нават тады, калі Васіль прыходзіў на зборні і прабаваў там задзіраць нос. Вельмі яго сіберна абсьмейвалі на Лінявай зборні, што знаходзілася на Ляшкінскай вуліцы, у хаце мяшчаніна Панаса Ліня. На гэтай зборні — а яна лічылася самаю глаўнаю ва ўсім мястэчку, — зьбіраліся дзяўчаты з усіх канцоў мястэчка, з Логу і з Загібаў; сюды прыходзіла траха ня кожнае сьвята і Зося.

Бядняцкая моладзь, якое ў мястэчку было даволі многа, нідзе ня мела лепшага прыпынішча, апроч як у Ліня. Вось таму на гэтай зборні заўсёды панавалі самыя жывыя, самыя шырокія і шумлівыя гулёшчы. Калі траплялася так, што з прычыны таго ці іншага выпадку якому-небудзь хлопцу нельга было прыходзіць да Ліня; ці ён увайходзіў у сварку з Лініхаю, або з Ліням, ці хатнія варункі не дазвалялі таго, гэты хлопец нідзе ня мог знайсьці сабе падобнага прыпынку: вось рупіла яму няйначай к Ліню зазірнуць і годзе; і ён, хоць украдкі, праходзіў між вясельшае ў Сілцох зборні ды кідаў завідлівым вокам у вокны Лінявай хаты.

Васіль быў адным з тых, каму няўсвойна, негасьцінна рашчыняліся дзьверы Лінявай хаты; вось за гэтым ён так рэдка і хадзіў туды, стараючыся быць толькі тады, калі праведваў, што Зося там. І заўсёды ён злаваў няма ведама на каго, што яму неяк ніякавата ў Ліня быць такім сьмелым, як-бы, напрыклад, Сёмку.

Нядзеляю, так пасьля абеду ці вечарам, Васіль намерыўся таксама пабыць на Ліняўскай зборні, калі толькі Зося задумае туды пайсьці. «Няйначай буду; што-б сабе там ні было — пайду і я к Ліню», — вырашыў ён і з гэтым рашэньнем лёг спаць, з ім заснуў, пры ім прачнуўся, з ім пайшоў у цэркаў, дзе маліўся, жагнаўся, падпяваў дзякам і… думаў пра Ліня ды пра Зосю.

Частка трэйцяя

ЧАСТКА ТРЭЙЦЯЯ

I

А Ў ТОЙ САМЫ ЧАС, калі Зося вышла ня рынак і зрабіла першы абход вакол крам, а Васіль, стоячы ля кліраса падпяваў дзяку, Рыгор накіраваўся па вуліцы Сілцоў к сваёй хаце. Гілаўскі карчмар Шэя па просьбе Рыгора ўехаў у Сілцы цішком; ён зьлез з воза і, трымаючы каня за лейцы, ішоў побач падводы і перакідаўся словам-другім з Рыгорам, які сядзеў на аглабіне драбін і пільна азіраў кожную рэч, якая пападалася яму на вочы.

Ужо цэлых два гады, як Рыгор выбраўся з свайго мястэчка Сілцоў у далёкі гарад Рыгу на заработкі, і за гэты час крыху саскучыў па мястэчку. Ён з цікавасьцю чакаў, калі ўправа заводу дазволіць яму намечаны ім па яго просьбе водпуск. Кожны дзень, прыходзячы з работы на кватэру, ён распытваў гаспадыню кватэры, ці няма яму часам якіх-кольвек вестак з дому, і заўсёды, калі ад мацеры, ці ад Зосі (Зося за гэтыя два гады прыслала яму толькі пяць лістоў) атрымліваў лісты, напісаныя буйнымі, ламанымі літарамі, Рыгор запіраўся ў сваёй каморцы, чытаў ды перачытваў ліст датуль, пакуль кожнае слова не ўядалася ў яго памяць, а нарыс літараў не адбіваўся ў ваччу; а назаўтра ён браў гэты ліст з сабою ў завод, перачытваў яго яшчэ некалькі раз і хваліўся ім таварышам.

Дачакаўшы тэрміну, на які начальства заводу дазволіла яму выехаць у водпуск, Рыгор адтрымаў заробак і пасьведчаньне, купіў мацеры гасьцінец: хустку, кабат і мяккія туфлі і з ночным цягніком выехаў з Рыгі.

Ехаць яму прышлося чыгункаю да павятовага гораду Ліцку, дзе ён мусіў перасесьці на балагола.

Станпыя Ліцк — зусім малая і глухая; цягнік прыпыняецца толькі на пяць хвілін; людзей заўсёды прыяжджае нядужа, бо сам горад Ліцк — месца не фабрычнае і не тарговае. А за гэтым і сувязь гораду са станцыяй зусім не адмысловая, няўрадная: пяць-шэсьць рамізьнікаў спраўляюцца лёгка з усіма прыяжджаючымі і выяжджаючымі ў Ліцк. Рыгор апынуўся на станцыі позьняю ноччу, перад суботаю, чаму з наймам падводы ў Сілцы было даволі ненадзейна. Рыгор гэта прадбачыў і ўсю дарогу быў заняты аднэю думкаю: як-то будзе яму вырашыць гэта пытаньне.

Зьлезшы з цягніка і занёсшы манаткі на станцыю, Рыгор не на жарты прызадумаўся, як яму быць і што рабіць? На шчасьце — выпадак яго выручыў: Гілаўскі шынкар, Шэя, трапіўшы пятніцай ў Ліцк, запазьніўся і мусіў заначаваць. Шэя рашыў не астацца ад гэтага ў пройгрышу і яшчэ за паўгадзіны да прыходу цягніка, выбег на станцыю пільнаваць, ці хто часамі ня прыедзе, ды найме яго адвезьці да Сілцоў, або да Ліцку. Хоць Шэю мала і верылася ў тое, што гэта здарыцца, але праканацца нічога не каштавала.

І вось, калі толькі Рыгор вайшоў у станцыю, як Шэя раптоўна, убачыўшы яго, кінуўся насустрэч і перагарадзіў дарогу.

— Пан Нязвычны, як семаш!

— Ах, гата-ж Шэя! — узрадаваўся знакомаму чалавеку Рыгор: — якім спосабам ты ачуўся тут? — едзеш куды, ці што?

— Ды няхай яно залядзеецца, няхай; гэта-ж я ўзяў ды ў пятніцу прыехаў сюды па адным інтарасу і запазьніўся; вось і вымушаны быў заначаваць. Чорт ведае што! А сягоньня, думаю, выбягу на станцыю, праканаюся, ці ня здарыцца часам у падарожныя хто… І нібы адчуў нутром. Як на тое ішлося — шчасьце прынясло Нязвычнага.

— Ай, ай, як добра, што ягомасьць якраз папаў пад тахту, а то змурзаў-бы зусім і сёняшні дзень.

Шэя адсунуў на патыліцу сваю чорную высокую, з абшытым казырком шапку, і агаліў высокі маршчыністы лоб, туга абцягнуты машастовай парудзеўшай ярмолкаю.

Сьледам ён пагладзіў сваю доўгую сівую бараду і, адхіліўшы за вуха даўжэрныя бакі, абмерыўшы ўзрокам Рыгора з ног да галавы, загутарыў:

— Сусед Нязвычны, а, сусед Нязвычны, а скуль маеце прыяжджаць?

Рыгор, якому хацелася барджэй ехаць дамоў, якога рымсьціла хутчэй папасьці ў Сілцы, убачыцца з мацерай і са знаёмымі, перш памкнуўся перабіць Шэю на слове і прымусіць яго нячакана пускацца ў дарогу, а потым спыніўся, весела ўхмыльнуўся і адказаў мяккім гасьцінным голасам:

— З Рыгі еду, сусед Шэя! Еду да хаты, ды вось і спыніўся: трэба пасьпяшаць.

— Ага, ага! О, о, гэта Рыга вялікі горад! Го, што за горад! Так, так, так! І мае сваякі жывуць — на Маскоўскім прадмесьці, мо’ Нязвычны знае? У іх вялікі магазын — ботамі таргуюць.

— Ну, едзем, едзем, Шэя! — панукнуў гаманлівага яўрэя Рыгор.

— Вось, вось, я ўраз зьбегаю за канём; бач, мае падводы тут яшчэ няма. Я ў Хацкеля, у Падлужжы, начаваў.

— Дык яшчэ доўга прамарудзіш? Э-эй-э! Шэя, Шэя!

— Не, не, адна хвіліна! — затрапятаў рукамі Шэя і выбег.

— Толькі-ж хутчэй, толькі хутчэй, — падагнаў яго Рыгор, рагочучы з рухавага вазьніцы.

Калі Шэя схаваўся за дзьвярыма, Рыгор узяў свае клункі, падыйшоў к лаўцы і прысеў; потым дастаў з сподняе кішэні згорневую ў чатыры столкі газэту, расхіліў яе і пачаў бегаць вачыма па ўсёй яе шырызьне.

На станцыі было настаяшча відна, бо на дварэ ўжо набліжаўся ўсход сонца, і мяккім, мэрам-бы зьвільжаным расою, чырвона-бурашным праменьнем неба аблівала вышэйшыя мясьціны абочнае абшары, лясы, цёмназялёныя і спакойныя сады, вадакачку і станцыю.

Ня гледзячы на тое, што Рыгор ня спаў амаль усю ноч, а толькі прыдрэмліваў зьлегку, ён чуў сябе бадзёра і саўсім нясонна.

Пакуль Шэя справіўся з канём, ён пасьпеў праглядзець усю газэту і нават некалькі разоў сумеў выйсьці на пляцформу.

— Я ўжо гатоў, сусед Нязвычны! — далікатна і ўслужна прамовіў Шэя, шустра выбегшы на пляцформу і тузнуўшы Рыгора за рукаў жакеткі.

— Дужа хутка, няма чаго казаць, — пасьмяяўся з яго Рыгор.

— О-о-о! У мяне заўсёды скора! — не зразумеўшы кпінаў адказаў Шэя. — Я хоць і стары, а жвавасьці ды рухавасьці маю досыць, з любым маладым магу справіцца, — хвалько дабавіў ён і лісьліва ўхмыльнуўся.

— Хоць ты і лёгкім атэстуешся, а нам трэба яшчэ лягчэй ехаць, — сьмехам праказаў Рыгор і пабег на станцыю, пакінуўшы Шэю аднаго; а покуль той са сваёю рухавасьцю ўвайшоў у станцыю, Рыгор ужо пасьпеў захапіць свой куфэрак, выбегчы з ім на вуліцу і схаваць яго на возе ў саломе.

— Ай, ай, няхай-бы, сусед, мне даў, я-б сам усё гэта зрабіў, на вошта, суседу, мардавацца, — выбачаўся Шэя Рыгору, бачачы, як той гаспадарыць у яго возе.

— Нічога, нічога, я хоць ня швыдка ды хутка, — ізноў падпусьціў шпільку Рыгор.

— Не, бач, на што-ж, суседу, калі я сам. Ну, дык проша сядаць, — зьвярнуўся Шэя к Рыгору.

Рыгор спрытна ўскочыў на воз, паправіў пад сядзеньнем салому, прыгарнуўшы яе і заслаўшы нейкаю старою, забруджанаю дзяругаю, азірнуўся на станцыю і праказаў.

— Дык — фор гізунд!

— Ну, зайн-гізунд! — весела і скорамоўна адсек Шэя і барджэй хапіў лейцы і тузнуў каня.

Рухавы, хоць нячэмненькі і мізэрны буланчык Шэі, рэзва закруціў хвастом, матнуў галавою і задрабязіў каляіністаю дарогаю. Шэя трошкі падбег, узяўшыся за лейцы, потым ёмка ўскочыў на кончык восі і прысеў перш на аглабіне, потым пярамясьціўся ў перадок.

На дварэ стаяла дзіўная пагода. Зялёныя галы палёў разгорталіся далёка-далёка на ўсе бакі; направа ад іх глядзеўся цёмны густы лес і, здавалася, то была барада нейкага вялізарнага чудзішча, адзетага ў пекны, руцяной зелені халат-поле і падпяразанага белаватым ні то поясам, ні то трапкачом — дарогаю, па якой з лёгкім грукатам кацілася іх падвода.

Рыгор ня спускаў вачэй з вакольных ніў. Яму на станцыю Ліцк, уперад таму гадоў некалькі, траплялася езьдзіць вельмі часта, па тры, па чатыры разы ў тыдзень, і ўсе гэтыя месцы паабапал Ліцкага тракту былі яму досыць знаёмы і памятны. Трэба было кінуць першым узрокам вакол сябе, як тоненькі туман, зацягнуўшы памяць, раптам распыліўся, зьнік і ўсе дэталі знаёмага і блізкага вобразу мігам бліснулі-уваскросьлі перад яго вачыма: ляскі, сіратлівыя грушкі ды яблынкі, ядлоўцавыя кусьцікі па межах, старыя замшалыя платы, выбітыя да чорнага выганы, рэчкі-жарольцы, мосьцікі дзіравыя. Уваскросла, ажыло, і, здаецца, загаманіла з ім кожнаю зялінкаю расьлін, кожным чвырыканьнем пташкі, кожным бульканьнем рачулак; ачаравала яго нейкаю не земляною, салодка-казлычнаю, прагнаю ласкаю, «як ласка каханае дзяўчыны» ўліла ў яго істоту жывільны сок, струмень бадзёрасьці.

Вось яны едуць Жмінным полем, а потым будзе Ясява грэбля, далей — вёска Жыгуны, а там Чылаўскі лес.

Пасьля двух год разлукі, знаёмыя мясьціны паказаліся яму такімі блізкімі, што ён зусім ня прыкмячаў тае мяжы, якая двухгадовай прагалінай ляжала ў яго жыцьці.

Там, у глыбіне яго нутра забурліла кіпучая хваля любові і нейкага неаказнага натхненьня… Верылася і ў той-жа час ня верылася, што ён жыве, чуе і бачыць усё, яго апяразваючае, што-то ня сон, ня мары, а яў, сапраўдная, жывая, што можна абмацаць рукамі і праканацца.

„Дзіўная рэч — гэта людзкое жыцьцё! — пачалі віцца ў яго галаве рэзвыя зайчыкі раздуменьня“: пасьля разлукі, доўгай, вымушанай разлукі, так прыятна, так радасна ізноў сустрэцца, ізноў зьліцца з адноўленымі перад табою вобразамі. Быццам-бы перш жыў, потым нібы анямеў, адранцьвеў, затым ізноў акрыяў, схамянуўся, шырока расплюшчыў вочы, паглядзеў і ўбачыў: ты тут — там, у другім мейсцы, нідзе ня быў, ты… Не, аднак пекная рэч гэта жыцьцё! Кіпіць, бурліць, пеніцца, б’ецца ў берагі, як тыя хвалі ў ветраны час на шырокім галу мора. Прычуйся, прыглядзься і ўбачыш, як вакола цябе ўсё будуецца на новае, на лепшае. Тое, што яшчэ ўчора было новым, зьмяніўшы старое пазаўчарашняе, сёньні ўжо зноў старое і патрабуе перабудовы, ды падбудоўваецца само, сілаю і воляю моцнага непарушанага закону, які ў сваім поступе ўсё перабудоўвае з горшага на лепшае, з лепшага яшчэ на ляпейшае, з разумнага на разумнейшае, з дробнага-нядобрага на нявыказана добрае. І мне, — зварочваўся Рыгор да сябе: — і мне беднаму, цёмнаму паўмужыку, а ўжо напаўрабочаму, сыну ўбогага, нячэмнага мястэчка Сілцоў, мне, незайздроснаму, ня хціваму, непранозаватаму — здаецца, што з часам сьвет гэты будзе так міл, так люб кожнаму чалавеку, кожнаму стварэньню, што ніколі нішто жывое нават і не падумае, каб гэта маракаваць на жыцьцёвыя нялады і цягчыцца надавам жыцьця. Згіне енк, высахнуць сьлёзы, перастане стогн; радасьць запануе, расістым отсьветам заблішчаць вочы, шаўковаю травою, бела-руцянаю, расквітуць надзеі, ажыцьцёвяцца шляхам упартага пераможнага змаганьня за соцыяльнае вызваленьне, за зьнішчэньне цяжкага клясавага ўціску… А ўжо блізка той час, блізка; жыцьцё ў тэрміне перабудоўкі; старое рушыцца, зьнікае, уступаючы мейсца новаму, маладому. Патрэбен націск, упор, намаганьне, патрэбны ахвяры. Вось гэтага і баяцца тыя, хто крохкі вераю, ломкі духам; замест таго, каб ісьці і вясьці за сабой другіх — яны, трусы, малаверы, дробнадушцы — чакаюць. Ці-ж вас забірае сумленьне ў тым, што творчы імпат працоўных гушчаў зруйнуе на сваім шляху ўсе перашкоды і зьвядзе на зямлю панства соцыяльнае роўнасьці? Прыслухайцеся, сапе вецер жывільнай сілы, разганяе полах цёмных хмар. Хто спаў — прачынаецца і хто маўчаў — пачынае гаварыць; хто цярпеў — протэстуе, хто падаваўся — змагаецца, песьні жалю зьмяняюцца песьнямі перамогі. Якраз, нібы на вясьне, калі прыгрэе цёплае сонца, растопіць гурбы сьнегу, зазеляніць жоўтыя паплавы, убярэ хмурныя лясы… Наперад, да боек!.. Дык сьпявайце-ж песьні паўстаньня, векавыя рабы; мільённыя гушчы працоўных… Сьпявайце!..

— Гэй, з дарогі ты там! — голасна прагукаў Шэя і нібы абудзіў Рыгора; ён раптоўна схамянуўся, павярнуўся крыху на бок і кінуў узрокам наперад.

Насустрэч ім ехаў селянін, тарчэўшы на возе між чатырох набітых рудых мяшкоў. Якраз у Міжканаўі, перад Ясявай грэбляй, сялянскі конь захванабэрыўся, ці спалохаўся і раптам спыніўся. Спыніўся ў самым вузкім мейсцы — вось і перагарадзіў дарогу.

— Праяжджай, праяжджай, што там расьпяўся на дарозе! — прагукаў Шэя.

— Пасьпееш там, надрэнціла ліха, — адгыркнуўся селянін нібыта той.

— А, лайдачына ты, а хамутнік гэтакі. А, вунь, што ўздумаў: пераняў адрогу ды яшчэ і лаецца. Вось жулік — дык жулік! — скарамоўна пачаў сыпаць Шэя на селяніна, трасучы ў паветры пугаю.

— Ня лайся, ня лайся вельмі так: сам лайдак паганы… — не астаўся вінным селянін.

Пакуль яны лаяліся, сялянскі конь крануўся і паціху пашоў; Шэя скоса зірнуў на селяніна, які перайшоў на другі бок драбін, трымаючы каня за лейцы, і нешта яшчэ гыркануў няўшчуй.

Рыгор слухаў лаянку Шэі з селянінам і незадавалёна круціў галавою. Нарэшце, не змаўчаў і папікнуў абодвых:

— Ня добра, дзядзькі. З-за чаго і на што вам сварыцца? Інтарэсы ў вас супроцьлежныя? Кіньце! Не гадзіцца. Сорамна.

— Не, бо, прэ сярод дарогі, на яго ўсё ліхое, і яшчэ ня любіць. Каб і не хацеў што сказаць, дык мусіш.

— Што-ж парадзіш, Шэя. Доля ўжо такоўская, селяніну суджана было многія вякі ісьці обмацкамі па сьцежцы жыцьцёвай. Цёмная вёска, бедная вёска. З часам гэта зьменіцца…

Апошнія словы Рыгор прамовіў так уверана, што Шэя ня мог нічым пасупярэчыць і нічога не адказаў. Адвярнуўшыся к каню ён тузнуў лейцамі, выцяў яго зьлёгку пугаю па крыжы, нукнуў і задудоніў сабе пад нос якуюсьці рэзвую мэлёдыю.

Рыгор-жа ізноў пачаў акідаць узрокамі вакольныя галы, лясы, вёскі і панскія маёнткі. У галаве яго новым роем захадзілі рэзвыя думкі — успамінкі.

II

У СІЛЦЫ ЯНЫ ЎЕХАЛІ а палове дванаццатай гадзіны дня. У гэты час усе сілчане, ад мала да вяліка, былі хто ў царкве, хто на рынку, і Рыгора, праехаўшата са тры вуліцы і некалькі перавулкаў маглі бачыць толькі двое дзіцянят-хлапчукоў, вызіраўшых з-пад вешніц двара нейчай (ён ня ведаў чыёй) хаты, толькі што падбудаванай, з няпрыробленымі к вокнам шуляваньнямі. Апроч гэтых дзяцей, з іх хурманкаю яшчэ разьмінулася некалькі падвод, ехаўшых з касьцёла шляхтаў.

Рыгор нават быў рад таму, што так вышла, бо яму ня вельмі і хацелася, каб хто знаёмы яго сустрэў наперад, чымсь ён пасьпее зазірнуць у сваю хату. Спакойна і паважна зьлез ён з воза ля хаты, ля гэткай самай, нічуць не зьмяніўшайся хібаркі, якую ён і пакінуў. Шэя зьняў з воза куфэрак, паставіў яго на прызьбе, а каня прывязаў лейцамі к сіратліваму пахіламу шулу, якое тырчэла на крок ад вугла хаты.

— Я ў хату ўнясу куфэрак, га? — запытаў Шэя.

— Ай, не, ня трэба, ня трэба: лішняя турбацыя, — спыніў Рыгор:

— Вось ляпеў скажэце, колькі трэба за хурманку? — дабавіў ён, ухмыляючыся.

— Ну, што там яшчэ гаманіць… Я пэвен, што Нязвычны мяне не ашукае і… не пакрыўдзіць… А, ведаючы гэта, ці-ж трэба таргавацца?

— Так то яно так, але скажэце ўсё-ткі, каб вышла палюдзку, — наставаў на сваём Рыгор.

— Дык што-ж, калі так, то хай рубель, ня будзе замнога?

Рыгор ня думаў: рубель за дваццаць сем вярстоў — варта заўсёды даць. Нічога ня кажучы, ён выняў з кішэні паралез, дастаў рубля і даў Шэю, праказаўшы:

— Дзякую, Шэя, што добра давезьлі.

— Дзякую шчыра Нязвычнаму; каб весела адпачываць.

— Дзякую! Бывайце здаровы! — схінуўся Рыгор і крануўся дваром к старэнькаму ганку.

Шэя павярнуў каня; затарахцелі драбіны. Рыгор азірнуўся, але ўгледзіў толькі пыл з-пад калёс. «Хай едзе!» сказаў ён сам сабе і ўзяўся за клямку, каб адчыніць дзьверы, але тут ён пачуў, што яны адчыняюцца самі і спыніўся.

— Рыгорка мой, сонца маё, ясачка мая! — з радаснаю горнасьцю ў голасе, трупцявым голасам загаманіла Стэпа, нарасхлест адчыніўшы дзьверы і шырока растапырыўшы рукі настрэчу сыну.

— Дзеньдобры, як маешся, старая? — тронутым голасам адказаў Рыгор; кінуўся да мацеры, абняў яе худую, крохкую постаць, схінуў голаў і прыпаў вуснамі к яе шчакам.

Сэрца выбівала радасную стрэчу… Доўгі, шчыры пацалунак засьвечваў яе.

— Сонца маё, ясачка мая! — пераказвала Стэпа; потым узяла сына за руку і, забыўшы нават зачыніць дзьверы, павяла яго ў хату.

— Вось цябе ўжо каторую пару чакаюць таварышы, — паказваючы пальцам на двух маладых хлопцаў, Сёмку і Пятруся, якія сядзелі ля стала і з шырокімі цёплымі ўсьмешкамі на маладых здаровых белых тварах упарта глядзелі на дзьверы:

— Госьцю мой даражэнькі, госьцю мой доўгачаканы! — вылівала сваё пачуцьце Стэпа.

— А, браткі мае, Сёмка, Пятрусь! — толькі пераступіў парог — голасна прывітаў Рыгор і кінуўся да стала ды павіс на шыі перш Сёмкі, потым Пятруся.

Пацалаваўся з абодвыма шчыра і зацяжна.

Рыгор нейкі час як-бы ня мог апамятавацца і маўчаў і пазіраючы то на маці, то на таварышоў, а радасная ўхмылка нібы замёрла на твары і ў гэтай сваёй замёрласьці цьвіла.

Стэпа ўзяла куфэрак і падсунула яго пад пол, некалькі разоў пераставіла, бразнула замком.

— Ах, як-жа я рад, што вы… А, як-жа жывіцё хаця, браточкі? — абярнуўся Рыгор да таварышоў, потым абярнуўся да мацеры і таксама запытаў:

— А, вы, мама?

— О, брат, мы-то жывём! У сваём кутку, у сваіх Сілцох, як у хрыста за пазухаю, — весела адпавеў Сёмка.

— Ды жыву, сынку, марнею памаленьку, — дабавіла Стэпа.

— Разьдзенься хаця ды спачынь крыху з дарогі. Я дам есьці — падмацуйся.

Але Рыгору і няўцям было, што ён ня спаў ужо цэлую пору і што ня вельмі быў сыт ядою.

— Нічога, нічога, маці, не клапаціся, — адказаў ён, махнуўшы нядбайна рукою, а сам ня сьціхаў распытвацца аб усякіх сілцоўскіх навінах ды расказваць усё тое, што яму даводзілася чуваць і бачыць за гэты час на сьвеце. Гаварыў урыўкамі, кусочкамі ад кожнага здарэньня; а здарэньні выбіраў такія, што трапляліся на адгон адно ад другога на месяцы часу. Дзіўнага, сьмешнага і цікавага было процьма і Сёмка з Пятрусём, а таксама Стэпа так былі захоплены яго апавяданьня, што кожнае Рыгорава слова нібы ўбіралі ў сябе і смакавалі.

Рыгор стаяў, як прыехаў: у капялюшы, у паліце, запылены; забылі ўсе папрасіць яго прысесьці, а ён сам не дагадываўся, ці не хацеў.

— А за-а-аво-оды, за-воды!!! — з асобным прыціскам зацягваў ён: — каб вы толькі пабачылі: аграмадныя такія дамішчы; даўжынёю, напрыклад, як ад рэчкі да рынку; у тры, чатыры, а то і ў пяць атажоў. А пры боку трубы высачэзныя-высачэзныя — цягнуцца к самаму небу і бясьсьціханьня сапуць чорнаю сопухаю. Цікава паглядзець з боку. А калі ўвойдзеш у такі завод — колькі там народу-у-у! Як мурашак, як на пажары: кішаць, бегаюць, лётаюць. Машыны гудуць, калёсы верцяцца, шум, стук, грукат, сьвіст…

— Вось на адным з такіх працую і я…

І спыніўся, нібы што забыў.

— Ах, хаця разьдзецца трэба; я і забыў.

— Але, але, разьдзенься, разьдзенься, Рыгору, — у адзін голас праказалі Сёмка, Пятрусь і Стэпа.

Рыгор паціху стаў разьдзявацца.

— Ад Рыгі як рукою падаць узморра: езьдзіш туды; устанеш гэта раніцаю, пап’еш чаю, купіш чаго з сабою і на цягнік. На ўзморры народу — калі ня прыедзеш — процьма, кішмя кішыць. Ды і ёсьць чаго туды прыяжджаць: толькі кінеш вокам — шыр неабмерная; вада, вада, то — неба адно… Стыне сэрца ад захапленьня… Паветра, як малако: п’еш і ўсё мала.

Пакуль Рыгор апавядаў, маці ўгатавала закуску і падала яе на стол.

— Вось, наце перакусеце, хлопцы, разам з госьцем, а тады ўжо будзеце гутарыць колькі ўлезе, — праказала Стэпа, падаючы на стол бухоную, свайго ўпёку, кіпку, нарэзанае каўбасы і сыру.

— Прасі, Рыгорка, таварышоў, — абярнулася яна да сына.

— Ды, нічога, нічога, не патурайце аб нас, цётка; чаго добрага, а бессаром’я ў нас даволі; самі ўсядземся; добра што дачакаліся Рыгора; за яго здароўе чаму-ж не пагасьціцца, — сьмяшліва адказаў Сёмка і першы ўзяўся за відэлку.

Есьці прыняліся ўсе ў траіх. Стэпа не захацела садзіцца за стол, а ўзяла ў руку кусочак сыра і кавалачак кіпкі і, адсунуўшыся крокаў на два ад стала, несхаць жавала мякіш булкі з сырам.

— Хай-бы-ж і вы прыселі, мама? — папрасіў Рыгор.

— Але, цётачка, прысядайце з намі! — пазваў і Сёмка і пасунуўся на лаве, каб даць месца Стэпе.

— Ды нічога-нічога, дзеткі, — пра мяне не клапацецеся, — ласкавым і зусім спакойным голасам адказала Стэпа.

Сказала і змоўкла. Яе істоту захапілі неадчэпныя ўпартыя думкі. Сын — перад ёю, якога яна так доўга ня бачыла! Два гады-ы! Колькі часу! Як ён перамяніўся! Жывучы ў Сілцох Рыгор заўсёды хадзіў чорным і брудным, цяжка і многа працаваў і на падзёншчыне і за балагола. А цяпер — не пазнаць: чысьценькі, беленькі, у новым гарнітуры, у чорным капялюшу, у манішцы. Прычэсаны, прыгладжаны, гасьцінны, далікатны! Ня той, зусім ня той!

Стэпе ўспаміналіся часы даўно мінуўшых дзён, калі яшчэ жыў яе гаспадар Міхась; як ён, бывала, зарадаваўся, калі ў іх радзіўся хлопчык! «Некалі», — казаў Міхась, — «як вырасьце наш Рыгорка, мы яго няйначай вывучым на грамацея. Усю працу трэба ахвяраваць, але не дапусьціць, каб ён весь свой век працаваў так цяжка, як мы».

Праз два гады, якія яму было суджана пражыць пасьля нарадзін Рыгора, Міхась бясьсьціханьня цешыўся і бясьсьціханьня хваліўся ім перад людзьмі. Але Міхасю неўдалося ня толькі вывучыць свайго Рыгора на грамацея, а нават не прышлося дачакацца, калі яго сын вывучыцца літары: ліхая хвароба падсачыла яго, прыліпла к нядушламу целу, улезла ў яго нутро і панавала датуль, пакуль не зьвяла яго ў магілу.

Стэпа любіла свайго мужа, моцна-моцна плакала па ём і з-за вялікай увагі да яго дала сабе зарок ня выходзіць другі раз замуж, а ўсё жыцьцё аддаць на гадаваньне Рыгора. Праўда, калі мінула гадоў со тры пасьля сьмерці Міхася, Стэпа, пражыўшы гэты тэрмін удавою, многа паспытала гора, добра праканалася, што знача жыць аднэй ды яшчэ і дзіця гадаваць. Цяжкія варункі жыцьця вымушалі яе шукаць якіх-кольвек падпорак ля далейшага валтузаньня з жыцьцём, застаўлялі забываць аб зароку і наводзілі на іншыя думкі: «Чаму-ж ня выйсьці і замуж?» разважала яна: «Я яго любіла, покуль ён быў жывы, покуль было каго любіць… Міхася няма, а я ўсё-ткі жыву і хочацца жыць, як і ўсім людзям, хочацца радасьці, як і другім; бо я гэткі самы чалавек, гэткае стварэньне як і іншыя… Ды і сына выгадаваць лягчэй будзе».

Гэтыя думкі з кожным часам усё больш і больш яе чмуцілі, пільней і нагальней лезьлі ў галаву, і хаценьне расло. Толькі доля стала наперакор яе жаданьням: пара мінала, час праходзіў, а к Стэпе, яшчэ ня зусім старой тады і здаровай кабеце, ніхто не сватаўся, быццам-бы і ня ведаў, што яна ўдава, і ёй трэба было мірыцца са сваім палажэньнем. Яна старэла і мірылася. Павінна была мірыцца, хоць гэта яе зьмірэньне многа прыносіла ёй гора і многа сьлёз з яе выточвала! Стэпа старэла, жыцьцё даражэла, заработкаў рабілася менш і менш, а жыць — жыць было трэба… І яна ўставала да сонца, зімою хадзіла да багатых мяшчан мыць падлогу, цёрці лён, а вечарам — прасьці; летам наймалася ўвагул жаць, капаць картоплі.

Доўгія дні, а часта засаб і ночы прастойвала яна за працаю, не адгінаючы сьпіны, перакусіўшы нішчымнага хлеба; потым канчала работу і па дарозе да хаты забягала ў казённы лес, зьбірала там ламачайка ды галяйко і цягнула на плячах да хаты. Прыходзіла змардваная, змучаная, засопшыся, з рагамі поту на жоўтым маршчыністым твары; Рыгор спатыкаў яе ля вугла хаты, галодным, недагледжаным, і бяз конца быў рад, калі яна прыносіла яму маленькі кавалачак сітніцы, купленай па дарозе з лесу ў Міхлі.

Потым Рыгору збылося дзесяць год; ён вырас і стаў годзен ў пастухі. Чаму-ж не аддаць яго на службу? І Стэпа засаб пяць год гадзіла яго пастухом у сваём мястэчку. Ад Юр’я да дзядоў Рыгор быў не яе: начаваў па людзях, прачынаўся досьвіткам і цэлы дзень ад сонца да сонца знаходзіўся ў полі. За гэту службу яго кармілі і плацілі па рублю за штуку. Рыгор зарабляў да трыццаці рублёў у лета; аддаваў грошы цалкам мацеры і, вядома, многа-многа дапамагаў ёй гэтым.

Зімою-ж праз тры гады, Стэпа аддавала Рыгора вучыцца к дырэктару; грамата Рыгору падабалася, і ён браўся, як лепш было ня трэба: ішоў уперадзе ўсіх сваіх таварышоў-вучняў. Дырэктар часта радзіў Стэпе, каб яна не пакідала свайго сына вучыць, а аддала-б яго ў вышэйшую школу: «З яго можа выйці граматны чалавек».

Ды Стэпа і сама добра ведала, што ў яе сына захаваны вялікі талент, толькі няма рады, як яго поўнасьцю выявіць… Пры гэтым яна ўспамінала нябожчыка Міхася і казала сама сабе:

«Міхаську мой мілы, — як-бы ты быў рад, каб дажыў дагэтуль! Такім разумным, такім хітрым удаўся твой сын!» Балела кабеціна сэрца. Але Стэпа была адна: ні помачы, ні спагады чакаць ёй ня было адкуль… Уся радня, як па гаспадару, так і яе — вымерла яшчэ да таго часу, калі Стэпа вышла замуж; нават, трэба сказаць, што яны з Міхасём і пажаніліся ўжо сіротамі, адзінотамі. І Стэпе нічога другога не аставалася рабіць, як пакінуць і думаць аб далейшым вучэньні сына, забыцца пра гэта… І вось, кончыўшы сельскую школу Рыгор стаў наймацца. Кончыць пасьвіць каровы і ідзе на хвальбарак малаціць, або адпраўляецца з мястачковымі балаголамі ў павятовы горад. І на службе і прышоўшы са службы Рыгор не раставаўся з кніжкаю.

Так прайшло цэлых тры зімы. Тым часам Рыгору пайшоў восемнаццаты год.

Ад свайго бацькі Рыгор пераняў яго добрую шырокую натуру, мяккі і гасьцінны выгляд; ні ростам, ні сілаю, ён не паходзіў на яго ні каліва, ні званьня: высокі, белакуры, плячысты Рыгор выглядаў статным і паважным. Ні пагарды, ні сораму ён не баяўся. А да розуму ён меў ад роду непакорную душу і прагу к свабодзе. Разлука з маткаю, блуканьне па людзях многае ў ём перамянілі, ніякая работа ня пужала яго. І вось, калі Бэрка Шкляр пашырыў сваё балаголства і пачаў шукаць сабе наймічоў, Рыгор барджэй пашоў да яго і наняўся за пятнаццаць рублёў у месяц.

Праца была нялёгкая. Хто ня ведае працы балагола?.. Уставаць трэба было да сонца, а ня то — дык цэлымі начамі быць у дарозе, не даядаць, не дапіваць, мокнуць пад дажджом; за ўсякую вінную і нявінную псуту ўручанай рэчы — адказваць сваім незавідным, нікчэмным заработкам. Цяжка і неўмагату рабілася Рыгору гэта служба, але ўсё такі ён не сумаваўся — праслужыў у Бэркі болей двух гадоў… І мо’ служыў-бы яшчэ шмат болей, каб не прышлося перасварыцца і атрымаць рашчот. Рашчытаўся Рыгор у такі час, калі некуды было кінуцца, за невашта было ўзяцца. Што-ж? Сядзець склаўшы рукі? Пры яго палажэньні — зусім нельга.

Прагуляўшы нядзель со тры бяз усякае работы, Рыгор адважыўся рызыкнуць і наўгадай адправіцца ў горад шукаць работы на заводзе. Задумаў і перш трымаў пры сабе, а потым рашыў і мацеры сказаць.

— Маці, што-ж мне тут нудзець бяз працы; паеду я ў горад, а ну-ж і ўстрамлюся дзе-кольвек.

Маці гэта азадачыла.

— Рыгор, сынок мой, з кім-жа я застануся? — схамянулася, як ад спуду Стэпа.

— Да ці-ж я загіну?

— Ды ня ў тым рэч, але мне тут аднэй…

Рыгор быў неўгамонным. Вечарам, з серады на чацьвер, на другім тыдні пасьля багатніка, ён разьвітаўся з мацераю і, каб больш ніхто ня знаў і ня бачыў, з торбачкаю за плячыма вышаў з двара.

Пасьля яго выезду Стэпа доўга не магла згадзіцца з яго адсутнасьцю і нават ночы ня спала: плакала, божкала, скардзілася на сваю долю.

І толькі калі праз дзьве нядзелі ёй паштальён прынёс ліст сына, больш-менш супакоілася…

Усё гэта хутка праняслося ў яе галаве, устрапянула сэрцам і зноў адляцела кудысьці…

Хлопцы сядзелі за сталом і абгаварвалі бягучыя пытаньні. Рыгора цікавіла палажэньне ў Сілцох, становішча ў мясцовай організацыі, доля арыштаваных і сасланых у 1906 г. за рэволюцыю сілкоўцаў. Сёмка і Пятрусь не сьціхалі распытываць пра Рыгу.

— Ой, браткі, у Рызе не па вашаму! — хваліўся Рыгор.

— Ну, ды там не панашаму: зразумела, горад — не мястэчка. Што ў нас: пятнаццаць-дваццаць хлопцаў і ўся організацыя… Сто тысяч рабочых — гэта ня жарты!.. Соцыял-дэмократычная організацыя налічвае…

Прысутнасьць Стэпы паперашкодзіла хлопцам гутарыць на гэтую тэму і яны перайшлі да дзяўчат.

— Ты, пэўна, і ня ведаеш, што табе Васіль Бераг ставіць падножку, — заўважыў Сёмка.

— У чым? — пацікавіўся Рыгор.

— Зарыцца на Зосю!

— Сур’ёзна?

— Вось дзіўны які, дык гэта-ж пазаўтра маюць адбыцца ўладзіны, а на Пятра і сваты, — упэўнена сказаў Сёмка.

— Не, гэтага то мо’ яшчэ і ня будзе… толькі… — ня згоджваўся Пятрусь.

— Я табе кажу, — перабіў на паўслове Сёмка: — ты мо’ нічога ня ведаеш, а мне надоячы Янка Грыб перадаваў, што Васіль сам яму хваліўся пра гэта.

— Мала што Грыб будзе брахаць; гэта-ж усё наперакор, на колькі намерана…

— Ды што ты, сапраўды…

— Ну, можа быць, — сумеўшыся дапусьціў Пятрусь: — толькі мне заўчора яшчэ Зося казала, што ў іх хаце нічога такога ня чуваць.

— Хлусіць, хлусіць, — нячакана ўкінула і Стэпа: — я чула, што няйначай, як у аўторак адбудуцца сваты.

— А паганскі, гэты Бераг, хлопец; такі хуліган, такі абармот; ды ці-ж хто ў Сілцох ня ведае іх котлішча!?.

— Але, але; знатны, падумаеш, дзедзіч… весь час ні з кім, апроч як са стараставым ды з вураднікавым сынамі. Ды, прахвост, удае кожнага. Думаеце Юстын Корч не праз яго ласку ў Сібір угадзіў?.. Ого-а!

— Гэта яшчэ ў сёмым годзе? — справіўся Рыгор.

— Але… Вось такому злыдню… Дурная Зося!

— Ну, што-ж парадзіш, — сьціснуў плячыма Рыгор: — на тое, мабыць, ідзецца.

— Няўжо-такі бацькі згодзяцца за такую неўдаль выдаць яе? — закінуў пытаньне ні то аднаму сабе, ні то на разгадку ўсім, Пятрусь.

— О, чаму не; дзяўчына яшчэ зусім маладая і нявопытная, бацькі пагнуць у той бок, куды толькі ім захочацца: пачне спрачацца — то найдуць раду… Пакуль — бацькава воля…

— Ды апроч гэтай бацькавай волі, яшчэ і слаўнасьць гэта іх, вядомасьць гэта старасьвецкая, многаму перашкаджае. Ого, што знача Бераг! Гэта ня нам, голікам ды дэмократам, раўня, — пасьмяяўся Пятрусь.

— Праўда, сынок, праўда, — вось гэта рацыя! — махаючы галавою падмацавала Пятрусёвы словы Стэпа.

У гэты момант з вуліцы данёсься прарэзьлізвы крык; хлопцы раптам кінуліся ў вокны і выглянулі на вуліцу: ля суседняе хаты Сідара Кажуха стаяла грамада людзей, вакол якіх, як шалёныя, бегалі дзесяткі дзяцей.

— Давай яму, давай!

— Адчынеце вокны! — парадзіла Стэпа.

Сёмка адчыніў акно і падазваў хлапчука. Той шустра і рухава падбег к вакну і тоненькім, рэзвым галаском прапяяў:

— А то Юзя з Гапай б’юцца!..

— А за што яны?

— Талэся Юзіна з Юзікам Гапіным пабіліся-а, — разьвёў шапялявы хлапчук.

Усе разрагаталіся.

— Ну, і дурніцы-ж, ізноў сварацца, — праказаў Сёмка і першы вылез з акна. За ім адхіліліся і Пятрусь з Рыгорам.

— Хіба трэ’ ўжо адпраўляцца да хаты, — зірнуўшы на гадзіньнік, праказаў Пятрусь: — ужо пятая гадзі-і-іна-а! — завёў ён і ўсхапіўся з мейсца.

— Няўжо? і можа? — зьдзівіўся Сёмка.

— Во, пабач, калі ня верыш, — паднёс к яго вачам Пятрусь чорны сталёвы гадзіньніх, падвешаны на тоўстым жоўтым, ні то мясанджовым, ні то новага золата, ланцужку.

Сёмка паглядзеў на цыфэрблят і пажартаваў:

— Ты то ня хлусіш, а гадзіньнік, нябось, крыху кламіць?

— А можа наадварот? не дапускаеш?

— Чаму не, колькі хоць!

— Не, па праўдзе кажу, — перайшоў на сур’ёз Пятрусь: — учора адвячоркам зьвяраўся на почце: кропля ў кроплю з паштовым.

— Эй, а паштовы то думаеш сапраўдны? і там ня вельмі сочаць за гэтым, — праказала сваю думку Стэпа.

— Не, цётка, вы так не кажэце: там гадзіньнік заўсёды верны, — разуважыў Пятрусь.

— Да будзе ўжо шалабоніць — хадзем; а то і гадзіньнік таго ня варт, каб аб ём столькі гаварыць — пазваў Сёмка таварыша.

— Гэта праўдзівей усякіх гадзіньнікаў, што ад самага раньня прасядзелі тут. Бацькі, напэўна чакаюць мяне.

— Ды і мне маці здорава шпэлаху ўсыпле. Мне яшчэ зранку трэба было парадзіцца з ёю наконт аднэй тэрміновай справы, а я і нібыта той… Хадзем такі, хадзем, — зарухаўся Пятрусь.

Сказаўшы гэта, ён хутка схапіў шапку, неахайна ўзьдзеў яе на голаў і, тузнуўшы Сёмку за рукаў, павярнуў к парогу.

— Ты толькі, Грышка, вечарам ня баўся дома; прачынайся раней і прыходзь да Ліня, — праказаў Сёмка на хаду. — Ага, бок! — ён спыніўся: — ты мо’ ўжо забыўся дзе жыве Лінь?

— А такі і гатоў заблудзіць, — сьмяючыся адказаў Рыгор.

— Ды на Ляшы, у тым-жа рове; там, брат, цяпер зрабілася такая зборня, што хоць куды! Траха ня з усіх вуліц сходзяцца дзяўчаты, прыходзіць часта і яўрэйская моладзь. Калі туды ня трапіш — паўнюсенька хата: пяюць, крычаць, жартуюць, а Лініха — ні слова: глядзіць ды толькі цешыцца.

— Бачыш ты?

— Сапраўды, вось прыходзь — праканаешся… Ды і Зося сёньні, бадай, там будзе, — з таемным сьмяшком дабавіў Сёмка.

Рыгор дагэтуль спакойны, задаволена расьсьмяяўся і каўтнуў сьліну. Стэпа-ж увесь час не пакідала ўсьміхацца: вясёлая ўсьмешка быццам ўрасла ў яе твар, каб ня стухнуць цэлы дзень.

— А вы там скора будзеце? — запытаў Рыгор.

— Вось хай толькі крыху сьцямнее, — у адзін голас адказалі Пятрусь і Сёмка і пераступілі парог.

— Бывайце здаровы, цётачка, дзякуем за пачостку; жадаем на Рыгоравым вясельлі паўторна сыйсьціся, — ужо ў сенях пажадаў Сёмка.

— І вам шчыра дзякую, мае дзетачкі, што вы ўсё-ткі не забываеце нас… Прыходзьце, даражэнькія мае, часьцей: вы толькі і засталіся нашымі сябрамі-дабрадзеямі, — паслала ў дагон ім Стэпа.

Але апошніх слоў яе хлопцы ня пачулі: шчыльна зачыненыя дзьверы затрымалі іх ў сенцах.

— Такі я лягу крыху задрамлю, — пазяваючы, праказаў Рыгор, увайшоўшы ў хату.

— А як-жа-ж, а як-жа-ж! — падтрымала яго Стэпа: — вось разьдзявайся і лажыся.

Рыгор моўчкі зьдзеў гарнітур і далікатна павесіў яго на сьцяне, на драўляным круку, які калісь яшчэ, колькі яму помніцца, ён сам абстругаў з дубовага дручка і сам забіў у сьцяну; затым ён ззуў чаравікі, падкінуў іх пад пол і прысеў на гатовай пасьцелі. Прысеў, а лажыцца штосьці не цягнула: у яго думках панясьліся ўспаміны. Сьледам перад яго вачыма, раптам, вырас вобраз Зосі. Стройная і поўная жыцьця, яна стаяла знаёмаю красуняю. «Няўжо за гэты час яна зусім не зьмянілася?» запытаўся Рыгор. «Такая самая, вясёлая і гаваркая, прыгожая і вертлявая, — якою я яе пакінуў?.. Ие, яна цяпер другая!.. А вось-жа гавораць, што ня сёньня-заўтра к ёй будзе сватацца Васіль. Цікава, як аднясецца Зося к гэтаму!»

«І далей цікава таксама: Няўжо такі Берагу гэта ўдасца? Няўжо Зося і пярэчыць ня будзе? Ды, сапраўды, што я значу ў вачох Прыдатных? Галяк, дэмократ і толькі. А бяз бацькоў Зося ня сумее і кроку ступіць».

— Што з табою, сынок, чаму ты не лажышся адпачываць? Мо’, баліць што? — перабіла Рыгоравы думкі маці.

— Ды не, нічога, зараз лягу, — супакоіў Рыгор матку і тут-жа лёг.

Стэпа ціха падыйшла к полу, далікатна і з асьцярогаю апранула сына чыстым, толькі што сатканым дываном і адыйшлася к сталу.

— Вы толькі, матка, на змроку абудзіце мяне, — папрасіў ён, не расплюшчваючы вачэй.

— Ой, чаму-ж, чаму… Сьпі, сыночку, адпачынь з дарогі…

Рыгор як заплюшчыў вочы, так і заснуў, непаварухнуўшыся нават. Стэпа доўга стаяла каля яго і замілавана гядзела ў сынаў здаровы, малады, жыцьцёрадны твар.

III

ОХ, ДЫ ПЯТРУСЬ, ох, ды Сёмка! Хто іх, гэтых двух хлопцаў, ня ведаў у мястэчку? Мала хто не хваліў іх бацьком ды не завідаваў ім! І было за вошта! Высокі, стройны, з кудравымі русымі валасамі, сінявокі, белатвары, з адкрытым характарам, спакойны і цьвёрды сын бедных сялян — вось быў Сёмка. Чарнявы, з мерным носам, валасы зачэсаны на прадзел, злёгку сутулы, але ростам сваім кропля ў кроплю ў Сёмку гэта Пятрусь, сын такіх-жа, як і Сёмкавы бацькі, небагатых мяшчан. Як быццам-бы само жыцьцё зьвязала іх — яны былі неразлучнымі ў дваіх. Прыходзілі на зборню, наймаліся ў заработкі — «запісваліся» ў дэмократы, хадзілі на няможныя «сходы і сьпявалі рэволюцыйныя песьні, хавалі лісткі і кніжачкі — усё ў дваіх, усё разам, неразлучна. Падружыліся і палюбілі Рыгора таксама аднакава, як адзін, так і другі.

Сёмка, Пятрусь і Рыгор! На што, здаецца, ім было раставацца, калі Рыгор выяжджаў? Мусілі — вялела жыцьцё. За тое толькі ён прыехаў, вярнуўся, як ім нудна была хвіліна ў разлуцы…

Так таварышкуюць толькі тыя, хто зьвязаны аднымі думкамі і аднымі інтарэсамі.

Калі Пятрусь і Сёмка выйшлі з Рыгоравага двара і паглядзелі ўсьцяж вуліцы, разьвярнулася цікавая карціна: уся вуліца, ад Загор’я да рынку так і кішэла людзьмі — жанкі, мужчыны, дзеці — як рой пчол гудзелі вясёлай гутаркай. Цераз дзьве-тры хаты прызба памостам была ўсаджана сілцоўцамі, на сёньні церазчур ужо гаманлівымі, асабліва рэзьвістымі і жартаўлівымі. Лёталі, як мухі, вясёлыя дзеткі, кожнае з пішчолкаю ў зубах, з ралачкаю бярэзіны ў руцэ, з куском булкі, ці блінца ў другой. Пекная, ціхая, хоць ад гэтага крыху душнаватая пагода, прыдавала ўсяму прыгожы, жыцьцёрадны воблік.

Прайшоўшы кусок вуліцы ў дваіх, ля трэцяй ад Рыгоравай хаты Сёмка з Пятрусём разыйшліся: адзін павярнуў у свой двор, а другі пайшоў удоўж вуліцы. Ісьці выпала Пятрусю.

Пры аднэй з запоўненых людзьмі прызбаў, яго запыніла памежнніца Марцэля Юркава і жартам запытала:

— Адкуль цябе нясе, Пятрусь?

Пятрусь ахвотна адказаў, што ён быў у Стэпінага Рыгора, які толькі што сёньня прыехаў з Рыгі ў госьці.

Усе зьдзівіліся, бо гэта было навіной у вуліцы, і бабы паслалі Пятрусю плойму запытаньняў: а што Рыгор расказваў, а ці палепшаў, ці здаровы, ці прывёз з сабою грошы і інш. і інш. Пятрусь сьпяшыў, ды не хацеў аб усім казаць і, каб адкасьніцца ад жанчын, жартоўна адказаў:

— Вось я іціму назад і ўсё раскажу.

Жанчыны пагразілі яму пальцамі, але ў адказ атрымалі яго мяккую ўсьмешку і заняліся сваімі гутаркамі.

Пятрусь дайшоў да хаты Прыдатных, перад якою раптоўна спыніўся і кінуў узрокам у акно. На покуці, за сталом, падпёршы бараду рукою, а голаў павярнуўшы ў акно, сядзела Зосіна маці і з некім пільна размаўляла.

— Дзеньдобры, цётка! — гукнуў ёй Пятрусь.

Марта раптоўна павярнула голаў у той бок, адкуль данёсься к ёй гук і, угледзіўшы Пятруся, прыветна, з шырокаю гасьціннаю ўхмылкаю на твары, поўным і румяным, адказала:

— Дзеньдобры, Пятрусь, дзеньдобры, сынок! Зайдзі на часінку пагуляць!..

— Ой, цётачка, калі я дамоў сьпяшу; ня быў яшчэ ад ранку.

— Ай, што там дома — мацеры ня бачыў, ці што…

— Справы ёсьць…

— Ды пакінь ты: хай справы на будні застаюцца.

— А хто ў вас ёсьць? — здаўся Пятрусь.

— Хто? — нікога! Вось я — ды Зося.

— А з кім такую бяседу жывую разьвялі?

— Ха-ха-ха! — няўжо ты пачуў?

— Вось калі! Дык яшчэ ля Сёмкі чуваць.

— Ну, ну, зайдзі, зайдзі, — годзі жартаваць.

— Калі так, то заскочу. Хоць і сьпяшыў да хаты, але, калі цётка Мікалаіха просіць — трэба ўважыць; дамашнія хай прабачаюць мне — на тое-ж нядзеля, — пажартаваў ён.

— Вядома, я-ж і кажу, — падмацавала Марта.

Пакуль яны гутарылі, Зося і не паказалася ў акне. За тое, калі толькі Пятрусь пераступіў парог хаты, як яна кацёлкаю саскочыла з лавы, прыбегла к мыцельніку на сустрэчу яму і завіляла лісіцаю.

— Ну, мой госьціку родны, ну, кумочак, што добрага скажаш? — лепятала жартоўна Зося, закінуўшы на Пятрусёва плячо руку.

Яна была адзета ў белае, з маленькімі пралесачкамі, лёгкае плацьце, сьцягнутае ў паясьніцы шырокаю машастоваю стужкаю; два канцы стужкі зьвісалі між хвальбон да самага краю падолу. На грудзях, паўз шыю, вымулёўваўся шырокі торс, выстаўляючы к сонцу маладое, здаровае поўнае жыцьцёвай сілы, цела. На ядвабнай жыжцы чырвонае мулі, вісела маніста караль, а ў самым тоўстым радку іх выдзяляўся сярэбраны, з сіняю жуковінкай, мэдалік. Рукі яе былі аголены чуць не за локці і красаваліся смуглаю загараю. А на твары, так і трапятала, так і бегала заварожлівая ўхмылка; Пятрусь ня мог адарвацца, дый годзі, уталопіўшыся ў красуню.

— Адкуль-жа, лыцар, клыпаеш?

— А на што ведаць?

— Не, па-праўдзе, скажы, Пятрусю, — ужо сур’ёзней папрасіла Зося.

— Ад Сымонавай Аўдоцьці, — пасьмяяўся Пятрусь.

— Ой, глядзі, скажу Гэлі, то будзе перцу.

— Не баюся!

— Ды ты ўсё хлусіш?

— А ты вельмі хочаш знаць?

— Вельмі.

— Ну, дык скажу: быў У Рыгора, у Стэпінавага Рыгора, — з прыціскам на слове «Рыгор», адказаў Пятрусь і пачаў сачыць за Зосіным тварам. Ён заўважыў, як Зося, пачуўшы гэта, раптоўна зьмянілася: украдкай зірнуўшы на ўсю пору сьмяхлівую мацеру, яна ўздрыганула ад радасьці і ні то з цікавасьцю, ні то міжвольна вымавіла:

— Прыехаў?!

— Прыехаў.

— Рыгор прыехаў, ты кажаш? — у сваю чаргу запытала Марта.

— А, мусіць, Рыгор! — спакойна адпавеў Пятрусь.

— У госьці, ці назусім?

— Жаніцца: думае к вам у сваты прыйсьці, — пажартаваў Пятрусь.

— А, няхай ты залядзейся, няхай, як у цябе ніколі нічога не дапытацца, — таўхнуўшы яго ў плечы кулаком, пракрычала Марта і за нечым выбегла ў сенцы.

Ды і Зосі Пятрусёў жарт прышоўся не панутру: яна ні то засаромілася мацеры, ні то ўспомніла апошняе наведваньне Васіля, і кінуўшы галавою, адхілілася к вакну.

Пятрусь пацяў плячыма: сказаныя словы яго нічуткі ня смуцілі, і ён ні каліва ня каяўся, што іх сказаў.

Карыстаючы на хвілю запанаваўшаю ў хаце сьцішшу, ён некалькі раз прайшоўся па хаце і прасьвістаў матыў «Варшавянкі».

— А, ты ўжо сьвістаць, чарцяка! — адчыняючы дзьверы ўшчунула яго Марта, махаючы закасанымі па локаць рукамі.

— А што-ж мне рабіць? Адна ўцякла ў сенцы, другая адвярнулася к вакну, а мне хіба моўчкі сядзець? Харошы госьць, нечага сказаць.

— Уй, уй, каб ты лопнуў, каб ты! — раптам адхіліўшыся ад вакна і стукнуўшы далоняю па сьпіне Пятруся, праляпятала Зося.

Пятрусь ёмка абхапіў яе рукамі, прыціснуў на квадранец к сабе, потым вырваўся і адбег к печы.

— А мо’ ня праўда, га?

— Не шалеце, не шалеце…

— Ну, дык будзе… А ці пойдзеш сёньня гуляць, Зося?

Зося крыху памаўчала, потым адказала:

— Ня ведаю, вось Волькі Ярмалаішкі чакаю.

— А з ёю к Ліню пойдзеце?

Зося паглядзела на мацеру.

— Хто яго ведае. Як мама дазволіць. Далекавата, але парадзімся з Волькаю.

— Ой, чаму: і маці пусьціць, і Волька захоча. Прыходзьце; прыдзем туды і мы: я, Сёмка і Рыгор; Гэля таксама казала, што прыдзе.

— Вы пусьціце яе к Ліню, цётка? — запытаў ён Марту.

— Чаму не, галота хоць у балота, — адказала тая з гіроніяй…

— Вось бачыш, прыходзьце, няпрыменна…

— Траха што пры… Нехта, здаецца, дзьвярыма бразнуў?

— А, а, на іх дохлае, на іх, гэта ўжо сьвіньні. І чорт іх ведае, што з гэтымі дзьвярыма стала: няўшчыняюцца ды годзі. Эх, эх, вот калі гаспадар! Не ўпрасіць яго паправіць клямку, — сярдзіта крычачы, кінулася Марта ў сенцы.

— Ну, і я пайду… Прыходзь Зося…

Пятрусь яшчэ нешта сказаў, але крык Марты заглушыў яго, і Зося не рашчула. Падышоўшы к акну, яна ўгледзела, як ён хутка падрабязіў за гору.

IV

А ПРАЗ ПЯЦЬ ХВІЛІН, ня болей пасьля ўходу Пятруся, да дому вярнуўся Мікола. Сёньня ён не пасьпеў паабедаць, як кудысь вышаў і цэлы дзень не паказваўся. Марта, седзячы з Зосяю ў хаце, не адзін раз перабівала гутарку ўспамінам пра мужа: «Ай, ай». Ну, і дзе-ж ён дзеўся сёньні, гэты наш бацька?» Зося цікавілася гэтым ня так востра, як маці; і на запытаньне адказвала гультайным кіўком галавы.

І толькі Мікола пераступіў парог, Марта, як бачыш, павесялела; заварушылася, забегала, ня спускаючы з яго свайго ласкава-апытальнага ўзроку, якога ён ня змог спакойна перанесьці і змушан быў чуць прыкметна ўхмыльнуцца нейкаю патайною, хоць і мяккаю ўхмылкаю. Марта адказала на гэта раскацістым рогатам:

— Дзеж-ты быў цэлы дзень? — запытала яна мужа.

— А табе цікава ведаць?

— Вядома, што цікава!

— Калі цікава, то вось-жа не скажу.

Зося нібы ня чула гэтых перагавораў: яна спакойліва, цішком сядзела на лаве, абапёршыся локцем на стол і моцна над нечым думала. Пасьля раптам, быццам хто яе настроіў, усхапілася з мейсца, сарвала з вешалкі хустку, ускінула яе на плечы і выбегла ў дзьверы. Гэта ўсё яна зрабіла так хутка, што нават бацькі ня ўсьпелі агледзіцца, як яе ня стала ў хаце.

— Зоська, пачакай! Вячэра-аць будзем, — пазваў Мікола.

— Я скора вярнуся! — ужо з двара адгукнулася Зося.

— А я і ня скмеціў, калі яна вышмыгнула, — набіваючы пальцамі люльку, а вочы ўшчэрыўшы ў капшук з тутунём, ні то жонцы, ні то самому сабе, праказаў Мікола.

Па яго міне, па голасу і па Міколавай няўстойлівасьці на нагах, Марта зразу дагадалася, што яе муж ня без граху, што ён ня абмінуў сёньні чортавага зельля. Як кабета дужа скнарная, хцівая-ж бяз меры і на дзіва скупая, яна раптам так і ўскіпела ад злосьці: ды чаму ён так не шануе грошы?.. Хоць такія выпадкі ў іх хаце трапляліся гады ў рады, толькі сьвятамі, ды ў гадзіны бясед, але патом гэта ня зьмірыла жаднае кабеты, у якой цалкам засталася паганая натура Зэкавага котлішча, і кожны раз яна ўпікала Міколу. Праўда, Мікола зусім мала патураў на яе выгавары і часта сьмяяўся з таго, што яго, прыкладна пуцёвага чалавека, ды жонка на пуць наставіць хоча. На ўкоры Марты ён адказваў жартамі і ўрэшце заўсёды канчалася мірам. Дзякуючы гэтаму, асобнай грызьні і сваркі ў іх хаце ніколі ня было.

І сёньня, калі яшчэ Мікола толькі ўзяў першую чарку ў рукі зусім няжданна стрэўшыся з Васілём Берагам, то ўжо ведаў, што яму адказаць жонцы.

Міколаў сьмех быў іх зьмірыцелем, і Марта перш хацела ўшчаць гутарку, а потым памякчэла і выгнала з галавы злую думку. Нядзеляю, верыла яна, грэшна злаваць ня толькі на свайго роднага ці блізкага, а нават і на чужых людзей, і ў яе грудзях раптам абудзілася новае пачуцьцё к Міколе: ёй захацелася падыйсьці к яму, абняць яго, пацалаваць і папрасіць прашчэньня. Перш ужо Марта намерылася гэта зрабіць, потым разам нібы сумелася і ніяк не магла адважыцца. Ёй стала няёмка: яна апусьціла голаў і задумалася. Але хутка яе выручыў сам Мікола: набіўшы люльку і прыпаліўшы вугальком з ямкі, ён падстутіў к Марце, палажыў ёй на плечы руку і задавалёна ды весела праказаў:

— Хочаш, я цябе пацалую?

— Уй, уй, адкасьніся!

— Маўчы, прашу я! — і Мікола ёмка цмокнуў жонку ў выпуклы лоб.

— А ты ведаеш, Мартуля, з-за якой прычыны я сёньні крыху пахмяліўся? Ведаеш? Адгадай, калі ня ведаеш! Га?

Марта сьпярша маўчала і моўчкі адступіла крокаў два ад мужа, потым разам ухмыльнулася, падняла голаў і запытала:

— А па якой?

— Ды гэта, ведаеш, Васіль Бераг сустрэў мяне на рынку, скора я выйшаў з дому, ды кажа: «хадзем, хіба, цесьцю, ды пасьнедаем крыху». Я перш адказваўся, але ён так прыстаў, што нельга было адгаварыцца і я мусіў зайсьці з ім к Піню. Зайшлі гэта мы, вось Васіль, нічога ня кажучы, паўбутэлькі на стол, а далей закускі. Перш па чарцы, потым па другой. Загаварыліся… Адкуль не вазьміся — прыйшоў Хлёр ды яшчэ паўпляшкі — і цэлая бяседа. Вось за гарэлкаю Хлёр і зварачаецца ка мне з гэткім пытаньнем.

— Я, кажа, браце-Міколе, маю к табе важны інтэрас!

— Выкладайце, кажу, яго на далонь.

— А вось, кажа, ці ня пара стаць нам сватамі? Я думаю гэтага — паказваючы пальцам на Васіля, — кажа, хлопца жаніць на тваёй дачцы; думаю і сур’ёзна думаю. Я яшчэ так тыдзень у суботу мерыўся прыйсьці к табе ў сваты, але адлажыў не некі час… Ну як думаеш? Што скажаш?

— Чаму не, — адказваю я, няхай бог спрыяе.

Як толькі сказаў я так, дык мой Васіль і сам ня свой ад радасьці: абвісае гэта на шыю, заве бацькам і толькі; а Хлёр, таксама цалуецца бясьсьціханьня… Вось падумай, Марта, як-жа пры такіх умовах ня выпіць? Будзь-бы з табою такі выпадак, як-бы ты зрабіла?

Марта крыху памаўчала, весела гледзячы Міколу ў вочы, а потым мякка праказала:

— Так-то так… Але… а нам такі і ўпраўду трэба падумаць… Бадай Зосю і пара ўжо замуж аддаваць…

— Ого-о! Чаму не, — адабрыў Мікола.

— Вось бачыш… А калі аддаваць, то трэба ведаць і за каго… Надоячы мне Арына Самусёва казала, як сакрэт, што Берагі няйначай думаюць посьлязаўтра прыйсьці к нам у сваты. Ліха іх ведае, мо’ і ўпраўду ўсё…

— А наша Зоська, відаць, ня дужа гоніцца за Васілём. Вунь, ведаеш, Стэпін Рыгор у яе на вуме. Вось і нядаўна забягаў к нам Пятрусь Прахораў і нешта балхвіў, што быццам-бы хоча і Стэпа пытацца нас, ці мы ня згодзімся аддаць Зосю за яе Рыгора. Папраўдзе сказаць, Рыгор сам сабою хлопец ня брыдкі, толькі…

Марта разьвяла рукамі.

— Э, не, не, галубка, ты з гэтым маўчы-ч-ч! Што Рыгор, які там Рыгор, — сур’ёзна адказаў Мікола: — Ці-ж нам рацыя згадзіцца сваю Зосю за яго аддаваць? Гэта-ж значыць — бясчэсьціць сябе і весь наш род!!! Эт, дзіўная якая! Каб мы, Прыдатныя сталі сваякамі нейкай там Стэпы? — ніколі, ніколі! Я, дзякаваць богу, яшчэ з вума ня сышоў і ведаю, і бачу, куды і як пахіліць свае справы. З вума ня выжыў… Вось хіба — Рыгор! Дурніца, і ўляпала чорт ведама што… Дроў ніколі не насіла з лесу на плячах, дык папрабаваць хоча. Не, не, гэтага ня будзе, хай сабе ня думае. І ты, глядзі, не патурай ёй…

— Не, не, я згодна з табою, — падтрымала Марта.

Ці згодна яна была з ім, ці не — дагадацца было вельмі трудна, калі-б судзіць па яе твару; скарэй можна было паверыць, што яна толькі суцяшае, калі кажа, што згодна, а суцяшае таму, што Мікола зразу на сур’ёз паставіў справу.

Мікола важна праходзіў па хаце то ўзад, то ўперад і кожнае слова выгаварваў так цьвёрда, з такім націскам, што і сумненьня не магло закрасьціся, каб ён згадзіўся пераіначыць свае думкі, або каго-небудзь паслухаць, ці ўважыць староньняй просьбе.

Марта ня раз чула ад Зосі, што яна не ўважае Васіля нізваньня і нават слухаць ня хоча аб ім, калі толькі не напомні. Колькі раз было, што Марта старалася разуверыць дачку, але нічога не памагала; ёй думалася (бач, толькі гэтым суцяшала сама сябе Марта), што дачка капырсьніцца толькі датуль, покуль справа не пастаўлена на сур’ёз, што далей можна будзе яе ўгаманіць, але ўсё-ткі Рыгора лічыла вялікаю стрэмкаю. Падумаўшы крыху, яна абярнулася да Міколы:

— Ну, а што ты з ёю парадзіш, калі яна ўпнецца і не захоча ісьці за Васіля ды і годзі?

— Я? Я?І!. што зраблю я? — злосна вырачыўся Мікола: — Што я зраблю з ёю?.. Ты ўжо, галубка, мяне не навучыш таму, я сам добра знаю, што з ёю зрабіць, знаю… А пакуль тое зраблю, то найперш, як ты, так і яна, не забывайце таго, што я ёсьць гаспадар у хаце, твой гаспадар і яе бацька; глаўнае — яе бацька… А з гэтага ясна, што толькі я павінен кіраваць усім… Ці-ж то можна, каб мяне ды не паслухала маё дзіцё? Каб мае, яе бацькі, волі ды я ня мог праявіць над сваім дзіцём? Што-б то тады было-б! Хоць бяры ды ідзі тапіцца… О, не! Я ўжо даўно рашыў, што покуль буду жыў — буду цьвёрда стаяць на сваём…

К канцу гутаркі Мікола так падняў голас, што выходзіла не гаворка, а крык: быццам-бы ён ня з жонкаю радзіўся аб сваёй дачцы, а сварыўся з шальмоўскім гандляром, які ашукаў яго на цэлую сотню рублёў. За гэта казала і тая сур’ёзнасьць, якою агарнуўся яго твар: падняліся к верху бровы, зморшчыўся лоб, запыхалі агнём вочы, заскіжаталі зубы, а за ўсім — стук кулака праводзіў усё гэта.

Круты нораў Прыдатных Марце за дваццаць два гады яе замуства за Міколам быў добра ведам; ніводная маршчынка на лбу, ніводная ўхмылка ў куткох мужавых губ ня былі ёй незразумелымі. Вось і на гэты раз Марта змаўчала — хоць не ад таго, каб збаялася гаспадара, ці засердавала на яго, а з-за таго, што ёй стала цёмна і глуха блізкае наступнае сям’і. Дагэтуль усё йшло, як па масьле, як і трэба было, а тут разам, ні адтуль, ні адсюль, пачаў у яе думках завязвацца цесны і блытаны вузел і яе, хітрую і пранозаватаю кабету, казлытаць-мучыць нейкім трывожным сумненьнем і нагальным запытаньнем: «Усё-ўсё праз Зосю! І так неўспадзеўкі! Сваё дзіця і столькі клопату! Зося-ж ня хоча, а ён настане, што-ж тады будзе?»

Марта, як маці, глыбей і мацней за Міколу любіла дачку, яскравей і чутней адзнавала даччыны радасьці і мукі, а ад гэтага больш і гарачэй жадала ёй шчасьця; затым яна з большай асьцярогаю глядзела на ўсякія пляны, якія дужа лёгка, але з малою асьцярогаю, будаваліся яе рызыкоўным і хванабэрыстым Міколам. «Добра то добра аддаць Зосю за Васіля: і багацьце, і знатнасьць, і ўсё-усё; толькі-ж трэба ведаць, што яна яго… не шануе… Ну, а гэтага, Рыгора, бач, хоць і любіць — толькі, — мука адна будзе, а ня жыцьцё… У нас яна прывыкла к мяккаму хлебу, а там», — думала Марта, і перш ёй не хацелася пра гэта гаварыць, а потым ня стрымалася і праказала мужу:

— А ведаеш што, Мікола?

— Ну?

— Я ўсё такі думаю адно: нам трэба ўгаварыць Зосю, трэба перш уверыць яе, а тады ўжо крутыя меры прыняць… Вось калі толькі яна захоча, дык чаму-ж ня выдаць за Васіля! Як я буду рада гэтаму!.. Трэба няйначай папрабаваць угаварыць, — няпраўда — здасца… Ну, а калі ўжо ўпнецца — тады можна будзе і на іншыя рады пайсьці…

— Э, пакінь! Нашла каго ўгаварваць! Гэта-ж яшчэ дзіця… Як-то не захоча? Чаму не захоча? А калі я, бацька, захачу? Павінна і яна захацець! — ня ўнімаўся і не адходзіў ад свайго Мікола.

— Эх, і дзіўны ты, дзіўны мужчына! Непамяркоўны ты чалавек, як я бачу! — расьцяжна, матаючы галавою і разводзячы рукамі, прамовіла Марта; зварушылася з мейсца і прайшла к мыцельніку.

Мікола нічога не адказаў: ён над нечым нібы прызадумаўся і, абапёршыся на стол, апусьціў голаў і маўчаў.

Марта выбегла пазваць Зосю. Зося стаяла ў гуртку дзяўчат ля Сёмкінай хаты. Пачуўшы мацерын окліч, яна хутка адлучылася ад сваіх таварышак і пабегла да хаты.

— Такі не дачакаліся, пакуль сама прыду, — заўважыла яна на бягу, параўняўшыся з мацераю.

— А вядома, што не! — суха адказала Марта, — вось павячэраем, тады хоць на цэлую ноч; ніхто табе і слова ня скажа за гэта; а павячэраць то трэба разам.

— Няўжо-ж! Яшчэ бок! А вы мо’-б хацелі, каб я і нядзеляй трымалася за ваш хвартух, — задзёрыста адказала Зося.

— Ну, годзі вышчарацца! Кінь людзей сарамаціць! — спыніла яе Марта і прычыніла ды заткнула за сабою вешніцы.

Зося ўбегла ў хату і зразу заўважыла, што бацька сярдзіта настроен. Ён ня даў ёй нават сесьці за стол, як суха загаманіў:

— А ведаеш што, Зося?

— Ну?

— А вось што; выслухай толькі: к нам думае днямі прыйсьці ў сваты Васіль Бераг.

На яго твары паказаласся чуць прыкметная ўхмылка. Зося-ж маўчала.

— Як ты думаеш? выйдзе з гэтага толк, ці не?

Зося далей маўчала: яна гэта запытаньне пачула ад бацькі першы раз за ўсё сваё жыцьцё, і яго навіна, і голас, якім бацька яго вымавіў, і ўсё тое, што таілася ў слове «замуж», моцна ашаламаніла Зосю. Яна зразу не магла нічога адказаць бацьку, нават ня ведала, ці адказаць яму на гэта. «Замуж! Васіль!» гэтыя два нечаканыя, няпрошаныя, неспадзяваныя словы, так ускалыхнулі ўсю яе істоту, узбаламуцілі думкі, што цяжка было аглуздацца. Тут сьвята, Рыгор, спатканьне з ім, — а побач Васіль, замуж, будні! Дайце літасьці! Хоць яна бокам і чула да таго-сяго, што Васіль думае к ёй прыслаць сватоў; хоць і маці ёй раз напамінала аб гэтым, але Зося нічому не патурала, усё прапускала скрозь пальцы, лічыла нясур’ёзным, далёкім, тым — што калі і павінна быць, — то ня так скора, ня ўрочана… А тут — на табе — як гром з яснага неба! Звалі вячэраць і яна барджэй прыбегла, бо трэба адбыць гэтую павіннасьць і пайсьці на вуліцу да Гэлі, а з тэю да Ліня, дзе будуць хлопцы і дзяўчаты, куды прыдзе і Рыгор. А тут яе спатыкаюць такімі прапановамі: Васіль! Замуж! Яна сёньні цэлы дзень занята Рыгорам, якога так прагла прычакаць, ня бачыўшы так доўга, а ёй… Які ён стаў? Шо ён думае аб ёй? Ці ня ўсумніцца яна пры першым спатканьні з ім пасьля доўгае разлукі? Усё гэта запаўняла яе думкі, усім гэтым Зося толькі і жыла… Чаму-ж к ёй набіваюцца з Васілём? Што для яе Васіль? У сьвята ды думаць аб буднях, улетку аб зіме — ласьне гэта можна; ласьне не баліць сэрца? Зося гэтага сабе не дазволіць! І яна маўчала…

А Мікола задуменна то пазіраў на дачку, то адварочваўся на хату, то ізноў кідаў вачыма на Зосю. Яму рабілася млосна і ён злаваўся чаго яна маўчыць ды сумуе? Няўжо такі і па праўдзе думае пайсьці наперакор сваім бацьком? Не, гэтага не павінна быць, ёй Мікола ні за што ня ўступіць! Дачка павінна слухаць бацькі, павінна споўніць бацькаву волю.

«Не, ні за што не папушчуся, на сваём пастаўлю!» рашыў Мікола і тут-жа ўзьняўся з мейсца, павярнуўся да Зосі і вось-вось намерыўся штосьці сказаць, як раптам бразнулі дзьверы і вясёлы лепет Тэклі, убегшай у хату, спыніў яго і заставіў змаўчаць. За дзяўчынаю ўвайшла і Марта. Мікола абярнуў узрок да жонкі і таксама памкнуўся штосьці сказаць, але і тут асекся. Толькі матнуў галавою і сеў ізноў пры стале.

Марта нічога не западозрыла і ў сваю чаргу маўчала. Толькі адна Тэкля ня ўнімалася.

— Тата, га, тата, а заўтра хто павядзе каня? — запыталася яна.

Гэта Міколу зьмягчыла настрой: ён абярнуўся к дачушцы і ахвотна адказаў:

— Заўтра папросім Юзіка, а ты пагуляеш дома.

Маленькая Тэкля весела ўхмыльнулася і барджэй палезла за стол, прысела на каленях і пачала чакаць вячэры, перадаючы ўзрокі то ў мыцяльнік на мацеру, то на нудную, заклапочаную сястру. Больш яна ўзіралася на Зосю: ёй рабілася незразумелым, чаму такі сёньні, нядзеляй якраз, калі ўсе, каго яна ні бачыла на вуліцы і на рынку, такія вясёлыя, гаваркія, а Зося хмурная, жудлівая, маўчалівая? Хто яе пакрыўдзіў?

Тэклю так цікавіла гэта, што яна не магла змаўчаць, каб не праканацца. Падсунуўшыся блізка да Зосі, яна з асьцярогаю кранулася яе рукі і цішком прашаптала:

— Што з табою, Зоська?

Зося змаўчала, толькі ўкосным узракам кінула на сястрыцу ды зноў зрабіла нудную міну. З гэтага Тэкля выявіла, што Зося пэўна і на яе сердзіцца, і задумалася: сваім дзіцячым розумам яна не магла дайсьці, за што-б на яе Зося так моцна злавала, што і гаварыць нават ня хоча? «Здаецца — прыпамінала яна — я ёй сёньні нічога такога не зрабіла, нават слова брыдкага не сказала. Няўжо яна бяз прычыны? Дык чаму-ж бяз прычыны?»

Ёй стала горна і крыўдна; адсунуўшыся ад Зосі, Тэкля плаксіва праказала:

— Дык чаго-ж ты на мяне злуеш? Што я табе зрабіла?

— Не чапай мяне, — агрызнулася Зося.

— А яй-яй! Пані гэткая! і аказацца нельга! — і маленькімі кулачкамі Тэкля выцярла ў сініх вочках заблісьцеўшыя сьлёзы.

— Што ўжо там за задзёры? — умяшалася Марта, уладваючы вячэру.

— Паненка наша нешта ня ў ласцы сёньні, — укалола сястру Тэкля.

— Чаго-ж ёй не хапае?

— Ня ведаю… Капырсьніцца нешта!.. — ваткнуў Мікола: — чаго ёй не стае, чаго не хапае — то яна і сама ня ведае. Вось толькі намякнуў ёй аб Берагох, дык гэтым так уразіў, што быццам язык адцяў.

— О, хванабэрыя вялікая! — у руку мужу падказала Марта.

— І дзе яна набралася яе? На што лепшае дык ня сквапна, а на гэта — адразу… Эй, дачушка, мая! Рана ты пачула ў сабе моц, як я бачу!.. на нядобрае гэта верне-э…

Мікола перамяніў голас.

— Ты ўсё думаеш, Зоська, што мы табе ліха хочам, ці знарок на цябе бяду наклікаем, калі хочам паставіць на сваём? Эх, эх, дзіўная ты! Мы, твае бацькі, дабра хочам табе; мы цябе ніколі на дурное не папхнём. Мы… мы заўсёды стараліся для цябе лепшага. Васіль будзе цэлая знаходка, як для цябе, так і для нас; гэта-ж цэлы скарб адкрыецца табе. Падумай толькі, нябога! Бераг! Жарты сказаць! У адным гэтым слове хаваецца столькі паважнасьці, столькі самавітасьці, што ўсім на завіду; хто ў мястэчку, а хто і ў ваколіцах. Падумай ты, пасудзі ў сваёй галаве! Бе-ра-гі-ы!..

Мікола важна правёў пальцам па лбу і пацягнуўся ўсім целам, нібы гэтым хацеў прыдаць большую вагкасьць сваім словам. Але Зося імі ня тронулася нізваньня, прапусьціла іх між вушэй. У бацькі свой рашчот, а ў яе свой — хто-ж можа ручыць за тое, чый вярнейшы? Бацьку — бацькаў, Зосі — Зосін. Ці-ж гэта разгадка? І Зося ведала аб гэтым — затым і аставалася пры сваіх думках.

— Вось пакуль суд ды справа — наце вячэрайце! — падаючы на стол міску падагрэтай капусты, ад якой востры смачны пах напоўніў зразу ўсю хату, прамовіла Марта.

На гэта ніхто нічога не адказаў, і Зося, ня ждучы, покуль бацька накроіць хлеба, дастала сама толькі што пачаты бохан, адламала акраяц і ўсмак прынялася есьці.

Тэкля, гледзячы на яе, старалася не астацца. Усмак елі і Мікола з Мартай.

Пакуль канчалі першую страву, ніхто не прамовіў і слова, быццам усім так сьпешна трэба было есьці, што дорага была кожная хвіліна. Толькі тады, калі Марта прыняла са стала зусім парожнюю міску і пашла з ёю ў мыцельнік за другою страваю, Мікола аблізаў лыжку, акуратненька палажыў яе на стол і, карыстаючыся вольным часам, праказаў да Зосі:

— Па праўдзе, дачушка, скажы нам: згодна ты прыняць сваты ад Васіля, ці не? Нам-жа хочацца заўчэсьне знаць. Скажы, Зоська?

Зосю гэта як нажом пырнула. «Значыць на сур’ёз?» Яна так і пачырванела ад злосьці, так і затраслася:

— Ды адкасьнецеся вы ад мяне з гэтым Васілём! Ушалопалі ліха ведае што! Васіль, Васіль! Чхаць я хачу на яго і на яго сваты. Вам дорага яны, дык…

Зося хацела пусьціць лаянку, але стрымалася. Мікола да таго раззлаваўся, што ажно пабялеў і як у сударзе затрапятаў; ня мог нават уседзець на мейсцы і вылез з-за стала.

— Ці ты чуеш, Марта? Ці ты, маці, чакала? Ці я табе не казаў? Ласьне можна патураць ёй, га? Ласьне можна здавацца? — голасна, проста крыкам, падступаючы к жонцы ў мыцельнік, гукаў Мікола.

— Праўда, церасчур ужо зазналася… Ну, супакойцеся крыху… ідзі садзіся, Мікола… Павячэраўшы…

Мікола павярнуў да стала, але ня ўнімаўся з крыкам:

— Дык калі-ж ты так, дык й я так! — гразіўся ён Зосі, садзючыся за стол: — Знай-жа, галубка, што ты зробіш так, як я захачу, як я пастанаўлю, а не як ты…

Ён грукнуў кулаком па лаве, ажно Тэкля падскочыла.

— Будзе… яшчэ рана табе муштраваць нас; яшчэ рана хамут на шыю надзяваць… Пачакай, пабачым…

Зося маўчала: яе брала за жывое і ёй хацелася яшчэ раз якім словам кальнуць бацькоў, але нешта стрымала, заставіла змоўчаць, затаіць злосьць у душы. Яна прыняла выгляд, што быццам нічога не прыкмячае, што нібы гэта ня к ёй нават гаворыцца. Прыгнуўшыся над міскай, яна старалася чым скарэй кончыць вячэру і ўцячы з хаты, каб ня чуць нічога і ня бачыць.

Ёй усё гэта было адваротна і надаедна. Ці-ж яна думала? Ці-ж дагадвалася? Адкуль навісла над ёю гэта цяжарная ўдушлівая духата, засмуціўшы яе вочы, здавіўшы сэрца, прыліпшы да ўсяго цела. Цяжка, брыдка на душы!..

Ня помнячы, што рабіць, Зося вылезла з-за стала, падыйшла да ложку і прыпынілася, тут-жа забыўшыся, чаму і па што яна сюды падыйшла. Потым быццам ёй хтось шапнуў, што тут ляжыць яе паўсачак, што яна падыйшла яго ўзяць. Зося накінула яго на плечы, ды выбегла з хаты.

На вулцы, ўжо зьмеркла. Чэрвеньская ноч сходзіла на землю ў дзіўным пакою, у ружовых, смуглаватых затухаючых отблісках зайшоўшага сонца, у белай пары, якая паднімалася з зарэчных паплавоў, як кадзільны дым, ціха і далікатна. Змрок у вочавідкі гушчэў, выпаўзаючы з усіх куточкаў ды прытулачкаў, распаўзаўся сьмялей і сьмялей. Цёплы і пахучы здэцца, гэта ён выносіў з сабою на вольнае паветра з ачышчаючаю пыл вільгацьцю і лёгкасьць, і пах, і спакой.

— Куды-ж мне пусьціцца? — сама сябе запытала Зося, выткнуўшыся на вуліцу; і толькі што ўзялася разгадаць, як раптам пачула:

— Куды ты?

Гэта аклікнула Гэля, якая прытаіўшыся стаяла і чакала Зосю; Гэля з квадранец назад, як падыйшла к вакну; Прыдатныя яшчэ вячэралі, і яна мусела пасядзець, пачакаць Зосю. Стукнулі дзьверы — Гэля настаражылася.

Заўсёды вясёлая, рэзвая і смышлёная, чорная смуглянка, з бяздоннымі вачамі і прадаўгаватым носам на белым, армянскага тыпу твары, яна яшчэ выдавала сябе бядоваю жартоўніцаю. Заўсёды над кожным яна адпальвала яку-небудзь шутку. Паджартавала яна і над Зосяю.

— А каб цябе прогліца, каб цябе! — выклялася Зося на Гэлю, пачуўшы раптоўны крык і садрагнуўшыся, як асіна ад зьненацкасьці.

Гэля покатна зарагатала.

— Табе сьмешна, дурніца, а ў мяяе душа ў пяткі ўскочыла.

— А яй-яй, няўжо?

— Ну, куды пойдзем, — запытала Зося.

— Вядома, што да Ліня, — адказала Гэля.

Пабраўшыся за рукі і ссунуўшы касынкі на плечы, яны з ціхім напевам пусьціліся ўздоўж вуліцы, проста да рынку.

V

ЗАСНУЎШЫ, Рыгор так смачна спаў, што нават ніводнага разу не перавярнуўся з боку на бок, ня хроп, як заўсёды, нават, здавалася, і ня дыхаў, хоць было відаць, як яго шырокія здаровыя грудзі, грудзі зусім не дваццаці двух-гадовага хлопца, а саракалетняга мужчыны, як гэтыя грудзі мерна ды паважна падымаліся, ды апускаліся. Адна яго рука ляжала так, што пальцамі трымала вуха, а локаць выдаваўся на хату: другая рука была працягнута ўздоўж усяго цела, траха не да самых кален проста выцягнутых ног. Коўдра прыкрывала яго да самае галавы і ляжала весь час так, як палажыла яе маці. Хоць у хаце і гудзелі мухі, але ніводная як згаварыўшыся, і не пасягла садзіцца яму на твар, ці на руку. Многія нават і не падляталі блізка, а каторая зьнянацку спускалася, то толькі, здавалася, каб паглядзець на яго поўнае, маладое ліцо.

Стэпа, прылёгшы каля печы, спала ня так смачна, ня так спакойна, як яе сын. Старыя гады, пакутнае жыцьцё, аднялі ад яе гэта. Некалькі раз яна паднімалася з полу, праходжвала па хаце, падыходзіла да сынавай пасьцелі, умільна і спачувальна ўзіралася ў яго заплюшчаныя вочы, абвітыя сьветла-шэрымі дугамі броў, у роўны, стройнага абрысу нос, у поўныя губы, у белыя валасінкі вузенькіх вусікаў. Узіралася подаўгу, запойна, і ў яе мацярыных грудзёх кіпелі хвалі невыказанай, нязьмернай, неапетай нікім у канец любові і к свайму адзінаму сынку. Гэта яе любоў разьлівалася па ўсім целе, кіравала ўсім чуцьцём і думкамі і неабачным, схаваным ля вачэй праменьнем пераходзіла з яе істоты ў Рыгоравы. Ёй, Стэпе, перацярпеўшай столькі нядолі і пагарды і дажыўшай да таго, што яна мае свайго абаронцу, які ў кожны момант уступіцца за сваю мацеру, — ці-ж ня вялікае шчасьце, ці-ж ня глыбокая радасьць?

«Чаго хацела — таго і дачакала!» і вольна і бязвольна шапталі яе губы, цюкала сэрца.

І хоць уперадзе бачылася і чакалася старасьць, і хоць зналася добра, што працаваць трэба будзе і тады, мо’ аж да самае сьмерці, бо не працаваць, сядзець нядбайна, — ці-ж можна? — хоць зналася гэта, патом нічуткі ня пужала яе, нічуткі ня суміла яе думак і надзей.

У густым сплёту жаданьняў і радасьці Стэпа прысядала на лаўцы ля вакна, абапіралася барадою на далонь, рукі і глядзела ўперамежку: то на пол, то ў вакно.

Рыгор соладка спаў, — гэта на палу, а на дварэ — бегалі дзеткі, разадзетыя ў чыстыя, а некаторыя і ў новыя танныя гарнітурчыкі, важна праходзілі знаёмыя і незнаёмыя мяшчане і мяшчанкі. Чуўся крык і гоман вотдыхнага вулічнага жыцьця, але ўсё гэта праходзіла паўз яе, мэрам-бы якая далёкая і таёмная здань, мала ёй цікаўная і зусім яе недатычная.

Ад вакна хвіліна ў хвіліну цягнула яе к полу, туды, дзе спаў Рыгор. Стэпе здавалася, што ня толькі яна, яго маці, з усёю істотаю аддаецца сёньні сыну, а і ўся хата, кожная рэч у хаце, усё-усё, што яна бачыць вакол сябе, нячутнай мовай вітае госьця: дзьве вешалкі, палічка ў мыцельніку, вярбінка з-за вакна — уперыліся адным супольным ласкавым узрокам на Рыгора. Калі для ўсіх адпачынак — то для Стэпы ён і сьвята разам!

У салодкім пачуцьці, у праявах ружовых мар, у абдыме надзейных думак Стэпа зусім ня прыкмеціла, як скончыўся дзень і ўцякло сонца з хаты, а на зьмену яму паціхутку пачаў ўваходзіць змрок падходзіўшай ночы. У яе ваччу і бяз сонца ўсё сіяла, радавалася і сьмяялася…

Стоячы ў акне, Стэпа прыпомніла, што Рыгор, лажучыся спаць, прасіў разбудзіць яго на зьмярканьні; успомніла і нібы перапужалася, ці не дала толькі яна пераспаць яму, ці не абманула яго. Адвярнуўшыся ад акна, яна хутка падыйшла да полу, далікатна кранула Рыгоравай рукі і спынілася:

«Шкода будзіць» — прашаптала сама сабе: — «так смачна сьпіць, сынок мой. Але-ж ён прасіў няйначай разбудзіць яго». Потым пачала будзіць, прыказваючы: «Рыгор, Рыгорка! Устань, сынку! Ты-ж прасіў абудзіць цябе». Рыгор моцна спаў і ляжаў яе варушачыся, потым раптам павярнуўся і расплюшчыў вочы.

— Уставай, сынку, — пазвала маці мацней.

Рыгор пытальным узрокам акінуў маці і салодка пазяхнуў.

— Ужо вечар, Рыгорка! Ты прасіў абудзіць! — перасказала Стэпа, бачучы, што Рыгор не ўстае.

— Помню, помню, маці, зараз устану! — адказаў ён і зьлез з пасьцелі.

— Вось выспаўся, дык выспаўся, — задаволена прамовіў Рыгор і пашоў да мыцельніку.

Стэпа дагадалася, што Рыгор хоча памыцца і сьпешна апярэдзіла яго; хапіла пітнічок, выбегла ў сені, начэрпала ў вядры вады і ўнесла ў хату; потым падставіла макацёр і сама паліла Рыгору на рукі.

Рыгор памыўся, выцерся і пачаў апранацца. Стэпа і тут падсабляла сыну, стараючыся паказаць сваімі ўслугамі, наколькі яна любіць і цешыць яго. Але Рыгору ня трэба быхо нічога гэтага, бо ён і так добра адзнаваў і ведаў усё тое, што сядзела ў мацярыным сэрцы…

— Ня турбуйся, маці, я сам, я сам, — стрымлімаў ён.

Апрануўшыся, Рыгор выцягнуў з-пад лавы куфэрак, і, адамкнуўшы яго, дастаў два маленькіх вузельчыкі. Падаючы іх мацеры, ён праказаў:

— Вось вам, маці, гасьцінец! Тут хустачка з кабатом, а гэта — мэшты; а ў дабавак яшчэ гэта, — прыкладаючы з вузельчыкам некалькі зялёненькіх паперачак, праказаў Рыгор.

Расплываючыся ад радасьці, усё гэта ўзяла Стэпа з рук сына, кінулася к яму і моцна і шчыра пацалавала яго ў шчаку.

— Дзякую табе, дзіцятка маё! — толькі і прамовіла.

Далей сьлёзы затрымалі словы, і яна змаўчала.

З паўгадзіны ў хаце было так ціха, што чуваць было, як бзынкалі мухі, як шамацелі тараканы за печчу…

Чуваць было, як два родныя сэрцы, мацеры і сына, цюкалі ў грудзёх, кіпучы хвалямі мацнейшай любві — мацеры к сыну і сына к мацеры.

Рыгор першы загаманіў.

— Дайце мне, мама, перакусіць чаго.

— А чаго-ж табе даць, сынку?

— Што ёсьць у вас.

Стэпа рухава пабегла ў мыцельнік і прынесла на стол кусок тае самае булкі, што ў абед не даелі, а к ёй наліла кубак малака і падала сыру.

— Выбачай, Рыгорка, што больш нічога не прыпасла. Заўтра згатоўлю, — просячы ўважыць за ашчэднасьць, за немагчымасьць чымсь і як найбольш дагадзіць сыну, праказала Стэпа.

— Ды нічога, нічога!! Не клапацецеся вельмі так, маці, — супакоіў Рыгор: — хопіць з мяне, што ёсьць, — дабавіў ён.

Перакусіўшы, Рыгор вылез з-за стала і выйшаў з хаты.

Стэпа прайшла за ім у сенцы, высунула нават голаў на двор і стаяла датуль, пакуль Рыгор не схаваўся з яе ваччу.

Частка чацьвертая

ЧАСТКА ЧАЦЬВЕРТАЯ

I

ХАТА ЛІНЯ стаяла на рагу Тыльнае вуліцы, пры павароце на Магільны перавулак на Лешы. Дарога Рыгору ляжала траха ня цераз усё мястэчка. Да свайго выезду з Сілцоў Рыгор, як і ўсе сілцоўцы добра знаў, дзе знаходзіцца кожная хата, цяпер-жа, пасьля двух гадоў адсутнасьці, ды яшчэ ў вечар, яму цяжкавата было ўспомніць розныя дробязі і тым болей, што за апошнія гады многа чаго пераіначылася ў Сілцох: так, мо’ разоў пяць трапляліся пажары і нішчылі цэлыя вуліцы мястэчка, а адзін самы большы з пажараў, які трапіўся спусьціўшы год пасьля Рыгоравага ад’езду, так расстроіў быўшы да пажару плян Сілцоў, што ня толькі чалавеку ў Рыгоравых умовах, а і заўсёдным жыхаром неяк ніякавата было глядзець на новую перапляноўку Сілцоў. Толькі Рыгор выйшаў з свайго двара і дайшоў да Перасечнага перавулка, як зразу спыніўся і пачаў меркаваць: «Можа яшчэ далей трэба прайсьці па вуліцы, а мо’ сюды павярнуць направа? Ня ведаю!.. Напрапалую — павярну ў перавулак! рашыў ён і павярнуўся тылкам да вуліцы.

На правым ад яго баку, выяжджаючы з Сілцоў, ён пакінуў, наколькі помніць, старую разваленую карчму Лейбы Бляхара, які так любіў свой куток, што не пакідаў прадаваць гарэлкі пад страхам быць задушаным праваленай страхою. Насупроць Лейбавай карчмы жыў другі, знаёмы яму яўрэй Шолам Стрэльба, самы важны майстар-шапачнік. Як на карчме Лейбы, так і на хаце Шолама былі прывешаны шыльды, размалёваныя ўсякімі хварбамі, розных формаў і гатункаў шапкамі ў Шолама і пляшкамі ў Лейбы.

Калі-б хто ня мінаў гэтага мейсца, заўсёды пазіраў на шыльды. Рыгор, сьледаваў агульнаму прыкладу. Ён і цяпер паддаўся гэтаму. Але зірнуўшы на капяжы хат, Рыгор хоць і ў поцемку, скмеціў, што бывалашніх іх прыкрас няма, да і хаты нейкія зусім другія.

І далей Рыгор не пакідаў з цікавасьцю, паколькі магчыма было ўвечары, разьзіраць вакол сябе, патроху пазнаючы і ўспамінаючы некаторыя дэталі Сілцоўскіх выглядаў: вось, здаецца новенькі плот Сюцькі, а вось, бадай, Гляк гумно паставіў, а вунь і напэўна, і Шчыглава хата.

Яго меркаваньні падыходзілі да сапраўднасьці, бо Шчыглава хата, нейкім дзівам зацалеўшая ад вялізарнага пажару, як і калісь, рабіла сабою рог на Перасечным перавулку ля Падаўжной вуліцы. «Цяпер не заблуджу», — уверана падумаў Рыгор, завярнуўшы па Падаўжную, дзе ўжо ён кінуў разглядаць па бакох ды лавіць перамены, а пашоў сьмела і ўверана.

На вуліцы шпацыравала шмат моладзі, хлопцаў і дзяўчат.

Ён пачаў прыслухоўвацца да вясёлае рэзвае гутаркі, думаючы па ёй пазнаць каго-колечы ад знаёмых. Гэта адцягнула яго ўвагу, і Рыгор ня прыкмеціў як зраўняўся з Яўрэйскім перавулкам, які перасякаў толькі адну вуліцу і, быццам, баючыся кагось, зварочваў направа ды ўцякаў у другую.

Гэты перавулак быў новы, праложаны пасьля пажару і Рыгору паказвалася, што ён заменьваў сабою Мокрую вуліцу, якую па новаму пляну скасавалі.

Параўняўшыся з Яўрэйскім перавулкам Рыгор спыніўся: «Нічога ня будзе, трэба запытацца ў каго-небудзь», рашыў ён. Як на тое трэба, з боку сябе ён угледзеў прабягаўшага хлапчука, штось дудунючы сабе пад нос.

— Гэй, хлапец, пачакай адно! — пазваў яго Рыгор.

— А што, дзядзьку, трэба? — адазваўся хлапчук.

— Скажы, браток як гэта прайці на Лешу?

— А, ласьне, вы ня тутэйшы?

— Тутэйшы ня тутэйшы, табе ўсё роўна, толькі скажы.

— А скажэце, скуль вы будзеце? — не згаджаўся пілявы хлапчук.

Рыгор уступіў цікаваму хлапчуку і жартліва сказаў:

— Я Смалінскі.

— А чаго вы прыехалі? — пытаўся далей малы.

— Ня дурыся, шалаплут, та дам капейку на цукеркі.

Хлапчук узрадаваўся і падышоў блізка к Рыгору ды выцягнуў руку. Рыгор дастаў з кішэні капейку і падаў яе хлапчуку.

— Вось ідзеце гэтым перавулкам да канца, потым павернеце на права па вуліцы, затым войдзеце ў другі перавулак, а там ізноў на вуліцу; далей спусьціцеся з горкі і пойдзеце проста-проста да павароту і там пачнецца Леша… — намалоў хлапчук і зьнік.

Рыгору апісаная хлапчуком дарога зразу дапомніла знаёмыя мейсцы, і ён пусьціўся ісьці.

Жукавая вуліца, у якую ўваходзіў Яўрэйскі перавулак, была ціхая і пустая: агонь быў стушаны ва ўсіх хатах, а на вуліцы ня чуваць было жаднаго зыку, не спатыкалася ніводнага чалавека. З другіх канцоў мястэчка даносіліся да яго вушэй стройныя песьні моладзі, крык і выгукі. Рыгор прыслухаўся да знаёмых яму песянь і варочаў у памяці нядаўнае мінулае, зараз далёка адляцеўшае ад яго і не выклікаўшае ў ім тых пачуцьцяў і настрояў, якія яму былі ўжыўны да паездкі і жыцьця ў горадзе. Цяпер ён лішні раз адчуў, што ў яго жыцьці прайшла высокая мяжа, паабапал якое два розных сьветы. Той сьвет, у каторым ён жыў да паездкі ў Рыгу, страціў сваю цнотную цікавасьць, пашарэў і пахаладзеў. Той другі, з якім ён сустрэўся ў шумным бурлівым горадзе, сярод тысяч рабочых, новых для яго людзей, у заводзкіх майстэрнях — гэты сьвет запаланяў яго нутро, заварожваў думкі і пачуцьцё. Рыгор адчуў, што тая прага наведаць Сілцы, з якою ён прасіўся на адпачынак, канцэнтравалася амаль выключна на жаданьні ўгледзецца з маткаю, Зосяю ды з таварышамі. Іншыя мотывы прадстаўлялі сабою нешта нямоцнае, крохкае, аджываючае. Грунт, на якім ён рос і гадаваўся, выглядаў кладкаю, пакладзенаю для пераходу з аднаго берагу на другі. Калі давялося вярнуцца назад, то не для таго, каб гэта паўтараць часта, шкадуючы пакінутага, а з тым, каб яшчэ раз паглядзець на тое што, магчыма, на заўсёды пакідаецца… І раптам прагучэўшая песьня дзесьці ўлева ад яго паказалася Рыгору дужа мізэрнай і ціхай, калі ён перакінуў сваю думку ў грымлівыя сьцены рыскага заводу… «Так, маці, Зося, Сёмка і Пятрусь, якіх мне даводзіцца зараз мо’ апошні раз бачыць у Сілцох», — падумаў Рыгор і пачуў:

— Рыгор! Куды ты?

Рыгор міжвольна адступіўся назад.

— Ха-ха-ха! — пачуў захлёбісты рогат: — Вось, брат, табе горш як Рыга, — праказаў нечаканы жартаўнік, у якім Рыгор адразу пазнаў Сёмку.

— А каб ты аглузьдзеў, як я… Цьфу, каб ты прапаў! — вылаяўся Рыгор: — ці-ж гэта ты знарок дагэтуль стаяў за плотам ды пільнаваў мяне?

— Знарок — не знарок, а гэта табе за тое, што ты такі пэўны. І дзе-ж ты быў так доўга? Заблудзіў, ці якое ліха?

— І заблудзіў і праспаў, што-ж рабіць… Вунь зайшоў у другі канец Жукавай вуліцы, ледзьве выбраўся.

— А ты думаў — жарты? — пасьмяяўся Сёмка.

— Але…

— А мы з Пятрусём ужо прачакаліся цябе і рашылі, што ты ня прыдзеш; на ўсякі выпадак я і вышаў страчаць.

— О, не! Хоць-бы яшчэ гадзіну блудзіў… А Пятрусь дзе?

— Ды там, у Ліня.

— А Зосі няма?

— Чаму не, і Зося там; нават і Бераг Васіль не забыў прыйсьці. Поўная хата хлопцаў і дзяўчат.

— Няўжо і Васіль там? Мусі-быць ён ня ведае яшчэ, што я прыехаў?

— Я зусім іначай думаю: ён за гэтым і прышоў, што праведаў аб тваім прыезьдзе: ён так напужаўся гэтым, бадай што не адстае ўжо ад Зосі.

— Як гэта? — пацікавіўся Рыгор.

— Ды так: не сягоньня — заўтра сватоў пасылае к Прыдатным.

— Няўжо? Ці то можа быць?

— Што? Сумлеваешся?

— Ня верыцца.

— Павер.

— А Зося, як глядзіць на гэта?

— Ды што Зося? тут, брат, ня ў Зосі рэч: тут сам Мікола кіруе ўсім… Па Зосі — ніколі-б гэтага ня было, бо яна яго ня любіць, але, мне здаецца, ня хопіць у яе сілы паперашкодзіць бацькавай волі; сьмеласьці ня хопіць. А бацькі так цьвёрда паставілі зьвязаць яе з Берагамі, што, бадай, ніякія рады не памогуць. Свая хэўра, знатнасьць! Рука к руцэ цягне… Дзедзічы!..

Рыгор задумаўся. Берагі выклікалі ў яго нутру агіду і адваротлівасьць.

— Дык, па твоему, мне мо’ зусім ня варта і мяшацца? — упэўніўся Рыгор.

— Чаму ня варта мяшацца? Наадварот: ты стань так, каб быць плотам, цераз каторы ні за што-б не пераскочыў Васіль. Хай сабе там бацькі таргуюцца ды радзяцца… Я ведаю добра, што Зося да цябе мае найлепшыя адносіны. Павер мне: колькі разоў яна мне прызнавалася, адкрыта, не саромяючыся. Цяпер чакала цябе, як мяшыяса. Толыкі, вядома… местачковая дзяўчына…

Рыгору таварышавы словы лісьцілі і яму хацелася скарэй убачыць Зосю.

— Мне таксама здаецца, што да мяне Зося адносіцца ня дрэнна. Яна мне заўсёды пісала ў лістох, клялася, завярала ў прыязьненным пачуцьці. Але… ты ведаеш сам. Хоць, скажу табе, у мяне і намеру таго няма. Тут ідзецца не на тое, каб мне заваладаць Зосяй! Тут галоўнае ў тым, каб выбавіць яе ад небясьпекі папасьціся ў лапы гэтага паскудніка… Зося — добры чалавек і прыгожая дзяўчына. І было-б крыўдна, каб…

Ды мне ў гэтым выпадку спрачацца з Берагам нялёгка.

— Чаму? Якая прычына ў тым, што ты ня можаш з Берагам паспрачацца? — запытаў Сёмка.

— А таму, што я — пролетар, наймюшчы чалавек, а ён — усё: і знатнасьць, і багацьце. А бяз гэтага ў Сілцох нікуды носа не паткнеш. Чуў, здаецца, як бывала Радзівон нам казаў: «тады я за цябе аддам сваю дачку, калі ты будзеш мець у тры разы больш, чымся яна мае». А што яго за дачка? Ды сам ён зусім нераўня Берагом. А я што? Кожны помніць мяне балаголам, кожны не забыў пастуха.

— Плюнь на ўсё. Што табе бацькі… А ў выпадку чаго і Зося…

— Ясная рэч, — кіўнуў галавою Рыгор.

Сёмка ўзяў яго пад руку і яны прытуліўшыся плячом к плячу пайшлі да Ліня.

У пяці-дзесяці кроках ад іх, у шэрэні ночы, чорнаю сьцяною абмулёўвалася нялапая, у тры акны, выпускаўшая з сябе шырокія пукі сьвятла, хата. З двара, які заварочваўся з вулкі і дугою абгортваў вулічны бок хаты ды падымаўся крыху пад горку, таксама выбягалі вузенькія палоскі праменьня. Роўныя высокія таполі і чорныя маладзенькія густыя ялінкі, што роўненька, уперамежку расьлі паўз платы, агараджваючы двор, стройнай густой сьцяною баранілі з паўдзёнага боку жоўтую саламяную страху ад вятроў і выпадковых пажараў.

З глыбі двара к ім даходзіў звонкі рогат і рэзвы гоман, якія раптоўна мы хвілю-другую, калі хто прачыняў сеняшнія дзьверы, станавіліся яшчэ зычнейшымі, вясёльшымі, а як зачынялі — цішэлі.

— Чуеш, што за ігрышча там? — запытаў Сёмка. — Вось гэта і ёсьць Лінява хата. Дзівіся!

— Гэта?

— Але.

— Ну, дык зразу павернем, ці перш паглядзімо? — запытаў Рыгор, якому ніякава стала ад таго, калі ён падумаў, што ўсе на яго вырачаць вочы і пачнуць ахаць ад яго неспадзяванага прыходу.

— А чаго-ж саромецца, ідзем.

І не пасьпеў Рыгор азірнуцца, як яны ачуліся ў сенцах.

Сапраўды Рыгораў прыход для ўсіх прысутных, апроч Пятруся і Зосі, ды Гэлі, быў зусім нечаканым. У момант сьціхлі песьні, скончыліся жарты, зьбіліся ў кучу скокі і ўсе як адзін, згрудзіўшыся ў гурток, устрамілі вочы на Рыгора. Пятрусь, які перш не хацеў таўхацца ў гурце, таксама пралез к Рыгору і пачаў спавядаць яго за тое, чаму ён спазьніўся і так доўга ня прыходзіў. Пасьля Рыгора пачалі горача вітаць. Нават многія, якіх Рыгор ня помніў і якія Рыгора мала зналі, не адставалі ад усіх. Толькі адзін Васіль стаяў нааддалёк, ля жарон і, адвярнуўшы голаў, задумана азіраў сьцены, столь і чатыры старых аблезшых абразкі.

Рыгора гэта спатканьне лісьціла. Ён не чакаў, каб яго прыходу аддалі гэткую ўвагу. Зьдзіўлена, з няскрытым задавальненьнем ён міла паглядзеў на ўсіх. Але, калі яго ўзрокі спаткаліся з Васілёвымі, то той воража адвярнуў голаў. Рыгор скмеціў гэта і яхідна ўхмыльнуўся.

— Зося! — клікнуў ён, калі ўсе вярнуліся да перарваных гульняў.

Зося падышла і гасьцінна прывіталася.

— Калі-ж ты прыехаў? — запытала яна.

— Сёньня, у абед, — адказаў Рыгор.

— І ўжо пасьпеў барджэй сюды прыбегчы? — сьмяшліва праказала Зося.

— Цябе захацелася ўбачыць, — пажартаваў Рыгор.

— Вось памалу толькі, — адказала Зося: — падзівіся толькі, як вораг твой на цябе пазірае, — пажартавала яна.

Рыгор усьміхнуўся й кінуў вёрткі ўзрок у бок, дзе стаяў Васіль, якому, відаць, было ні да скокаў і ні да жартаў.

— Буду мець гэта на прымеце, — адказаў Рыгор. — А ўсё-такі можа мы выйдзем крыху прайсьціся? — запрапанаваў ён Зосі.

— Чакай, мы зробім так, каб усё вышла гладка: ты пастой, ці пасядзі крыху, а я скажу Сёмку і праз колькі хвілін мы з ім выйдзем на двор, а потым сьпяшы і ты, — растлумачыла Зося.

— А ласьне ты баішся Васіля? — запытаў Рыгор, якому плян Зосі паказаўся крыху прыкрым.

— Не, ай-ай! І чаму ты ня хочаш зразумець? На што-ж, няйначай, каб усе бачылі? Ты-ж ведаеш: назаўтра па ўсіх Сілцох разьнясуць.

— А ты баішся?

— Ня тое, але…

— Дзіўна, аднак.

— Ну, ты-ж бацькоў маіх павінен ведаць.

Рыгор змоўчаў. Зося кінулася ў гушчу моладзі і пачала шаптацца з нейкім незнаёмым Рыгору хлопцам.

Перад Рыгорам мігаліся: Пятрусь з Гэляю, і Сёмка; Хірысон Пуза таптаўся тут-жа… Але між усямі ён сьцярог толькі Зосю, ня спускаючы яе з вачэй; зрэдку ён яшчэ пазіраў на Васіля, каторы ўжо тупаў па сенцах, аб чымся гутаручы з выйшаўшым у сені Янкам Грыбам… Хвіліна ад хвіліны Васіль пазіраў на Рыгора, штосьці паказваючы Янку. Раптам яны выйшлі і праз квадранец вярнуліся назад.

Гэты Васілёвыя манэўры настаражылі Рыгора: ён дагадваўся, што Васіль хоча яму нешта падстроіць, але яму было сьмешна з гэтага.

Рыгор бачыў як гэткую-ж насьмешку з Васіля састроіў і Сёмка, вывеўшы ў яго на вачох Зосю з сянец.

Васіль, астаўшыся ў дурнях, падаў выгляд, што не заўважыў гэтага, але пільна сачыў за Рыгорам, пакуль той ня пакінуў зборні.

На вуліцы стаяла поўнач, і маладзік у апошняй квадры толькі што вылез з-за лесу. Хоць ён быў і тоненькі-вузенькі, як сярпок бяз ручкі, усё-такі ад яго было даволі відно.

Рыгор мерным ступам, ня спускаючы вачэй, накіраваў уздоўж вуліцы і праз хвілін дзесяць, ня болей, апынуўся на загіне, дзе спыніўся і пачаў разьзіраць па бакох. Сёмкі з Зосяю ня відаць было. «Дзе-б яны загінулі? Бадай, чакалі-чакалі мяне і пашлі далей, — рашыў ён, — і надаўгад павярнуў направа, пад Алюстратаву хату. Ішоў ціха, над нечым думаючы і сумеўся, як раптам, з-пад плоту чыйгосьць саду яго пазвалі:

— Куды, ты?

Рыгор хутка спыніўся і аглянуўся на вокліч: к яму падходзілі Сёмка з Зосяю.

— Куды ты так разагнаўся? — сьмяючыся запытаў Сёмка.

— А хто вас ведае, куды вы схаваліся і дзе вас шукаць! — адказаў Рыгор.

— Вось трэба было пачакаць крыху на загіне — і мы вярнуліся-б, — весела паведаміла Зося, падышоўшы так блізка к Рыгору, што той пачуў яе цёплае, ап’яняючае дыханьне і ўгледзіў белы, чысты прыгожы твар. Сёмка выпусьціў Зосіну руку і адступіў крок назад.

— Я пайду, хай вам добра гуляецца! — пажартаваў ён і разьвітаўся.

— А Гэля там, бадай, адна застанецца, — запытала Зося ў Рыгора, калі Сёмка быў ужо ваддалёк ад іх.

— Нічога, Сёмка яшчэ яе застане там, ды і Пятруся я пакінуў здаецца, у Ліня.

Адказаў Рыгор на Зосіна запытаньне, потым змаўчаў: ні то ня прыдумаў, з чаго-б ушчаць новую гутарку, ні то і меў што казаць ды не хацеў, чакаючы першага слова ад Зосі.

Зося таксама маўчала…

Але, калі іх языкі не варочаліся і не выпускалі губы зыкаў, затое маладыя гарачыя сэрцы абменьваліся шчырым, цёплым, поўным кіпучага агню пачуцьцем; разьюшана біліся яны ў тахт адно другому, быццам рваліся выйсьці з грудзей і зьліцца ў адно. Як Рыгор, так і Зося адчувалі гэта, ведалі, і чатыры зыркіх вочэй скрыжаваўшыся сваімі ўзрокамі, паказвалі гэту ведамасьць.

Калі яны крануліся ісьці, то Зося міла пахіліла галоў на Рыгорава плячо, а бокам шчыльна прыліпла к яго руцэ.

Няпрыкметна для саміх сябе, яны падыйшлі к самаму канцу вуліцы, з якое пабегла дарога ў поле.

З самага краю вуліцы, па левым яе баку, стаяла падбудаваная, яшчэ зусім прыстойная хата, з двух бакоў асаджаная тоўстымі бярозамі і клянінамі, упярэмяшку з садовымі дрэўцамі. Калісь, як Рыгор успомніў, у гэтай хаце жыў Міхась Цьвік, а пасьля сьмерці, калі той запісаў яе свайму ўнуку Кастусю, у яе мусілі перабрацца нейкія шляхты з суседняга з Сілцамі засьценку. Хто-ж цяпер валадае гэтаю хатаю — Рыгор ня ведаў, ды ня вельмі і цікавіла яго ведаць.

Для хаты, з вуліцы, была пастаўлена лаўка, над якой вісеў нізкі, шырокі капеж, як казырок. Вокны ў хаце яшчэ былі не адстроены, а прыкрыты новымі, прывешанымі вакеніцамі. Параўнаўшыся з хатаю, Рыгор запрапанаваў Зосі:

— Можа прысядзем?

— Такі і прысядзьма, хоць ужо і позна на дварэ.

— А табе заўтра трэба рана ўставаць?

— Ня ведаю, мо’ бацька і ўспора.

— Ну, дык ідзем дамоў?

— О, не, не, не!.. Што ты кажаш! Я рада, што цябе ўбачыла.

Яны прыселі ля тыльнага вугла, у месцы, куды з боку густая кляніна зганяла ўжо разыходзючыся змрок.

— Як-жа хаця ты маешся, Зося?

Яна ўсьміхнулася.

— Ды няма чаго скардзіцца: жыва, здарова; бачыш, якая тоўстая стала, хоць у саху. Вось ты там як гадаваўся?..

— Што аба мне пытаць; ня хочацца нават і ўспанінаць нічога. Калі паверыш мне, усе мае думкі сходзіліся на адным: угледзіць цябе як хутчэй.

Зося з умільнасьцю паглядзела на Рыгора і шчыльна прыціснулася да яго.

— А каб ты ведаў, Рыгор, як я цябе чакала! Проста ўрымсьціцца не магла… Дні гнала, гнала ночы — а сёньні, ідучы раніцою паўз хату — знарок думала забегчы да мацеры запытаць, ці ня прыехаў ты… А калі Пятрусь, забегшы па дарозе ад цябе к нам, паведаміў, што ты прыехаў, я душою ўжо была ў вашай хаце, з табою.

Рыгор палажыў на мяккай Зосінай шчацэ пякучы пацалунак.

Зося адказала на гэта крэпкім ціскам яго рукі. Але гутарыць не хацелася ніводнаму. Мэрам-бы ўсё было вядома і зразумела, хоць яшчэ нядаўна кожнае з іх зьбіраліся гаварыць да бясконца. А зараз, мэрам-бы хто адцяў языкі, і яны сядзелі, шчыльна прытуліўшыся адно да другога, чужыя хараству ночы і заварожаныя яе цішынёй.

А на вуліцы паходзіла на тое, нібы ўсё прыслухоўвалася да іх, чакаючы, калі яны загутараць.

Але яны маўчалі, не патураючы на тое, што там высока пад чароўным уборам неба ўжо займаюцца досьвіткі, бялее ўсход, на паплавох і ў полі паднімаецца лунь і адзінокі, астаўлены зорамі месяц, да таго зблядзеў, што трудна яго адлічыць ад небнай сівізны.

Іх мо’ захапіў-бы на гэтай лаўцы і першы прамень зыйшоўшага сонца, ці рана ўстаўшы і накіраваўшы азіраць сваю палоску, рупны гаспадар сілцовец, або кемкі ўзрок клапатлівае гаспадыні з суседняе хаты, каб раптоўны зычны гук, данёсшыся з другога канца мястэчка не перабіў іх маўчаньне.

— Што там? — усхапіўшыся, трывожна запытала Зося.

— Ды нічога, нічога, — супакоіў яе Рыгор: — мо’ які падпіўшы буян разгарланіўся.

— Хаця-б не пажар толькі?

Тым часам крык паўтарыўся яшчэ некалькі раз, пачаў набліжацца, а потым разам сьціх.

— Гэта, бадай, што хлопцы расходзяцца ад Ліня, — дагадвалася Зося.

— Ці то можа быць? Ласьне? — дзівіўся Рыгор.

— Вось дзіва. Там гульня ідзе цалюсенькія ночы.

— Калі так, то, бадай, што хлопцы.

Зося паднялася з лаўкі і паглядзела на неба.

— Глядзі, расьвіло? Ці не пара і нам, Рыгор, ісьці да хаты?

Рыгор акінуў яе замілаваным узрокам і засьмяяўся:

— Два гады ня бачыліся, а стрэліся і гаварыць нечага… І хутчэй расходзіцца…

— Бо ты-ж павінен быў мне расказаць навіны, а між тым — ні слова…

— Я чакаў тваіх навін.

— Маіх навін? — Сьмяешся, Рыгор. Адкуль яны ў мяне?

— Такі ніякіх і няма?

Зося саромліва апусьціла вочы.

— Ты намякаеш мо’ на тыя чуткі, што пускаюць па мястэчку? Плюнь, Рыгор.

— Гэта ня сур’ёзна?

— Ня можа быць сур’ёзна… Эх!..

— Ну ідзем!

— Ідзем!

Яны рушылі ўсьцяж вуліцы.

З поля дзьмула сьвежым халадком, прабірала вільгацьцю.

— Табе холадна? — справіўся Рыгор.

— Нічога, зайду дамоў… Дык ты верыш, Рыгор, пушчаным чуткам?

— Або яны не праўдзівы?

Зося нічога не адказала.

— Чаго маўчыш?

Яна паціснула плячыма.

— Людзкое жыцьцё складаецца, часамі, зусім ад іх незалежна.

— Няўжо так будзе і з намі? Я-б таго не жадала.

— Вось гэта мне падабаецца. Калі ў цябе маецца сіла волі, то ты можаш яго павярнуць іначай, у другі бок…

Рыгор паглядзеў на Зосю, чакаючы, што яна адкажа.

— Ня думайма аб гэтым, — пачала яна: — Ведаеш, Рыгор, я-б, здаецца, ішла з табою так бясконца, нясупынна, хоць да таго мейсца, дзе ёсьць канец, зямлі дзе-б сіняе неба не загарадзіла нам пуціны. Павер, што ў табе адным зыйшліся ўсе мае жаданьні. Мне цяжка робіцца, калі я падумаю, што ўсё можа раптоўна рушыцца, разьбіцца на дробненькія кавалачкі, і я застануся ні з чым, адзінотаю, як апаўшы з дзярэўца лісток, замеценыя ветрам кудысь далёка на сьметнік… А гэта ўсё можа стацца. Але, не… што я. Не падумай, Рыгор, нічога дрэннага. Я… я буду змагацца да канца. І можа толькі ня хопіць сіл, ці ня знойдзецца дапамогі з боку — тады — пішы прапала. А калі залежыцьме ад мяне, то павер, што я — бяз бойкі ня здамся…

Рыгор настарожліва слухаў Зосю і цешыўся, што яна хоць у гутарцы ды мае гэткія дадзеныя, якімі ня сорамна пахваліцца каму ня хоць. Гэта, нова адкрытая Зосіна ўласьцівасьць дабаўляла яго пачуцьцю новае сілы і глубіны. Ён захапляўся думкамі, як павярнуць справу так, каб іхняя знаёмства ня кончылася ўпустую і не паслужыла козырам для тых, хто яго ненавідзеў, як ворага і каго ён лічыў тым-жа. Зося, як быццам-бы, давала на гэта права, калі верыць яе словам, але, сапраўды, ці ўсё залежыць ад Зосі? Можна было адчуваць, што ў ёй маюцца добрыя парывы, што яна не дазваляла і думаць, каб там, у яе за плячыма, гаспадарылі яе доляю, каб таргавалі яе любоўю, хочучы абмяняць на нейкую дзьмутую і няясную ёй знатнасьць ды славу, каб з яе пачуцьцём, як з картамі гулялі…

І хоць многія, пачынаючы ад бацькоў і канчаючы Гэляю, напаміналі Зосі аб Васілёвых сватох, якія маюцца хутка адбыцца, яна нядбайна махала рукою і гневалася за тое, што ёй надазаляюць «ліха ведае чым».

Цяпер-жа, калі гэта «ліха ведае што» зноў зьявілася перад ёю, пачутае з вуснаў Рыгора і атруціўшае шчасьліва перажытыя квадранцы, Зося не на жарты задумалася, нават пасумнела і доўга не магла нічога сказаць…

Папраўдзе: што-ж яна зробіць? Ня пойдзе замуж за Васіля ды і годзі? Так-бы то яна сумела зрабіць, каб была адна, сама сабою, а то-ж яна жыве з бацькамі, у сям’і, ды бацька яе такі злы і настойны… Бацькава воля вісіць над ёю… Бацька! О, бацькі!..

«Але-ж я магу слухаць іх, як бацькоў, датуль, пакуль яны не запатрабуюць ад мяне болей, як ад дзіцяці», — думалася Зосі… «Ну, а калі яны пераступаюць гэта, намерваюцца нават заляйцаць мяне, каб кіраваць як бессьвядомай жывелай, — я ўжо пакідаю быць іх дзіцём. Магу запротэставаць, маю права ўступіцца за сябе, як за самастойнага і непадлеглага чалавека.

Гэтыя і падобныя ім перадумы зблытвалі перад Зосяю неразьвязны вузел задач, і яна мучылася няпэўнасьцю ў адказе Рыгору. Каб абмінуць гэта, Зося парадзіла:

— Не атручвайма, Рыгор, шчасьлівых хвілін. Мы жывом пакуль бягучым.

— У гэтым так мала ўцехі…

— Маўчы, прашу я…

І яна зноў задумалася.

— Я ўсімі сіламі буду змагацца, каб наша шчасьце надалей працягнулася, — пасьля некалькіх мінут змоўку, праказала Зося.

Рыгор нічога не адказаў: і большага ён ад Зосі патрабаваць ня мог; ня мог, бо знаў, што на большае — трэба больш сіл, а ў Зосі іх бракуе.

У яго зьявілася жаласьць к Зосі: ці-ж не даволі яе слоў для таго, каб паверыць ёй, што яна глыбока пакутуе?

— Дык заўтра сустрэнамся? — запытаў Рыгор, паракінуўшыся думкаю ў заўтрае.

— Няйначай, няйначай!

— А дзе?

— Дзе толькі ты хочаш і калі ты хочаш…

— Мне здаецца, ляпей усяго, у Хвойніку… Прыходзь так гадзіне а чацьвёртай, буду чакаць цябе ля сьценкі, з берагу…

Яны падыходзілі к хаце Прыдатных.

— Прыду, прыду, — заверыла Зося, моцна паціскаючы яго руку.

— Буду чакаць!

На гэтым яны разыйшліся. Зося схавалася за вуглом, у дварэ, а Рыгор, крыху пастаяўшы, накіраваў да хаты.

II

ВАСІЛЬ БАЧЫЎ, калі Сёмка вывеў Зосю з сянец, бачыў таксама, як вышаў і Рыгор, але нічому гэтаму ён ня мог папярашшкодзіць, а таму зрабіў выгляд, быццам, — гэта яго і няцікавіць. «Што за наўда? Вось вышаў, пройдзе з ёю раз-другі на дварэ, ды ізноў вярнецца ў сенцы… Ды ці пойдзе яшчэ Зося з Рыгорам? Нябось, бацька так нашколіць за гэта, што толькі сцеражыся. Чаму ёй ня знаць гэтага — знае, добра знае. «Нічога, нічога»… супайковаў сам сябе Васіль.

Тым часам мінула з гадзіну, а ні Сёмка з Зосяю, ні Рыгор, не варочаліся, Васілю гэта стала рупіць і неспакоіць…

— А можа і мы пройдзем крыху? — запытаў ён у Янкі.

— Куды пройдзем? — перапытаў той.

— Ды вось… ведаеш… бач, я хацеў-бы яшчэ сёньні бачыць Зосю.

— Ці-ж яна ня вернецца?

— Вернецца… толькі…

У гэты момант у сенцы раптоўна ўбег Сёмка. Жывы, вясёлы, ён як заўсюды ўнёс ажыўленьне сваімі жартамі і частушкамі.

Васіль кінуў першы плян, змоўк, зрабіў сярдзітую міну на твары і задумаўся: «Дык, знача, тут такі хітрыкі». Злосьць закіпела ў яго нутры, як кацёл на жары; ён перакусіў-бы, здавалася яму, засаб — Сёмку, Пятруся і Рыгора. Не здабраваць-бы нізашто і Зосі: выходзіць, што яна насьмяялася з яго… «Эх, зараза!» — вылаяўся ён і, будучы ня ў сіле ўстояць на адным мейсцы, прашнураваў туды-сюды разоў з пяць сенцы і падышоў да Янкі.

— Янка, дык хадзем.

— Вось, няўрымсьцішся, — насьмешліва адказаў Янка.

— А табе няўсёроўна?..

— Вядома, што няўсёроўна: я хацеў-бы таксама з тым-сім угледзіцца, — дабавіў ён.

— Ну, то як сабе хочаш, — захванабэрыўся Васіль і зрабіў некалькі крокаў ад Янкі да парогу…

— Чакай, чакай, ня злуйся ўжо так: і я іду, — супыніў яго Янка.

Васіль павесялеў і, узяўшы таварыша пад руку, вышаў з ім з сянец.

Гэтае іх вазганіны ніхто не прыкмячаў, бо кожны меў сваю справу; толькі адзін Сёмка, як шпіён, сачыў за імі і так цешыўся ўнутры, што ня мог стрымацца, каб не сказаць Пятрусю і Гэлі. Яны ў траіх толькі і правялі сваімі ўзрокамі Васіля з Янкам з сянец. Гэта Васіль заўважыў і ўжо з-за вушака азірнуўся на сенцы ды пусьціў брудную лаянку.

— Ведаеш што Васіль, — загутарыў Янка, калі яны выходзілі з двара.

— А што?

— Толькі хай мы іх стрэнем, ты падыходзь, нічога не кажы і… бяры Зосю падпахі ды ідзі… Не зачэпе! А зачэпе — будзе каяцца…

А ты думаў што! Толькі-б, адно, дзе іх спаткаць, тады-б ня стаў цэрэмоніцца ні каліва, ні беднага; а слова адно наперакор прамовіць — зразу бацну ў морду, — пахваліўся Васіль. — Толькі кудэма нам ісьці, каб стрэць іх?

— Пачакай толькі: ці пахіліць нам сьпярша на Яўрэйскі перавулак, потым на Здобінскую вуліцу, га? — ні то парадзіў, ні то запытаў Янка.

— А давай! — згадзіўся Васіль, і яны павярнулі направа.

Ішлі сьпешна, бадзёра, адхіліўшы на тылак шапкі і расшпіліўшы каўняры; пападаючы на каменьні ці абсацам камаш, ці канцамі палак — толькі стук пускалі вакол. Васіль весь ажно пыхаў ад прагнага хаценьня, чымсь барджэй сустрэць Рыгора з Зосяю і раз назаўсюды адвадзіць яго ад яе…

«Ну, і задам-жа я сукінаму сыну. Найду з чым прычапіцца!» весяліў ён сам сябе.

Але, як на злосьць, праходзілі яны вуліцы і перавулкі, зварочвалі ў глухія завулкі, рабілі пярэсьцігі, хітравалі, а нічога ня выходзіла. То сям, то там спатыкалі парачкі, якія ці ішлі, ці сядзелі; або Янка або Васіль углядаліся ў твары, пазнавалі, давалі добры вечар, пытаць-жа аб Зосі з Рыгорам не хацелі…

Васіль рабіўся сам ня свой: ён кіпеў ад злосьці, як смала ў гаршку; сярдзіты быў на ўсіх і ўсё, а болей на сябе самога ды на Янку.

— Калі-бо ты, Янка, многаму напсаваў: я прасіў цябе выйсьці троха раней, а ты ўсё марудзіў, — папракнуў ён таварыша.

— А ты думаеш тады дык зразу нагналі-б іх? — занедаволіўся Янка.

— А можа.

— Што — можа, — перабіў яго Янка: — ласьне ўгадаеш, дзе яны, — чорт іх ведае; ты думаеш, — а мо’ і дамоў пашлі…

— Усё можа быць! — супакойваючыся і зьміраючыся праказаў Васіль.

— Ну, вось, бачыш: нічога не парадзіш; астаецца і нам ісьці дамоў… Ты яшчэ сваё нагоніш, не патурай, — угаворна матнуў рукою Янка: — Ідзем ляпей да хаты.

— Такі і хадзем… Ну і шчасьце яго, што не ўдалося злавіць. Усыпалі-б добра, ведаў-бы другі раз, — пагразіўся Васіль. — А як, бок, ты думаеш, Янка, — запытаў ён: — а калі дойдзем з ім да бойкі, возьмуцца за яго таварышы?

— Вось дзіўны які! На самы перад Сёмка з Пятрусём, а там, бадай, і ўся хэўра. Іх многа, дэмократаў гэтых. Браце, з імі цяжкавата справіцца… Ну, але-ж можна злавіць дзе-кольвек і аднаго Рыгора…

Янка сказаў гэта зусім ціха, толькі з прыціскам і так уверана, што ў Васіля закраўся некі страх чапаць Рыгора; і тая адвага, што дагэтуль п’яніла яго зьверскае пачуцьцё і бурна кішэла ўнутры, пачала слабець, астываць.

«Яно, бадай, і праўду кажа Янка» паразмысьліў Васіль: «зачапіць яго, гэта паставіць голаў пад дэмомрацкія кулакі. Трэба як-небудзь іначай хітраваць».

— А праўду такі ты кажаш, Янка, ляпей ня варта ўздымаць гэтай гісторыі, а то з-за няма нічога толькі сораму наробіш. Гатовы яшчэ так, як і ў пятым годзе, страляць з леварвара, і што ты з імі зробіш? Вось прыехаў з гораду — можа і ляварвэр прывёз з сабою. З такімі жарты малыя. Толькі вельмі крыўда за тое, што, як наперакор яшчэ, стараецца сукія сын, насьмяяцца з цябе. І павінен-жа добра ведаць, што нічога яму ня выхадзіць ад Зосі, а тота-ж пражэцца: дагэтуль лісты весь час пісаў, а цяпер з першага дня ўжо з на спацар. А гэтая, дурніца, таксама слухае яго. Не, тут толькі і можна дзейнічаць праз бацьку, інакш нічога ня выйдзе…

Вядома, вядома, што так; вінавата многа і Зося: не пашла-б — сілаю не пацягнуў-бы… Так, на бацькоў трэба ціснуць, — згадзіўся Янка.

— А гэтак такі зраблю. Заўтра-ж знарок убачу Міколу і аба ўсём пагутару. Няпраўда, бацька сваю волю пакажа ёй, — быццам нашоўшы поўную разгадку ўсім сваім сумненьням, весела і спакойна заключыў Васіль.

— Так, а чаго саромецца, — падахвоціў Янка.

З гэтаю гутаркаю яны прайшлі добры кусок вуліцы; было ціха вакола, ажно чулася як трапятала лісьцё на ясені… Раптам гэту ціш прарваў прарэзьлівы піск катоў.

— Цьфу, каб на вас дохлую, — вылаяўся Янка.

— Яна на ўзнарок!

— Хай яны падохнуць… Дык я чуў ужо, што ты ў сваты наладзіўся да Зосі? — перайшоў на другую тэму Янка.

— Ну, а як ты парадзіш?

— Гэта, зразумела, твая справа. Тут цяжка што-колечы парадзіць.

— Гэтага, бачыш, ня я хачу, а маці настае, ды дзядзька Хлёр. А па твоему, як здаецца: Мікола будзе гатоў?

— Не павінен адказаць… Па мойму ні за што не адкажа, — завяраў Васіль: — я гэта добра ведаю, бо яшчэ тыдзень таму назад я выпадкам забег да Зосі, а Мікола з Мартаю мяне за рукаў, ды ў хату, і як гасьцінна прынялі! Марта, дык ўюном так і ходзіць вакол мяне, ды, брат, зяцем празывае… І Мікола іначай ня скажа: «зяць, то-та, зяць то-та». Сёньні, таксама, выпівалі разам: я, дзядзька Хлёр і Мікола. Гутарылі аб сватох і Мікола — рукі растапырае.

Васіль гаварыў і сьмяяўся, махаў рукою і, відаць было, што яму перадаваць быўшыя з ім здарэньні, надта весела.

— Гэ, калі так, то лахва. Маладзец ты, — патрапаў Янка Васіля па плячы.

Чым больш Васіль гаварыў, тым вясёльшым рабіўся.

Што яму было да Рыгора? Рыгор для яго — сьмецьце, ня болей; нават ўжо яму не хацелася сёньні і спатыкацца з ім. Усе яго думкі і хаценьні білі ў адну точку, у пляны пра сваты. Яму раптам захацелася, каб скарэй перажыць сёняшнюю ноч, заўтрашнія дзень і ноч і дачакацца пазаўтрашняга дня. Васіль, здэцца, каб мог, то пагнаў-бы час, як можна хутчэй, у пераскок, у абмін непатрэбных яму дзён.

Янка, як ішоў побач з ім, выдаваўся яму зусім ня тым, заўсёдашнім звычайным таварышом, Хвёдаравым сынам, з якім ён, Васіль, ужо болей дзесяці год таварышкуе, і, што важна, праз увесь час не сварачыся і ня гневаючыся, — а Янка стаў Янкам-братам, шчырым дарадчыкам, палавінаю яго самога.

У Васілёвым нутру абудзілася прагнае хаценьне кінуцца яму на шыю і доўга-доўга, запойна цалаваць яго. Ён нават міжвольна намерыўся падняць рукі, каб ахапіць Янку, абняцца, але раптоўна спыніўся, астыў і праказаў:

— Глядзі, Янка, у аўторак нікуды ня выходзь з хаты…

Яны параўняліся з Янкавай хатай, якая стаяла на ўзгорку за Цішкавай, абнесеная вузенькаю градою садку.

— Буду цябе чакаць, — суцешыў ён Васіля: — А, тым часам, я ўжо і дома, — кінуўшы ўзрок на сваю сялібу, дабавіў Янка.

— А ўжо позна? — запытаў Васіль.

— Я думаю, што позна, — адказаў Янка, — трэба ісьці спаць.

І ён працяпнуў Васілю руку.

— А я яшчэ… Дабранач! — папіскаючы са шчырасьцю Янкаву руку, разьвітаўся Васіль: — Я па цябе ў аўторак зайду, — адышоўшыся на некалькі крокаў гукнуў ён.

Янка ўжо гэтага ня чуў, бо стаяў на парозе і бразгаў клямкаю ў дзывярах.

III

НА ЗАЎТРА. Рыгор прачнуўся а дванаццатай гадзіне дня і калі расплюшчыў вочы, то ўгледзеў, што ў хаце нікога няма. Стол стаяў засланы белым абрусом з чырвонымі і сінімі каморкамі на краёх. У мыцяльніку, пад чысьцюсенькім, надвое зложаным трапкачом, ляжаў касьцёр блінцоў; на акне стаяў збаночак з малаком, прыкрыты ад пылу і ад мух беленькім, драўляным кружочкам. Праз дваровыя вокны праглядала ў хату цёплае бліскучае сонца, і пукі праменьняў яго расьсьцілаліся па зямлі, адзін пук ля печы, другі недалёка ад полу.

Рыгор падышоў к акну і паглядзеў на двор. На вулцы кіпела местачковае жыцьцё. Ён раптам вярнуўся думкамі ў Рыгу, выявіў перад сабою размах яе бурнага віраваньня і заключыў: «Якая непараўнальная розьніца паміж горадам і мястэчкам. Фактычна, тут, у Сілцох , непарушны спакой, калі параўнаць яго з Рыгаю. Там, сапраўды, куецца зацятая барацьба між двума людзкімі станамі».

Ён падышоў к мыцяльніку, дзе старэнна вымыў халоднаю вадою твар, выцерся палатняным рушніком і адчыніў акно.

— «А гэта-ж і маці тут сядзіць? — угледзеўшы на прызьбе маці, праказаў Рыгор.

— Ты ўжо ўстаў, сынок? — запытала Стэпа.

— Не, яшчэ сплю! — пажартаваў Рыгор.

— Дык годзі спаць, уставай ужо. Пара абедаць, — у сваю чаргу пакпіла Стэпа і паднялася з прызбы ды павярнула ў хату.

— Ну, та ўставай, ды будзем абедаць; ужо, бачыш, за полудзень мінула.

Рыгор прайшоўся па хаце і пад уплывам бадзёрага настрою продэклямаваў адрывак з «Жалезнае дарогі» Някрасава.

— Сядай сыне, абедацьмем.

Рыгор усеўся за стол, на якім ужо стаяла яда.

Абедаючы, ён справіўся ў мацеры, ці не заходзілі да яго хлопцы. Маці дала даведку, што нікога ня было; тады Рыгор перайшоў на другую тэму, пачаўшы распытваць маці, як яна жыла весь час, калі яго ня было ў дому, што перажыла і як яе маецца здароўе.

Хоць Стэпа ў сваіх лістох да сына болей усяго і гаварыла аб сваім непачэсным жыцьці, але зачэпленая сыноўскаю спагадаю за самае жывое мейсца, яна нанова ўсё, слова ў слова нібы па пісанаму, пачала апавядаць аб сваім жыцьці на працягу апошніх двух гадоў.

Ніводзін трапунак, ні адна навіна Сілцоў не схаваліся ад яе, ня вышлі з яе памяці: усё Стэпа добра помніла і як па пісанаму пераказвала Рыгору.

І ў яе апавяданьні многа было выказана аб горы, недахватках і крыўдзе, якія неадходна сачылі за Стэпаю, гналіся за ёю па пятках. Стэпа ў чорных жалобных мулях абмалявала заўсёднае сваё галаданьне, холад сіберных зім, які прыходзілася ёй перацярпець у неапаленай хаце, аб заўсёдніх сварках за даўгі з Грышкам Кулём; не забыла яна, паміж гэтым, упамянуць і таго, што трапілася з ёю так тыдзень таму, калі Васіль Бераг адабраў ад яе дровы, аблаяў і яшчэ наштурхаў за няма- нішто…

Апошняе настолькі ўсхвалявала Рыгора, што ён ажно так і ўзгарэў.

— Як? Васіль Бераг… сьмеў чапаць старую кабету? Ах, злодзей, ах, паскуднік няш-ш…часны…ы, Н-ну-у, распл…

— Ша, ша, сынок, ліха яго вазьмі. Ты з ім не займайся… мала што; ён нямоцна, — супакоіла сына Стэпа: — ня ў гэтым, Рыгорка, рэч… Гэта толькі маленькі прыклад… У огуле, сынок, так крута прыходзілася, што выказаць нельга.

Яна палажыла на стол лыжку і прадаўжала апавядаць:

— Прыдзеш, бывала, з падзёншчыны, сядзеш у запечку, абапрэшся галавою аб печ і зацягнеш думкі, бесканешныя, заблытаныя, цёмныя і адваротныя. Галава ажно трашчаць пачынае ад іх і, здаецца, вось-вось расколецца на дзьве палавіны — і тут табе каюк. Вядома, што-ж за дзіва, калі адсюль пралазіць гора, сьмяецца і скача… А к гэтаму яшчэ адна аднюсенька вакол: здэцца і зайду сягды-тагды да каго-небудзь, сям-там сустрэнуся з кім — і хоць, бачыш і ведаеш, што гэта людзі, такія-ж як і сама, але паткніся да іх са сваім горам, дык хто цябе выслухае? Хто захоча цябе суцешыць, калі ў кожнага свой клопат за горла давіць. А, думаецца, хаця-б хто выслухаў тваю споведзь і адно-другое слова ўцехі праказаў, — ох, колькі-б цяжару спала з плеч! Колькі-б сілы прыбавілася-б табе! Дык не — ніхто. І ўсе думкі свае я варочала к табе, пасылала іх з лёгкім ветрам, з хуткай хмаркай. Сяду, бывала, у акне, альбо на прызьбе, прыгледжуся на маладых хлопцаў, тваіх таварышоў, і сама сабе кажу: якія-ж шчасьлівыя тыя мацеркі, чые дзеці жывуць пры іх заўсёды. У некаторых па трое, чацьвёра і ўсе пры хаце. А гэта — адным адно дзіця і з тым лёс разлучае, заганяе далёка ад вачэй. І як яму там паводзіцца: можа, няшчаснаму, трапляецца цэлымі днямі галоднаму і халоднаму ды неабмытаму быць, цёмных ночкі пад адчыненым небам каратаць. Слухаю гэта, як чытае Сёмка ці Пятрусь твой ліст і, хоць чую, што ты пішаш, як і што ты там жывеш, а, даль-бог-жа, душа ўсё ня хоча верыць, што праўду ты мне пішаш. Мне здавалася, што ты мяне толькі супакойваеш ды сьцяшаеш, каб не апячаліць мяне, а сам зносіш там усякія крыўды. Ой, Рыгорка мой, сынок мой, як рада я твайму прыезду, як я шчасьліва пацёшыцца з цябе!..

Рыгор сядзеў моўчкі. Мо’ ў паўгадзіны раз апускаў лыжку ў міску, падносіў к роту і ня чуў, ці браў яе ў рот, ці выліваў на стол. Усе яго думкі аддаваліся мацерынай споведзі, кожнае слова якое Рыгор лавіў з неаслабяваючай цікавасьцю. Ён нязымігутна глядзеў у мацерын твар, ужо стараваты, пажоўклы і зморшчаны, з адбіткам вялікага гора, прынятага ў жыцьці; сінія, сухія губы яе бясьсьціханьня варушыліся, а ўпалыя вочы час-ад-часу выточвалі буйныя, як каралі і як раса бліскучыя, сьлёзы.

Рыгору стала шкада мацеры. Але ён ведаў, што ня ў гэтым тая дапамога, якую ён можа зрабіць. Не ў адной мацеры была справа. Сілцы мелі чым пахваліцца з гэтага боку. Вялікі процант местачковых жылі паўбабылямі, перакідаючыся з хлеба на ваду. Бедната на кожным кроку сустракала сабе насьмешку з боку невялікай колькасьці знатных гаспадароў-дзедзічаў. Апошнія заўсёды адкрыта пацьвільваліся з падобных Стэпе беднякоў, на кожным кроку кідаючыся зьдзекам і пагардаю.

— Што-ж зробіш, маці, — супакойваў Рыгор, калі Стэпа, ад надыйшоўшай к горлу крыўды абарвала сваю аповесьць, — што-ж парадзіш, калі лёс ужо наш такі… Але ведай тое, маці, што нас многа-многа такіх… шмат больш, чымсь падобных Берагом… Прыдзе час, калі ўсё пераменіцца. Хто быў нічым — той стане ўсім… Як пяецца ў нашай дэмокрацкай песьні…

Сказаўшы гэта, Рыгор вылез з-за стала… Яму захацелася выйсьці на прастор, у поле, пабыць там аднаму…

«Ды і Зося скора пойдзе ў лес», — успомніў Рыгор і пачаў зьбірацца.

— Чаму-ж ты так мала еў?

— Досыць, маці, пад’еў.

— Куды-ж ты думаеш пайсьці, сынку?

— А вось думаю ў хвойнік прайсьціся. Хочацца крыху ў лесе пабыць, падзівіцца полем, — адказаў ён. Ды і што рабіць у мястэчку, а ў лесе хаця пасапу чыстым паветрам.

— А па-мойму, хай-бы ты лепі, Рыгорка, астаўся ў хаце ды спачыў. Вось можа хлопцы прыдуць… А ў лес ды ў поле яшчэ сумееш нахадзіцца, — папрабавала ўгаварыць яго Стэпа, поўная прагі глядзець і глядзець на сына, каб у волю нацешыцца ім…

— Ды я, ведаеце, і ня вельмі ўтомлен, каб спачываць; спачыць яшчэ сумею.

— Ну, воля твая.

Рыгор сабраўся і павярнуў у дзьверы.

— Та, хаця, сынку, не забаўся ў лесе, а прыходзь вячэраць, — папрасіла Стэпа, калі Рыгор пераступіў парог і ўжо ўзяўся рукою за клямку сеняшніх дзьвярэй.

— Ды так, на вячэру прыду… А вось вы, маці, калі, часамі, зойдуць хлопцы, паведаміце іх, што я сёньня ў Ліня буду, — папрасіў Рыгор й схаваўся за хатаю.

IV

ХВОЙНІК, ня зусім вялікі, так мо’ дзесяцін у трыццаць лясок, ляжаў на ўсходнім баку Сілцоў, якраз выпіраючыся сваім рогам у самы роў-даліну, шырокі і плоскі, пасярэдзіне якога працякае маленькая рачулка, паабапал якой капусныя гароды, кусочкі нівак, яравых і жытніх, і невялічкія паплаўцы. Калісь, як кажа лягэнда, што ня толькі жыве паміж жыхароў мястэчка, а і ў кніжках падаецца, нібы гадоў соцен з восем таму назад, гэтаю далінаю-ровам, працякаў Нёман; але таму дэспоту-ваяводзе, якому ў той час належалі Сілцоўскія землі, раскіданыя на многа міль вакола, штось запала ў голаў зьмяніць адвечную пуціну вялікае ракі. З гэтага часу Нёман пачаў цячы тудэма, кудэма цячэць і ў нашы дні; яго-ж ранейшае дно высахла, зарасло травою, а берагі згладзіліся і замуравіліся.

На поўдзень ад Хвойніку, калі стаць тварам к Сілцом, якія пекна красуюцца на другім баку даліны-рова, высіцца старыннае замчышча-гара, абведзеная глыбокім ровам і высокім валам:

З левага боку і на перадзе замка красуюцца заросшыя багатымі расьлінамі могілкі; далей могілак, у адзін бок — поле, у другі — малады гушчэрны гарэшнік.

Каб выйсьці ў Хвойнік з Сівулінскай вуліцы, на каторай стаяла Рыгорава хата, трэба было прайсьці гэтаю вуліцаю ў працілежны ад рынку канец.

Рыгор хутка прайшоў вуліцу. У капусьніку ён ход убавіў, каб цешыцца акольваючым яго выглядам. А выгляд быў дзіўны! Зелянеўшыя шнуры ніў толькі што засаджаныя расадаю, чорныя, роўныя грады, з глыбокімі разорамі між іх, выкрутасы бягучай рэчкі. Так унізе. Зьверху-ж глядзела чыстае, пабялеўшае ад сонца неба, пякучае сонца; у паветры віліся жаваранкі і як срэбрам сыпалі сваімі песьнямі. Сапло прыемнай сьвежасьцю. У Рыгора васкросьлі ўспаміны дзіцячых гадоў, тае пары, калі ён з другімі хлопцамі-таварышамі, малыя і распусныя яшчэ, кралі бручку з гародаў, зрывалі мак і шчаўе. Часта ім траплялася пападацца за гэта ў рукі гаспадароў і быць бітымі; але гэта не памагала, і яны не пакідалі сваіх паводзін.

Так бывала летам, калі ўсё сьпела. А вясною, чуць толькі паказвалася цяпло, пачынаў раставаць сьнег, часьцей выблісквала сонца, Рыгор з хэўраю сваіх таварышоў кожную нядзелю бегалі ў Хвойнік і шукалі ў ём голых мясьцін зямлі; дзе знаходзілі — разуваліся і ступалі босымі нагамі. Потым, як сонца настолькі прыўдарала цяплом, што сьнег запаўняў вадою разоры і раўчукі, а рэчка мо’ ў сто раз пабольшвалася, ён глядзеў паводкі, цешыўся яе бурнымі хвалямі, якія хутка нясьліся кудысь туды, к Шансаваму возеру, а адтуль за памешчыцкі лес, дзесь далёка-далёка. Гледзячы і любуючыся паводкаю, Рыгор успамінаў мацерыны байкі. Адна з гэтых баек казала, што калісь-то, спакон вякоў, у адным мейсцы працякала вялізарная рэчка, па якой швэндаліся караблі і ганяліся плыты. — Потым, у адзін час, трапілася так, што па рэчцы той паехаў ноччу плаваць ведзьмін сын і вось, толькі ён адплыў ад берагу і хацеў пераехаць на другі бок, як паднялася страшэнная бура-завіруха: неба зацяглося цёмнымі-працёмнымі хмарамі, зашугаў страшэнны вецер, сіберна захваляваў воду і човен ня вытрымаў — абярнуўсся, а ведзымін сын пашоў на дно.

Бура сьціхла, нібы і чакала сабе ў ахвяру маладое жыцьцё… Калі да ведзьмы дайшла гэта страшная вестка, тая ажно за голаў хапілася ды рашыла пакараць раку за яе такую штуку. Вышаўшы на бераг, яна падняла ў гору рукі і закляла яе. Вада ў момант ўвайшла ў землю, пакінуўшы толькі маленькае жаральцо; тую-ж дзірку, якою вада вайшла ў землю, ведзьма закрыла юшкаю. На тым месцы якраз зьявілася крыніца, якую празвалі «Віруноваю». Калі кінуць у яе камень, ды прыслухацца, то можна пачуць звон: то камень стукаецца аб юшку. З часам надыдзе пара, тую юшку ведзьма здыме, рака выйдзе з зямлі і зойме сваё русло.

Няпрыкметна ля самога сябе Рыгор падыйшоў к таму месцу, дзе сьценка падымаецца на гору, і лёгка, ды таксама няпрыкметна, падняўся, а там скора дайшоў да граніцы лесу.

Зразу яго абдаў пахучы смалою ветрык, да вушоў данёсься сьпеў пташак. Лясная краса так і цягнула яго, жывасілам, у глыб лесу, у гушчэрныя кусты ядлоўцаў, у падгалісты арэшнік. Але ён захацеў астацца з берагу лесу, на прагаліне; дзе абяцаў Зосі быць, дзе яго можна было скора ўгледзіць і адкуль перад яго вачмі разгортваўся дзіўны вобраз…

Рыгор прысеў, разгарнуў кніжку і прыняўся чытаць. Але штосьці чытаньне яму не давалася, ня лезла ў голаў, перабівалася наплывам іншых думак, калыханьнем другога пачуцьця. Тады ён кніжку адлажыў у бок і пачаў глядзець супроць сябе, то паднімаючы вочы кверху, то апускаючы іх кнізу: блакітны абшар, заліты залатым праменьнем сонца, нізка аблягаў над зямлёю, быццам у ачавідкі спускаўсся ўсё ніжэй і ніжэй, каб зусім сыйсьці з вечнае высі, прыкласьціся да зямлі, зьліцца з ёю і стварыць вечную, квітуючую вясну; зрабіць так, каб гэныя кусты, што нібы пухкім дываном убралі лямагільны ўзгорак, гэтыя вярбіны і алешыны ў два разы, аперазваючы рэчку; гэту самую рэчачку з чыстаю вадзіцаю, плюхацеўшаю дзеньня і ночна пад зялёнымі шатамі карон, не прапускаючых к ёй праменьняў сонца; далей — зялёны луг, што ўбраны пухкаю травою і размалёван кропелькамі ўсялякіх красачак, пачынаючы ад беленькага вясёлага цюцюпана да чырвонае смалянкі — гэты зялёны луг, што як днём, так і ноччу, гудзіць-іграе ад музыкі нязьлічаных стварэныняў, што лётаюць над ім; і гэты хвойнік, з роўнымі высокімі дрэўцамі, з густымі кустамі, з хорам птушак — адным словам, усё тое віраваньне жыцьця, якое ў поўнай сіле і моцы праяўляецца цёплым летам, — каб гэна віраваньне ня мела перапынку, бесьперасьціханьня бурліла, цякло, кіпела.

Вось і ня дзіва, што зацяхаючыся марамі, Рыгор ня толькі што ня чуў ціхага шэпту сасновых карон, мернага памінутнага стуку падаючых лёташніх сухіх шышак, песьняў вясёлых птушак, а і ня прычуў нават, калі і адкуль падыйшла к яму Зося. І толькі раптам, закрыўшым яго вочы, чыесь цёплыя і мяккія рукі ды подух ад распаранага маладога цела заставілі Рыгора запытаць:

— Зося?!

— Адга-а-да-аў! — вясёлым і задаволеным голасам адказала Зося і зьняла рукі з вачэй ды стала над ім так, што край яе лёгкае картуновае спадніцы дакратаўся пакудлачаных яго валос.

Рыгор пасьпешна падняўся, паправіў на сабе кашульку а лепей разгарнуў пакамечаную жакетку, ды з лёгкаю пытальнаю ўхмылкаю на расчырванеўшым твары, умільна паглядзеў на Зосю.

— Чаму так позна? — запытаў ён.

— Чорт яго ведае — спазьнілася… — Яна крыху памаўчала. — Вось чаму: толькі, ведаеш, мы скончылі абедаць і яшчэ я не пасьпела вылезьці з-за стала, як, бац — хто-ж ты думаеш? — Васіль у хату. Я проста так і зьнямела ад злосьці; а ён, ведаеш, доўга не чакаючы, расьсеўся сабе на ўслоні, спыніў бацькоў і давай гутарку разводзіць. Перш тлумачыў адно, потым — другое, а далей-болей паціханьку давай і да мяне дабірацца. Я гэта, ня даўшы яму разыйсьціся, так і перапыніла на слове: «прашу мяне не чапаць!» І гэта з такой злосьцю я вымавіла, што нібы вадою апарыла; ён ураз і змоўк ды павярнуў ізноў на другое… Я перш думала пасядзець ды перачакаць, покуль ён перакажа і пойдзе, а потым і самой ісьці. Але мінула цэлая гадзіна і ўжо нават другое чуць не палова, а мой Бераг, як заведзеная машына, балхвіць і балхвіць, ня думае ўцякаць. Я тады, нічога ня кажучы, драла з хаты, ня ўсьпела нават і прыахаецца, як бачыш.

Рыгор зірнуў на Зосю і ўгледзеў, што яе бялесыя льняныя валасы, заўсёды акуратненька расчэсаныя на прадзел і завітыя ў дзьве аднамерныя па даўжыні і таўшчыні касы, на скорую руку былі згорнуты ў куклу, нядбайна прышпілены, так што палойкі іх зьвісалі па шчоках і расплываліся па ветру.

— Бач, які дасьціпны хлопец, гэты твой Бераг, — заўважыў Рыгор і засьмяяўся.

Зося сарамяжа і крыўдліва адказала яму тым самым: ціхаю, трусьліваю ўхмылкаю.

Рыгор быў весел у гэты час і яму зусім не хацелася чымсь-бы ня было атручваць Зосін настрой. Бачачы, што яго словы, нібы крыху яе смуцілі, ён барджэй перамяніў гаворку.

— Та прысядай-жа, Зося… Мо’, часамі, бачылася ты з кім-небудзь? З нашых, бач?..

— Не… А з кім? — садзючыся на краю разасланай Рыгорам жакеткі, запытала Зося.

— Ды, бач, з Сёмкам, ці з Пятрусём.

— Што, і яны, маюць прыйсьці сюды?

— Не, я аб гэтым з імі нічога не гаварыў, але мо’ трапункам і заблудзяцца.

— Хай-бы лепш ня прыходзілі; мне хочацца сёньні пабыць з табою ў дваіх, — праказала Зося і кінула Рыгору ў твар вырванаю зелянінкаю.

Рыгор гультайна адхіліў голаў і, засьмяяўшыся, праказаў:

— А памойму-ж няхай-бы прышлі.

Зося саромна скасіла ўзрок і, стрымоўваючы ў нутры кіпучае пачуцьцё ласкі, моцна, порыўкам, сапла. Рыгор ня спускаў з яе вачэй, прыслухваўся к яе сопу і гультайна, нярухома сядзеў на адным месцы, як бог у нірване. Потым асьцярожна падаўся назад, выняў з-пад боку руку, галавою прыблізіўся ня к яе твару і сказаў:

— Чаму ты маўчыш? Аб чым думаеш?

— Так, ні аб чым, — коратка адпавела Зося: — вось скажы мне, чаго ты так пільна ўглядаешся ў мой твар? Ты колеш мяне сваімі ўзрокамі! — дабавіла яна і прыапусьціла векі.

— А на каго-к мне глядзець? Я і чакаў таго, каб паглядзець.

— Ты хлусіш, Рыгор. Ты кпіш…

— Я, кплю? Адкуль ты ўзяла гэта?!.

— Няўжо ты ня хлусіш?

— Ні каліва. І ня думаю.

Рыгор абняў Зосю і надарыў яе зацяжным пацалункам.

Зося не чакала гэтага і сарамліва апусьціла вочы к долу.

З-за куста пачуўся лёгкі хруст, быццам пад нагою зламалася ветка. Рыгор хутка падняўся на ногі і пачаў узірацца. Аднак, нідзе нічога ня было відаць. Спакойныя хвоі, як і заўсёды, глядзелі ў неба сваімі зялёнымі іглістымі каронамі, адкідаючы ад сябе доўгія слупы ценяў, канцы якіх упіраліся ў кусты і гінулі. У кустох, як заўсёды, лёталі малюсенькія пташкі, валовы вочкі, рэзва чвырыкалі, лавілі мошак і асаладжваліся жыцьцём. У прагаліны адсьведчвала яскравае сонца.

— Нічога і нікога, — праказаў Рыгор, апускаючыся ізноў на зямлю.

— Давай пройдземся далей; ну, хоць за Алешную сьценку, — запрапанавала Зося.

— Пойдзем, — згадзіўся Рыгор, і спрытна стаў на ногі.

— А кудэю пойдзем: між граніцу, ці лесам? — запытаў ён.

— Лесам лепей.

Яны крануліся і пайшлі…

Першыя крокі ім удалося зрабіць па выцерабленым і вымятым мейсцы, а далей дарогу пачалі загароджваць густыя арэхавыя і яловыя кусты, ламаччо. Прыходзілася хвіліна ад хвіліны згінацца, каб не зачапіць гальля, вярцецца ў бакі, азірацца. Павуціньне лезла ў вочы і ліпкімі серабрыстымі ніткамі абляпляла іх твары; садзілся на лоб і шчокі мошкі, тулі авадні. А духата — ажно бялізна прыліпала к целу…

Рыгор ішоў папераду, адхіляў гальлё і трымаў ў руках, пакуль пройдзе Зося, потым выпускаў яго, а сам ізноў забягаў наўперад. Гальлё, вырваўшыся з Рыгаравых рук, як сталёвая пружына, старалася ўцячы на звычайнае мейсца і толькі гудзела…

Прайшоўшы ганоў з двое гушчарнікам, яны саўсім нечакана для сябе, упёрліся ў Крывое балота, густа абросшае з берагоў высокаю асакою і рэдкімі кустамі стырчкаватае блішчастае ракіты.

Яны спыніліся і агледзілі яго, як ёсьць, і ўздоўж і ўшыр; балота цягнулася ўперад ганоў са трое і заварочвала вузкім канцом у левы бок, дзе хавалася між кустоў. Абыйсьці яго з гэтага боку ня трэба было і думаць, і яны павярнулі направа. Ганоў у двух ад балота паказалася роўненькая, як струнка, заросшая руцяною мягкаю мураўкаю, прыгожая сьценка; адзін канец яе выходзіў на граніцу Хвойніку і ўпіраўся ў жытні палетак. Калі-б паглядзець уздоўж — то здавалася — то ня сьценка, а вялікая труба, знарок некім праложаная праз лес. Другі канец сьценкі ўпіраўся ў малады сьветла-зялёны ад вырасшых на некалькі карчоў пупінкаў, густы елынік.

У версе-ж кароны старых хвой, сходзячыся з двух бакоў сьценкі, спляталі жывы полаг; але гэты полаг быў ня зусім густы, бо праз яго прабівалася праменьне сонца, як праз вялізарную тарку, ці рэшата, і рэзвымі мігатлівымі зайчыкамі туляла па зялёным махрастым уборы. А калі было прыгледзіцца чутку пільней, падняўшы вочы, то відаць было трапятаньне сіняватага паветра, нібы сіта ў млыне. У паветры лёталі матылькі, якія здавалася, і квадранца не маглі спыніцца на адным мейсцы, бо тое-ж трапеткае паветра іх насіла на сабе.

Калі Рыгор з Зосяю, быццам згаварыўшыся і заўчэсьня абдумаўшы, спыніліся на сьценцы і моўчкі, бы заварожаныя, стаялі некалькі хвілін і цешыліся пекнасьцю прыроды, якую многа разоў яны ўжо бачылі паасобку і тры, і пяць гадоў таму назад, якраз над імі, на тоўстай, але крывой хвоі, паказалася вавёрка; яна, бы знарок, набегала на іхнія вочы, саскочыла на самую нізкую галінку і ўзіраючыся на іх пранозьлівымі хітрымі і ў той-жа час мілымі вочкамі, ды верцячы доўгім, як памяло, махрастым хвастом, быццам шпіён, падасланы кім-небудзь, старалася да акуратнасьці разгледзіць як Рыгора так і Зосю, а пасьля пабегчы і расказаць паслаўшаму. Рыгор перш цешыўся з гэнага вёрткага і прыгожага зьвярка, а потым захацеў спужаць вавёрку і сагнаць з хваіны; ён схапіў з галавы капялюш і размахнуўся, але вавёрка і вокам не павяла, толькі хутка абкруцілася на вакола сябе.

— А каб ты здохла! — вылаяўся Рыгор і нагнуўся за аскабалкам.

— Ды пакінь. Няхай сабе гуляе ціха, — разуважыла Зося: — хадзем далей.

Рыгор яшчэ раз махнуў капялюшом, крыкнуў: агу! і яны сыйшлі са сьценкі…

Недалёка напалі на круглую зялёную прагаліну і спыніліся.

— Вось тут трэба прысесьці, — запрапанавала Зося.

— Давай спынімся, — згадзіўся Рыгор і пры гэтым зьняў з рукі жакетку, падабраў ля маладзенькай бярозкі, у цяньку, лепшую мясьцінку і разаслаў яе.

Зося першаю кінулася на землю і прылягла, падпёршы рукою правую шчаку. Рыгор-жа дастаў ралку бярозы, адламаў ад яе віціну і паважна апусьціўся на жакетку побач з Зосяю.

— Вось тут нас дык ужо, каб і хацеў, ніхто ня нойдзе, — сказаў ён: — што хочаш, тое і рабі, — дабавіў у сьлед за сказаным і ласкава паглядзеў на Зосю.

— Ці-ж мы зладзеі, што што-небудзь благое рабіць будзем? Ня праўда, Рыгору?

— Вядома, што так… Я-ж на гэта ня хіліў… Я меў у воку лес, яго прыроднае хараство… чаго, жывучы ў горадзе, бывае абмаль…

— І ў Рызе таксама?

— І ў Рызе… Зразумела, што не для ўсіх. Рыга, якраз, у сваіх ваколіцах батата зеленьню, але ня часта туды трапіш.

— Чаму! — пацікавілася Зося.

— З-за браку часу… Нашаму брату, ведаеш, даволі працы.

Дзевяць гадзін пры машыне, а прыдзе вечар — трэба і ў бібліотэку зайсьці і газэты праглядзець і з таварышамі па організацыі сустрэцца… Толькі нядзеляй, часамі, вырвеш магчымасьць…

— Выходзіць, па твоему, што ў горадзе нудна?

— Зусім ня выходзіць; ці-ж у адным лесе ўсе пераважнасьці!

— Я разумею, таму і пытаю цябе. Мне, бачыш, цяжка ўявіць сабе, нябачыўшы; але я адчуваю ў сабе нестрыманую прагу пабыць у горадзе… Мне думаецца, што я-б там зусім інакшаю стала-б…

— Ты не абмыляешся, Зося… І хто табе не дазваляе гэта зрабіць?

— Які ты Рыгор, цудны! Мэрам-бы тут мая добрая воля. Ты разважаеш, як мужчына і зусім ня ўлічаючы ўмоў майго сямейнага жыцьця… Эх!

Зося глыбока ўздыхнула і па яе сьвежым твары прабегла нездаваленьне.

— Ну, ёсьць-жа, Зося, і дзяўчата тваіх гадоў і твайго палажэньня, якія маглі кінуць вёску, парваць з сям’ёю і апынуцца ў горадзе. Вось у Рызе маецца фабрыка «Праваднік», дзе робяць галёшы, ты думаеш там адны мужчыны? Наадварот — там працуе сотні жанок і дзяўчат. І многія з іх пакінулі вёскі і мястэчкі… Тут усё залежыць ад цьвёрдага хаценьна і рашучасьці… Чалавек павінен умець змагацца за тое, што ён лічыць лепшым у жыцьці для сябе і для мас працоўных… Разумееш…

Зося не адказала зразу. Рыгоравы словы глыбока запалі ў яе нутро, робячы ў яе думках і поглядах сапраўдную рэволюцыю. Яшчэ на гэту тэму яна ні з кім ніколі ня гутарыла і гэта тэма была для яе адкравеньнем.

— А ведаеш, Рыгор, як-бы мне хацелася пабыць у вялікім горадзе, хоць крыху-б пажыць! Каб, здаецца, я была слабодна, каб нада мною ніхто не стаяў, я-б няйначай паехала з табою ў Рыгу.

— А што-ж табе перашкодзіць гэта зрабіць? — выпрабаваў лішні раз Рыгор Зосіну цьвёрдасьць:

— Што? Эх, эх! Ну, і чаму ты так судзіш?

— Чаму?

— Ласьне табе няведама, што на-да мною вісіць бацькава воля…

— Гэта я добра ведаю, — адказаў Рыгор. — Але пачакай: а калі яны, твае бацькі, то ты іх ня дзіця? Ты служкаю ім павінна быць, з якое толькі карысьць выцягаюць? Дык, вось, калі яны твае бацькі, то павінны цябе і любіць; а калі яны цябе любяць — то чаму-ж ім ня ўняць тваёй просьбе, ня даць табе волі? Толькі захаці, скажы, што табе гэта і гэта павінна быць даступна і — канец. Хто-ж мусе папярэчыць? Памойму так.

— Ой, пакінь, Рыгор, гэтак казаць. Няўжо-ж яны, ты думаеш, мяне не шкадуюць, або ня любяць. Яны і шкадуюць мяне і любяць, але ў іх гэта пасвойму выходзе.

— Пакінь, пакінь, Зося. Гэта ня любоў, не шанаваньне, калі чалавек занявольваецца, калі падсякаюцца яго хаценьні, мардуюцца жаданьні… Табе здаецца, што яны цябе забясьпечыць хочуць, калі шукаюць нейкае грашовае славы ды багацьця. Ой, не! Вельмі многа абмылішся, калі так думаць будзеш. Гэтым цябе хочуць прынудзіць астацца на тым мейсцы, на яком яны стаяць, зьнішчыць пазывы твайго сэрца… Ты бачыш нешта завабнае, вялікае перад сабою, твае нутро рвецца да яго, а іх ліпкія рукі стрымліваюць, ня пускаюць.

— А ўсё-ткі, як сабе не кажы, а мне дужа трудна зрабіць так, як ты радзіш: кінуць бацькоў і ехаць ад іх у горад, — адкрылася Зося, падмацаваўшы свае словы кіўком галавы.

— Чаму так?

— Ня ведаю, чаму… Не хватае ні то сьмеласьці, ні то адвагі, чагось-то не хватае, і я баюся пайсьці на гэта. Ты — ты другое дзела: ты мужчына, ты вольны і сьмелы.

— Пераказваю, колькі і дзяўчат ёсьць такіх!

— Можа, але многа меней чымсь мужчын…

Рыгору няцікаўным паказалася далей гаварыць аб гэным. Ён бачыў, што ў Зосі перамагае сумненьне над рашучасьцю і што яшчэ многа разоў давядзецца падбадзёрваць яе падобнымі сёньнешняй гутаркамі.

Рыгор заўважаў, што гэткія гутаркі маюць свой дадатны бок і моцна ўплываюць на Зосю. Але занадта глыбока ўрасла яна ў асяродзьдзе цьвілое мяшчанскасьці, у балота кутніцкага самадурства і ганарлівасьці. «Бацькава воля» — гэта разуменьне, якое перадаецца ў іх сям’і з пакаленьня ў пакаленьня, як моралы сваяасаблівага дзедзіцкага домастроеўскага ладу, убітага бацькамі і ў Зосіну голаў. Яе, здаецца, і нігіліскі тон у гутарках з Рыгорам, але зусім нявольны ад націску бацькоўскага выхаваньня. Зацятая абярэжніца родавых нахілаў, Зосіна маці многа пастаралася над тым, каб зрабіць з свае дачкі верную і непахісную сваю пасьлядоўку. Бацька-ж браў сваім пахаджэньнем, якое ён хітра абгрунтоўваў на падвалінах заможніцкай гаспадаркі. Ён старанна захоўваў складзеную доўгімі гадамі шляхам розных прадпрыемстваў сваю гаспадарчую прывілейнасьць. Мікола меў руку старшыны і папа, чуў прыхільнасьць з боку заможнае верховіны мястэчка і воласьці і, апіраючыся на гэта, бярог дачку ад уплываў «дэмокрацкіх» думак, ад знаёмства яе з падобнымі Рыгору, хлопцамі. Берагі — то была мэта Прыдатных, да якое яны імкнуліся з вырашэньнем Зосінага лёсу… Рыгор гэта разумеў, калі на гэты раз перайшлі ў гутарцы з Зосей на іншую тэму.

— Не сярдуеш?

— Не, нічуткі.

— Дамоў не сьпяшыш?

— І ня думаю.

— І есьці ня хочаш?

— Не… Не клапаціся… Можа ты што задумаў?

— Я не, не!.. Мне міла тут з табою…

— Каб то была праўда!

— Якраз яна і ёсьць тут.

Зося шчыльна прытулілася к Рыгору і шчыра яго пацалавала ў шчаку.

— Мне-б не хацелася думаць, што ты назаўсёды астанешся ў Сілцох, але…

— Не-э-э, не… гэтага ня будзя-а-а-а, — сьцешыла сябе і Рыгора разам Зося і замёрла ў бязвольнай утоме.

Рыгор абгарнуў яе абедзьвюма рукамі, шчыльна прытуліўся к ёй і засаб некалькі раз пацалаваў яе; пацалаваў і пачуў, нібы цэлы келіх пахучага, найсалодшага мёду з-пад маладых пчол чыясь небачная рука ўліла ў яго рот, адкуль ён, растаўшы на віно, раптоўна разьліўся па ўсім яго целе, ад галавы да самых пят, і нейкім прыятным, тонкім і вострым хмелем ускружыў яго голаў, задранцьвіў усю істоту… Толькі сэрца ня мог спыніць, і яно білася ў пасьпешным перацюку.

— На, вазьмі ад мяне, што толькі табе патрэбна, — з заплюшчанымі вачыма і бясьсільна схінуўшаю галавою, путанаю моваю праказала Зося, і ў прыятнай сударзе спусьцілася з Рыгоравых калень на мураўку, дзе расьцягнулася ва ўсю даўжыню свае пекнае стройнае постаці… Бязвольныя рукі яе ляглі між бакоў і выразнымі абрысамі абмаляваліся пукатыя грудзі, высока падымаючыся ад глыбокага роўнага сопу…

Рыгор на хвілю, нібы сумеўшыся ад нейкага раптоўнага, дзіцячага сораму, быццам замёр, застыў: безразборная міна яго твару, пасавелыя вочы, вяласьць рук казалі аб тым, што ён бязволен, у чыіх-то руках… Але мігам перамяніў настрой і выгляд, і рашуча праказаў:

— Зося-а, Зоська! Чаму ты так кажаш? — Няўжо ты думаеш, што я пайду на ўсё. Я цябе дужа шкадую, каб не паважаць…

Зося, як ляжала, так раптам паднялася і раптам пасумнела, быццам спалохаўшыся за тую адкрытасьць, якую зьнянацку дапусьціла ў сваёй гутарцы з Рыгорам.

«Ой, што-ж ён падумае!» адрыгнулася ў ёй домастроеўская мораль дзедзіцкага асяродзьдзя.

Рыгор, каб ня даць здэтанавацца, адцягнуў яе ўвагу на іншае, запытаўшы:

— Пойдам, Зося?

«Ах, якая-ж я дурніца. Што-ж я зрабіла! Ён гатоў палічыць усё гэта за»…

Паўторна праняслося ў яе галаве некае сумненьне і замест простага адказу на запытаньне, яна перапытала:

— Ты мяне ня любіш, Рыгор?

— З чаго ты ўзяла? Што табе здалося? — супакоіў Рыгор, і пры гэтым усхапіўся на ногі, прабег некалькі раз узад і ўперад па прагалінцы потым апусьціўся на калені, заглянуў Зосі ў вочы і запытаў:

— Чаму ты так кажаш?

Зося не адказала.

Праз хвіліну дабавіў:

— Я цябе чым-небудзь пакрыўдзіў? — Даруй мне: я ня ведаў, што гэтым цябе пакрыўджу.

Зося маўчала. Моўчкі паднялася, паправіла растрэпленыя валасы, падвязала шаль і кранулася ісьці. Рыгор крыху пастаяў, потым нагнаў яе і ласкава запытаў:

— Да хаты, Зоська? — і, ня атрымаўшы адказу, ціхім крокам пашоў побач з ёю.

V

НА ДВАРЭ ЎЖО ВЕЧАРЭЛА. Асеўшае нізка сонца раскідала па абшары пачырванелыя, астываючыя праменьні, якія доўгімі яскравымі касьнікамі пралазілі між лясную гушчэр. У каронах дзярэў і ў кустох пачаў зьбірацца змрок, і зелень зрабілася смугла-зялёнаю. У паветры стала многа халадней і адчувалася, як у малюсенькіх, няпрыкметных кропельках асядала раса. Востра запахла вячэрняю сырасьцю.

Моўчкі, цішком, перайшлі Рыгор з Зосяю сьцежку, толькі акінулі ўзрокамі вакола сябе.

— Выбіваймася на граніу, — парадзіў Рыгор.

— Добра, — ціха адказала Зося; і, выпусьціўшы гэта слова з губ, разам пачула, як з яе плеч зьнялася некая цяжар.

— А ці далёка тая граніца?

— Ды не. Вось пойдзем так — то скора выйдзем. Сьвеціцца, здэцца, вундзека.

— Ты не сярдуеш, аднак, — запытаў Рыгор нахіліўшыся к ёй.

Зося сорамна ўсьміхнулася і адказала:

— Не, не сярдую.

— То дай-жа я цябе за гэта пацалую.

І Рыгор прагна ўпіўся губамі ў Зосіну шчаку.

— Ах, Рыгор…

— Мо’ і заўтра мы прыдзем сюды?

— Можа, забачым…

— Ты скажы напэўна.

— Прыдзем!

VI

ТЫМ ЧАСАМ РЫГОР з Зосяю вышлі з лесу на граніцу і павярнулі к мястэчку. Здалёк (ад Хвойніку да Сілцоў лічылася ня болей аднэй вярсты) Сілцы было відны, як на далоні: старыя маленькія хаткі мяшчан, з саламянымі стрэхамі, паросшымі зялёным мохам (ад чаго здавался, што то зусім ня хаты, а старэнна акопаныя і абрэзаныя вялікія стагі травы, ці купіны), перамяжаліся з троха навейшымі, пакрытымі — дзе новаю і яшчэ жоўтаю гонтаю, а дзе пасівеўшаю старою драніцаю, — яўрэйскімі дамкамі. У тым мейсцы, дзе болей стаяла апошніх, наглядалася нямерная цесната і ня відаць было ні каліва зелені; сялянскія-ж хаты былі аперазаны зялёнымі невялічкімі садамі і гародамі.

Крыху наадгон ад хат, на самым ілбу гары, высіўся новы будынак школы з зялёнаю, ужо не ад моху, а ад хварбы, шапкаю страхі. Шырокі, чатырохкантавы школьны пляц, быў абгароджаны каменным павапленым парканам, між якога ў радок расьлі высокія плакучыя бярозы, шатныя кляніны і каштаны; між іх зелень відаць было некалькі гімнастычных прыладаў, якія выдзяляліся з зеляні дзярэў. З паўганоў ад школы, шмат далей ад берагу мястэчка, ня ўступаў у вышыне будынак местачковай аптэкі. За аптэкай ляжаў Лог, ад мястэчка забудаваны хатамі як найгушчэй, а з другога ўклону, ад поля, пабіты на гароды.

Быў ужо зусім адвячорак і сонца вісела над лесам, то яго праменьні, пападаючы ў вокны хат, адбіваліся залацістым одсьветам. А калі глядзець на поле, то таксама нельга было нацешыцца: такі прыгожы вобраз ляжаў перад імі! Ужо нялапое жыта, аблітае чырвоным заходзячым сонцам, мела нейкі асаблівы, ні то масяндзовы, ні то бурачны колер і, гойдаючыся ад ціхага ветру, катала роўныя, доўгія і крывыя скруткі, з аднаго боку чырвона-бурыя, а з другога бела-зялёныя. Жытні палетак цягнуўся на цэлыя вёрсты ўдаўжкі і ўшыр і здаваўся, калі глядзець на яго з-пад лесу, кудэма ішлі Рыгор з Зосяю, адным суцэльным кавалкам. А то былі ўсё вузенькія ніўкі-шнурочкі, адмяжованыя дзе пукатымі, барадатымі межкамі, як зьмейкамі, што беглі між сьцен жыта, то далікатна зробленымі разоркамі, таксама ў сваім бегу не адстаючымі ад межак. З другога боку жытняга палетку, так далёка, як ахопвалі іх узрокі, пачыналіся яравыя палеткі, ужо падмалёваныя маладою жаўтаватаю зеляньню аўса і рутнейшаю — ячменю. За яравымі палеткамі пачываліся лясы.

Рыгор з Зосяю ціхай путанай хадою моўчкі прайшлі каля цэлых ганоў, увесь час цешучыся полем, удыхаючы поўнымі грудзямі сьвежае паветра.

— Ну, як, прыгожая рэч? Абярнуўся Рыгор к Зосі.

— Хоць начуй тут у полі! — дабавіў ён.

— Што ты: здурэў, ці што? — зьдзівілася Зося.

— Чаму?

— Так. Ці-ж ты ніколі ня быў у полі, ці ніколі ня бачыў гэнае красы?

— Хоць і бачыў, толькі яно ніколі, мне здэцца, не было такім, як сёньні, цяпер вось…

— Прыдзем заўтра і тое самае застанем.

— А ты-ж прыдзеш?

Рыгор міла зірнуў Зосі ў вочы, ажно тая ня вытрымала і лісьліва засьмяялася.

— Чаму-ж не, я сказала, што прыду…

— А калі Васіль… ну, прышле к табе сватоў?

Зося — быццам хтось кальнуў яе іголкаю ў самае хворае мейсца — пачула вялікую і праціўную боль, якая раптам расплылася па ўсім яе целе і страсянула ім. Твар яе зьбялеў, смуткам акрыліся вочы.

— А калі прышле — то што? Хай прысылае, чорт яго бяры…

— Дык цябе-ж бацькі могуць ня пусьціць.

— А то я іх так і пабаюся!

— Дык трэба іх слухаць, ты мне гэта казала.

— Ай, ай! Пакінь, Рыгор, сьмяяцца з мяне, — сярдзіта перабіла Зося.

— Што ты, Зося! Пры чым тут сьмех. Я тэтага ніколі не дазваляў сабе.

— Тады не кажы мне нічога пра Васіля. Мне балюча і праціўна слухаць…

Зося не даказала. Відаць было па яе настрою, што яна адчувае глыбокае ўзрушша і цягчыцца кожным дапамінкам пра розныя чуткі аб Берагавых намерах. За гэтым Рыгор рашыў нічога не ўспамінаць. Але Зосі не маўчалася. Прайшоўшы з поўганоў моўчкі, яна першаю загаварыла:

— Эх! і надаела мне ўсё гэта!..

— Што? Чаму?

— Так, вельмі праціўна.

— Альбо-ж нельга паправіць?

— Ізноў пра гэта?

Рыгор убачыў, што гутарка ізноў перайходзіць на балючую для Зосі тэму і пасьпяшыў знайсьці ёй іншы напрамак.

Якраз яны мінулі лес і падыйшлі к самаму краю гары, з якое трэба было сходзіць у капусьнікі. Праўда, адгэтуль ішла яшчэ і другая сьцежка, але яна накіроўвала між другога боку жытніх палеткаў і сходзіліся з Сівулінскаю дарогаю; гэтым шляхам ісьці было шмат далей.

— Ну, кудэй пойдзем, Зося? — абярнуўся Рыгор да Зосі.

— Я думаю капусьнікамі ляпей.

— Ідзем капусьнікамі.

Пабраўшыся за руку, Рыгор з Зосяю ішлі перш ціха, падварочваючы то ў адзін, то ў другі бок, а потым, калі мінулі самую стромасьць, Рыгор пусьціўся бегчы і пацяг за сабою Зосю…

Хутка яны былі на нізе, пры беразе рачулкі.

— Часамі прыемна разьмяцца падобнай гімнастыкай, — сказаў Рыгор, спыніўшыся.

— Ну, вядома, маленькі хлопчык, пазабаўляцца трэба, — пасьмяялася Зося.

— Так, бывае… Ну, цяпер скажы: табе нічога, калі пройдзем да вуліцы разам?

— Вунь яшчэ што выдумаў! А што, мяне арыштуюць за гэта? — зьдзіўленая Рыгоравым запытаньнем, адаказала Зося.

— Ня тое, што арыштуюць, але, часамі, маці…

— Пакінь, пакінь выдумляць ліха ведае што, — перабіла Зося:

— Што? Мне бацькі мо’ забароняць з людзьмі сустракацца? Які ты сьмешны!

Рыгор нічога не адказаў. Маўчала далей і Зося: ідучы, яна глядзела ў зямлю, сочачы за махам тонкага лазовага дубчыка, які шустраю зьмейкаю бег наперадзе іх…

VII

УЖО БЫЛО ЗЬМЕРКШЫ, калі яны ўвайшлі ў мястэчка. Але на вуліцы жыцьцё не ўмірала. Там-сям стаялі кучкі сілцоўцаў, абгаварваючы пытаньні бягучага часу; бегалі неўгамонныя дзеці. Пастушкі вялі з пашы коні. Гаспадыні па дварох увіхаліся з гавядаю.

Паміж іх праехала некалькі фурманак блізкіх к Сілцом хвальбаркоўцаў, знаёмых Зосі; яны аддалі ёй прывітаньне. Адзін нават знайшоў патрэбным кінуць жартам, на які, аднак, Зося не адказала.

Супроць Сёмкавага двара яны зусім нечакана спаткаліся з Гэляю, Пятрусём, Сёмкам і Волькаю, якія стаялі і аб нечым пільна гутарылі, справодзячы сваю гутарку вясёлым покатным сьмехам.

— Пахвалёны! — жартам прывітаўся Рыгор.

— На векі! — сьмехам адказала Гэля.

— Дзе-ж то так бадзяліся, панове? — запытаў Сёмка.

— Ды вось — крыху праходзіліся.

— Харошая праходка: цэлы дзень у доме не застаць. Ці ня ў Пляшуках толькі былі?

— У Ліцку нават, скажаш, — адказаў Рыгор.

— Апроч жартаў, адкуль ідзіцё? — запытаў Сёмка.

— З Хвойніку, — ухмыльнуўся Рыгор: — а вы дзе таўкліся?

— О, браце, мы сёньня столькі нахадзіліся, што каб расказаць, то на цэлае апавяданьне хапіла-б, — распаляючы завіды павядаміла Гэля.

— Ну, ну, апаведайце нам хоць маласьць, — хапіўшы яе за руку, папрасіла Зося.

— Ого! Ні за што ня скажам, ні за што, нават і ня думайце, — падхваціў Пятрусь, падмігнуўшы Зосі.

— Чаму-ж гэта, ці то сакрэт ужо?

— А такі і сакрэт! — умяшалася і Волька.

— Да годзі ўжо пацьвільвацца!

— Та ша, ша. Слухай цяпер і дзівіся, усё раскажу.

Усе прыціхлі. Гэля бегла пачала расказваць:

— Вось толькі што я паабедала, як барджэй забегла к Вольцы і з ёю мы пашлі к Ліню… Прышлі гэта пад хату, заглянулі ў акно і бачым, што нікога няма дома: ня толькі Палуты, а нават і бацькоў. Мы гэта адтуль проста на могілкі… Прышлі, пахадзілі троха між помнікаў, пачыталі надпісы, потым нарвалі бэзу і назад у мястэчка… Вышлі гэта мы на рынак, аж бачым: едуць да шлюбу нейкія шляхты. Мы іх правялі да Меркі, дзе яны спыніліся… Пацікавіліся, што яны з сябе ўяўляюць і знайшлі, што маладая — даволі прыгожая, а малады — тае…

Гэля скрывілася.

— Ня гань толькі нашага брата, — пажартаваў Сёмка.

— Чаму? Праўды ня можна сказаць? — упікнула Волька.

— Якая-ж тут праўда: быццам я ня бачыў яго таксама.

— Ну, і як па твоему?

— Я лічу наадварот: маладая — дрэнь, а малады — цукерачка, — пажартаваў Сёмка.

Хлопцы голасна расьсьмяяліся.

— Ну, добра, — перабіў Рыгор: — а як-то вы сыйшліся ўсе?

— Ды ці-ж гэта ў горадзе. Вышаў хто на вуліцу, гукнуў і ўсе тут, — пралепятала Гэля, і хапіла за Зосіну руку вышэй локця, і заглянула ёй у самыя вочы, покатам расьсьмяяўшыся.

— Пакінь дзяцініцца. Цябе-ж на сур’ёз пытаюць, — занедаволілася Зося.

— Ша, ша, супакойся, — сьцішыла яе Гэля.

— Гэй, кіндар, — перабіў Сёмка, — трэба пайсьці вячэраць; як думаеце пасьля вячэры?

— Вядома, к Ліню, — у адзін голас праказалі Пятрусь, Гэля і Волька.

— А ты, Рыгор, нябось, таксама спаць ня ляжаш? — абярнуўся да Рыгора Сёмка.

— Яно-б не пашкодзіла і паспаць.

— Дык Зося-ж пойдзе таксама, — падхваціў Пятрусь і тут-жа абярнуўся да Зосі.

— Пойдзеш, Зося, да Ліня?

— Ня ведаю, мо’ і пайду, — адказала Зося.

Дзяўчаты адлучыліся і разьбегліся па хатах.

— Ну, дык пойдзеш? — перапытаў Пятрусь Рыгора, які раптоўна задумаўся і моўчкі стаяў на адным мейсцы.

— Што там спаць! Пакінь… Гэ-гэ-э! Дык ты задумаўся чаго? — зазірнуўшы Рыгору ў вочы, прапяяў Пятрусь. — Ці не па Зосі толькі журышся? Пакінь тужыць, таварышу. Ад гэтага не загінем. Ды, па-першае, думаецца, што Берагу ня так лёгка і хватнуць Зосю… А па-другое, — ці-ж яшчэ мала на сьвеце такіх Зось знойдзецца! Ой, ёй-ёй! Вось вернешся ў Рыгу да пакахаешся з гэткай паненкай, што Зося і не падходзь. Пакінь, кажу, тужыць… — і Пятрусь палопаў Рыгора па плячу, падмігнуў і засьмяяўся.

У Пятруся гэта ёмка атрымалася, як і заўсёды. Рэзвы і вясёлы, ён быў прыемным кампанам, паміж таго, што быў шчырым і адданым таварышом. Пятруся шанавала ўся іхняя кампанія, як разумнага, сьмелага і дападкога таварыша. Сын небагатага земляроба, ён змалку быў аддадзены бацькам у наймы за парабчука, пасьля ў вучні за каваля. Але кавальскае рамясло яму не спадабалася, і Пятрусь прабаўляўся і летам і зімою выпадковымі заработкамі, дапамагаючы гэтым у хаце. Пацёрты ў пераплётах жыцьцёвай нядолі, ён чулей за другіх успрыняў соцыялістычныя настроі і разам з Рыгорам увайшоў у Сілцоўскую організацыю соцыял-дэмократаў. І цікава тое, што будучы земляробам, ён не адчуваў у сябе жаднае прывязі да зямлі. Яго цягнула ў рабочае асяродзьдзе, у горад, куды ён мерыўся вось-вось адпраўляцца.

— Табе, як і Рыгору, толькі іці па гэтым шляху, — радзіў Сёмка, — паедзеш — ня згінеш са сваёю прыкідлівасьцю.

Гэтае думкі трымаўся і Рыгор, які любіў і шанаваў Пятруся, як ляпейшага таварыша і сябра. Пятрусёва кампанія выклікала ў Рыгора глыбокае здаваленьне.

— Ды я мала аб гэтым і дбаю, толькі… ка сну мяне хіліць, — праказаў Рыгор пасьля кароткага змоўку.

— Годзі табе! — наставаў Пятрусь.

— Што вы не згаворыцесе? — умяшаўся Сёмка.

— Нешта Рыгор наш зьнябыўся, — нібыта спаць закацеў, ці мо’ якія патайныя пляны задумаў…

— Няўжо?

— Ці-ж ты ня прыкмячаеш?

— Не, мне ні ўшманкі.

З Сёмкавага двара данёсься окліч:

— Сёмка, Сёмка! Ідзі вячэраць!

— Іду! — адклікнуўся ён.

— Па дамах, хлопцы! — абярнуўся Сёмка к Рыгору і Пятрусю і павярнуў у двор.

Пашлі і Пятрусь з Рыгорам.

На дварэ ўжо было цёмна: стаяла парная ноч.

VIII

НЕ ПАСЬПЕЎ ЯШЧЭ РЫГОР АПАМЯТАВАЦЦА, толькі знайшоўшы магчымасьць павячэраць ды перакінуцца двума-трыма словамі з мацераю, якая праз цэлы дзень не магла прычакацца яго ў хату, седзячы да самага цямна ў акне і не прапускаючы вачыма ніводнага чалавека, хто-б ішоў вуліцаю, каб не паўзірацца на яго і разгледзіць: ці ня Рыгор гэта па абмылцы абмінуў сваю хату, — не пасьпеў Рыгор апамятавацца, як ужо па яго забеглі Сёмка з Пятрусём і жывасілам выцяглі з хаты…

На дварэ, за вуглом, іх чакалі дзяўчаты, ціха прытаіўшыся і ўкрадкаю паглядаючы ў хату.

Трохі недавольны тым, што таварышы паперашкодзілі яму выпаўніць надуманы яшчэ ў лесе плян, — астацца, прышоўшы з лесу, дома, — Рыгор вышаўшы на двор, у момант перанастроіўся, калі ўгледзіў рэзвую вясёлую кампанію моладзі.

«А і сапраўды, што за цікавасьць лажыцца спаць так рана. Можна будзе выспацца і за раніцу. А тут такая пекная ноч прападзе задарма!» падумаў ён, пачуўшы Зосін голас…

Шэсьцярма ў кампаніі: Рыгор і Зося, Сёмка і Волька, Гэля і Пятрусь, яны са сьмехам і жартамі пашлі ўздоўж вуліцы, чуць не загарадзіўшы яе ўпоперак, як плотам.

Прашоўшы да рынку, павярнулі ў Яўрэйскі перавулак, каб выйсьці на Ракаўскую вуліцу. Але тут яны спыніліся і адназгодна перарашылі да Ліня ня ісьці, а разыйсьціся, хто куды.

— Ну, дык што-ж: давай мы, Волька, пойдзем з табой назад, — абярнуўся Сёмка к Вольцы, і яны хутка адлучыліся ад кампаніі.

У супроцьлежны бок пашоў Рыгор з Зосяй…

Ня мінула і паўгадзіны пасьля таго, як яны разыйшліся, раптоўна падуў сіберны вецер. Па вуліцах падняўся пыл, закруціліся віхры, жалобна загулі садовыя дзярэўцы. Цёмна-сіняе неба яшчэ болей пацямнела, і прыглядзіўшыся на яго заходні край, можна было ясна адлічыць тоўстую, пукатую граніцу — мяжу з хмар, на адзін бок якое мігалі крыху памутнеўшыя зоры, а па другую расьцілалася алавяна-гнядая, усюды роўная, прастора. Другога краю яе ня было нідзе відаць, бо ён заходзіў за лес, які цёмным, чуць выразным, шнурком адгароджваў зямлю, упіраючыся вярхамі ў неба, быццам-бы падтрымоўваючы яго, а камлямі, як кіпцямі ўшпіліўшыся ў землю. Як не сачыць было за хмараю, то нельга было прыкмеціць, ці яна стаяла на адным месцы, ці з кожным часам надыходзіла бліжэй і бліжэй. Праўда, пасьля кароткага перапынку, калі ня кідалі вочы на яе сваіх узрокаў, а потым раптам узіраліся, заметна было, што хмара стаяла бліжэй к зэніту, больш ахапляла пад сабой небнай сіні, зацьміўшы яскравыя зоры. Што момант узмацняўся гром і павялічвалася маланка.

Рыгор з Зосяю, трапіўшы на ўчарайшае мейсца, толькі што разгаварыліся аб пытаньнях Рыгоравага ад’езду, як зьненацкі подых ветра, прыляцеўшы з поля з дзікім гулам, прамчаўся між іх, потым перабег вуліцу, устраміўся ў платы і заліўся ў яго шчылінах напрытомнай, разгульнай музыкай. У дварох заскрыпелі вешніцы, пачуўся стук пахіленых платоў, сьвіст вырванай завіхранай уверсе саломы.

Ня кажучы адно другому ні слова, бы згаварыўшыся, Рыгор з Зосяю падняліся з мейсца і шпаркім ходам пашлі да дому.

Дарогаю то Рыгор, то Зося што хвілю заварочваліся назад, паднімалі кверху вочы і ўзіраліся на хмары, якія адышоўшы на многа ад лесу, сталі хутка імчацца па небе, быццам наганяючы каго, і тушылі адну зорку за другой.

Вецер крапчэў і крапчэў, папіхаючы іх у плечы і трэплючы крысамі Рыгоравай жакеткі, а Зосінай спадніцай. А калі хмары якраз апынуліся над іх галовамі, то маланкі ажно сьляпілі вочы, а гром, здавалася, трос землю.

— Хаця-б не захапіў нас дождж, — праказала Зося, калі яны пасьпешна ішлі ўжо сваёю вуліцаю.

— Ды ўжо невялікая бяда, калі і пакропіць крыху: пяць крокаў зробіш і дома, — супакоіў Рыгор. — Мне далей, і то я не клапачуся, — дабавіў ён.

— А мо’ ішчэ дождж і ня пойдзе, — паглядзела Зося на неба.

— Не. Вось накрапляе.

— Ах, на яго ліха, сапсаваўся вечар…

— Шкадуеш?

— Чаму-ж не шкадаваць. Гэткіх вечароў ня многа трапляецца.

— Якіх?

— Наогул…

Зося сарамліва панікла ўзрокамі.

— Лета наперадзе.

— Думаеш…

— Чакай, чакай. Пастой! — хапіў яе за руку Рыгор: — вось пастойма крыху пад капяжом, можа прыціхне; а не — то двор сумееш перабегчы хоць і ў навальніцу…

Зося згадзілася, і яны падыйшлі пад капеж Прахоравай хаты, што стаяла побач Прыдатных, прытуліліся к вуглу між канцом лаўкі і сьцяною і на момант прыціхлі.

— Ну, дык дзе-ж мы такі заўтра ўбачымся? — дапэўніўся Рыгор, засланіўшы Зосю ад вуліцы сваёю постацьцю і палажыўшы ёй на плячо далонь рукі.

— А я і сапраўды ня ведаю, — сьціснуўшы плячыма, адказала Зося, гледзячы строма ў вочы Рыгору і прыкусваючы губы.

— А каб гэта ў Ліня?

— Можа і ўдасца. Або ты мяне так хочаш убачыць? — наводна запытала яна і задаволена ўсьміхнулася.

— О! яшчэ… — хацеў уверыць Рыгор, але ў гэты момант, як раз над Прахораваю хатаю мігнула зьвілістая асьляпіцельная стужка бліскавіцы, нібы нажом раскроіўшая неба на дзьве палавіны і азіяўшая сьцяну хаты, вокны, капеж страхі і Зосін твар. За бліскавіцаю грукнуў гром, мэрам, выстрал з дзесяткаў гармат, ўскалыхнуўшы зямлю.

— Уцякайма, хіба! — парадзіла Зося, намерваючыся бегчы.

— Пойдзем, пойдзем; толькі… — заўтра ў Ліня?

— У Ліня! Напэўна!

Зося спрытна саскочыла з лаўкі, хутка перабегла вуліну і схавалася ў дварэ за вешніцамі.

Рыгор астаўся адзін і прастаяў датуль, пакуль яна падбегла к дзьвярам, некалькі раз трывожна бразнула клямкаю, увайшла ў сенцы і заперла дзьверы…

Пасьля раптам сарваўся з мейсца і ў подбежкі накіраваў да хаты. Ідучы, ён абярнуўся назад і ўгледзіў, што за ім гоніцца доўгая палоса праменьняў з вокан Прыдатнага хаты.

Калі Рыгор параўняўся са сваёю хатаю, то ён угледзіў, што і яго маці ня сьпіць, а ціха сядзіць ля століка, штось шэпча губамі і кідае на вуліцу пуглівыя зіркі. Ён паціху завярнуў у двор, стаў пад капеж, прытуліўшыся к сьцяне, і пачаў цешыцца навальніцаю.

«Бадай, што іх дзе-колечы захапіў дождж», — падумаў ён пра Сёмку з Волькаю ды Пятруся з Гэляю.

І толькі падумаў, як — прымха! — зразу пачуў іх гоман, нёсшыся да вушэй з цемі вуліцы. Рыгор барджэй адышоў ад сьцяны, уперыўся вачыма ў гушчэрны змрок і адлічыў, як між яго швыдка прамігнула чатыры сылуэты. Ён сьпярша намерыўся аклікнуць, а потым перадумаў, засьмяяўся гэтаму і направіўся ў хату.

Маці паглядзела на яго і міла ўсьміхнулася.

Была дванаццатая гадзіна ночы…

На заўтра Рыгор прачнуўся а другой гадзіне дня: ён праспаў каля чатырнаццаці гадзін так смачна і так няпрыкметна, што праз усю ноч ні разу не прачнуўся, ні разу не перавярнуўся з боку на бок, і як лёг скурчыўшыся, падлажыўшы руку далоняю пад вуха, так і прачнуўся, лежучы на тым самым баку, толькі выцягнуўшы ногі.

У хаце было ціха. Маці ня было дома.

На дварэ стаяла пагода зусім няцікаўная: цёмныя хмары віселі над зямлёю і накрапваў рэдкі дробны дожджык, падліваючы ваду ў глыбокую, растоптаную каровамі гразь. Мокрыя расістыя ралкі бярозы поўзалі па шыбах вакна і вадзілі шырокія вадзяністыя плямы, з-за якіх сумнаму і без таго сьвятлу цяжэй рабілася пралезьці ў хату, маркотную і спакойную. З капяжоў спадалі рэдкія цяжкія кроплі, прыцягаючы паўз вокны доўгія белыя касьнікі.

Ад усяго гэтага Рыгору рабілася нудна і сумна.

І ён выразна адчуў у сваім нутры тую розьніцу ў перажываньнях, якія наводзіла мястэчка ў ранейшыя гады і якія напаткалі яго зараз. Не, цяпер Рыгор быў далёкі ад Сілцоў! Горад палажыў на ім глыбокі адбітак. Горад урасьціў яго ў свае бурлівае жыцьцё, уцягнуў у вадакрут дынамічных падзей фабрычнага асяродзьдзя.

Ці-ж бы, будучы ў Рызе, ён меў хоць хвіліну, якую-б дапусьціў змарнаваць дарма? Ніколі! Разьбегі машын у майстэрні, заўсёдашняе аколеньне рабочым колектывам, шырокія гарызонты, якія адчыняліся яму пасьля кожнага сходу заводзкае організацыі соцыял-дэмократаў; насьпяваючыя супярэчкі ў адносінах паміж рабочымі і гаспадарамі прадпрыемства… Штодзенная руплівая падгатоўка да клясавых боек — усё гэта рабіла Рыгорава жыцьцё рэзвым, рухавым, цікавым. Ён з бадзёрым настроем адпраўляўся ў завод, з зацятасьцю фанатыка прыступаў да працы і рабіўся адзінкаю моцнага, зьлітага колектыву некалькіх тысяч рабочых. Калі гудок апавяшчаў аб сканчэньні работы і з заводу вырынала армія людзей. Рыгор ня мог наглядзецца хараству іх зьяднанасьці, ня мог нацешыцца з тае магутнае сілы, якая залягала ў гэтым колектыве. Ён бачыў, як толькі адчыняліся заводзкія варотыі і з іх выходзілі на вуліцу першыя грамадкі сьлясароў і такароў, ліцейшчыкаў і пракатчыкаў, вуліца цалкам перайходзіла ў іх распараджэньне… Рыгору тады ўспаміналіся незабываныя падзеі з рэволюцыі пятага году, сьляды і знакі якое бліскучымі іскрамі праносіліся праз доўгія гады.

У яркіх вобразах паўставалі карціны магутных забастовак, сутычкі з поліцыяй. Маляваліся карціны героічных схватак «лясных братоў» з карнымі драгунскімі атрадамі па станцыях чыгунак, пры раскіданых вёсках… Гігантам вырастаў адважны атрад Тукумскіх рэволюцыянэраў, трымаўшых захопленым з рук царскае ўлады невялікі гарадок на працягу двух тыдняў у сваіх руках.

Наступнае нясло больш магутныя ўзрухі ў рабочых гушчах — гэта ён адчуваў. І насьпяваньне рэволюцыйных падзей электрызавала гэтага перадавога мешчанчука. І вось, цяпер, калі ён знаходзіцца ў Сілцох, дзе так, параўнаўча, спакойліва цячэ жыцьцё, дзе з буйнае ў 1906 годзе організацыі асталося некалькі маладых, малавопытных таварышоў — там, у Рызе, прайшло жыцьцё некалькі цікавейшых фазаў у сваім разьвіцьці. Рыгор дзівіўся таму, што зараз яму малазразумелымі робяцца тыя пачуцьці, якія ўспыхвалі ў ім па дарозе да Сілцоў.

Праўда, тут, у Сілцох, ён мае матку, некалькі лепшых сваіх таварышоў: праўда, маладосьць зьвязаная з мястэчкам, пакінула ў ім шмат цікавых успамінаў, непазбытых эпізодаў… Але… гэта ўсё ў мінулым. Наперадзе праглядалі іншыя вокагляды… Наперадзе адчыняліся новыя прасторы. Можна было спадзявацца, што яны поўнасьцю затуляць усё дагэтуль перажытае ў Сілцох. А можа Рыгору хацелася ўсяго, каб тыя блізкія яму людзі, як Сёмка і Пятрусь ды іншыя, не асталіся ў недасяжным яму адгоне, каб іх можна было перабраць у горад, перакінуць у іншыя абставіны і ня даць змарнавацца ў асяродзьдзі местачковага спакою?.. Праўда, і ў Сілцох павінен быць штурхач, павінны быць людзі, праз якіх-бы будзілася соцыялістычная ідэя, зьбіраліся яе пасьлядоўцы… Ну, усё-ж у адносінах да Пятруся і Сёмкі, Рыгор прадпачытаў горад. Так гэтыя яго таварышы павінны будуць растацца з Сілцамі… А вось Зося!..

І калі ён успомніў Зосю, праведзены з ёю ў хвойніку час, то яму стала незразумелай Зосіна няволя ў густых сетках мяшчанскасьці, яе дробныя інтарэсы, засасанасьць багнаю забабонаў струхлелае шляхоцкае традыцыйнасьці. Між тым, з Зосі мог быць выпрацаваны дадатны тып гарадзкое дзяўчыны-работніцы. Толькі адна бяда — некаму над гэтым папрацаваць, а ў яго часу мала… Усё-ж ён не пакіне яе без свайго ўзьдзеяньня… Не!..

Рыгор пачаў умывацца…

Частка пятая

ЧАСТКА ПЯТАЯ

I

САЛОДКІ, смачны і глыбокі быў сон Рыгора — не дарма-ж ён праспаў столькі даўгіх гадзін! Зусім не такім сном спаў гэту ноч Васіль. Хоць ён, стомлены і раззлаваны лёг многа пазьней Рыгора і мог спаць пад мерны шумок дажджу, ціха і спакойна, усё-ткі сон яго быў ня глыбокі і спаў ён ня так, як заўсёды, а несьціханна прачынаўся. Думкі адна за другою лезьлі яму ў голаў, шавяліліся ў ёй, як пчолы, і прасіліся на разгадку. То Зося, то Рыгор, то Рыгоравы таварышы, стаўшы за апошнія два дні яго люцейшымі ворагамі, так і мігаліся перад ім, і, што горш за ўсё, быццам чапалі яго рукамі: варочалі за бакі, адплюшчвалі вочы, затрымоўвалі прыход сну. Рабілася душна і млосна ад злосьці, і Васіль бяз ліку разоў варочаўся з боку на бок, то выцягваў ногі, то падкручваў іх, а руку падкладаў пад шчоку, або засоўваў за пазуху, за рашпіляную на ўсе гузікі кашулю. Коўдра рабілася несьцярпіма цяжкою, і ён памаленьку ссоўваў яе з галавы на плечы, з плеч на пояс, а з поясу на ногі. Але гэтым нічога не выйграваў, бо бясьсьціханная бліскавіца, бухаўшая на ўсім небе што хвілю, праз усе чатыры вакны мчалася ў хату, асьвечвала яе, як вялізарным ліхтаром, а страшэнны гром, здавалася, біў ля самых яго вушэй — праганяючы рэшткі сну.

Васіль злаваў і крывіўся і мусіў коўдру йзноў нацягваць на голаў, ухутвацца ў яе, як у сена, таіцца і сілаю ўшпільвацца за хвілінныя ўзывеі здрому. Але, толькі ён пачынаў сапці ды пахропваць, як раптам, няма ведама скуль, нападаў на яго нейкі дзікі сьверб, і ён адчаянна пачынаў чухаць то шыю, то паясьніцу, то цягліцы ног. Чухаў і ахаў, ахаў і праклінаў тую хвіліну, у якую лажыўся спаць. Праклінаў, але нічога не памагала…

Толькі а пятай гадзіне ночы, ці мо і таго пазьней, Васіль супешыўся крыху і задрамаў. Аднак сон быў нядобры: да апошней хвіліны, у якую ён прачнуўся (а гэта было а дзесятай гадзіне раніцы), Васілю сьніліся нейкія страшныя, цудоўныя і нез’ясьнёнатрывожныя сны. Здавалася, што ён цягацца дзесь у вялікім і чужым яму горадзе, босым і абарваным. Галодным, здэцца, ходзіць па вуліцах, усыпаных добра адзетымі людзьмі, якія, нібы адзін чалавек, не прамінуць, каб не паглядзець на яго і сплюнуць. Уперадзе не наглядалася ніякага прыстанішча і балючыя думкі рэзалі нутро. Вось ён ужо рашыў ісьці туды, у фабрычную палавіну гораду, на высокі мост, каб кінуцца з яго ў ваду і ў адзін момант расчытацца з усімі мукамі жыцьця. Рашыў і пашоў. І толькі гэта ён пачаў набліжацца да мосту, як раптоўна, мэрам з зямлі, стаў перад ім Рыгор і загаварыў: «Куды ідзеш? Чаго ты тут?» — але ён так спужаўся, што заплюшчыў вочы і толькі цішком праказаў: — «я ўмру бяз прытулку і з голаду». — «Што ты надумаў, хлопец! Хадзем да мяне!» — здаецца праказаў Рыгор і павёў яго нейкімі глухімі вулкамі да сябе. Васілю было сорамна, а Рыгор спакойліва ішоў сваёю дарогаю і вёў Васіля. Потым, здаецца, раптам, на адной з доўгіх і чыстых вуліц яны павярнулі ў двор, дзе і ўвайшлі ў белы мураваны дом, Рыгор правёў яго ў багата ўбраную кватэру, пасадзіў, здаецца, за стол і пачаў частаваць адмысловаю ядою, якое ён і ў вочы ня бачыў, дарма што слыў багацеем. Васіль, здаецца, са смакам прыняўся за яду, ажно пена цякла з губ. Тым часам, Рыгор кудысь выйшаў, прабыў ня болей хвіліны і прынёс з сабою чысты і яшчэ цэлы гарнітур і шапку. Даючы Васілю, праказаў: «Апраніся ды едзь да дому, а то там цябе ўжо жывым пахавалі і ўсё дабро прысвоілі чужыя людзі… Вось яшчэ на дарогу пяць рублёў грошы». Пры гэтых яго словах, здавалася далей, з суседняе каморкі ўбегла Зося, вясёлая і чырвоная маладзіца і, убачыўшы Васіля, палахліва крыкнула: «Ой, чаго-ж ён тут, гэты Бераг?»

Ад гэтага крыку Васіль прачнуўся і пачуў, як у яго нутру штось цяжкае і ліпкае пацяглося па сэрцу. Перад вачыма яшчэ доўга ня гінулі сьвежыя адбіткі вузкіх вуліц, таго дому і кватэры, у якія завёў у тым горадзе Рыгор, самога Рыгора і Зосі.

«Фу, ты! Згінь да прападзі! І спляцецца ліха ведае што!» праказаў ён сам сабе, працёр вочы і падняўся з пасьцелі.

— Уставай ды мыйся, сынок, будзем цёплыя блінцы есьці! — пазвала Васіля маці, нырполячыся са скавародамі ў печы.

— Ды я такі ўстаю… Ах, на яго ліха!..

— Што, што такое? — запытала Тадося.

— Да я сон нейкі гадкі сьніў, — адказаў Васіль.

— А які? Паведай толькі мне, — зацікавілася маці.

Васіль доўга ня думаючы расказаў сон. Тадося пільна выслухала, павярцела галавою і заахкала. А калі Васіль запытаў мацеру:

— «А як табе здаецца, маці, што то азначаў гэты сон?»

Тадося ўверана і рашуча адказала:

— Усё трэба разумець наадварот, сыне.

— Наадварот? Няўжо праўда?

— А то думаў літаральна?

Васіля гэта тлумачэньне задаволіла і супакоіла, і ён праз мінуту пакінуў думаць аб гэтым; а, кінуўшы думаць пра сон, яму лягчэй зрабілася і на сэрцы: ня гледзячы на хмарны дзень, у вачу было ясна і весела. На зьмену цяжкіх думак, народжаных адваротным сном, у яго галаве заігралі зусім новыя, зусім другія думкі: думкі пра тое, што на сёнешні дзень выпадала зрабіць. Гэта бач, пра сваты.

Учора Васіль пабываў у дзядзькі Хлёра, многа і доўга гаварыў з ім аб гэтым. Хлёр прачытаў яму багатыя маралы, навучыўшы як і што трымацца з Прыдатнымі, чым опэраваць у гутарцы і што мець за козыры ў руках, калі справа будзе хіліцца ня ў іх бок.

Васіль гэта добра помніў і як на шылах чакаў к сабе гасьцей, не выходзячы нікуды з хаты.

Сьнедаць добра ня сьнедаў, бо спадзяваўся з гасьцямі не стаяць да пануквацца, а ў кампаньні есьці; вылезшы з-за стала на хату, ён пачаў памерна тупаць узад ды ўперад, час-ад-часу падыходзячы к аднаму, то к другому акну і пільна ўзіраючыся за гумно, ці ня ідзе хто да іх. Але, як час быў раньні, то, вядома, ніхто і ня мог прыйсьці; Васіль, не ўгледзеўшы нікога, нецярпліва адыходзіў ад акна…

Тадося не пакідала ўвіхацца з гаспадынскаю работаю: кончыла з печчу, упусьціла на двор кароў, падаіла іх і зачыніла ў хлеў. Пасьля прыбрала ў двары і сенцах. На гэта пайшло каля гадзіны і калі Тадося вярнулася ў хату, і застала Васіля ўсё яшчэ ў задуменным тупаньні, то яна ўзьдзівілася: што за клопат абуяў ім?

Цікавасьць заставіла Тадосю запытаць Васіля:

— Чаго ты, Васілька, так заклапочаны?

Васіль спыніўся тупаць і злосна праказаў:

— Калі бо’ дзядзька так доўга ня ідзе.

— Прыдзе, сынку, яшчэ рана… Ці-ж варта злавацца…

— Не! Калі рабіць — дык рабіць… Пакуль зьбяромся…

— Пасьпеем, сынку, пасьпеем…

Пакуль яны так гаварылі, зусім цішком, няпрыкметна, Хлёр прайшоў двор і раптам апынуўся ў хаце.

— Дзень добры ў хату! Што за спрэчкі?!

Тадося кінула работу і павярнулася да Хлёра. А Васіль хутчэй-жа падаў дзядзьку зэдлік. Прысеўшы — Хлёр зьняў шапку і прыгладзіў валасы.

— Ну, што-ж, нябожа, не перадумаў? — весела запытаў ён Васіля.

— Да чаго перадумваць! Калі рашано, дык і падпісана, — адказаў Васіль.

— Ну, чуеш, Тадося!

— Чую, чую, Хлёрык! Як я шчасьліва! Мой ты братка! — натхнёна прамовіла яна.

Васіль маўчаў.

А Хлёр, важна седзячы, закаціўся бясклопатным, задаволеным сьмехам, ажно яго маленькія, кноразавы вочкі, упаўшыя глыбока ў тоўсты сыты твар, заплылі вільгацьцю сьлёз і брыты гладкі падбародак заварушыўся; а на шчоках заметна абмаляваліся роўныя круглыя ямачкі.

— Бач, рада, маці-ы… Ха, ха, ха!..

— Ох, Хлёрачка! Чаму-ж мне не радавацца! Я ўжо даўно чакала гэтага і думала — ня прыжду, ажно…

— Цяпер для мяне ўжо ніхто не судзьдзя! — перабіў мацеру Васіль: — калі ўжо рашыў, то і быць па сяму… Вось і з Янкам мы так ужо гаварылі ўчора… Праўда, ён павінен таксама прыйсьці. Янка хваліў за рашучасьць…

— Ну, ды і без Янкі мы справімся, — задаволена праказаў Хлёр.

— Э, дзядзька, не! Я з ім ўжо даўно ўгаварыўся… Гэта-ж мой самы блізшы таварыш…

— Так, так, — падмацавала Тадося.

— То пачакаем, добра, — згадзіўся Хлёр.

— А колькі часу цяпер? — запытала Тадося…

— Ды вось я пагляджу.

Хлёр выняў з кішэні камізэлькі тоўсты сярэбраны гадзіньнік, хвацка, прылоўчана адчыніў яго і, кінуўшы ўзрокам, праказаў:

— Ды ўжо дванаццатая пашла.

— А, як скора прабег час! Здаецца толькі яшчэ была раніца.

— Час скора бяжыць.

— Вось мо’ перакусім чаго, Хлёр?.. Ды, бок, а жонка твая не загляне?

— На што яна! Жонка калі захоча, то і пасьля пасьпее… А есьці я яшчэ ня хачу.

— Дык я-ж дастараўся падмачыць яду, — падхапіў Васіль і, ня чакаючы адказу, хутка выбег у сенцы і прынёс кварту гарэлкі.

— Што ты, што ты! — замахаў аберуч Хлёр, калі ўгледзіў у руках Васіля чырвоную шапку бутэлькі. — Што-ж ты гэта ўздумаў, нябог? Спакушаць старога чалавека! — скорамоўкаю, разбаўленай сытым сьмехам, праказаў Хлёр, а ў самога, тымчасам, на губах сабралася сьлінка.

— Не-э, дзядзька, не-э! Гэта то ўжо трэба-а! — настойваў Васіль.

— Ах, на дзіва, на ліха мне! — перабіла Тадося: — толькі я нічагуткі не змагла згатовіць… Што-ж, няхай яечня за ўсё адказвае…

— Да і што вы прыдумалі? Хіба і сапраўды мяне за госьця лічыце? Вот табе і на: з сваяка ды ў госьця перавярнулі, — жартаваў Хлёр.

— Вось ты толькі, швагрусь, пакінь усякіў цэрэмоніі ды садзіся трактуйся, — папрасіла Тадося.

Хлёр быў заўсёды сьмелым у братавай хаце і нічуткі не сароміўся нікога і не цэрэмоніўся. Вось і на гэты раз ён не заставіў на сябе доўга чакаць і першым усеўся на покуці, як дома. Тадося-ж, ахопленая з галавы да ног пачуцьцём вясёласьці, прысела з краю стала.

— Налівай-жа, швагір! — папрасіла Тадося.

Швагір ня чакаў і хутка выпаўніў просьбу братавай.

Пачатак быў з лёгкай рукі: поўная чарка іх траіх абыйшла па некалькі разоў і зрабіла з імі цэлую перамену: усе яны сталі неймаверна вясёлымі, добрымі, гасьціннымі і гаманлівымі; кожны стараўся выказаць чымсь найбольш добрых сваіх вартасьцяй, якія знайшліся ад гарэлкі. Перш гаварылі так: адзін тлумачыў, а два слухалі, а калі заварушылася ў галаве, гамонка ўсіх зьмяшалася ў адну.

За гутаркаю пасыпаліся песьні; запявалам вызваўся Хлёр, завёўшы разухабістую вясельную песьню. Хацела яму памагчы Тадося, але Янка сваім раптоўным прыходам, якога не падсьцярог нават і Васіль, паперашкодзіў гэтаму:

— Дзеньдобры ў хату! — на ўвесь голас прагукаў ён, каб зьвярнуць на сябе ўвагу.

— А, Яначка! Хадзі, братан, сюды, хадзі! — падскочыў к яму Васіль, абвіс на шыю і некалькі разоў засаб пацалаваў таварыша; потым узяў за руку і павёў к сталу.

З прыходам Янкі, Тадося, Хлёр і Васіль яшчэ больш павесялелі і маленькая перакуска, на якую звалі дзядзьку і швагра Хлёра Васіль з мацераю, разраслася і разбухла ў цэлую бяседу, якая зацяглася чуць не да вечара, толькі дзякуючы Янку, які піў мала і ведаў за чым прышоў, час-ад-часу даваў ведаць аб сватох.

А калі ўжо змрок пачаў прыкметна лезьці ў хату, то ён вылез з-за стала і запрапанаваў:

— Ужо час! Ці вы забылі аб сватох?

Янкавы словы мэрам абудзілі ўсіх.

— Але, але, трэ’ ісьці, — азваўся і Хлёр з-за стала, хутка адзеў шапку і прыгатовіўся.

— Васіль, будзь гатоў! — напомніў ён Васілю: — а ты вось, маці, благаславі Васіля! — абярнуўся Хлёр да Тадосі.

Янка ўхмыльнуўся.

— Нічога, і без благаслаўленьня дастукаемся свайго, — сказаў ён.

— Не, не, сынок, я благаслаўляю ўсіх, — настаяла Тадося.

І, ўстаўшы з мейсца, яна падыйшла да сына, перажагнала яго капу разоў, потым абярнулася з гэтым к Хлёру, затым к Янку.

Як Васіль, так і Хлёр з Янкам, пасьля бласлаўленьня, перш пацалаваліся з Тадосяй, потым перацалаваліся паміж сабою і выйшлі з хаты.

Тадося павяла іх у двор, зачыніла за сабою сенцы і стала на парозе ды ўмільна глядзела ўсьлед ім да тых пор, пакуль яны не зайшлі за горку і не схаваліся з вачэй.

II

КАЛІ РЫГОР ПАМЫЎСЯ, адзеўся, крыху перакусіў і выйшаў з хаты, каб пайсьці к Сёмку, то яму прышлося толькі прайсьці сенцы ды пераступіць аднэю нагою сёняшні парог.

Сёмка зраньня сядзеўшы і нудзіўшыся ў дому таксама задумаў перабегчы да Рыгора, каб у дваіх з ім аб сім, аб тым пагутарыць, а потым пайсьці дзе-небудзь гадзіну-другую пагуляць.

Стрэціўшыся якраз на парозе, яны абодва на момант замяліся: ніводзін ня ведаў, што сказаць. Але гэта зараз прайшло, і Сёмка першы, зарагатаўшы праказаў:

— Вось дык стрэча!

— Але. Я направіўся якраз да цябе.

— Ну?

— Сапраўды.

— А я таксама: давай, думаю, праведаю яго, можа, ці жыве ён… пасьля ўчарашняга дажджу. Здорава, усё-ткі, нахвастаў ён цябе ўчора.

Рыгор ухмыльнуўся.

— Можна было на гліну раскіснуць.

— Ня болей, як вас.

— Чаму ты так думаеш?

— Ды проста… Я бачыў, як вы сьцігалі вуліцаю…

— Ня можа быць?

— Сапраўды.

— А дзе-ж ты быў? — зьдзівіўся Сёмка.

— Ого! не скажу! — пацьвіліўся Рыгор.

— Чаму? Ня можна?

— Я вяртаўся дамоў і прыпыніўся крыху пад капяжом свае хаты, каб палюбавацца навальніцаю. Стаю і думаю: якаво гэта з імі. Нябось, дзе-кольвек і іх засьцігне дождж. Аж раптам чую твой голас. Перш думаў пазваць, а потым рашыў: «хай бягуць».

— А… Праўда… Апаласкаў крыху…

— Здаровы дождж, спаць было смачна.

— Ну? А я доўга ня мог заснуць. Што-ж мы стаімо так? — перамяніў гутарку Рыгор: — мо’ ў хату войдзем? — запрапанаваў ён, усю пору стоячы аднэй нагою ў сенцах, а другой на ганку і трымаючыся рукою за клямку дзьвярэй.

— Па мойму — ня варта: я дасюль у хаце сядзеў, — не згаджаўся Сёмка: — ляпей пяройдзем да Волькі: там павінны быць Гэля, а мо’ і Пятрусь. Маеш ахвоту?

— Ці ёмка туды йсьці: мо’ бацькі ня ўзлюбяць, занятыя чым…

— Нічога, нічога; яе бацькі дужа добрыя і прыветныя людзі… яны любяць, калі хто прыходзіць к ім. Ярмалай, бач, Вольчын бацька, як пачне табе баяць ўсякія байкі ды апавяданьні казаць, дык ты і вушы разьвесіш. А Юстына, брат, толькі сьмяецца, ды лісьлівенька ў вочы паглядае, быццам, мые цябе сваім узрокам… Слухай, пяройдзем, тады забачыш, што праўду кажу… Ты мо’ сумляваешся, што Сьвістуны… — угаварваў далей Сёмка Рыгора.

— Ня ведаю. Неяк ніякавата… Як падумаю аб бывалашнім, калі заўсёды Ярмалай сьцябаў мяне пугаю, злавіўшы ці ў гародзе, ці з канём, дык і цяпер валасы дыбам становяцца.

— Яшчэ чаго не ставала. Прыпамінаць уздумаў. Хіба і цяпер ты думаеш у гарод залезьці, а потым ужо ісьці ў хату… Ідзем, ідзем. — І Сёмка хапіў Рыгора за руку і сьцягнуў з парога, а сам усчыніў дзьверы.

— А ты зашчапі, або прысунь, — сказаў ён Рыгору, засьмяяўшыся.

Рыгор паслушна прасунуў руку ў вакенца, дастаў у сенцах закрутку і спусьціў яе з падчэпленае нітачкі, потым папрабаваў за клямку, стукнуўшы каленам у дзьверы, і, праканаўшыся, што яны туга запёрты, сыйшоў з ганачку. За ім усьлед саскочыў і Сёмка.

— Я-б, ведаеш, хацеў наладзіць хоць адзін сход вашай організацыі, калі яна яшчэ трымаецца, — падаў думку Рыгор.

— А гэта было-б ня дрэнна… Перад тваім прыездам мы рабілі маёўку у хвойніку. Было чалавек дваццаць нашае і яўрэйскае моладзі… Ты-б расказаў нам пра Рыгу што-кольвечы. Гэта трэба перадаць Пятрусю, ён зробіць.

— Я сам з ім пагавару на гэту тэму.

— І то рацыя…

— Пра ўсё парадзімся ў траіх. Добра? А цяпер ідзем да Сьвістуноў… — Ідэя!

Яны пашлі ўсьцяж вуліцы да Волькі Ярмалаішкі.

Хата Ярмалая Сьвістуна стаяла па тым самым баку вуліцы, што і Рыгорава, так мо’, прымерна, хат на восем далей, наўскасяк Прыдатных. У Ярмалаевым дварэ быў маленькі гародчык, у якім Юстына кожны год рабіла тры градкі і сеяла на іх шчаўе. Між плоту, у двух вуглах гародчыку, расьлі дзьве кудравыя ігрушкі-дзічкі, а па сярэдзіне некалькі штук вярбін; яшчэ ў ім былі кусты вяргінь і мяты. Хата мела ў сабе пяць вокан: тры на двор, а дзьве на вуліцу; усе гэтыя вокны былі пахварбаваны ў ружова-белую мулю і парэзаны рамкамі на пяць шыб. За хатаю ішлі сенцы, потым камора, а далей некалькі хлявоў для двух коняй і трох кароў. З самага-ж краю быў прыбудованы невялічкі сметнічак, на гоны ад якога, у канцы пляцу, стаяў новы пекны сьвіронак. Адным словам, будоўля Сьвістуна ні на чуткі ня розьнілася ад будоўляў усіх Сілцоўскіх гаспадароў-сераднякоў.

Ідучы да Сывістуноў трэ’ было мінуць хату Прыдатных, і вось, калі Сёмка з Рыгорам параўняліся з ёю, дык абодва наіскось паглядзелі ў яе вокны; але ні той, ні другі нічога там ня ўбачылі і маўчліва направіліся к Вольцы.

Нечаканы іх прыход зьдзівіў Вольку, а таксама і зарадаваў: яна вясёла адскочыла ад акна і апавясьціла Гэлю, якая ужо гадзін са дзьве гуляла ў яе: за Гэляю яна сказала і бацьком.

— Ну, дык што-ж. Міласьці просім! — праказала Юстына, пачуўшы бразг дзьвярмі.

Яна сядзела ў запечку ў чорным кабаце, бяз хусткі і ў брудным палапленым фартусе.

— Хаця хату ім адчыню, — дабавіла яна і, як белка, рухава і рэзва, зьнялася з мейсца і падбегла к дзьвярам.

Ярмалай-жа, як ляжаў на палку, палажыўшы абутыя ў боты ногі на прымурак, так і не паварухнуўся. На ём была апранута старая пярэсьценькая камізэлька, з-пад каторай выходзіў вялікі каўнер белае, старасьвецкае кашулі; на галаве доўгія валасы яго былі змазаны салам, бо добра зіхацелі, і прычэсаны акуратненькім прадзельцам. Твар Ярмалая паходзіў на твар біблейскіх людзей: мерны, зарошчаны шырокімі бакамі і доўгаю барадою; сінія, мяккія вочы, буйны, прадаўгаваты нос. У губах ён трымаў люльку і бяссьціханьня цмокаў ёю. Ляжаў незварушана, нібы толькі на палавіну жывы, быццам упіўшыся тутунным хмелем.

Калі Сёмка з Рыгорам увайшлі ў хату і ў хаце падняўся гоман, сьмех і жарты, тады і Ярмалай час-ад-часу даваў аб сабе знаць, што ён ня сьпіць, а ўсё чуе і бачыць; а знак аб сабе ён даваў тым, што пасьмейваўся і калі-нікалі ўтыкаў у гутарку свае словы.

— А я думаў, што дзядзька ўжо сабраўся спаць, — пасьля некаторага змоўку, праказаў Сёмка, падыйшоўшы к Ярмалаю.

— А што-ж, браток, мая справа такоўская: сьвята — спачывай, будні — працуй. Была пара, вандзігаў і я так, ого-о!

— А чаму-б ня выйсьці куды пагуляць?

— Ды я думаў, таксама, толькі, куды ісьці. Пагода няважная, на вуліцы гразка, а на места — лянуюся, прызнацца; к суседзям-жа ня маю хэнці.

— Ну, а заўтра, дзядзька, думае рабіць што, ці яшчэ сьвята? — запытаў Рыгор.

— Ды яно, як-бы табе сказаць… ні то сьвята, ні то будні… пэўней, што сьвята. Градавая серада, з даўных сьвяткуем, чаму-ж і цяпер не сьвяткаваць… Папробую, пашлю Вольку ў Паплавы, хай назьбірае там воз-другі каменьня; а болей — нічога. Коням авёс пакуль-што ёсьць — няхай жуюць на здароўе, — паведаў Ярмалай і зацягнуўся: з губ выляцела доўгая стужка густога дыму, які цэлаю хмараю разаслаўся пад стольлю.

— Я таксама думаю гуляць.

— Вядома, ды і ўсе будуць сьвяткаваць.

Пакуль Сёмка гутарыў з Ярмалаем, Рыгор спакойна, нібы баючыся, ці саромяючыся падыйшоў к сталу і ўкрадкі, няпрыкметна пазіраючы на Юстыну, якая тое і рабіла, што толькі ківала галавою, пераносячы вочы з Сёмкі на Рыгора, а з Рыгора на Сёмку, прысеў разам з Волькаю, насупроць Гэлі, якая стаяла абапёршыся рукою на стол.

— Вось яны там няхай аб сваіх справах балакаюць, вядома, як гаспадары, а тут мы, давай, аб свае, — абярнулася Волька к Рыгору.

— Вядома. На свае справы і мы будзем гаспадарамі, — адказаў Рыгор.

— Ну, дык я пачынаю: як вы хаця заблудзілі сюды?

— Я і сам ня прыдумаю. Гэта, бач, усё Сёмка састроіў: стрэў мяне на вуліцы і так прыстаў, што я мусіў паслухаць — ісьці за ім. Такім манерам і прышлі.

— Ну, Сёмка на гэта мэт, — ціха праказала Волька і азірнулася на мацеру.

— І дзякуй яму, — праказала Гэля, пачуўшы аб чым Волька кажа.

— Гэта на шкоду ня пойдзе, — умяшаўся і Рыгор.

І прагавораныя ім словы расьмяшылі абедзьвюх дзяўчат. Найболей сьмяялася Волька, хоць не адставала ад яе і Гэля. Рыгор глядзеў на іх і таксама ўхмыляўся.

Юстына стаяла ў тыльным акне і раз-по-разу кідала ўзрокам на вуліцу.

— А бачце, бачце! — раптам загукала Юстына, перабіваючы і гутарку Ярмалая з Сёмкам, і сьмех Рыгора з дзяўчатамі: — ці ня ў сваты толькі, вунь, ідзе Васіль Бераг з сваім дзядзькам і з Янкам Грыбам.

Усе змоўклі і хто як сядзеў ці стаяў, разам пакідалі свае мейсцы і разьбегліся к вокнам. Рыгор, Гэля і Волька згрудзіліся ў вулічным покутным акне, Юстына-ж з дзяцьмі і Сёмка ўлезьлі ў тыльнае. Нават падняўся на палку і Ярмалай і, хоць ня зьлез з яго, але стараўся ўгледзіць у верхнія шыбы, стаўшы на каленках.

А ў гэты час Хлёр, Васіль і Янка ўжо былі якраз ля Прыдатных і Янка, ідучы з правага боку, першы захіліў у двор. Іх праводзілі вачыма чуць ня з кожнае хаты, між якую яны праходзілі, а таксама і стрэчна ішоўшыя па вуліцы жанкі і мужчыны.

— Вось і на нашай вуліцы будзе вясельле. Гатоўся, Ганна! — казала адна кабета другой, сустрэўшыся і спыніўшыся якраз перад вокнамі Ярмалаявай хаты.

— Мне, як мне, — адказвала другая, — а табе то напэўная бясёда склеіцца.

— А глядзі, які дасьціпны гэты Хлёрык, — цягнула далей гутарку першая, зусім не патураючы, што іх слухаюць каля дзесяці чалавек з акон тае хаты, ля якой яны стаяць: — гэта дык Хлёрык! Гэта дык ён! Гэта-ж, бач, ушчуў, што прыехаў Стэпін сын у госьці, дык барджэй напяроймы. І што-ж ты думаеш, Ганулька, гатоў адбіць Мікалаішку за свайго Васіля… А, мне здаецца, па праўдзе кажучы, гэты самы яго нябог, Васіль, — хоць ужо ён мне і прыходзіцца нейкім сваяком — і нагі ня варт Стэпінага сына: той, галубачка мая, хлопец толькі пацешыцца, ды палюбавацца ім, а гэта — салоха, нягэгляц… Будзь-бы на мяне, я-б ніколі сваей дачкі ня выдала-б за гэткага, як Бераг; ня гледячы, што ён багаты ды знатны…

— Пакінь казаць, дзіўная. Цяпер ня вельмі глядзяць на красу; грошы давай — вось у чым весь сэнс. Хоць крывое ды гарбатае, абы слаўнае ды багатае, ці то хлопец, ці дзяўчына, — разважала другая кабета.

Юстына зацікавілася іх перасудамі і гатова была сама адчыніць акно і памагчы ім, але гэтаму паперашкодзіў Сёмка, які раптам адвярнуўся ад акна, выйшаў на хату і з пагардай праказаў:

— Цьфу! Згінь, прападзі! Дурная будзе Зося, калі папруцінаю ня выпрэ з хаты ўсю тройцу…

Усе зірнулі па Сёмку.

— Пакінь брахаць. Каго-ж лепшага яна можа чакаць! — стрымала яго Юстына.

Дзяўчаты ўкрадкаю пераглянуліся.

Ім няёмка стала за Рыгора, які, аднак, мала патураў таму, што бачыў. І сваты і гутарка жанок, за вокнамі хаты і тая цікавасьць, якая захапіла Вольку ды Гэлю, здаваліся яму зусім звычайным, добра яму вядомым зьявішчам. Гэтага і трэба было чакаць, бо гутаркі, што і да яго даходзілі, будаваліся не на пустым паветры.

Але Рыгора займала Зося, як чалавек. Апошняя гутарка з ёю асабліва яскрава падкрэсьліла ў ёй характарныя ноткі нездавальненьня сваім палажэньнем і хоць не напружнае, але выразнае жаданьне знайсьці з яго выйсьце. Магчыма — Рыгор дапускаў — што дзяўчыніным настроем кіравала часткова і пачуцьцё любові, усё-ж Зося цягчылася тых абставін, у якіх яна знаходзілася і якія ўскладняліся бацькаўскім намерам зьвязаць яе замуствам з Берагамі. Успомніўшы рашучыя заявы Зосі не папусьціцца бацькавай волі, Рыгор ня быў упэўненым, што Зося падніме бунт супроць бацькоў. А калі і паспрабуе пасупярэчыць, то з гэтага выйдзе мала толку.

Рыгора займала пытаньне, якім парадкам яму паперашкодзіць Берагавому замаху на Зосю? Што зрабіць, каб дапамагчы ёй выбрацца з багны зацьвілае шляхецкасьці і ступіць на шлях новага інакшага жыцьця.

Задача была ня з лёгкіх, Рыгор гэта прадбачыў. Тым ня меней ён ня думаў выпусьціць з рук тых магчымасьцяй, якія ў яго меліся. Гэтыя магчымасьці, у асноўным, заключаліся ва ўгаворах Зосі. «Дзяўчыну трэба ўгаварыць, заверыць, упэўніць у тым, што не на Сілцох сходзіцца сьвет і ня ўсе дарогі вядуць у кулацкія хаты праз гвалтоўны замуж», раздумоўваў Рыгор, плянуючы, як і што сустрэцца з Зосяю і яшчэ раз пагутарыць на гэту тэму. Яму цікавымі здаваліся і парады Сёмкі, ад якога можна заўсёды атрымаць разумныя і талковыя думкі. Рыгора цягнула абгаварыць гэта пытаньне з таварышам, і ён запрапанаваў Сёмку выйсьці прагуляцца. Сёмка не супярэчыў, і яны хутка пакінулі Сьвістунову хату.

— Паглядзі, во, — пачаў першым Сёмка, калі яны ачуліся на вуліцы: — як піць даць Зося апыніцца ў Берагоў.

— Ты думаеш? І нічому ўжо ніяк нельга паперашкодзіць?

— Дзе ты бачыў! Прыдатны сагне яе ў бараньні рог.

— Няўжо гвалтам?

— Або ты ня ведаеш таго? Калі табе прышлося забыцца!..

— Шкада Зосі… як чалавека і харошага таварыша…

— Так, яна, бадай, адна ўвесь час знаходзілася ў нашай кампаньні; пры ёй можна было гаварыць і аб сакрэтах… Яна ня чужылася страшных і зьненавісных другім дэмократаў… Нават, ты-ж памятаеш, колькі разоў Зося наведвала нашы маёўкі… Тым часам — во… У адзін момант апыніцца ў абоймах гэтага дзедзіцкага вырадку…

— А я думаю яе і надалей падагітаваць… Авось у дзяўчыны знойдзецца сьмеласьці, і яна задумае паспрачацца з бацькамі… Ты-ж, з свайго боку, Сёмка, паспрабуй уплыць на яе… Свая дзяўчына…

Сёмка няўверана паглядзеў таварышу ў твар.

— Сумняваешся?

— Так… Мяне дзівіць, Рыгор, што ты судзіш так, мэрам-бы табе наша Сілцоўская сапраўднасьць зусім невядома.

Яны прайшлі вуліцу, і па Сівулінскай дарозе вышлі ў яравыя палеткі. З поля нясло вільготнай сьвежасьцю, але руцянеўшыя ўсходы цешылі маладым жыцьцём. Дзесьці, па другі канец палеткаў, зычэлі гукі пастуховых берасьцянак і плаксіва залівалася нудлівая жалейка. Пры бліжэйшай вёсцы махалі скрыдламі пару вятракоў. З дзесятак падвод, нагруджаных мяшкамі збожжа, накіроўвала да іх вузкімі завілымі сьценкамі. Нечакана з Сівуліна ехаў тамтэйшы вураднік, вядомы кожнаму Сілцоўцу па дзевяцьсот шостаму году, калі ён на працягу ўсяго студня месяца рабіў аблаву на сілцоўскіх соцыял-дэмократаў… Вураднік пільна паглядзеў на знаёмых яму хлапцоў, правёўшы іх узрокамі. Але ні Рыгор, ні Сёмка не прыдалі гэтаму жаднае ўвагі. Яны завярнулі направа, да гуменішча, не пакідаючы абгаворваць закранутае Рыгорам пытаньне. Сёмку пэсымізм нездавальняў Рыгора, і ён стараўся яго разьвеяць сваімі довадамі.

— Ты, браце, паддаешся няцікавым настроям… цябе ўпарта зацягаюць сілцоўскія інтарэсы дробных…

Рыгор не дасказаў, бо зусім нечакана для іх абодвых як з зямлі вынік Пятрусь. Ён вяртаўся з працы, з сякераю за плячыма, падперазаны саломенным перавяслам, у старых, растрапаных лапцях.

— Спацыруеце? Шчасьлівыя! Нават градавую сераду сьвяткуюць — чым не любата, — загутарыў Пятрусь.

— А сам зьверадзіўся, бедны, — адказаў Сёмка.

— Болей вашага. З восьмай гадзіны, вось, дагэтуль гваздаў сякерай за восім злотых…

— Наймаўся?

— А то-ж што… Гладышы хлеў становяць і вяршкі нанялі агаляць…

— За тое грошай назьбіраеш…

Яны накіравалі вулачкаю ў мястэчка. Рыгор увёў у курс гутаркі Пятруся і папрасіў яго думкі на закранутае пытаньне. Пятрусь заняў сярэдзіну між Рыгорам і Сёмкам, аднак стаяў за тое, каб Рыгор паспрабаваў яшчэ агітаваць Зосю.

На разыходзе яны абгаварылі справу наладжаньня сходу мясцовай організацыі с-д., даручыўшы гэта Пятрусю. Путрусь ахвотна даў абяцаньне падгатовіць сход на суботу і апавясьціць Рыгора.

— Ну, ты зробіш паведамленьне аб становішчы ў Рызе! Ідзе? Ідзе!

На гэтым хлопцы разышліся па хатах…

III

ПАКІНЕМ НА КАРОТКІ ЧАС РЫГОРА, Сёмку і Пятруся ў доме, а самі прасачым, з якою цікавасьцю страчалі Прыдатныя сватоў і як іх стрэцілі; потым паслухаем іх гутаркі.

Якраз у той самы час, калі Хлёр Бераг, чырвоны і поўны, з Васілём Берагам і яго таварышам Янкам Грыбам, вясёлыя і бравыя, пад хмяльком, падыходзілі пад хату Прыдатных, а Янка зрабіў ужо першы крок у двор, Мікола Прыдатны важна стаяў у хаце супроць дваровага акна і штосьці задуменна пазіраў на садок, які ўжо адцьвітаў і белым уборам пахучага квету, як макам, засыпаў гразкаватую чорную зямлю між новага частаколу. Марта-ж, яго жонка, за нечым была вышаўшы ў двор. Зося знаходзілася ў хаце: яна стаяла ў запечку перад вешалам і пільна шукала між павешанай вопраткі хусткі, якою яна хацела акінуцца, каб перабегчы на часінку-другую к Вольцы.

Мікалай, угледзіўшы іх, порстка замятусіўся, і пачаў шукаць вачыма Марты.

— Тэкля, дзе маці? — шэптам запытаў ён дачку.

— У сенцах, — адказала тая і выбегла.

— Зоська, прыхарашыся! — абярнуўся ён да Зосі, якая знэрвованай стаяла на адным мейсцы, пад вешалам, ашаломленая тым, што вакол яе рабілася.

А, тым часам, госьці набліжаліся да сяней. Марта, нібы швайцар, ёмка на расхлест адчыніла дзьверы і, стаўшы наўпрост, гасьцінна захісталася перад гасьцямі.

— Добры вечар, дарагія мае! Ці не заблудзілі толькі, родненькія? — разьлілася яна і папрасіла ўвайсьці ў хату.

Госьці паціснуліся з Мартаю за рукі, а Васіль, здаецца, і пацалаваўся.

— О, суседухна! Нас выпадак прыслаў за вялікім дарам да вас, — пераступіўшы парог у хату, весела вымавіў Хлёр.

— Не за дарам прышлі, а малойца прывялі вам у дар! — паправіў яго Янка, вітаючыся з Міколам.

— Ці за дарам прышлі, ці дар прынясьлі, — мы вам дужа рады! — адказаў Мікола, нізка схінуўшыся, і папрасіўшы сватоў сесьці.

Для Зосі-ж іх прыход быў настолькі няпрыемным, што яна ўся разгубілася: ня ведала, што гаварыць, ці мо’ зусім не гаварыць; нават Янку і Васілю, каторыя першыя загаварылі з ёю, яна адказала змоўкам. Яна як абярнулася пры ўваходзе гасьцей у хату тварам к дзьвярам, так і стаяла, ня хочучы парушыцца з мейсца. Хлёр з Янкам, — паказаліся ёй тымі — махлярамі, якія кожную восень прыходзілі к яе бацьку і да другіх мяшчан купляць коні і таргаваліся да ачамернасьці, а потым ішлі на барышы: піць гарэлку.

— Зоська, га, Зоська! ты прыадзенься хаця крыху; такіта-ж госьці прышлі к нам! — шапнула дачцы Марта.

— Адкасьнецеся вы са сваімі гасьцямі! — злосна адказала Зося, адвярнулася к акну, і ўзорылася на вуліцу.

Марта зазлавала даччыному адказу і моцна ўстрывожылася: «Гм, гм! І чаго яна капрызіцца? Вось, на яе цураха, якая-ж такі яна ўпартая! Гэта-ж трэба, яшчэ няпрыемнасьці нарабіць!» прабегла ў яе галаве, і Марта ізноў падыйшла да Зосі ды ўжо ласкава папрасіла яе выйсьці на слова ў сенцы. Зося маўчліва адвярнулася з вакна, зьняла з вешала хустку і ў справоджаньні Янкавых ды Васілёвых узрокаў, пашла сьледам за мацераю.

— Зоська! Та чаго-ж ты капрызішся? — зачыніўшы за сабою дзьверы, запытала Марта.

— Ды вот так! Вы самі павінны гэта ведаць! — коратка і злосна адказала Зося.

— Дык, знача, ты хочаш сораму нарабіць? — пытала далей незадаволеная Марта.

— К чорту я іх пасылаю! — голасна, што мо’ зачулі і ў хаце, адказала Зося.

— Ша-ша-а! А то яшчэ пачуюць! — стрымала Марта дачку, паднесшы к яе вуснам далонь, а потым злосна вырачылася:

— Чаму не патрэбны? А каго-ж ты будзеш чакаць? Мо’ гэтага галадранца? Глядзі, адно, глядзі… Нешта ты вельмі сьмелаю стала: ня спытала мусі-быць доўга бацькавай пугі!? Гэй, дачушка!

Зося разгорнілася і заплакала.

— Ну, дык добра, добра! кідайце мяне жывою ў яму!

Зося закрыла вочы рукамі і кінулася тварам у халаднаватую падушку.

Марта не паспагадала дачцы, а яшчэ болей раззлавала на яе: у злосьці, як у агні, уся чырвоная, з пенаю на губах, яна прабегла некалькі раз па сенцах, выскачыла на хвіліну ў двор, вярнулася і, бачачы, што Зося ўсё яшчэ стаіць утуліўшыся ў падушкі, падбегла к ёй і сіберна тузнула яе за рукі.

— У хату ідзі, я табе прыказваю! Ідзі ў хату, ведзьміна атродзьдзе!

— А вось не пайду, не пайду! І што вы мне зробіце! — агрызнулася Зося ды зноў уткнулася ў падушку.

— Ну, глядзі-ж, нябога! Каб гэта табе омегам ня вылезла, — паківала Марта пальцам у бок Зосі і пакінула яе адну.

Пакуль Марта з дачкою валэндаліся ў сенцах, у хаце Мікола прыняў на сябе ролю гаспадыні і пасьпеў рассадзіць гасьцей за стол, падаць ім гарэлкі і прыгатаванае Мартаю закускі.

— Не адказвайцеся, вы-ж у нас рэдкія госьці! — запрасіў Мікола і аглянуўся на дзьверы.

Якраз з сяней увайшла Марта. Яе выгляд кінуўся ў вочы Міколу.

— Што гэта з табою? — запытаў ён.

— А нічога! Не клапаціся! — супакоіла мужа Марта.

— Не, ты скажы, скажы! — не адставаў той.

Пры гэтых словах госьці паглядзелі на Марту, потым пераглянуліся між сабою.

— Ня дурыся! Не перашкодзь людзям.

Мікола ня стаў далей нічога казаць і хутка выбег у сенцы. Зосі ён ня прыкмеціў у пацёмку. Падыйшоўшы к хвасе з жытам, ён выняў гарэлку і хутка павярнуў у хату.

— Што-ж! Для мілых гасьцей… — праказаў Мікола, стукнуўшы поўнаю пляшкаю аб стол.

— Справы, справы! — падхапілі ўсе агулам.

І бяседа шырылася. На ўсіх найшла нейкая асаблівая, вясёласьць. Хлёр, Янка, Васіль, як Мікола і раптам пераіначаная Марта, нават і Тэкля, — усе наперабой гутарылі, сьмяяліся і жартавалі, запіваючы ўсё гэта гарэлкаю і закусваючы сырам, каўбасою і булкамі. Аб Зосі, здавалася, і забыліся! Здавалася прышлі толькі з тым, каб папіць, пазакусваць.

— Што-ж, суседзе Міколе! — заводзіў голасна Хлёр, трымаючы ў руцэ кілішак, калі ўжо сьцямнела і ў хаце Прыдатных зажухацела лямпа. — Што-ж! Трэба сёньні прысьці да ладу, няйначай. З хаты ня выйдзем… Мне так мой нябог вялеў!

Хлёр палопаў Васіля па плячу.

— А што-ж! Можа, думаеш, сусед, мне не пара яго жаніць? О, ня думай! Самы раз… А табе ізноў!

Ён прыстукнуў кулаком па стале. Усе паглядзелі на Хлёра.

— Я-ж кажу, суседзе, што табе таксама пара дачку выдаваць. Хваліцца я ня люблю і ніколі не хваліўся, заўсёды кажу адну праўду: а то праўда, што нашы дзеці, бач твая Зося і мой нябог Васіль, як лепш ня трэба, адно да другога падходзяць. Маладыя, здаровыя, прыгожыя абое! А знатнасьці таксама не пазычаць. Гэта зусім ня тое, што які там Самусь ці Габрусь, а ўсё-ткі Бераг, або Прыдатны. Ці-ж ня праўду мо’ я кажу! Га, Мікола? Я ведаю, што тут гаманы мала можа быць. Кожнаму відаць усё, як на далоні… А калі відно кожнаму, то табе, суседзе, я думаю, яшчэ больш і ляпей, як другому… Вось, я-ж цябе і запытаю цяпер: згодзен, ці не, ты аддаць сваю дачку за Васіля? Адкажы мне праўду і зразу-ж адкажы, прашу я.

Мікола, разявіўшы рот, з тлустаю ўхмылкаю на твары, выслухаў Хлёра і адказаў:

— Вунь! Чаму-ж не! Вельмі-вельмі рад я гэтаму, даражэнькі суседзе! Дужа рад! Твой Васіль ужо даўно ў нас з Мартаю на прымеце… О, яшчэ якая лахва! А што ён якраз падыходзіць да мае дачкі — то і казаць нечага. Толькі, сваце…

— Што, што, што «толькі»? — перабіў Хлёр, — ты ня мей ў навыку «толькі» адгаворвацца, а то гэтыя «толькі» рвуцца на столкі. Чаму-ж? Калі мелі Васіля ў вачу, чаго адвільвацца? Хіба мо’ наадварот кажаш? Мо’ думаеш адно, а гаворыш другое — тады, вядома, рэч іншая. Я буду ведаць, як адказаць.

Хлёр нацягаў сур’ёзную міну.

— Што-ж! Папрашу выбачыць за лішні клопат і… за дзьверы…

Сказаўшы гэта ён весела расьсьмяяўся. Мікола яму памог сваім сьмехам. Абодва зразумелі адзін другога і былі вельмі рады, што справа бярэ добры наварот.

Марта ня ўпільнавала, з чаго пачалася гутарка ў Хлёра з яе мужам, бо сама яна была занята з хлопцамі: з Васілём ды Янкам. Але калі вясёлы сьмех Хлёра заглушыў усё, яна барджэй пакінула хлопцаў і абярнулася к мужчынам.

— Што, што, што! Што думае рабіць Мікола? — запытала яна Хлёра.

— Рабіць то нічога ня думае, але нешта вожыкам узірацца пачынае на нас.

— Як гэта? Што, сват, гэтым хоча сказаць? — перапытала Марта.

— Як відаць, то ня вельмі вы зьбіраліся нас спатыкаць; а можа зусім і не чакалі?..

— Што гэта, што? Чаму, сват, так гавора? Што магло трапіцца гэткае? І калі гэта? — Мікола, га Мікола? — абярнулася Марта да мужа: — што ты сабе дазволіў нагаварыць?

— Ды нічога, нічога! Сват пажартаваць хоча, — сьцешыў жонку Мікола.

— Вы для нас, сваце, — ізноў перайшла Марта к Хлёру: — вы для нас — самы даражэйшы госьць, якога мы калі мелі шчасьце страчаць. Мы цалюсенькі тыдзень, больш ні аб чым і ня думалі, апроч як аб вас… мы вас чакалі. Што ты ўшалопаў сабе, Хлёр. Ось калі, ось калі, які ты дзіўны!

Хлёр і ня думаў сердзіцца, а цяпер, калі яшчэ Марта так перад ім разьехалася, да таго павесялеў, што ня мог нацешыцца.

«А я ўмею, як справу паставіць!» задаволена падумаў Хлёр; а праз хвіліну запытаў:

— А Зося-ж то дзе?

Яго словы пачулі ўсе і, як адзін, азірнуліся на хату. Адсутнасьць Зосі, пра якую ўсе забылі, зараз ставіла ўсіх у няёмкасьць. Кожны ў думках пытаў сябе: «а дзе-ж Зося?» Але адказваць не давялося, бо якраз адчыніліся дзьверы і Зося ўвайшла ў хату.

— Зося, Зоська, хадзі сюды! — абярнуўся да яе Хлёр. — Дзе-ж ты ходзіш? Хіба мы табе ня любы?

— Ды не, яна сёньні рана прачнулася і мусібыць спаць захацела, — адказала Марта.

Зосі-ж, быццам, гэтага і трэ’ было: усё тое, што залягала ў яе на сэрцы, не давала паварушыцца языку; а вусны не выпускалі слоў. Як загіпназаванная, села яна пры ложку і маўчліва сядзела. Ні ўходы за ёю мацеры, ні разувага бацькі, ні жартлівая гутарка Хлёра, ні цёплыя словы Васіля — нічога ня кратала яе і ня мела жаднага ўплыву. Зосіны паводзіны былі капляю дзёгцю ў бочку мёду.

Тым часам на дварэ ўжо падыходзіла к поўначы…

Але на вуліцы адчувалася шумлівае ажыўленьне. Сваты выклікалі шырокую зацікаўленасьць і каля хаты Прыдатных таўклося шмат сілцоўцаў, ня толькі моладзі, а і пажылых. Вакол здарэньня ішлі рознастайныя гутаркі і перасуды. Ім’і Зосі, Васіля і Рыгора скланяліся на ўсе лады, абгаворваліся з усіх бакоў. Чуліся спачуваньні аб Зосі, якой «няма ведама за вошта ўхапіцца». Васілёва заможнасьць ставілася на высокую ступню, як моцная перавага над Рыгорам. Тым ня меней і за Рыгора раздавалася многа галасоў. Узважыўшы, можна было сьмела сказаць, што за Нязвычным аставалася амаль ня цалкам сымпатыя ўсёй моладзі. Рыгор браў сваім знадворным выглядам, сваім палажэньнем гарадзкога чалавека і тымі якасьцямі таварыша і сябра, якія адчуваў кожны, хто-б з ім ня меў тых, або іншых адносін. Не ставала аднаго — гэта матэрыяльнае базы. Уласьніцкая нотка прабівалася амаль ня ў кожнае жанчыны, якая не пашкадавала часу, каб прыці пасудзіць з суседкамі пад хату Прыдатных. Гэта зычэла будзёншчынай, сухім дзяляцтвам, але мела пад сабою грунт у абставінах местачковага жыцьця. На Нязвычных глядзелі, як на брукавых людзей, ня зьвязаных ні з зямлёю, ні з рамяством. Найміцтва Рыгора з раньніх гадоў і пабіраньне Стэпы трапунковаю паддзёншчынай былі вядомы усяму мястэчку. Пры гэтым Нязвычныя ня мелі жаднай родавай сувязі, а аставаліся адны, як бяспрытульныя. Зразумела, што Рыгорава паездка ў горад і яго падтрыманьне адтуль мацеры патроху пераіначвалі да іх адносіны мяшчан. Знаходзіліся гэткія, што прарочылі Рыгору бясьпечную будучыню, а Стэпе — сталую дапамогу.

Усё-ж дзедзіцтва трымалася сваіх поглялаў: Нязвычныя выкрасьляліся імі з самавітых людзей і бязьлітасна ненавідзеліся, як дэмокрацкае атродзьдзе. Водгук дзедзіцкай варожасьці да сілцоўскае беднаты знаходзіў некаторую падтрымку і сярод тых сілцоўцаў, якія па свайму маемаснаму стану бліжэй стыкаліся з беднякамі, ніж заможнаю верхавінкаю мястэчка. Многа было гэтаму прычын, а галоўнейшая заключалася ў адсутнасьці належнай сьвядомасьці.

Гэта не было навіною ні для кога. Тым болей ведаў пра гэта Рыгор. І вышаўшы да Сёмкі, а з ім падышоўшы да грамадкі людзей, ён якраз наткнуўся на абгавор сябе.

— Што, Рыгор, — казала якаясьці жанчына: — як верацяно без пражы: куды ткнуў, там і мейсца. Бачыш, мая сястрыца, маці век грады поле, а восеньню дровы цягае з лесу… Прыдзе зіма — то кудзелю смугліць — талек со тры на тыдзень высуча, лічы, што за заробак… Якое ўжо там жыцьцё. Вось, можа цяпер крыху акрыяе, калі Рыгор узаб’ецца на якое-кольвечы сталае месца, а так… іншая рэч Бераг… Тут ужо голымі рукамі не схопіш, не… Паглядзі — хто яму не лісьціць: і старшыня, і поп, і кожны сілцоўскі гаспадар… Прыдатных не абыдзеш — яны чуюць, адкуль смашна пахне…

— Ды ўжо-ж, — адказвала другая: — кожны шукае сабе, што выгадней. Хараством не наліжашся, калі ў жмені няма чаго сьціснуць. А Берагавы хваскі ды кубельчыкі, нябось, лопаюцца ад перапаўненьня. Сувойчыкі, бачыш, усе паплавы ўсьцілаюць палатном. Кароўкі ідуць — мэрам дваровыя, адна ў адну. А дроў ня трэба бярэм’ям з лесу цягаць: кастры стрэхі расьпіраюць… Нажыліся, ліха ім, як п’яўкі на чужой крыві…

— Кінь, Саламея… Сваімі сіламі: скнары, бачыш, прайдзісьветныя; душацца голаю бульбаю, а ўсё ў панчохі чырвонцы тохцяць. Тадося, дык, хто-ж ня ведае, праз усё лета посьціць, каб лішні фунт масла зьбіць да саракоўку ў скарбонку ўкінуць… Так гадамі і накідалі… Зразумела, што і без нячыстых спраў не абыйшлося… Людзі круціць умеюць…

— Ого, яшчэ як!.. Берагі! Каму невядомы іх суды з Бусламі? Бач, дзесяцін тры сялібнае зямлі нізавошта адцягалі… Крывасмокі… Каб на мяне…

Сёмка тузануў Рыгора за рукаў, і яны адышліся да суседняй хаты.

— Чуеш?

— Чую. Як табе падабаецца гэта дыскусыя?

— Плюнь. Ёсьць да чаго прыслухоўвацца. Табе баб’ё столькі нагавора, што вушы загразнуць.

— Цікава, аднак… Якое яшчэ ліпкае раболеп’е перад знатнымі… Калі, нарэшце, людзі вызваляцца ад гэтага гіпнотызму!..

— Цемната, Рыгор… Балота… Якое, усё-ж, высыхае. Ты, вось, чуеш, калі хто раней асьмельваўся так востра характарызаваць нашых дзедзічаў? А зараз кожная Саламея ці Прузына не палезе ў кішэню за словам. Людзі нутром адчуваюць, дзе іх вораг і дзе блізкі. Вось прыедзь у Сілцы праз год і ты станеш агульным кумірам… Не сьмяюся… Калі-б падзяліць Сілцоўцаў па накіраванасьці іх сымпатыяў надвая, то павер, што за Берагамі ты знайшоў-бы куды меншую палову, ніж за сабою… Так…

— Магчыма.

— Не магчыма, а сапраўды… Тая самая Эося, каб яе ўзяў у зварот, ражном-бы сустрэла гэтых гасьцёў, але…

— А што ты казаў пра яе пару гадзін раней…

Сёмка падаўся назад.

— Зразумела, што яна ня Гэля. Каб ёй Гэліну рашучасьць — тады-б…

— Во, бачыш… Ёсьць вядома, што ў даным выпадку многае залежыць ад Зосі. Знайдзіся ў яе больш сьмеласьці, — можна было-б выпрацаваць стойкага чалавека…

— Лепі менш пора гэта думай…

Яны не заўважылі, як па суседцтву з імі, праз вуліцу, згуртавалася зборня моладзі, і паўночная пара напоўнілася заводзінамі розных абрыўкаў песянь. Сярод апошніх можна было чуваць бадзёрыя напевы «Варшавянкі» і цягучыя, сумныя рэчытатывы «Девушки».

З пераплёту рэзвай, ажыўленай гутаркі выразна адзначаліся звонкія, пераліўчатыя сказы неўгамоннай, і заўсёды жывой ў кампаніі Гэлі.

— Падыдам? — запытаў Сёмка.

— Давай! — згадзіўся Рыгор.

— Кінь думаць пра Зосю.

— Памыляешся, калі так думаеш.

Пры набліжэньні да зборні, на іх накіравалі хлопцы пару зыркіх, бліскучых электрычак, асьвяціўшых перад усіма іхнія твары.

— Га-а-а! Таварышы дарагія! — выгукнула Гэля: — прасімо да кампаніі.

Яна хапіла Рыгора за руку і ўсадзіла побач сябе і Волькі, з другога боку якое прысеў Сёмка.

У тую-ж хвіліну раздаліся стройныя ўздымныя напевы любімай сілцоўскаю моладзю песьні — «За заставай, у харчэўні ўбогай»…

IV

ГЭТА БЫЛО каля другое гадзіны ночы. Сваты яшчэ цягнуліся доўга, ажно іх застала сьвітаньне. За ўвесь час гарэлкі было выпіта як мае быць, а нагаворана ўсяго-усякага чортава процьма. У гаворцы, прыязьненай, мяккай і гасьціннай, даходзіла да таго, што Хлёр ці Мікола раптам пачыналі злаваць адзін на другога, паднімалі гучны гоман і насупваліся. А сьледам настрой мяняўся, і сваты цалаваліся.

Толькі адзін Васіль цэлую пору быў хмуры, як вожык: яго рэзала за жывое, чаму Зося, седзячы пры ложку, не заікнулася да яго жадным словам. Чаму і за што?

І яму яскрава ўспаміналіся спатканьні з ёю, і дужа яскрава, выразьней ад усяго, той вечар, калі Зося з ім і гаварыць не захацела. Усё гэта ўставала перад Васілём у празрыстых, няпрыемных для яго рысах, якія ўздымалі сумніўныя, няўвераныя раздумы, нараджалі неспакой і засявалі лёгкую падозранасьць к ёй.

У гэтым настроі ён ня мог вызваліцца ад ачамерных, цяжкіх думак, у якіх аддавалася месца Рыгору, які, нібы прымха якая, не пакідаў яго ўражаньня, а стаяў, як страшнае зданьне перад яго вачыма.

За сталом, пад хмель і вясёласьць дзядзькі Хлёра, таварыша Янкі, бацькоў Зосі і яе маленькае сястрыцы, Васіль не перасьціхаў думаць: «Няйначай, як гэты самы Рыгор усяму перашкодзіць! Іначай, няўжо-ж-бы Зося так вяла сябе тады, калі ў яе хаце сваты?.. А можа тут што іншае мяшае: можа яна нездарова? Запытаю!» рашыў раптам Васіль і праказаў да Зосі:

— Што з табою Зося? Табе мо’ нездаровіцца? Чаму ты ўвесь вечар такая нудная?

На яго запытаньне Зося не азвалася ні словам, ні бедным, а яшчэ горай нахмурылася, нібы даючы знаць Васілю, што яна не намерана з ім гаварыць.

Гэта Васіля абурыла: ён пачаў нэрваваць, выразна неспакоіцца і пільна, да недалікатнага сачыць за кожным моргам Зосі, за кожным кіўком яе галавы, за малейшым рухам яе губ.

Зося прыкмеціла гэта і адвярнулася ў акно. «Што-ж такі ва ўсім гэтым хаваецца?» пытаў ён трывожна самога сябе і азірнуўся на дзядзьку.

Азірнуўся і ўбачыў на твары Хлёра адбітак падобных сваім думак. Хлёру Зосіны ганоры не спадабаліся горай, чымсь Васілю; толькі ён ведаў свае: Зося сілы ня мае — бацькава воля!

«Бэчся, бэчся, дзевачка — не ўстрашыш гэтым!» сьмяяўся Хлёр у сваім нутры.

Урэшце сваты дамовіліся: зрабіць на Пётру ўладзіны, а ў дзьве нядзелі пасьля Пётры — вясельле.

Шчырыя пацалункі Прыдатных з Хлёрам, Васілём ды Янкам — служылі пячаткамі для зробленай умовы.

— Хто іх пашкадуе, як ня мы! — вылезшы з-за стала разыходзіўся Хлёр.

— Вядома, вядома, сваце! — згоджваўся Мікола: — патураць ім ня трэба ні каліва, ні беднага. Яны яшчэ дзеці.

Зося стаяла ў мыцяльніку і чула ўсё гэта; у яе нутру зьвёртваўся клубок цяжкіх думак. Адваротна было да таго, што, калі Хлёр з Янкам падыйшлі к ёй, каб на прашчаньне пацалавацца, яна злосна адмахалася рукамі.

— Пакінь ты, Зося, свае ганоры. Ня думаў я, дзівача, гэтага, зусім ня думаў, — ківаючы галавою, нездаволена праказаў Хлёр, і сытая, пранозаватая ўхмылка заліла яго твар.

— І навучылася такі-та ваша Зоська нейкай фанабэрыі. Няўжо гэта «гарацкі» той адукорыў яе? — абярнуўся ён к Марце.

— Ды нічога, нічога. Яна зусім не фанабэрыстая. Можа зьнябылася — вось ёй і не на вуме нічога. Не патурайце, сваткі! — разьлілася перад Хлёрам Марта.

— А чаму, сват, так думае? — умяшаўся і Мікола.

— Ды, вось, я падыйшоў падзякаваць ёй, а яна і глядзець на мяне ня хоча.

— Яна саромяецца…

— Ай, сваце, на што шуткаваць. Яна церасчур хванабэрыстая ў цябе, — наставаў Хлёр.

— Павер, сват, зусім не… На што на усё зьвяртаць увагу.

— Ды яно-ж то так, вядома, толькі…

— Нічога, нічога…

— Ну, та годзі аб сім… Дай толькі, сваце, іх зьвязаць разам, тады само жыцьцё іх усьцягне на дарогу… Я думаю, што з кожным з нас так траплялася ў тыя часы, калі мы былі яшчэ хлопцамі: хто з нас не хванабэрыўся, хто не капрызіўся. Бач, помніцца мне, як я сам, бывала, — не падыходзь ка мне… Толькі, сваце, тое, што Васіль зусім ужо іншы чалавек, дык, здаецца, чаму-б яго злаваць. Будзь да яго добраю Зося — дык наколькі яшчэ ён палепшае-а-а! Мяккасьць заўсёды мяккасьцю дастаецца… А то, я бачу, ён хіліцца да яе, а яна і ня дбае.

Мікола паважаў свата, як разумнага і хітрага чалавека і да яго рэчы прыслухваўся, як ня трэба шчырэй. А словы Хлёра лісьцілі яго, казлыталі пачуцьцё, і Мікола наперабой пераказваў: «згодзен, зго-о-о-дзен», а каб Хлёр болей верыў, абымаў яго і цалаваў. Марта стаяла паміж імі, злажыўшы рукі на грудзёх і ўмільна давала волю задаволенай ухмылцы на парыжавеўшых шчоках. За кожным спадабальным ёй словам, яна сьмяялася і азіралася на дачку, якая ціхенька, няпрыкметна стаяла ў мыцяльніку, прыдаўленая адваротным торгам.

Усе быццам і забыліся, што яны вылезьлі з-за стала, каб ісьці да дому; гутарка абяцала ня мець канца. Каб ня певень, прагукаўшы за акном, у якое раптам павярнуліся усе, дык яшчэ-б ішлі рады, але Янка, абярнуўшыся к усім, праказаў:

— Вой, ужо-ж раніца. «Едзьма, сваткі, да дому-у»…

Хлёр кінуўся Міколу на шыю, расцалаваўся з ім, потым паўтарыў гэта з Мартаю і, хапіўшы Янку пад руку, зацягнулі ў дваіх п’янымі галасамі песьню і вышлі з хаты.

Уся сям’я Прыдатных правяла іх на вуліцу…

Васіль спыніўся, каб прайсьці з Зосею, але Зося, як стаяла ў хаце, дык і не кранулася з мейсца.

— Зося, ну, дык чаму ты так ганорна? — закінуў Васіль.

— Я? — нічога… — суха, упаўголаса адказала яна.

— Дык за што-ж ты злуеш на мяне?

— Прашу цябе, Васіль, не раздражняй мяне…

— Нават так? — жахнуўся Васіль.

Зося не адказала.

— Васіль, га-а Васіль! — вышаўшы на вуліцу, у адзін голас прагукалі Янка з Хлёрам: — Што-ж ты, брат, ашукваеш нас? Зосі шкад… баішся пакідаць. Нічога, не ўцячэ.

Васіль, пачуўшы вокліч, павярнуўся да выйсьця.

— Дабранач, Зося! — праказаў ён і намерыўся заглянуць Зосі ў твар, але тая ёмка адвярнулася, і Васіль абмежаваўся адным поціскам рукі.

У гэты час бацькі вярнуліся ў хату.

— А дзе-ж Зося? — запытаў Мікола, пераступіўшы парог і не заўважыўшы яе.

— А чаму? — перапытала Марта.

— Так, ці ня пашла часам з Васілём?

— Э, не; яна ў сенцах, мабыць.

— Ах, на яе цураха, і што яна бочыцца ўсё. Гэта-ж узяла і толькі брыдкасьці нарабіла, так абышоўшыся з імі. Скажуць: навучылі.

— Ды пакінь, гэтага ня скажуць… Дурная яшчэ, я табе скажу. Унь ушалопала сабе нейкага там Нязвычніка. Прогліца яго якраз прыгнала з гораду…

Мікола паматаў галавою і задумаўся.

Марта паглядзела на яго і прамовіла:

— Чаго думаеш!

Мікола раптам сышоў з месца.

— Э, нічога… Давай лажыцца спаць, заўтра абсудзім на сьвежую голаў.

Частка шостая

ЧАСТКА ШОСТАЯ

I

ЯШЧЭ толькі-толькі сонца паднялося з-за лесу й пачырваніла верхавінкі Сілцоўскіх хат, як у акно Нязвычных пачуўся стук і запытаньне:

— Стэпа у дому?

Рыгор прачнуўся і паглядзеў на хату. Маці была ў сенях — ён пачуў яе ўвіханьне з карыццам.

— Маці! — пазваў Рыгор.

Стэпа ўбегла ў хату і, скмеціўшы пад вакном Лейзара Бірмана, адазвалася:

— Ты, Лейзар, хацеў мне што сказаць?

— Так. Ты час маеш?

— Маю.

— Пойдзем паграсаваць градак з дзесяць, га?

— Адна я?

— І Матруна Грышкава ідзе.

— Колькі-ж дасі хаця за гэта?

— Гэ, не пакрыўджу. Або гэта ўпяршыню табе. Тры злотых атрымаеш. Глядзі, во, ужо павудня на дварэ. Зьбірайся.

— Добра… Іду, толькі перакушу чаго-небудзь… Яшчэ-ж толькі што каровы пагналі.

— Кінь ты… Зараз на ранкі прыгоняць… Хутчэй.

Лейзар адыйшоў ад акна, паглядзеў на сонца, пасьля зьмерыў крокамі ўласную цень і пакруціў галавою.

— Матруна! Не марудзь там! — гукнуу ён у бок Загор’я.

Стэпа порстка завярцелася па хаце, жуючы на хаду скарынку хлеба. Але клопату аставалася поўна: адкуль ён браўся, трэба было дзівіцца: хата была не падмецена, малако Рыгору не прыпасёна, да Песі ненаведана за алеем… А, галоўнае, Рыгор яшчэ ня ўстаў. Яна бязмоцна разьвяла рукамі і няведала, як ёй абыйсьціся з сынам.

— Стэпа! — якраз пачулася з-за акна.

— Гэта ты, Матруна? — адазвалася Стэпа: — ідзі, галубка, я даганю… Рыгор! Рыгорка! — асьцярожліва пазвала яна.

Рыгор падняўся і паглядзеў на мацеру.

— Ты ужо тут, сынок, як-кольвечы уладуйся без мяне: я перайду да Лэйзара, зараблю якую двазлотку. Есьці табе… Надзіва мне… ну, што-ж, убачай: адрэжаш у кубэльчыку сала, а то малако кіслае ў берасьценчыку, во, у мыцэльніку, бульба-ж за засланкаю ў печы… А прыду на абед, можа крупніку звару, або чаго іншага… Калі-ж пойдзеш куды — закруці дзьверы і…

— Ах, ці варта было, маці, табе згаджацца.

— Дзе-ж ты бачыў: цяпер работы так мала, а ў хаце добра і тры злотых… Прыдзе лета — та да жніва седжма сядзецьмеш, а гэта — добра што пазваў.

Рыгор нічога не адказаў… Ужо ён ізноў драмаў, калі маці бразнула дзьвярыма, а сьледам — засаукаю. Наступіўшая ціш дазволіла яму праспаць да дзесятае гадзіны, калі папрыходзілі каровы з поля. Рыгор сабраўся, адшукаў пакінутую мацерай яду і, пасьнедаўшы, вышаў на вуліцу.

Вуліца была пустая. Каровы разышліся па дварох. Толькі адзінокія малышы грыбкамі тырчэлі пры вушаках пазачынятых вешніц, ды гультайна пераходзілі з двара у двор незанятыя ў стада сьвіньні. Зрэдку выбягаў з двара ў аднэй бялізьне запозьнены гаспадар і хутка бег у бок Загор’я з сякераю за поясам, ці з плугам за плячыма. У яўрэйскім канцы вуліцы было яшчэ цішэй. Субота мяртвіла ўсе праявы будзённага жыцьця. На дробных ганачках, пад капяжом, сям-там спакойліва адпачывалі старыя. Моладзь яшчэ спала пасьля учарашняе гульні.

Рыгор вярнуўся ў хату і прыняўся за кніжку. Першыя некалькі старонак зацягальнае цікавае аповесьці Горкага «Супруги Орловы» былі ім натуральна праглынуты. Але хутка ён пачуу, што надалей тупее ўспрыняцьце чытанага, і загарнуў кніжку. Думкі пераносіліся ў Рыгу, напружана ловячы магчымыя там адбыцца ў яго адсутнасьць здарэньні. Яго знаходжаньне ў Сілцох аднімала пажаданы яму ўдзел у гэтых здарэньнях, нічым яго не запаўняючы… «Праўда…»

Рыгор успомніў, што на сягоньня яны згаварыліся з Пятрусём наладзіць сход Сілцоўскае моладзі. На сходзе, было ўмоўлена, ён зробіць інформацыю аб настроі рыскіх рабочых. Ён барджэй хапіўся за гэту думку і пачаў будаваць схэму свае інформацыі. У памяці аднаўляліся перажытыя ім моманты стрэч і знаёмстваў, удзел у заводзкіх сходах і ў сходах соцыял-демократычных гурткоў, насьпяваючыя конфлікты ў галіне экономічных адносін. На бледным фоне местачковай штодзеннасьці праявы рыскага рабочага жыцьця выступалі багатымі, яскравымі прасьветамі. Бязумоўна, што добра апісаныя і пераданыя яны пакінуць на слухачоў глубокае ўражаньне і паднімуць іх настрой. Толькі-б удалося Пятрусю наладзіць сход…

Вакол гэтага пытаньня праз увесь дзень вярцеліся Рыгоравы думкі. З імі ён хадзіў у лес і ў жытнія палеткі, з імі некалькі разоў прымаўся за працяг чытаньня Горкаўскіх твораў. І адвячоркам, апынуўшыся ізноў у хаце, ён з няцерпам чакаў Пятруся. Але ужо пачало зьмяркацца і нават маці вярнулася з работы, а Пятрусь не зьяўляўся. Рыгор нарыхтаваўся самому пайсьці да яго, калі той засопшыся ўбег у хату і стаў падганяць Рыгора сьпяшыць, бо ўжо яго чакаюць. З гутаркі выявілася, што запозьненасьць у скліканьні сходу атрымалася ад таго, што доўга не удавалася адшукаць падыходзячай хаты. Перш назначана было ў Хаіма Калеса, пасьля перанясьлі да Іцкі Хрома.

— Ну, а Сёмку паклічаш? — упэўніўся Рыгор, калі яны вышлі на вуліцу.

— Я ўжо яму паведаміў…

— Калі?

— Нашоў час, не клапаціся.

Яны вышлі на Жукаву вуліцу, каб абагнуць рынак і вакольным шляхам спусьціцца на Лог. Якраз быў час адыходу суботы, і вуліца кішэла людзьмі. Вярнуўшыся з лесу, моладзь аддавала звычайную павіннасьць рабочай біржы.

— Тут павінны быць і некаторыя з нашых, — заўважыў Пятрусь.

Аднак яны прайшлі ўсю вуліцу і нікога патрэбнага ім не напаткалі. Было ясна, што ўсе апаведамлёныя знаходзіліся на месцы. Гэта заставіла іх скараціць шлях, павярнуўшы наўскасяк праз школішча.

Калі яны апынуліся на ўзгорку, за спускам з якога, прытуліўшыся да плоту, стаяла некалькі старэнькіх хатак, то Пятрусь паказаў на адну з іх і прамовіў:

— Здаецца нікога ня відаць… Давай абыдам з права і зайдам з другога канца.

З-за белых занавесак у вокнах нікога не заўважалася, але толькі яны ўвайшлі ў сенцы, як пачулі ажыўленую гутарку. У хаце, у бакавым маленькім пакоіку яны засталі па пятнаццаці чалавек хлопцаў і дзяўчат. Быў ужо з імі і Семка.

— Позьніцеся. Ужо Іцкаў бацька адчыняе курсы, — сустрэў іх Сёмка.

— Нічога, мы бацьку не паперашкодзім, — запэўніў Іцка.

Тым ня меней было рэшана пачаць сход. Старшынство адназгодна перадалі Пятрусю, які не адкладаючы, прачытаў намечанаю раней павестку сходу.

У павестцы значыліся наступныя пытаньні: становішча ў Сілцоўскай організацый с.-д., перадстаячая забастоўка гарбароў, інформацыя т. Нязвычнага і бягучыя справы. Па першаму пытаньню ўзяў слова Пятрусь. Ён у сьціслых формах асьвяціў палажэньне ў організацыі, стан яе працы і пэрспэктывы на бліжэйшы час. Пятрусёвы вывады ня выклікалі аспрэчваньня і, пасьля некаторых дробных заўваг і дадаткаў былі прыняты поўнасьцю. Яшчэ меньш заўваг прышлося зрабіць па другому пытаньню, каторае на гэты раз выносілася ў тройчы. Згодна характарыстыцы Іцкі — справа з падгатоўкай да забастоўкі разьвівалася нормальна і спрыяльна для гарбароў. Толькі адзначаліся рэдкія перабоі ва ўзносе паасобнымі таварышамі адлічэньняў у забастовачны фонд…

«Трэба сказаць, — пахваліўся Іцка: — што гаспадары на сур’ёз занепакоіліся нашаю рашучасьцю змагацца. І ходзяць чуткі, нават і досыць упартыя, што Евель Шмуклер намераны не дапусьціць у сябе абвяшчэньня забастоўкі. Гэта нас абавязвае яшчэ з большай настойнасьцю дамагацца сваіх патрабаваньняў. Патрэбна правясьці паўторны сход рабочых, каб ня даць аслабіцца ўвазе да шчыльнай організаванасьці ў падыходзячай клясавай бойцы».

Паведамленьне Іцкі падняло настрой сабраных, і калі Рыгор пачаў рабіць інформацыю, яго слухалі з напруджанай ўвагаю. «Рыга, таварышы, — казаў ён: — зьўляецца вялікім рабочым асяродкам і буйным рэволюцыйным цэнтрам. І тыя здарэньні, што насьпяваюць у гушчы рыскіх рабочых, мецьмуць вагромністае, усерасійскае значэньне. А гэтыя здарэньні ня звычайныя, тым болей, што яны адчыняюць новую паласу ў разьвіцьці рэволюцыйнага руху. Пасьля некаторага перапынку, зьвязанага з развоем рэакцыі, рабочая кляса вяртаецца да новых боек, каторыя будуць рашаючымі. Я выяжджаў з Рыгі, калі ішла сьпешная падгатоўка да забастоўкі на машынабудаўнічым заводзе… Рад буйных пякарняў ужо баставалі… Адбывалася бурнае хваляваньне грузчыкаў… І, майце на увазе, таварышы, адно цікавейшае зьявішча, што ўсімі памянёнымі выступленьнямі кіруюць соцыял-дэмократы. Нанесеныя правіцельствам раны ужо зажываюцца і рэволюцыйна-соцыялістычны рух у Рызе набывае новага развою. Можаце судзіць аб яго росьце хоць-бы па аднаму таму, што наш завод налічае у соцыял-демократычнай організацыі да сотні чалавек… Так што будзьце упэўнены, наперадзе ў вас знаходзіцца магутны атрад перадавых рабочых… Часы рэакцыі мінаюць і над краінаю зьбіраецца новая рэволюцыйная граза… Вось чаму і ў вашых умовах трэба напружыць усе сілы да організацыі як местачковых рабочых, гэтак і сялянства… Горад чакае падмогі ад вёскі, рабочыя — ад сялян. Няхай жыве рэволюцыя!»

Рыгоравы словы сход правёў ціхімі, але баявымі воплескамі. Гэта маніфэстацыя рэволюцыйнага пачуцьця напалохала Іцкавых бацькоў, якія разам апынуліся пры дзьверах і пагражальна застукалі кулакамі.

Іцка выбег с пакою і вярнуўся з угаворам сядзець цішэй, бо ужо бацька заняты з вучнямі. Дзеці настарожліва слухаюць, што робіцца за сьценкаю і адцягаюцца ад вучэньня.

У пакоі заўважна пацішэла і запытаньні да Рыгора пераказваліся паўшэптам. Як і трэба было чакаць, што інформацыя гостра зацікавіла сабраных на сход, і Рыгору многа прышлося гаварыць, каб задаволіць зацікаўленых рыскімі падзеямі з рабочага жыцьця. Рыга вырасла ў выабражэньні маладых сілцоўцаў у завіднае і прывабнае мейсца, куды паляцелі іх жаданьні і думкі. Усе не маглі захаваць у сябе вырасшай завіды Рыгору, які дайшоў да таго, каб стаць прадстаўніком вялікага рабочага колектыву, каб зрабіцца трубкаю магутнае машыны… Ведаўшыя яго да паездкі ў Рыгу, як Пятрусь, Сёмка ды іншыя, дзівіліся таму росту Рыгоравай політычнай сьвядомасьці, што яму надаў горад. Скрозь роздумаў над ідучымі падзеямі, не адзін з прысутных кранаў плянаў перабраньня з Сілцоў у той ці іншы прамысловы цэнтр. Многія прасілі Рыгора парадзіць ім у гэтым. Уражаньні ад пачутага з Рыгоравай інформацыі занялі шмат часу і бягучыя пытаньні захапіла адзінаццатая гадзіна. Але позьні час не палохаў ніводнага ўдзельніка сходу. Іх цікавасьць не аслабла да канца абгавору пастаўленых на павестку пытаньняў. Бадай іх выплыла-б і яшчэ, каб можна было бескантрольна распараджацца памяшканьнем. Ды гэтаму памяшалі Іцкавы бацькі, якія папрасілі сына выправіць гасьцей.

Сход разышоўся ня разам, а парамі і тройкамі. Рыгор пакінуў Калесаву хату разам з Сёмкам ды Пятрусём.

Праведзены сход пакінуў на ім выразны адбітак задаваленьня. Ён не спадзяваўся, едучы ў Сілцы, што ў мястэчку захаваліся ажно дагэтуль падобныя напатканым рэволюцыйныя работнікі. Часы чорнае рэакцыі, балюча адбітыя на становішчы даволі моцнай раней сілцоўскае організацыі, усё-ж канчаткова не зьліквідавалі соцыялістычнага руху сярод сілцоўскай моладзі. І калі організацыйная сувязь цярпела ад недасканалай наладжанасьці, то якасны ўзровень уцалеўшых работнікаў шчасьліва абмінуў і поліцэйскія рэпрэсіі і ўплыў літаратурнага дэкадансу, страціўшы вялікую колькасьць меней устойлівых сяброў організацыі. Паведамленьне, зробленае Іцкам Калесам пра надыходзячую забастоўку гарбароў, асабліва моцна кранула Рыгора. Яму выразна прадставілася грандыёзная карціна шырокаразгорнутага наступу рабочых на ўмацаваньні зусім не забясьпечанага на вечнае панаваньне самадзяржаўя. Наяўнасьць соцыялістычнага руху і рабочых выступленыняў у Сілцох і, чаго дзіўней, у вёсках, як выявілася на сходзе, было знаменацельным. Мястэчка ў яго набывала іншых адносін, якія маглі затрымаць часта ўспыхваўшыя ў Рыгора жаданьні як найхутчэй з ім растацца… У огуле, Рыгорам апанаваў бадзёры, ваяўнічы настрой, у якім патанулі нядаўна хваляваўшыя яго пытаньні.

— Ну, як мая інформацыя? — пацікавіўся Рыгор, калі яны прайшлі ў сваю вуліцу.

— Дужа цікавая… Ты наглядаў мо’, з якою ўвагаю мы цябе слухалі?..

— Да шкоды я не захапіў усіх матэрыялаў… Аднак… вы маеце, хлопцы, на вошта аперціся. Я не чакаў…

— Ды яшчэ чалавек з дваццатак добрых хлопцаў набярэцца… А сёе-тое і вёскі прыбавяць.

У далейшым абгаворы выплываўшых з праведзенага сходу пытаньняў, яны параўняліся з Сёмкавай хатай. І толькі намерыліся вырашыць, як быць, ці разыходзіцца па хатах, ці яшчэ зрабіць праходку да Ліня, калі пачулі гучны стук ні то калком па дошцы, ні то каменем у дах.

— Што за цуды! — праказаў Сёмка.

— Прабяжы ўдасканалься!

— Давай у двух.

Пятрусь упікнуў таварыша ў маладушшы, і той у момант аддзяліўся ад іх і паскорана накіраваў у бок пачутага стуку. Але яны не пасьпелі перакінуцца сказамі, як Сёмка ўжо стаяў каля іх.

— Ну? — справіўся Рыгор.

— Твой супарат вышаў ад Прыдатных.

— Бераг? — праверыў Пятрусь.

— А які ж чорт… Ды, пэўна, п’янаваты, бо пашоў у’ючы абаранкі… Прапала, браток, Зося… — пацьвіліўся Сёмка з Рыгорам і разьвёў жарт з разухабістым сьмехам.

— Што ж, памяном, калі так…

І, памаўчаўшы, дадаў:

— Тут справа не у каханьні, браткі, а ў ратунку Зосі, як чалавека.

— Ведаем, — упэўніў Сёмка за дваіх: — Ды ужо позна.

Усілілі птушку, як мае быць; згаварыліся на вясельлі, бачыце.

— Нават? — пацікавіўся Рыгор.

— А ці-ж доўга, умеючы!

— Астаюцца, значыць, памінкі…

Ужо над хвойнікам займаўся золак, калі яны, разьвітаўшыся, накіравалі ў тры бакі, кожны да свае хаты.

II

ВЯЛІКУЮ ДОЛЮ ВНЫ за тое, што Прыдатны гасьцінна і ласкава сустрэў сватоў, Рыгор гатоў быў ускласьці на Зосю; самому сабе, дзяўчатам і таварышам — ён адкрыта наракаў на яе.

У гэтым, аднак, Рыгор перасаляў. Зося калі і была вінавата, то толькі у сваёй бязмоцнасьці папярашкодзіць замахам Берагоў. Западозрыць-жа яе у папушчэньні, або ў спачуваньні бацькаўскім намерам не магло быць і думкі. Зося сама мучылася, бачачы разьведзеныя вакол сябе інтрыгі, і не знаходзячы ў сабе магчымасьцяй іх перапыніць… На заўтра, з самае раніцы, скора яе разбудзілі. Зося мэрам няпрытомная, з апутаным цяжкаю нудою целам, мо’ цэлую гадзіну то і рабіла, што толькі тупала з хаты у сенцы, то з сянец у хату. Было ніякавата глядзець на яе: асавелыя, запаўшыя глыбока вочы, смуглы узрок, авяўшыя зьбялеўшыя шчокі. Бралася за работу, а работа выпадала з рук, не рабілася. Нават гаварыць ёй было цяжка і толькі на настойныя, па некалькі разоў пераказаныя запытаньні бацькі ці мацеры, яна нявыразна адказвала, а то ўсё маўчала. Бацькі бачылі гэта, толькі не хацелі прыставаць дапэўняцца, што з ёю, і, прыпісваючы ўсё фанабэрыі, прапускалі паміж вушэй. Ня гэткай цярплівай была Тэкля: чымсь упарцей Зося маўчала, тым наглей яна навярэнджвалася гаманіць з ёю. Але Зося ні словам не абмаўлялася: спушчала нават сваёй сястрыцы поскубы яе за рукаў, падвільваньні і дзіцячыя надазойлівыя жарты.

У Зосінай галаве грудзіліся чорныя, густыя, як гразь і клейкія, як гліна, думкі; расьпіралі сабою балючую голаў, разганялі па ўсёй істоце адваротны цёк нейкіх тупасьці, бясьцікаўнасьці і аднакавасьці к ўсяму, што вакол яе. Калі бацькі пазвалі яе сьнедаць, яна наадрэз адказалася і нават не захацела ўвайсьці ў хату. Зося не патурала і ўгаворам Тэклі. Як не хацелася нічога, так не хацелася і есьці. Ёй было ўсёроўна.

Так мінула паўдня, і калі падыйшоў абед, яна зьвярнулася да мацеры:

— Дайце мне чаго зьесьці.

Марта была не ў сабе і маўчліва падала ёй вынутай з печы цёплай стравы. Запахла смашным, прыемным пахам. Зося ляніва прысела за стол і пачала есьці…

А ў гэты час Марта нязьмігутна сачыла за дачкою, нырпалючыся па запечку. К ёй напрошвалася пытаньне, ці здарова хаця яе Зоська, і засявала пужлівыя гадкі. Але, помеж з гэтым, ня тухла ў ёй і ўпартасьць правучыць дачку. «Хай-жа сабе пакапрызіцца, паўпіраецца троха… Няпраўда, здаволіцца, надаесьць… А пасьля… пасьля такою мяккаю зробіцца, што пагнеш ва ўсе бакі… І чаго, бок, дурніца, ушалопала сабе, ліха ведае што! Не, гэта, бач, адна ўпартасьць тая нямерная… Вось, што знача, калі чалавек мала адукацыі жыцьцёвае мае. А-яй-ай, як я падумаю сабе, які цяпер сьвет стаў цэрэмонны! Гэта-ж… Не, нельга зьмірыцца!» судзіла сама з сабою Марта, скоса пазіраючы на дачку.

Гэта самае Марта некалькі раз пераказвала і Міколу, седзячы за сьнеданьнем; пераказвала і другой дачцэ, Тэклячцы, якая ішла ў яе… Пераказвала дзяўчынцы з вялікай ахвотай, бо бачыла, што тая пільна яе, маці, слухае.

Праз Тэклю Марта перадала Зосі вяленьне ехаць зябліць папар. Але гэта не прынялося Зосяю за крыўду. Наадварот, выезд у поле даваў ёй магчымасьць разьвеець надазойлівыя думкі і цяжкае адчуваньне.

— Яна скончыла абед і вышла ў двор. У дварэ, за плотам гароду стаяў новы панарад, на яком ўжо быў паложаны плуг. Зося адцягла панарад на сярэдзіну двара і пашла за канём. Праз некалькі хвілін яна пакінула хату.

Зося на полі прабыла чуць не да самага цёмнага: ня то, каб у яе было столькі работы (яна мела пазябліць двое-трое ганоў папару), але ёй захацелася правясьці чымсь найболей часу адной. Работу яна скончыла ў тры-чатыры гадзіны, а весь апошні час праляжала на паплаўку, выпрагшы каня з плуга і пусьціўшы яго пасьвіцца. Цёпленькі дробны дожджык ні каліва ня мяшаў ёй ляжаць у тонкай картуновай кашульцы пад пакрытым дзяругаю нарадам. Зося ляжала і, паглядаючы на неба, цешылася прабегваючымі па ім хмаркамі, любавалася раптам выбліснуўшаю вясёлкаю.

Няжадана для самое сябе пракралася сьмелая думка: «а што-б, каб гэта а напраўду ўзяць ды ўцячы ад бацькоў і паехаць з Рыгорам у горад?» За гэтай думкай перад ёю паўстала здань невядомага ёй вагромністага гораду з вычварнымі вобразамі яго будынкаў, пляцоў, фабрычных каміноў. Забегалі тысячы нябачаных ніколі людзей, машын. Ад гораду думка лёгка перакінулася да Рыгора: паняслася перш ў Хвойнік, к таму месцу, дзе яны былі з ім, адтуль памчалася ў яго хату; потым вярнулася ізноў на поле, к ёй, нічога не нашоўшы і нічога не сказаўшы, толькі пасеяўшы ў яе нутры гарачыя, нястрыманыя жаданьні як-кольвек яшчэ раз угледзіцца з ім і доўга-доўга гаманіць. Але толькі Зося абмалявала ў сваім уражаньні ўсю прыемнасьць стрэчы, як перад яе вачыма раптоўна вырасла ў нешта дзікае і адваротнае ўчарайшае здарэньне са сватамі. Васіль, Хлёр, Янка. Сярдзіты і няўпрошаны бацька, радасная, неўгамонная маці і вясёлая бесклапотная Тэкля… Сваты, гарэлка, гутарка — торжышча перад яе вачыма за яе істоту, зусім няпрошаныя ёю, жычэньні шчасьця і долі… а далей… ой, далей — намаганьні Хлёра да пацалункаў, выгавар ёй і бацькам за адмаўленьне ёю гэтага; надаедлівае прыставаньне Васіля… Нарэшце, удары аб рукі, умаўленьні на лад і намёкі пра згоду выпхнуць яе з хаты, зьвязаўшы яе долю з агіднымі Берагамі... Усё гэта, сплыўшыся ў адну пляну, зацягнула яе небасхіл ды пачало прыціскаць яе к зямлі. Зосі зрабілася млосна, нецярпліва. І Рыгор выяўляўся зусім інакшым ад таго, якім яна яго стрэціла анэгды. «Можа ён і гаварыць ужо не захоча са мною, можа й ня гляне на мяне… Можа і не паверыць, што я зусім нявіноўна… О, траха што не павера!»

І Зося стуліла голаў, заплюшчыла вочы, заткнула вушы і доўга-доўга так ляжала. Толькі лёскат калёс праяжджаючага па сьценцы чалавека заставіў яе падняцца і агледзіцца.

Ужо зьмяркала і пара было зьбірацца да хаты. Яна злавіла каня і сьпешна запрагла, але ехаць-ехала павольна, мяркуючы быць дома поцёмкам.

«Сёньні я на вуліцу ня выйду», рашыла яна дарогаю.

Так і зрабіла.

III

— А Я СКАЖУ ПА ПРАЎДЗЕ: з такімі людзьмі, як Прыдатныя, заўсёды можна ладзіць. Я ніколі ня думаў, каб яны абое, як Мікалай, так і Марта, былі гэткімі простымі, адкрытымі і разумнымі людзьмі. А то-ж яно так. Пацеха — і годзі! Толкам растлумачаць табе кожнае слова — растаеш перад імі. О, галубка, ах, Тадоська, маючы гэткіх сватоў, няма чаго казаць, што не па сваёй столцы мы папалі. Мне, дурному, здаецца, што Прыдатныя на ўсём мястэчку толькі нас адных і паважаюць, толькі і лічуць нас адных за людзей. Вось ведай, Тадося, і яны за сё ў нашых вачах павінны быць паважанымі. Такія ўжо ўмовы — фундамамт да харошых спраў. А, Хлёрка!.. а, Васілька!.. на цыпачках ходзяць перад табою. На што Янка чужы, а і да Янкі — пёрайком. Я сьпярша, калі ішоў, думаў: а вось — неўспадзеўкі мы ўрынемся ў хату, а яны і не чакалі нас. Ажно зусім іначай…

Хлёр сплюнуў і пагладзіў бараду.

— Паверыш, з самага ранку былі нагатове: усё было прыбрана, прыпасена. А прыйшлі — ага-а, сваточкі, аг-а-а, даражэ-ынь-кія. А дзе-ж вашы жаначкі-і… А дзе-ж Тадося, а дзе Алеся… — «Прыдуць, кажам, пасьля». І думаю я: а трэба было, надзіва, і вас пазваць.

— Ды няхай, убачым на гэты раз, — перабіла Тадося, стаючы перад Хлёрам у лісьлівай сьмірэннай позе.

— Не кажы, трэба было… Але, хто-ж тое мог ведаць, ці думаць, нават, што так выйдзе. Вышла-ж як лепш ня трэба, і, глаўнае, зусім неспадзявана ўсё. — Табе, брат, Васіль, — павярнуўся Хлёр к нябогу, які сядзеў на ўслон, між мацераю і дзядзькам, падпёршы сьпіною стол: табе кажу, Васілька, трэба паставіць Нязвычнаму Рыгору кварту гарэлкі. А ведаеш чаму?

— Чаму? — задаволена ўхмыльнуўся Васіль.

— А таму: каб ён ня прыехаў у госьці, дык ты-б быў нядбайным і яшчэ не падумаў-бы жаніцца… А тут, як лепш ня трэба — ён цябе сам на гэту думку папхнуў. Вось цяпер толькі і ведай, што гатоўся да ладу ды да вясельля… Няпраўда мо?»

— Праўда, праўда, — у адзін голас праказалі і Васіль і Тадося.

— Тота-ж… А Міколе Прыдатнаму, я і ўперад думаў, што ня трэба адказвацца. Так ён і зразумеў. Ой, ой! Ды хто-ж ня можа таго зразумець? У жыцьці ўжо прыпасен такоўскі закон, па якому яно кіруе думкамі людзкімі, а думка думку нойдзе.

Гэтак гутарыў Хлёр, прышоўшы к сваёй братавай на заўтра пасьля сватоў. Гутарыў, ды задаволена пасьміхаўся, пазіраючы то на Тадосю, то на Васіля, якія самі пад сабою ног ня чулі ад гутаркі «ўдачнага» дзядзькі.

— Але, але, Хлёрык дарагі, — казала Тадося, калі крыху прытаміўся Хлёр і змоўчаў, каб выкурыць цыгарку, — я-ж кажу, — як я рада, як я рада ўсяму гэтаму! Хоць яно і прышло зусім не ўспадзеўкі, нягадана, нядумана, толькі, дзякуй табе, Хлёрка, што так павярнулася. Ведаеш, даражэнькі, учора я не магла як дачакацца Васількі. А калі ён прышоў і расказаў чым кончыліся сваты, мяне азіяла нейкая нябесная сіла, і я ўся нібы на дваццаць гадоў памаладзела: ад радасьці не магла заснуць, а сёньні, зірні на мяне, і спаць ня хочу. А яй, ай! А і маладзец мой сынок, Васілька.

— Яшчэ, бок, ня маладзец! — праказаў Васіль, крыху прысароміўшыся перад дзядзькам.

— А чаму-ж? Чаму не? Вось цудны! Табе сьмешна з маіх слоў. Эх, эх, сынок, ты яшчэ ня ведаеш таго пачуцьця, якое ахоплівае мацеру ў той час, калі яна занята лёсам свайго дзіцяці. Ня ведаеш — затым і сьмяешся, цудненькі.

— А ты? Ты-ж таксама дзіўная кабета! Ці-ж плакаць яму ад тваіх слоў! Памойму, Васіль добра і робіць, што сьмяецца; на тое ён вясёл і задаволен. Вось нам ужо з табою, Тадося, прыходзіцца меней сьмяяцца, бо мы ўжо весь сьмех свой высьмеялі. Праўда? А ён — ён толькі ў тых гадох, каб сьмяяцца. Яго чарка поўная віном, дык чаму-ж ня піць, чаму не п’яніцца ёю!

Хлёр узьняўся з лавы, перайшоў два разы хату, потым паглядзеў у акно ды ізноў усеўся на сваім месцы.

— Ну, то усё добра, што добра. Адно адным, а цяпер давай пяройдзем да другога. Як бачыш, Тадоська, справа навертваецца — давай-жа парадзіцца сёньні аб пасагу; гэта такоўская рэч, што адкладаць не гадзіцца… Я, ведаеш, думаў і ўчора намякнуць, а далей, сабе думаю, не: трэба парадзіцца з Тадосяю. За ноч надумаўся і прыйшоў да вас. Ну, што-ж вы скажаце мне на гэта?

Запытаньне Хлёра крыху мэрам смуціла, як Тадосю, так і Васіля; апошні нават задумаўся і прайшоўся па хаце.

— А давайце, дзядзька, папрабуем Язьвішча папрасіць, ды к гэтаму ішчэ з сотню грашмі. Ня будзе многа, — праказаў Васіль, прыпыніўшыся тупаць па хаце.

— Што ты, што ты, Васіль! Дык гэта-ж усёроўна, што нічога не прасіць. Што там Язьвішча! Колькі яго? Гэть! Адно заікніся з гэстым — Мікола сам асьмяе цябе, ня то, што усе мяшчане. Мікола з гэткім пасагам гатоў аддаць Зосю за самага беднага хлопца. Ласьне гэта пасаг? Кожны скажа: вось табе і Бераг. За жонкаю атрымаў пасагу ўсяго кусочак поля. Калі ў той самы час Саўка Швэц за Гальяшоваю Васяю ўзяў цэлых пяць дзесяцін. А, падумай, што ён варт. Хлеба аднаму яму не хапала з яго заработку. А цяпер глядзі — не падступішся к яму: гаспадар. Дык вось, калі гэткія бяруць такоўскі пасаг — то штоказаць аб нас? Па мойму — давай Мікола чвэрць пахатнае. Вось гэтым мы толькі і можам падтрымаць свой гонар. А Мікола згодзіцца — павінен згадзіцца. Па праўдзе, калі судзіць, то ён павінен даць табе цэлую траціну свае гаспадаркі, бо на што-ж яму. Траціна Зосі, траціна меньшай дачцэ, а траціну можна да сьмерці за сабою аставіць. Усё-ж роўна і яе давядзецца аддаць. А ўсяго поля ў Прыдатных, нябось, звыш дваццаці дзесяцін… Але ўжо няхай пяць дае пасагу. З другога-ж боку — ці Міколу трэба вучыць, каб ён гонар свой падтрымаў? Калі рабіць вясельле — дык, каб усе ведалі, што вясельле. Нябось, захочам-жа пазваць: і папа, і пісара, і старшыну. Гэ-э! Гзымс патрэбен… Ня праўда мо, Тадося?

Тадося ўсё яшчэ стаяла на старым месцы ў той самай позе, толькі відаць, што ўжо ногі яе стаміліся, бо яна то напірала на адну, даўшы спачыць другой, то наадварот. Садзіцца ўжо яна сабралася даўно, толькі з-за гутаркі Хлёра ўсё не магла сесьці, баючыся упусьціць хоць адно слаўцо. Калі-ж Хлёр абярнуўся к ёй з запытаньнем, Тадося перш пасьпешыла сесьці, а потым загаманіла:

— Ты ведаеш, Хлёрык, нічога ужо сапраўдней ня трэба выдумаць, як твае словы: здэцца ўсё ты казаў, як здымаў з пісанага… Акуратна!.. Чаму-ж, згодна з тваімі словамі, чаму-ж такі і ня даць Міколу пяці дзесяцін зямлі ў пасаг? Вось калі. За першаю, ды гэткаю прыгожаю дачкою… Няйначай, калі зьбяромся на Пятра на уладзіны — так і пастановім: пяць дзесяцін — або…

— Што ты, што ты, маці. — Перабіў Васіль: — мо’ хочаце сказаць: «або ня трэба вясельля?..» Не, не, да гэтага ня трэба даходзіць. А то мы гатовы папсаваць усёй справе. Нельга забываць, што Зосю сьцяражэ гэты голік. І, ведаеце, зьбівае дзяўчыну з толку…

Хлёр сурова паглядзеў на нябога і рассыпаўся ў разважаньні:

— Да што-о ты, Васіль! Кінуў бы ужо гаварыць дарэмшчыну… Рыг-ор-р! Што-о-о знача твой Рыгор? Няўжо-о-о-ж, ты думаеш, што Рыгор табе раўня?.. Хто-ж Рыгор з сябе? Лапатнік, балагол, галадранец. Ну, ушчапіў капялюх, дык ужо думаеш і паніч. Невялікая мацыя, невялікі хвэрт, нябось Мікола зразу раскусіў — калі і заікнуцца не дае аб ём… А Зося — ну, што-ж Зося? Кахае? Плюнь, яе каханьне, як туман: перад вачыма стаіць, а збоку зірні — пуста… Ты думаеш, што ніхто ня ведае, што Рыгор там у горадзе робіць. Э, не вялікая цаца! Весь сэнс ня ў тым, што ёсьць цяпер, а як можна усё жыцьцё скарыстаць, перажыць. Вось у чым гвозд… Хто скажа, што Рыгор можа з табою зраўняцца? О-о-о!

Хлёр скончыў і зірнуў на Тадосю; тая падмацавала яго рэч паважным матком галавы і гэткаю-ж самаю, як і Хлёрава, вясёлаю усьмешкаю. А Васіль — Васіль да таго быў угамонены дзядзькам, што далей ня ведаў, што больш і казаць.

«А такі дзядзька разумны чалавек! Ого-о-о!» заключыў Васіль і маўчаў, маўчаў.

— Усё так, усё… — перабіла кароценькую ціш Тадося: — твае словы, швагір — чыстая праўда. Аб нас усё мястэчка кажа, што Берагі — то гордасьць Сілцоў. Няўжо нам раўняцца з якім там Рыгорам?

— Во! Во — разумна!

Васіль быў зьбіт з панталыку і, мэрам замяўся, ня ведаў, што казаць; потым раптам схамянуўся, шырэй адплюшчыў вочы і ўверана праказаў:

— А ведаеце што, дзядзька? Калі так, дык папрашу вас узяць на сябе турбацыю аб пасагу. Добра? Хлёр усьцешліва засьмяяўся.

— Вось калі, чаму не, я на ўсё гатоў, я нічога не баюся… І, ведайце, усё на сваём пастаўлю, — прыстукнуў ён па стале кулаком.

— Ах, каб цябе, ды бадай цябе, які ты Хлёр занятны, — пахваліла швагра Тадося і залілася сьмехам. — Вось за гэна сядай ды паабедаем за хэўраю, а то ужо бадай хутка і вячэраць прыдзецца.

— Э, не, не і ня думайце! Абяцаў да дому прыйсьці на абед, — папрабаваў адказацца Хлёр, але Васіль з мацераю так прысталі да яго, што ён мусіў здацца і палез за стол.

Тадося пачала ўвіхацца ля яды.

IV

У ПЯТНІЦУ, на шэрай гадзіне, Сёмка пакінуў нераспрэжанага каня і запыленым, замурзаным, у старой будзённай жакетцы, босым і нават з дубчыкам у руцэ, пабег да Рыгора. Ён дужа сьпяшыў, бо нават забыў зазірнуць і ў акно, што заўсёды не прамінаў, а зразу направіўся ў хату. Рыгор спакойна сядзеў за сталом і вячэраў; побач з міскаю ляжала кніжка. Ён быў у адной сарочцы, толькі што ўстаўшы з пасьцелі пасьля спачынку.

— Сёмачка-а мой! Зірні толькі на яго! Вось дзіўны які! Гэта-ж ён так ня мае часу, што ў адну пору дзьве справы хоча рабіць: і пад’есьці і начытацца. Ды праз цэлы дзень ён блізка ўсё чытае… З хаты нікуды ня выходзіў. Зранку вышаў на часінку і хутчэй назад вярнуўся, — сустрэла Сёмкаў прыход Стэпа.

Сёмка выслухаў Стэпу, потым падыйшоў к сталу, зазірнуў з лісьлівай ухмылкаю Рыгору ў вочы і жартоўна праказаў:

— Што-ж ты, браце, так запрацаваўся? Прыехаў к нам спачываць, гасьціць, а аддаешся працы з большым намаганьнем, чым у горадзе. Кепска, Рыгор! Не пахвалю за сё! Хай то нам — та іншая рэч. Нам самы прыпар падыходзіць, сязон, як кажуць. З сонцам узьдзірайся з пасьцелі, а лажыся спаць блізка ня ўпоўнач, і то з работаю ня ўправіцца. Вось зірні на мяне, як арыштант той: цёмны, чорны. А што маеш з гэтага? Ледзьве хапае да вясны. Каб не зарабіў сям-там урыўкамі — то ў хаце і капейкі ня было-б. Покуль зьбярэш — колькі мук вынясеш, колькі сэрца тваё перабаліць! Чакаеш і думаеш: а тут град, а то няўрод, — ой, як цяжка жыць нашаму брату! Вось і рыпаешся насьціханна, як вол той, ярмо цягаеш… Ну, а ты? Робіш, а аб гаспадару ды яго набытку і ня думаеш.

— Затое-ж восеньню вы — панамі глядзіцё: зьбярыцё з поля, змалоціце і бочкі, і хваскі паўнюсенькі… Можна і сьвінчо падкарміць, і каняку выгадаваць ды прадаць — вось грошы і ёсьць. Што і казаць — усё-ткі гаспадарства — ня наша дзела. Нам-жа — толькі рукі адказвайце на усё: дастаў працы — маеш хлеб, не — дык здыхай з голаду. А час няровен: сёньні чалавек здароў, а назаўтра — і ня ўстаць, — выказала сваю думку Рыгорава маці.

— А ў іх? У іх таксама! — уставіў Рыгор.

— Эй, цётка, цётка, лёгка сказаць: гаспадарка-а-а! Можна завідаваць, чаму не. А прыгледзішся — як тое зданьне: тут ёсьць, а тут няма. Сухоты адны! Колькі таго поля, а падаткаў — сып асьмінамі. Уся сям’я працуе цэлы год, а ў канцы — нічагусенькі ў адплату. Наша гаспадарка… Адно слова — гаспадарка. Яшчэ калі ўрадлівы год — то ні сё, ні то, а вось як леташні — пяць коп саломы нажалі замест жыта ды коп па дзесяць саломы замест аўса з ячменем… Каб не картоплі — выжыць нельга было-б. Вядома, зусім іншая рач, калі ўзяць гаспадарку гэткую, як, напрыклад, Прыдатных, Берагоў, Грыбаў, ці другіх, падобных ім. Вось там ужо ёсьць на чым разьвярнуцца: рукі грэе яна добра. А мы — ні гаспадары, ні парабкі.

Сёмка схіліў голаў і нядбайна матнуў рукою. Стэпа пільна выслухала яго і праказала:

— Да яно-то так, вядома.

— Але, на іх ліха, — падаў сваю думку Рыгор, адзначыўшы захілам ліста месца кніжкі, дзе спыніўся чытаць, і палажыўшы яе на лаве: — І обмарак ведае, як гэта ужо ім так пашанцавала? Пане мой, нажылі цэлыя маёнткі, маюць тысячы грошы і нібы-то тыя: жывуць, цешацца ды толькі пасьмейваюцца з другіх. Нічога ім ня трэба, ні да чаго іх ня цягне. Як жывёлка… Вядома, мне зусім незавідна, але гэты стан людзей мне дужа адвароцен… усяму мястэчку цяжка ад іх! За імі сонцу не праглянуць…

— А ты думаў што? Гэта — чортава насеньне, гэта — атрута людзкая!.. Адваротныя людзі, сьмерць ненавіжу я іх з іхнімі фанабэрамі, з іх гонарам і знацтвам! Гэта павукі, трутні, п’яўкі…

— Эй, дзеткі мае, вы ўжо маўчэце! Маўчэце нябажаткі! Ліха іх бяры з іхнім багацьцем: яны нам хлеба не даюць… Толькі-б яны ня прычэпліваліся к нам.

— Вось у гэным і сэнс. Прычэпліваюцца! — пачаў Сёмка, садзючыся поміж з Рыгорам: — Прычэпліваюцца, і знарок. Дагэтуль з Берагоў як-бы ніхто і не прыкмячаў, што ў Прыдатных ёсьць дачка Зося, а трэ’ было Рыгору загуляць з ёю, як уся банда Берагоў узварушылася: і тут-жа сваты, і ўладзіны, і вясельле! А вы думаеце, цётка, што не на знарок тут ідзецца? Ого-о-о!

— Гэта то праўду кажаш, Сёмачка, — праказала Стэпа: — ды ці-ж варта гэтаму патураць. Каб толькі і бяды было, што гэта. Але тут справа іначай стаіць. Нябось памятаеш, як злавіў мяне пры калодзезі з галяйком?

Рыгор матнуў рукою і з лёгкай гіроніяй праказаў:

— Так, каб большага клопату ня было. Ну, другі раз няхай толькі паспрабуе даць волю рукам… тады…

— А што тады? Паедзеш і толькі цябе бачыў, а тут маці адна. Праўда, на нас ляжыць абавязак узяць старую пад абарону. І мы гэта зробім…

— Дзякуй табе, Сёмачка. Ты-ж толькі і ёсьць у мяне адна надзея.

— Нічога, цётка, недамо вас у крыўду, будзьце пэўны… Ага, бок…

Сёмка абярнуўся да Рыгора:

— Я, між іншым, выпадкова сёньні стрэўся з Зосяю.

— Ну-у-у?! — пацікавіўся Рыгор: — і як яна сябе адчувае?

— Або разьбярэш!

— А дзе? як? і што? Нябось абмяняўся словам-другім…

— Ды проста: мне якраз трапілася ехаць Папярочнаю сьценкаю Выгану, і між Прыдатнага палосы. Яшчэ здалёк я ўгледзіў, што хтось арэ папар, а параўняўшыся — бачу: Зося. Вось я і спыніў каня. Спыніў, а сам і думаю: гукну, калі ня прыкмеціць. Доўга стаяць ня трапілася: толькі павярнулася з плугам, як зразу мяне ўгледзіла і пазвала: «хай конь пастаіць, а ты ідзі хаця прывітайся. Чуеш, Сёмка?» «Слухай, табе лепш каня пакінуць», адазваўся я. Яна, праўда, нічога не сказала болей і хутчэй падыйшла да мяне. Падыйшла, прывіталася. Мне неяк стала сьмешна і я міжвольна ўсьміхнуўся, а потым запытаў і аб сватох. «Ну, што-ж, можна прывітаць?» Зося перш, мэрам-бы засаромілася, а далей-болей, патрошку разгаварылася і кажа: «Няўжо і ты, Сёмка, не давяраеш мне? Няўжо і цябе трэба сароміцца? Паверыш — сама ня ведаю, што мне рабіць і як быць! Мне вялікая крыўда, што Рыгору даводзіцца ня верынь мне. Але ён добра ня ведае тых умоў, у якіх я знаходжуся… Няхай ня думае, што я хачу таго, што робіцца са мною… Я прагуся ўсёй істотаю, б’юся, як рыба аб лёд, а ўсё на адным месцы. Будзе, кажа, залежаць ад яго: захоча — дапаможа, не — што-ж парадзіш… Мне нечага было ёй казаць, хоць я і мала ўпэўнены ў яе жаданьні што-кольвечы зрабіць для гэтага. Дзяўчына, разумееш, і не дурная, ды асяродзьдзе занадта ліпкае і гнускае… Але ты з ёю сустрэнься і пагутары… Кідацца зразу нельга.

Рыгор з цікавасьцю выслухаў таварыша. І яму стала ўцешна, што Зося не пакідае пачуцьця нездаваленьня і думак протэсту. Пры наяўнасьці гэтага можна было глядзець на яе зусім інакшымі вачыма. Сустрэцца самому з Зосяю — было-б вельмі пажадана. І Рыгор не схаваў гэтага ад Сёмкі.

— Так, пацікаўся, пагавары. Напэўна яна заўтра будзе ў Ліня. Я скажу Вольцы — тая прывядзе яе…

— Ды ўжо, небажаты, ня варта было-б залазіць у гэтую кашу, — умяшалася Стэпа, пільна прыслухоўваючыся да хлопцавае гутаркі.

— А чаму?

— А бо ты, Сёмка, ня разумееш. Лішняя прычэпка ў Берагавых руках.

— Пляваць. На ўсякае чыханьне не навітаешся.

— Го-а-а! Можа яно і так, усё-ж, сынок, трэба ўлічваць кожную рэч.

— Ну, не Рыгору-ж кланяцца кожнай ачамеры. Усякая дзедзіцкая сволач гэтага хацела-б, толькі — трасцу, не дажджэцца… Зломіць голаў сабе і ўсяму свайму котлішчу… Не патурай, Рыгор. Заўтра вечарам…

— Заўтра?

— Заўтра!

— Я ізноў успомніў, — вярнуўся Сёмка да папярэдняе тэмы. — Вы кажаце — гаспадарства!.. Ха-ха-ха. Гаспадарства. Толькі што завецца гаспадарствам, а сапраўды… Ды дзе-ж дзенешся… Бацькі пажылыя, а ў мяне ў руках жаднага таленту. Чалавек, можа кінуўся-б у другі які бок, а што з таго выйдзе? Гэтак і карпееш на загончыках ды ашматках… Я разумею, каб гэта таго поля, ну, дзесянцін з дзесятак, валоку якую, а то э-э-х!.. Ні богу сьвечка, ні чорту качарэшка, як тая пагаворка кажа. Ты, Рыгор, шчасьліў, памойму. Сяк-так, урыўкамі, пазнаёміўся з сьлясаркаю і цяпер, глядзі, ужо апынуўся у майстрох. Молат, абцугі, напільнік узяў у кішэню і паехаў… Як птушка пяро… А калі і гэтых прыладаў ня маеш, то не бяда: кожны завод табе іх нарыхтуе — бяры… Але ніякі чорт лысы цябе не прыкуе да аднаго месца. Не-э дармо! А мне ужо… ах, вось і зараз трэба бегчы да хаты… Зусім забыў — каб ты спрахла, каб ты! — што трэба было плуг падрапараваць… Ах!.. А то заўтра раніцаю… прыдзецца прасіць у каго… Так, твая справа, Рыгор…

— Не кажы, Сёмка… Мала чым выграў і Рыгор. Вось, глядзі, вандруй па сьвеце і развозь сілу. Як той прадавец, прынамсі… Што-ж у яго, у Рыгора, бач, ёсьць? Толькі голыя рукі, якіх часта ніхто ня хоча выкарыстаць. Так, так… Паглядзі на мяне… Добра, калі за лета месяцаў паўтара паходзіш у заработкі, а то… сядзіш. Дроў вязачку прынясеш, калі яшчэ падсілкуешся, а не… нічога-ж свайго няма; кожнае каліўца купі — ад хлеба да запалак, ад…

— Пераменіцца, маці, нічога…

— Пераменіцца? Ды каб-жа яно хутчэй… Але… прабавалі, вунь, у пятым годзе і што вышла? Бачыце, парасьпіхалі людзей няма ведама куды і што, а воз і цяпер тамака.

— Пераедзе на іншае месца…

Стэпа ўтулілася ў акно і з хвіліну разглядала панадворак.

— Хвароба іх ведае, бойся і сказаць што праўдзівае. Сабакі гэты, стражнікі, нябось, соўгаюцца па падвоканьню. Вунь і надовечы, казалі, бачылі іх пераадзетымі на нашай вуліцы.

Хлопцы сабраліся выходзіць.

— Хіба-ж і ты, Рыгор, ідзеш? — запытала Рыгора маці.

— Правяду Сёмку…

— Няхай-бы пасядзелі крыху ў нас.

— Трэба, цётка, іці спаць. Заўтра, толькі пачне сьвітаць…

Яны вышлі на вуліцу і толькі павярнулі ў бок Сёмкавай хаты, як іх пераняў Пятрусь.

— Куды-ы?

— Я — да хаты.

— А я да цябе, — дадаў Рыгор.

— Сапраўды?

— Так, так.

Яны адышліся ў бок.

— У вёсцы Катлох, бачыце, таварышы, здарэньні…

Пятрусь аглядзеўся па бакох.

Дарогаю праехала некалькі падвод балаголаў.

— Здарэньні, — з націскам паўтарыў Пятрусь: — Напэўна поліцыя ўжо там. З-за сэрвітуту вышла. Камянецкі забараніў катлоўцам выганяць каровы ў лес, а яны, вазьмі, ды ня толькі на сэрвітут, а яшчэ і на паплавы дахітрыліся… Назнарок… І калі аконам з парабкамі памкнуліся заняць у хлеў, дык яму так уляпілі хлопцы, што той ледзьве ўцёк… І гэта не бяз удзелу нашых… Костусь Вар’ёнчык, Саўка Піліпчук — го-а — зацятыя хлопцы.

Паведамленьне, пачутае з вуснаў Пятруся, ашаламіла Рыгора сваёю нечаканасьцю. Ён раптам паддаўся ваяўнічаму настрою.

— Глядзеце вы! Я гэтага не спадзяваўся. Цікава! Бурліць!..

— А ты думаў вёска заснула? Ці мы тут кінулі працу?

— Малайцы, хлопцы!

— Бачыш!

Пятрусь з Сёмкаю весела ўхмыльнуліся. Да іх данёсься ляскат вартаўнічае брашчоткі. Хлопцы сьцішылі гутарку.

Хутка яны разышліся па хатах…

І Рыгор, лёгшы спаць, доўга ня мог заснуць, захоплены бурлівым пачуцьцём радасьці з прычыны Катлоўскіх здарэньняў.

V

НАЗАЎТРА дзень выдаўся ясным, пагодным.

Рыгор а дзесятай гадзіне раніцы, з кніжкаю і палкаю ў руках пакінуў хату і пайшоў у лес. Маці запытала.

— Не астануся начаваць, — адказаў Рыгор.

— Та ты-ж прагаладаешся, сынок.

— Не клапацецеся, маці; захачу есьці — прыду.

— А калі хлопцы цябе запытаюць, што ім адказаць? — ужо на дварэ дагнала Рыгора маці.

— Скажэце, што я ў Хвойніку, — адказаў ён.

Як сказаў, так і зрабіў: у лесе Рыгор прабыў да вечара. І калі прышоў дамоў, то яму маці расказала наступную гісторыю.

А сёмай гадзіне, хто праходзіў Сівулінскаю вуліцаю, стрэціў вясёлую і п’яную кампанію, якую зложвалі сабою: Васіль, Янка, Хлёр і Мікола. Абняўшыся па двох, Мікола з Васілём, а Хлёр з Янкам, яны расьпяяліся на ўсю вуліцу і гэтак ішлі з самага рынку. Ішлі — і то пасьпеўвалі, то у покрык гутарылі. За імі цэлаю грамадою беглі дзеці, крычачы і жартуючы з п’янымі. З п’яных пацьвільваліся і старыя жанкі ды мужчыны. Але гэта ня смучала, як Хлёра і Міколу, так і хлопцаў, Янку і Васіля. Наадварот: ім здавалася пад п’яную руку, што яны сёньні героі дня, лыцары; і чым далей адыходзілі ад рынку, тым гучней і нахабней гутарылі. «Што мне гэны бізунец, гэны галадранец? Што мне ён за шышка, Нязвычны гэты?! Плюю я на яго!» драўся на усё горла Васіль: «Ён думаў мне падножку зрабіць, а сам пакаціўся… Ха-ха-ха! Вось шчанюк, і куды ён задумаў лезьці. Гэ-э-э! Адзень, брат, перш порткі ды прышпілі добра, каб ня зьехалі. Тады будзем часьцей і пабольш купляць у старца нажабраванага хлеба… Ага! Ды дроў не забудзь купіць, каб другі раз маці ня крала з маей пасякі, тады можна будзе і рызыкаваць… А цяпер — ой, шчэ зялёны зусім. Хі-хі-хі! І лезе, нябось, к Прыдатнаму. Пабачым яшчэ, пабачым… Не-е-э, брат! Не на таго нарваўся, ня з тым маеш справу… Вось шчасьце тваё, што мы з Янкам не падсьцераглі цябе надовечы, а то-б добры пачастунак справілі. Ой-о-о! Ды яшчэ пачакай — гэта табе дарам ня пройдзе: я пасьпею адрыгнуцца».

Васіль злосна скрыгітаў зубамі і вымахваў рукою ў паветры. Хлёр прытрымваў нябогаву руку і адцягаў яе ўніз.

— На каго ён так гразіцца? — зацікавіўся адзін з мужчын, стоячы з суседам ля вешніц свайго двара.

— Ня ведаю. Нешта, мусі-быць, мае к некаму, — адказаў другі.

— Ды гэта-ж на Нязвычнага Рыгора, — паведаміў зацікаўленых, ушчуўшы іх гутарку, пілявы хлапчук.

Мужчыны засьмяяліся, адвярнуліся ў бок і прыняліся за сваю гутарку.

А Васіль ня ўнімаўся:

— «Ды не, не! Ты толькі, дзядзька, ня лякайся — то ўсё будзе добра, — супакойваў ён Хлёра.

— О, не, не, я троха сьмялей за цябе: я хутка запраўлю яго туды, дзе Макар козы пасе, — адказаў Хлёр.

— А і варта, гада, варта. Н-не-э, братан, з намі табе ня здабраваць, не!

— Што-о, што гэта… Хто там цябе, зяць, хоча крыўдзіць? — пытаў Мікола.

— Ды вунь з Рыгі прыехаў басяк нейкі… Стэпы Нязвычнай сын…

— А што там за ён? — і Мікола моцна топаў нагою. — Пакажэце хаця мне яго, што там за мацыя. Хто навязваецца мне ў зяці?.. Хэ-хэ-хэ! Няпрошаны зяць. Нет, брат! Мая дачка намнога даражэй за гэткіх зяцёў. Не надзейся-а! Мая дачка з сягодняшняга дня не павінна і стрэцца з табою. Прры-ы-ка-а-жу! Не дапушчу-у!

— А і праўда, а і праўда, сваце, — пахвальваў Міколу Хлёр:

— І ня сьлед, каб твая дачка шаландалася з кім-небудзь… Люблю цябе за рашымасьць, хвалю за адважнасьць. Давай пацалую.

І Хлёр перадлюдна абвешваўся на шыю Міколе і цалаваў яго ў поўную сытую шчоку. Мікола не аставаўся ў даўгу. Гэта сцэна сьмяшыла дзяцей, якія налпам крычалі:

— Во, во, дзядзькі, так! Гэтак!

З гэткім вясельлем падвялі Прыдатнага да самае хаты.

Мікола ўсіх пацяг да сябе і вунь — глядзі — бясёда стаіць на ўсю хату. Дык, вось, сынку, што ў нас робіцца. Яшчэ добра, што не памкнуліся з кулакамі да мяне. Ад гэтых паскуд можна ўсяго чакаць.

Рыгор, ахоплены вострым абурэньнем, доўга моўчкі тупаў па хаце.

Частка сёмая

ЧАСТКА СЁМАЯ

I

МЕСЯЦ ПРАМІНУЎ, як дзень: азіраючыся назад, Рыгор падводзіў вынікі гэтаму часу свайго адпачынку. Ён памятаў, якім узьнятым настроем варочаўся з заводзкае канторы на кватэру з адпускным пасьведчаньнем. Многа розных думак перабегла ў яго галаве, шмат невыразных чаканьняў займала яго праз усю дарогу. Рыгор маляваў сабе мястэчка водлуг ранейшых сваіх уражаньняў і перажываньняў. Здалёк, будучы ў горадзе, у зусім інакшых абставінах, ён заўважаў, як гэтыя абставіны выціскалі з яго ранейшыя настроі і сувязь з местачковымі ўмовамі жыцьця, з яго вузкім колам інтарэсаў, з абмежаванымі магчымасьцямі ў справе революцыйнай чыннасьці. Рыга адчыніла перад ім шырокі вагромністы небасхіл, увёўшы яго ў блізкае яму рабочае асяродзьдзе. Ён хутка асвоіўся з новымі абставінамі фабрычнага жыцьця, прасякся агульнымі настроямі рабочых гушчаў, адчуў выразную цягу да цеснае злукі, да поўнага зьліцьця з працоўным колектывам. Грукат машын у заводзе, гудкі на працу і штодзеннае наведваньне з сотнямі таварышоў буйнага заводу, астаўленьне яго пасьля працы, калі сталёвымі грамадамі рабочых укрываліся вуліцы гарадзкіх ваколіц — усё гэта ператварала з Рыгора найміта-падзеншчыка, зьвязанага з мястэчкам, у Рыгора індустрыяльнага рабочага, у адзінку цеснага шчыльнага колектыву працоўнай арміі. Лёгкая усвойнасьць сьлясарскае работы таксама спрыяла гэтаму. У Рыгора лёгка адмерлі ўсякія жаданьні вярнуцца жыць у мястэчка. Не, ён пра гэта ня думаў і не дапускаў сабе гэтага. Але, едучы да мацеры, ён цікавіўся паглядзець, азнаёміцца з Сілцамі, у якіх прайшло яго дзіцяцтва і юнацтва, з якімі былі зьвязаны першыя афармленьні яго поглядаў і дзе яшчэ аставаліся блізкія таварышы. Не пакідаў Рыгор думак і пра Зосю, якая першай дзяўчынай зараніла ў яго нутро пачуцьцё каханьня. Праўда, выяжджаючы з Сілцоў, ён адчуваў сваю цягу да Зосі куды вастрэй, як то было ў час намеру прыехаць на пабыўку. Але апошнія два гады жыцьця у Рызе пакуль не маглі спаражаваць яго любові да Сілцоўскае мяшчанкі-дзедзічкі. Рыгор не хацеў раней аналізаваць прычыны свайго зацягненьня Зосяю, не крытыкаваў сваіх да яе адносін. І толькі стрэўшы яе ў першы дзень прыезду ў Сілцы, пачуў, што справа каханьня да Зосі ня такая непахісная рэч, каб бяз яе ня можна было абыйсьціся. Свой погляд на Зосю ён грунтоўна пракрытыкаваў пасьля гутаркі з ёю. І ужо перад Рыгорам Мікалаішка выглядала іншаю, як уперад. З пачуцьця любові пачалі вытыркаць вышэйшыя моманты ацэнкі яе, як чалавека… таго чалавека, з якога можна-б было атрымаць карысьць для революцыйнага руху, для змаганьня за вызваленьне працоўных. Той факт, што Зося доўгі час мела ў сабе цягу да таварышкаваньня з Сілцоўскімі дэмократамі, сьведчыў за гэта. Рыгор ня мог ня верыць Зосіным жаданьню і намерам не падавацца бацькавай волі, а змагацца з іх мяшчанска-дзедзіцкім узьдзеяньнем на яе. Ён бачыў Зосіны непрыхільныя адносіны да Берагоў, наглядаў патугі да супраціўленьня замахам на яе. Гэтыя Зосіны уласьцівасьці расцэньваліся Рыгорам, як магчымасьць не папусьціць дзяўчыну засмактацца местачковай багнай. Аднак час паказваў іншае. Берагавы сваты казалі за тое, што Зося ня мае сілы парваць прыгатаваныя для яе сеткі. Ня трэба было і завярэньняў Сёмкі пра Зосіну неустойлівасьць, лішнімі аставаліся і спробы Зосі выбачацца перад Рыгорам. Здарэньні не маглі нават падняць буры ў шклянцы вады. Тым ня меней Рыгору хацелася да ад’езду ўбачыцца з Зосяю. Аставаліся лічаныя дні яго пабыўкі, а далей — хто мог запэўніць, што ён мецьме выпадак яшчэ раз наведаць Сілцы? А калі-б такі выпадак і здарыўся, то што адбудзецца за гэты прамежак часу з кожным з яго знаёмых, у тым ліку і з Зосяй?

Ідучы ранкам у лес, ці выходзячы ў палеткі, Рыгор не раставаўся з жаданьнем напаткаць Зосю і пагутарыць з ёю на чыстую. Але выпадкі не трапляліся. Яксьці адбывалася так, што Волька і Гэля даволі часта сустракаліся з ім, а Зося… Праўда, яе таварышкі паведамлялі Рыгора, што да Прыдатных амаль ня штодня наведвае Васіль. Абы пачало зьмяркацца, як ён і паўзе з-за гары… І, чамусьці, Зося годзіцца з яго прыходам, не пакідаючы хаты. Са слоў Волькі можна было заключыць аб неадабрэньні Зосіных паводзін яе таварышкамі. Гэтыя апошнія папікалі яе ў кутнасьці, у надмернай пакорлівасьці бацьком, нават, у абабленасьці. Аднак справа ад гэтага не паляпшалася. Зося вочавідкі мянялася ў сваіх настроях.

Адным разам Рыгору трапілася адзін на адзін пагутарыць з Гэляй. Ён прагульваўся па жытніх палетках і зьнянацку стрэўся з ёю: Гэля хадзіла аглядаць пшаніцу і варочалася дамоў.

— Ты, я бачу, Рыгор, запасісься на ад’езд водырам красуючага жыта, — загаварыла яна першаю.

— Так, дарога доўгая.

І ужо, напэўна, ня гэтак хутка прыдзецца ёю ехаць.

— Або я магу ведаць.

— Ну, ты ведаеш, што я-б… так-такі і часта гэта рабіла.

— Табе так здаецца, Гэля.

— Магчыма… Яно, праўду кажучы, тут зусім невялікая мацыя. Іншая справа горад… Ты ведаеш, Рыгор, што я мару аб тым часе, калі я пакіну Сілцы…

— Так, як і Зося…

Рыгор сказаў гэта так сабе… бо адчуваў, што Гэля гаворыць даволі рашучым тонам. Наогул, Рыгор, пракнаўся ў пераважнасьці Гэлінай цьвёрдасьці над цьвёрдасьцю Зосі. Гэля прадстаўляла з сябе зусім інакшы тып; гэта быў тып энэргічнай, ня гледзячы на жартаўлівасьць і вясёласьць чужай мяшчанскай сантыментальнасьці дзяўчыны. У яе характары адмячаліся мужчынскія рысы. І калі гэтым яна зараняла ў Рыгоры пачуцьцё сымпатыі да сябе, то Пятрусь сваю сымпатыю да Гэлі яшчэ болей павялічваў. Рыгор некалькі разоў падмеціў Пятрусю, што той «не памыляецца, маючы гэткія адносіны да Гэлі».

На гэты раз Гэля прадставілася Рыгору яшчэ ў больш выгадным відзе. Выказанае ёю жаданьне пабываць у горадзе асабліва спадабалася яму.

— Я пастараюся цябе перабраць… Ды, напэўна, Пятрусь гэта зробіць хутчэй майго.

Гэля недаверліва махнула рукою.

— Вы усіх нас перабераце, — гіранічна заўважыла яна.

— Ня мы перабярэм, а вось — падобныя Берагом вас перабяруць…

— Кінь, Рыгор… Або Зося, думаеш, цалкам віноўна за гэту гісторыю?

— Хто яе вініць!

— Чаму… Ведама гэта…

— Я толькі ня думаў, каб яна аказалася зусім бязвольнай… ці мо’ яна мне няпраўду казала, калі завярала, што будзе спрачацца бацькавым капрызам…

— Ня вельмі паспрачаешся… Зразумела, кожны чалавек па сабе. На мой лад — а мо’ так мне здаецца — я бы знашла ў сябе сілы не паддацца…

— І мне так здаецца. Вось чаму, па мойму, я не сумляваюся, што твае мары аб горадзе могуць з часам стаць рэчаіснасьцю…

Часта бывае так, што адзін выпадак адкрывае перад табою чалавека паўней, ніж доўгае з ім знаёмства. Так было і з Рыгорам. Гэля ў гэтай гутарцы выявіла сябе Рыгору зусім інакшай, ніж ён яе ведаў дагэтуль. І ў гэтым новым яму, Гэліным я, Рыгор бачыў тое, чаго не хапала ў Зосі.

II

ТЫМ ЧАСАМ аставалася ўсяго некалькі дзён да ад’езду. Рыгоравы думкі пераносіліся ў Рыгу. Цікавасьць да Сілцоў меньшала, хоць ён заўсёды любіў, як найпаўней запамятаваць вобраз тых мясьцін, з якімі раставаўся і з якімі ня быў пэўным сустрэцца паўторна. Як здарэньні павернуць справу ў адносінах да Сілцоў, нельга было наперад угадаць. Рыгор ня браўся заверыць сябе, што больш не ачуецца ў родным мястэчку, але разам з тым ў яго ня было ўпэўненасьці ў тое, што хоць калі ды яшчэ раз яму ўдасца аглядаць яго жывапісныя мясцовасьці. У кожным разе будучае мецьме свае настроі і свае адценьні пачуцьцяў, а зараз… Рыгору хацелася выкарыстаць апошнія дні аглядам сілцоўскіх летніх ляндшафтаў, любаваньнем росквіту зялёнага лета. І ён ня спыняў кожнадзеннага наведваньня Хвойніку, прагулак па яго гушчарніку, асалодай яго парным пахучым паветрам. З Хвойніку ён накіроўваў або ў бок жытніх палеткаў, або ў супроцьлежны бок, дзе галелі рудыя папары, стыкаючыся з гарыстымі сядзібнымі вучасткамі сялянскіх гародаў.

Вакола Сілцоў, за кожным палеткам, як вартавыя самадзяржаўнага ладу, ляжалі памешчыцкія маёнткі. Яны сьціскалі сваімі вагромнымі суцэльнымі прасторамі вузкія худыя ніўкі вёсак і ўпарта напіралі на Сілцы. Кожны дзень, у тым, ці іншым канцы местачковых палёў адбываліся сутычкі між панскімі паслугачамі і мяшчанамі — земляробамі: там стражнік пераймаў дзяўчат з травою, там аб’езчык напатківаў бедняка — сілцоўца з пяцьцю-шасьцю арэшынкамі на кашэль, ці з вецьцем на венік і складаў пратакол; там паплаўнічы лавіў выпадкам перабегшую ў лес карову і накладваў штраф за шкоду. Націск цяжкай варожай рукі п’явак — паноў адчуваўся даволі моцна. У ўгоне за сялянствам, у дробных да яго прыдзірках, ляжала помста паноў за добрапамятлівы дзевяцьсот пяты і шосты гады. Напалоханыя ідучай расплатай за векавыя зьдзекі, паны ў гэтыя гады яскрава адчулі на сябе вочавідкую небясьпеку. І калі самадзяржаўю ўдалося супыніць на некі час расхвалёванае мора рэволюцыйнага шторму, пачулі ў сабе моц і паны. І парушаныя, перанятыя на час іх замахі на сялян — аднавіліся з новаю сілаю, аснашчаныя зьверствамі і зьдзекамі.

Рыгор чуў пра гэта амаль ня кожны дзень. Рознастайныя факты роўна сьведчылі за абвостраньне клясовых адносін між памешчыкамі і сялянствам. А падобныя Катлоўскім здарэньні кавалі за надыход часоў адплаты з боку сялян сваім прыгнятальнікам, Рыгор зацяжна марыў пра той момант, калі ўсе вунь тыя асяродкі панскіх умацаваньняў, гнёзды эксплёататараў будуць разбураны паўстаўшымі працаўнікамі. Ён уражаў сабе, як грамады беднякоў з вёсак і з мястэчак пераможнымі калёнамі накіруюць ва ўсе канцы і далучаць да супольнае ўласнасьці гвалтам прыгорнутыя, аднятыя ад працоўных землі. Ён слаба памятаў 1905 год, але з яго памяці ня згладзіліся прыгожыя карціны сельскіх дэмонстрацый, якія канчаліся мітынгамі на дваровых дзядзінцах. Памятаў Рыгор і тыя моманты, калі цёмныя лістападаўскія ночы асьвятляліся вогненнымі факеламі з панскіх двароў. Сьледам Сілцы наведалі поліцэйскія стражнікі. Пачаліся арышты, расправы, экзэкуцыі. Але поліцэйскія ўжо былі ня ў мочы зьнішчыць пачуцьця клясавай варожасьці ў сялянскіх гушчах. Яны не маглі астудзіць палкай веры ў нямінучасьць прыходу новага рэволюцыйнага ўздыму, які не пакіне пасьля сябе камені на камені з будыніны самадзяржаўна-панскага ладу. Ізноў-жа Рыгор браў за ілюстрацыю сваім прагнозам катлоўскія здарэньні.

Аднак, думаючы і мяркуючы аб наступных часох клясавых боек у вёсцы, Рыгор памятаў адно, і ў гэта адно, найважнейшае, верыў, што вёска сама па сабе нічога ня зробіць. Кіруючую ролю ў наступных, як і ў мінуўшых, рэволюцыйных схватках, мецьме рабочая кляса.

І ў выніку сваіх разваг ён напруджана імкнуўся назад ў Рыгу. Там, у рабочых кварталах, адбываецца бурны рост падгатоўкі да надыходзячых сражэньняў, там, пры сьвістах і вярчэньні машын гартуецца пролятарская ваяўнічасьць.

…Над гэтым жытам, над зялёнаю ярыною… залунаюць чырвоныя сьцягі…

Кожны дзень, засуцэляным кругабегам, праносіліся перад Рыгорам бліскучыя вобразы створаных ім у думках падзей. Гэтыя падзеі набіралі выразныя формы, напаўняліся багатым зьместам бадзёрых настрояў і справодзілі яго дамоў у абдыме яскравай ўрачыстасьці.

III

РЫГОРА АБУДЗІЎ рэзкі бразг мэталю; ён прыслухаўся — кляпалі касу. Знаёмы, прыемны напеў прыпарнае працы. Касьба? У полі пачынала красаваць жыта — Рыгор любаваўся перакатамі хваль, над якімі, як пырскі, шарым туманам паднімаўся красоўны пылок. На шырокім галу сточаных каласамі ніў бегалі палкія ўзрокі маладога рабочага. Але кляпаныьне касы?..

Калі Рыгор адзеўся і вышаў на вуліцу, то пачуў, што бразг даходзіць з-пад Сёмкавай хаты. «Няўжо ён зьбіраецца так загадзя да касьбы?» праказаў сабе Рыгор і накіраваўся к таварышу.

Праўда. Седзячы на акораным круглячку, Сёмка рытмічна ківаў рукою, выпускаючы бразглівыя стукі. Паўкруглая сьпіна сьвяціла на сонцы белаю кужальнаю сарочкаю. Галава згіналася над парогам, дзе была ўбітаю бабка. На дзеравяным гвазьдзе ў сьцяне вісела доўгае белае касьсё.

— Гатовішся да касьбы? — над Сёмкавым вухам праказаў Рыгор.

Сёмка кінуў стукаць і азірнуўся.

— Трэба, таварыш!

— Скора касіць?

— Ды ўжо-ж…

Абое прыселі на парозе.

— Ня баўся, сынок, — даняслося з хаты.

Сьледам вышла Сёмкава маці.

— Дзендобры, суседзе. Вучышся косы кляпаць? Забыўся ў горадзе.

— Забыўся, хоць молатам б’ю ня горай ад Сёмкі.

— Так, бач, молатам… А думала, можа пяром, часамі?

— Ёсьць тыя, што і пяром, а мы молатам.

— Ды ўжо-ж, радзіліся для працы: каму пры зямлі з сахою, каму з молатам пры кавадле. А каму — гатовае.

— Выб’ем з рук, няпраўда…

— Ня баўся, сынок, — тым-жа тонам, што і першы раз, праказала Сёмкава маці і схавалася за дзьвярыма.

— Трэба паехаць пазябліць ганкі-другія, ды ўкасіць разам з тым бярэмяйка травы… Ну, што-ж, зьбіраешся, Рыгор?

— Пара. Даволі гуляць — молат з напільнікам чакаюць.

— Або не пачакаюць яшчэ які тыдзень?

— Не магу бяз працы. Нябось сам і хвіліны не перадасі на гульню…

— Наша справа няроўня вашай… Так, давай праедамся ў палетак.

— Чаго?

— Сустрэнам Зосю.

— Дзе?

— У Лужкох. Нядаўна паехала, таксама, зябліць…

— Можа-б пазьней?

— Маці гоніць…

— Зараз не магу… Прызнацца, яшчэ ня сьнедаў, нават. Пасьля.

— Прыходзь — табе-ж аднака прагульвацца, ці ў Хвойнік, ці ў Лужкі.

— А што думаеш…

— Сапраўды.

— Перайду да хаты…

Рыгор павярнуўся і вышаў з двару. За ім панясьліся адноўленыя ўдары малатка. Але ён не дайшоў да свайго двару, як бразг сьціх. На вуліцы заўважна паспакайнела.

У двары ўвіхалася з вязкаю дроў маці.

— Вы ізноў з дрывамі?

Маці азірнулася. Запацелы твар выказваў балючую ўтому. На хударлявых скронях чарнелі сьляды сьлёзных рагаў. Асавелыя вочы тупа глядзелі на Рыгора.

— Трэба, сынку. Каня ня маю, на чым прывязьці. А вазок дроў каштуе пяць рублёў.

— Ну, насіць-жа на плячох болей вярсты…

— Гм, цудны які! Усё жыцьцё носім. А хто-ж мне прынясе. Вольны час — трэба выкарыстаць, а пачнуцца заработкі — шкада… Ты-ж мо’ яшчэ нашча зусім?

— А яшчэ такі і ня еў…

— Надзіва мне…

Стэпа, як стаяла так кінула ашматкі патрапанае аборкі і жкмах вышмуляных ануч з пляча і паняслася ў хату.

Сухія ломкія ламачыны паваленым плотам ляжалі на камяністым грудку каля парогу.

Рыгор памкнуўся даць ім лад, але пачуў з хаты:

— Не чапай, сынок, я сама ўладую. Ідзі пасілкуйся. Гэта не твая справа… Гуляй, бо зараз…

Яна не дасказала і, калі Рыгор ўвайшоў у хату, то ўгледзіў, што маці выцірала сьлёзы.

— Ты мо’ гаварыў з Сёмкам на конт падводы?

— Згаваруся яшчэ, маці… Ды што гаварыць загадзе — паедзе, вядома.

Стэпа злажыла на грудзях рукі і доўга стаяла на адным месцы, пільна гледзячы на сына.

— Падумаю, сынок, — паківала яна галавою: — здаецца, што-б то было, каб ды ты астаўся дома. Якое было-бы шчасьце мне… Але, ведаю, што гэтага нельга зрабіць. Суджана, каб мы дажывалі па адным…

— Нічога, маці сустрэнамся. Гара з гарою ня сходзіцца, а чалавек з чалавекам заўсёды.

Ён паглядзеў на гадзіньнік, які паказваў першую гадзіну пасьля палудня.

«Лужкі-ы? Так, болей двух вёрст».

Яго думкі вярцеліся каля Зосі. Сёньні найлепшы выпадак угледзецца з ёю на ад’езьдзі.

— Ты будзеш дома, Рыгор?

— Чаму?

— Я думаю яшчэ раз прайсьці за дрывамі.

— Кіньце, маці, што вы сабе ўзялі ўголаў.

— Няўжо-ж у хаце сядзець! Усе людзі працуюць, як мурашкі бегаюць, стараюцца, а мне сядзець — не, сынок, брыдка. Калі яшчэ магу сяк-так, то трэба цягнуць, а сьцісьне — тады… Ты пачытай, я доўга не забаўлюся…

— Я маю справу…

Яны разам вышлі з хаты і адночас разышліся ў два канцы вуліцы.

IV

КАБ, ПАДНЯЎШЫСЯ НА ЎЗВЫШША, за якім пачынаўся Хвойнік, Стэпа азірнулася направа, у бок Сівулінскае дарогі, яна-б угледзела, як Рыгор мернаю ступою адмяраў мяжою роўныя крокі напрамкам да Лужкоў. Яму ў палетку сустракаліся рэдкія адзінкі сілцоўцаў, або аглядаўшых свае палоскі, падбіраючы каменьні, або сьпяшыўшых у пасяку… Над зялёнаю руньню насіліся вясёлыя жаўранкі, клубкамі падаючы зьверху ўніз. Праляталі вароны ў бок лесу ды ў шызай вышыні луналі буслы. Наперадзе тарчаў лысы курган, за якім пачынаўся папар. Там, дзесьці, насупраць вунь тае дзічкі-грушкі, павінна быць Зося.

Налева ад Рыгора цягнулася паласа Прыдатных. Густы адраны ячмень выдзяляў яе з памежных вузенькіх ніў, засееных сьвірэпістым аўсом. Гэтая-ж паласа прадаўжалася і ў папарным палетку, але наварочвала яшчэ болей улева.

Ужо ад кургана Рыгораў узрок дасягаў таго месца, дзе за сівым канём мігалася белая хусьцінка. На воддалёк, управа, бачыўся другі араты, але Зося была бліжэй.

Яна вярталася назад, ідучы на стрэчу Рыгору, калі гнедка натапырыў вушы і чмыхнуў, угледзеўшы з блізку сябе незнаёмага чалавека. Зося хвасянула каня бярозавым дубчыкам, не пацікавіўшыся з прычыны яго настарожлівасьці.

Але Рыгор не хацеў паказацца Зосі зьнянацку. Ён аддалёк кінуў у дрэўца каменем, ажно гулка зашапацелі спакойлівыя лісьця, адцягнуўшы на сябе ўвагу аратага.

Ад грушкі Зосіны вочы перанясьліся на Рыгора: зьнянацкасьць не абмінула яе, Зося ажно зьбянтэжылася, угледзіўшы яго перад сабою.

«Якім цудом і чаго ён?» — прамігнула вострая думка ў Зосінай галаве, але не было часу для роздуму: Рыгор махаў ёй шапкаю, аддаючы ветлае вітаньне.

— Адкуль ты ўзяўся?

Плуг выкаўзнуў з рук і пахіленым убок зрабіў доўгі агрэх. Гняды спыніўся.

— Чаго ты сюды?

— Я праходжваўся яравым палеткам, пасьля…

— Ня хлусі, Рыгор, табе хтосьці сказаў, што я сёньні ў Лужкох.

Зося пытальна глядзела Рыгору ў вочы. Рыгор гатовіўся прызнацца.

— Іначай табе ня ўспала-б у думкі.

— Ты думаеш?

Ён узяў яе за поўную патрэсканую руку і пачуў, што ў ёй заложана сталёвая моц аратага.

— Чакай, Рыгор, я адвяду на паплавіну каня і прыпну яго на момант.

— Давай я правяду баразну.

Зося ўсьцешліва засьмяялася.

— Папрабуй!

Гняды павярнуў да іх настарожлівыя ўзрокі, паставіў вушы і ўгледзеў, як Зося падвяла Рыгора да плугу, прачытала кароценькую інструкцыю і гукнула:

— Нно-а, гняды.

Пруткія Рыгоравы рукі здрыгануліся ад штуршка, але ён ня выпусьціў лямяша з зямлі, а роўнаю струною накіраваў побач суседняе баразны. Разьмягчаны суглей бярэстаю вывіваўся з-пад плугу, бліскаючы глянцам на адрэзаным месцы. З сьвежае разоры нясло тленам зямлі і пахла сокамі закалупленай цаліны.

Прайшоўшы з паўганоў, яны бачылі, як дападкія вароны старэнна рэвізавалі праложаную баразну.

— Утаміўся? — пагіранізавала Зося.

— Сумею прайсьці і назад.

Але з паваротам гнедага Рыгор ня ўправіўся, і Зося сама зрабіла гэту опэрацыю.

Рыгор цешыўся, гледзячы на спрыт і паваротлівасьць дзяўчыны, з якімі яна ўвіхалася на яго вачах. Плуг лёгка падаваўся Зосінаму кіраўніцтву, і на яе твару блыскала ўхмылка, пакуль Рыгор не пераняў плугу з яе рук.

— Тут цьвярдзей, — паскардзіўся ён.

— Ня ў гэтым справа.

Зося заўважыла, што Рыгор пачырванеў і яго белае, чыстае ад загару ліцо абвільжылася тонкім наслоем поту.

— А ты думаеш я ўтаміўся?

— Крыху падобна да гэтага.

Рыгор, аднак, ня здаўся, пакуль не параўняўся з месцам. з якога пачаў баразну.

— На-а!

Зося выпрагла гнедага з плугу і прыпяла на паплавінцы.

— Падыдзі. Дык табе ніхто не паведаміў, а ты сам мяне знайшоў? — праверыла яна паўторна.

— Або ня ўсё роўна?..

Праз хвіліну яны ляжалі на разасланай дзярузе пры возе.

— Ты не чакала?

— Прызнаюся, што не.

— Паперашкодзіў працаваць?

— Хопіць часу.

Яе рука лягла на Рыгоравых плячох. Ён чуў яе ўзмоцненае дыханьне і пачашчаны пульс.

— Але-ж ты зарабілася сёньні… Бацькі…

— Не ўспамінай. Ці толькі сёньні…

— Калі-ж ты даарэш?.. Ты памятаеш Хвойнік?

— Рыгор… я ведаю, што ты глядзіш на мяне іначай ад ранейшага. Я заслужыла: імкнуся ды не выстарчае сілы. Нутром я твая, ну нада мною бацькава воля, скавала мяне… Усё-ж, дарагі мой…

Наступны момант аддаўся сузіраньню нез’ясьнёнага хараства запаленай іх выабражэньнем прыроды, бяздоннаму шчасьцю неперажываных хвілін, апойнасьці заварожванага пачуцьця…

Разгойданае цюканьне сэрца, ненасытная прага салодкага эфірнага паветру, подухі лёгкага ветрыку…

І прарэзьлівы, нахабны, дзікі покат рогату:

— Ххі-ыхха! А-а-а-ххэ-эк!

Узьнятыя ад нізу і пахіленыя налева ўзрокі праводзілі па сьценцы траскацеўшыя драбіны вазьніцы. Белая дробная каняка рысьсю мчалася між шэрага фону папарнага палетку. Водгукі сухога лёскату калёс працягалі інтонацыю людзкога сьмеху.

— Хто-б то быў?

— Ды ня ўсё роўна, хто!

— Ён бачыў? Ой, бачыў, бачыў!..

Зося хапілася рукамі за голаў і заплюшчыла вочы.

— Няўжо-а ты, Зося-а-а, нагэтулькі маладушна?

— Маўчы…

Яна адышлася ад яго і некі час задуменна глядзела ў густую карону грушы.

Рыгор зрабіў некалькі крокаў ад яе.

— Чакай, вярніся. Праедзем са мною да выгану?

Зося ўвішно хапілася запрагаць каня.

Хутка гнеды стаяў у аглоблях, пад жоўтаю кантоваю дугою.

— Садзіся…

Конь павярнуў насустрач асядаўшаму за лес чырвонаму вагромнаму сонцу. Па сьвежай ральлі цягнуліся доўгія, вычварныя цені.

— Ты скора ад нас едзеш? — справілася Зося.

— Скора.

— Так. Калі мы сустрэнемся, Рыгор, яшчэ раз? І пры якіх умовах?

— Будучае пакажа.

— Ну, я цябе не…

— Ты думаеш?

Зося замаўчала, але ў яе вачох Рыгор прачытаў цьвёрдае запэўненьне сказаным словам.

На зямлю спускаўся адвячорак… Чыстае лазурковае неба разгорнутым парасонам абнімала шырокія прасторы. Зямля дыхала маладымі, жыцьцётворчымі сокамі. Лёгкім парам цягнуліся ўгару яе вясновыя ўздыхі.

Над Сілцамі насіўся прыглушаны шум.

Каля выгану Рыгор зьлез з возу, разьвітаўся з Зосяю і ўверанай хадою накіраваў у мястэчка.

V

ПАДЫХОДЗЯЧЫ К СВАЙМУ ДВАРУ, ён спаткаў Іцку Хрома.

— Нарэшце!.. Маці затужылася.

— Але ты з якое прычыны ад мяне? Нешта ў лесе. Здохла.

— Няхай-бы здыхала, толькі ня тое, навошта ты намякаеш. У нас і ў мястэчку зьвяр’я хапае.

— Ты праў, Іцка.

— Я кажу пра нашых гаспадароў…

— ?

Яны вярнуліся ў хату.

Стэпа дбайліва ўвіхалася ў мыцельніку. Каб Рыгор пацікавіўся, то бачыў-бы, як маці гатавалася да яго ад’езду. Яна старэнна пакавала купленыя сыр і каўбасу, абвязваючы іх у белыя завільжаныя анучкі. На лаўцы каля прыпяку ляжала акуратна згорнутая, чыста памытая і пакачаная бялізна. З-пад полу выглядаў адкрыты чамадан, на дне якога ляжалі першыя рэчы. Ацягнуты сумам мацерын твар сьведчыў пра жалобу, якую моцна перажывала старая. Яна не абмінула, каб ня выказаць Іцку сваіх расхваляваных думак і горкіх скаргаў пра адзіночнае жыцьцё. Іцка разуважаў Стэпу, як мог, і таму яна радчэй і цішэй уздыхала. Але старой цяжка было стрымаць напіраўшую горнасьць.

— Будзем вячэраць?

— Не мяшае.

Стэпа ўвішна падала Рыгору ўсё, што магла згатаваць. Рыгор еў і слухаў Іцку, які падрабязна расказаў яму пра разьвіцьцё конфлікту ў гарбарскай прамысловасьці Сілцоў. З часу сходу ў яг на кватэры адбылася шмат зьмен у разьвіцьці перагавораў паміж рабочымі і гаспадарамі. Адзнакі ўступчывасьці з боку гаспадароў, пра якія можна было казаць раней, зараз абярнуліся ў вострую опозыцыю заяўленым патрабаваньнем з боку рабочых. Мякчэй стаяла справа толькі ў аднэй майстэрні, але стварылася небясьпека, што і яе гаспадар паддасца агульнаму прадпрыемскаму настрою. Гаспадарская няпрымірымасьць сустрэла ў рабочых падвойную рашучасьць да забастоўкі. Многія адзнакі сьведчаць за магчымую перамогу рабочых. Зробленыя заказы на вялікі нарад выцяжак ня церпяць адкладу. Гэта штурхае гаспадароў на паскоранае вырашэньне конфлікту, але забастоўка нямінуча. І Іцка прышоў угаварыцца з Рыгорам, каб ён прыняў удзел у сходзе рабочых.

— А на калі намечаны сход?

— Праз дзён тры… Я ўжо ведаю, што ты не магчымеш прыняць удзелу — маці казала.

— Шкада, ведаеш, а хацелася-б.

— Нічога ня зробіш.

— Пажадаю вам пасьпяховае перамогі.

— Думаем не паддацца. Настрой гарбароў баявы. Хлопцы ўжо праводзяць другую забастоўку.

— Наогул, гарбары — перадавы атрад.

— Чаму, Сілцы, трэба аддаць справядлівасьць, ня сьпяць. Пра Катлы, зразумела, чуў?

— Падобнае днямі адбылося і ў Асінаўшчыне.

— Што ты кажаш?

— Перадаюць.

Іцка прайшоўся па хаце і перавёў гутарку на іншую тэму.

— Як-бы ты думаў, Рыгор, наконт таго, каб мне паспрабаваць пераехаць у горад?

— Адабраю думку.

— Сапраўды, цягне. Калі-б можна было з Рыгі паведаміць.

— Пастараюся…

— Ты ведаеш, мястэчка засосвае. Не адчуваецца пролетарскага асяродзьдзя. Здаецца, каб гэта ў фабрыку з тысячу рабочых… Армія…

Іцка завісьліва паглядзеў на Рыгора і абярнуўся да Стэпы:

— Гатовіце сыну ў дарогу?

Кабета раптам адвярнулася на хату і глыбока, зацяжна ўздыхнула:

— Доля, сынок, ужо такая. Людзкія дзеці пры бацькох, а гэта…

— Не тужы, маці… — суцешыў Рыгор.

Выходзячы з хаты, Іцка падмацаваў яго ўцеху заспакойваючым сказам да Стэпы.

— Ён бліжэй з вамі на аддалёк, ніж тыя, хто з іншымі з блізку…

Рыгор правёў Іцку да вуліцы і вярнуўся.

Стэпа стрэла яго на парозе наступнымі словамі:

— Хоць пасядзі на расстаньні з мацерай. Бо калі мы ўжо ўгледзімся — хто можа сказаць.

Яна разгорнілася і заплакала.

— Дай мне наглядзецца на цябе… Два-ж даўжэрных гады не бачыліся, а гэты колькі дзён, як квадранец. То мяне няма ў хаце, то ты ідзеш гуляць і толькі на ляту, выпадкам прамігнеш… А тут — во’ — заўтра ўжо і зусім пакідаеш. Як і не наведваў, мэрам-бы і ня быў… Вясёлкаю, бляскам, іскраю…

Апушчаная ў паднятыя плячукі галава сіратліва нахілялася ўправа. На плоскіх, вагнутых грудзёх складзеныя накрыж рукі супакойвалі разьюшанае сэрца. Пад заўпалымі вачмі выдзяляліся смуглыя, зялянцаватыя дугі і па ссохлых губах бегалі нэрвовыя дрыжыкі.

— Паглядзі, сынок, гэта я нарыхтавала табе ў дарогу.

Абое падышлі да мыцэльнікавага акна і прарэвізавалі ўзрокамі невялічкі запас провізыі, што Стэпа прыгатавала Рыгору.

— Хоць на дарогу ды ў першыя дні па прыезьдзе.

— Ня трэба было, маці, дармо растрачвацца. Хавалі-б лішнюю капейку, а я…

Дзьве хударлявых рукі растапырыліся выпрастанымі далонямі перад Рыгоравым тварам. І палкія любоўю ўзрокі ўстраміліся ў яго спачувальны твар.

— Што магла — прыдбала, а большага не прасі.

— Кіньце выбачацца. Ласьне я нічога ня ведаю?

— Ну, як-жа такі, без нічога адпусьціць. Такіта-ж я маці і так шчасьліва была стрэцца з табою і… што ты кажаш, Рыгорка. Адна ноч і паміж намі ізноў…

Замурзаны хвартух падняўся да засьлежаных воч.

Рыгор выняў з-пад полу чамадан і палажыў у яго некалькі дробных пакункаў і пару кніжак.

— Хочацца гаварыць, а язык прыліпае. Горнасьць сьціскае грудзі. Хоць ужо пішы мне, сынок; а то я буду маўкліва паглядаць на твой гасьцінец і сіратліва плакаць… Пішы, пішы! Каб я доўгімі гадзінамі не дарма ўглядалася ў вокны, чакаючы ўглеазець паштальёна. Каб ён не абмінаў хаты. Я калі слухаю твой ліст, та мне здаецца, што ты стаіш перада мною і бачу цябе, як зараз. А хай месяц ня атрымоўваю твае весткі — нібы, як сопуха, і сьвет ня мілы, нікаліва, Рыгорка, ня мілы. Сэрца ные-ные, як-бы хто яго чэмерам змачыў. Туга, туга, о цяжкая, кандальная туга… Ляжыш і дратуешся, ідзеш — нічога ня міла. Сёмку, Пятрусю, Іцку, дзяўчатам — не даю праходу: а мо’ той што ведае, а мо’ гэты чуў, а мо’… І бачыш, як іншыя задаволена сьмяюцца, жартуюць, заўсёды на вачох — думаеш: а Рыгор дзе? А што з Рыгорам? Пішы…

— Кіньце, маці, жалобіцца.

Ён умільна паглядзеў на Стэпу.

— Або я ўміраю? Або навекі растаюся? Кожны раз я магу кінуць завод і прыехаць. Ніхто мяне не прывяжа да месца… Не ў адну Рыгу дарогі сходзяцца… Будзе цесна ў Рызе — ёсьць Пецярбург, Масква, ёсьць… Буду пісаць і буду памагаць. А вы тут не зьвяраджайце сябе праз меру. Колькі аднаму чалавеку трэба? Запасіць — навошта…

— Ну, а скажы-ж, Рыгорку, ці намеран ты хоць праз год наведаць мяне?

— Буду намагацца. Але год — гэта многа часу. Ой, як многа! Магчыма, што я і вас страчацьму ў сябе, ўсё магчыма — год. А бывае і раней году…

Стэпа няўпэўнена, з лёгкім недаверрам паківала галавою. Потым падашла да чамадану і праверыла паложанае ў яго.

— Заўтра булку сьпяку — пакінь мясьцінку.

Яна прычыніла чамадан і заікняулася, каб пра нешта дапомніць Рыгору, як стукнулі дзьверы.

Абое абярнуліся да мыцэльніку і настаражыліся.

— Позна, скажаце?

То быў Сёмка.

— Добры вечар! Лажыцёся спаць?

— Не патвоему.

— Ды ўжо відаць, відаць…

Ён акінуў узрокам хату і, заўважыўшы чамадан пры печы, праказаў:

— Рыхтуешся?

— Каб што лепшае, Сёмачка, рыхтуецца, — адказала за Рыгора маці: — Ці даўно мы яго страчалі, а гэта, во, ізноў у дарогу. Як табе падабаецца, га?

— Трэба!

— Нікому так, як яму. Табе ня трэба, Пятрусю ня трэба, а Рыгору…

— Няўжо такі вы не ўтамуецеся, маці? — сухаватым голасам пераняў Рыгор.

Сёмка зьмякчыў яго.

— Але, паверце, што ня ён мне завідуе, а я яму… Паверце…

— Ды ўжо-ж, — няўверана адказала Стэпа.

— Каб гэта ды разам з ім — чаго-б больш я хацеў… Сілцы, думаеце, мацыя?..

— Ня ў Сілцох справа, суседзе.

— Так, маці ёсьць, зразумела, і адна к таму… А, думаеце, падобнага ня бывае?..

Сёмка зьвярнуўся да Рыгора.

— Значыць а трэцяй?

— Ляпей сваечасова…

— Зразумела… Добра… Раніцаю праедуся на гуменьні і…

— Чакай. Я папрашу зайці да нас.

— Але, сынок, — дадала Стэпа.

— Будам бачыць… Бывайце…

Ён порстка выбег з хаты. Не пасьпела Стэпа засунуць дзьверы, як Сёмкаў сьвіст пачуўся з-пад яго хаты.

У лямпе выгарвала газа.

— Бачыш?

— Лажэмся ўжо…

Стэпа справіла Рыгору пасьцель і патушыла лямпу.

VI

ЗА МАЛЕНЬКІМ СТАЛОМ сядзела адзін пры другім чэцьвера мужчын і двое жанок. То былі Рыгоравы таварышы, Сёмка і Пятрусь да Сёмкаў бацька — Хведар. З жанчын былі — Хведарыха і маці Рыгора. Яны сышліся правясьці Рыгора, і Стэпа не абмінула, каб іх пачаставаць.

— Гэта можа вясельле, можа… можа першая і апошняя бясёда з-за Рыгора, мае суседзі дарагія… — спавядалася Стэпа.

— Кінь! Кінь, суседка. Вось я ўжо гэтага ня люблю… — Разважаў Хведар: — Або твой сын навекі з табою растаецца? Або ён адзін такі ў сьвеце? Хто ручыць, што мы заўтра, вось, гэтых малайцоў ня будзем праводзіць?

Хведар накіраваў два пальцы на Пятруся і Сёмку.

— Ня журыся, Стэпа, дарма. Чым дрэнна, што Рыгор зьвязаўся з горадам? Ты пацешся ім, якавы ён у цябе. Людзям на завіду. Ты-б хацела, каб хлопец, як чарвяк, у зямлі калупаўся? Або за балагола цягаўся? Цудная! Нашоў талент — няхай трымаецца… Добра… Каб у мяне ня інакшае палажэньне — хто-б Сёмку пры куце трымаў? Бяда, што я нядушлы ды нейкі шматок зямлі прыліпла да ног, а то-б… Ды мала яшчэ што выдзе з часам. Бывае так, што кінам-рынам зямлю і… Або, вось, Пятрусь, думаеш, ня жыве думкамі ў горадзе? Не прападзе — э, таксама. За тое многа выграе, ніж будзе тут па падзёншчыне цягацца… Трэба цешыцца з сына, а не плакаць па ім.

Хведарыха дапаўняла мужа:

— Але, але… Стэпачка, я-ж дык ня зьдзіўлюся з Рыгора. Бярэ завісьць, паглядзеўшы. Чысты, акуратны, белы, як пісар які. Паглядзі на яго і параўнай з нашым, або з Пятрусём… Куды-і — там. Мне сьмешна, калі гэты дзедзічы пачынаюць хваліць Берагоў.

Каб на вас, думаю, прогліца, дурні вы, дурні, каналупы вы, куды вам раўняцца да…

Хлопцы ня пярэчылі старым, час-ад-часу перакідаючыся між сабою адрыўнымі сказамі.

— Табато і то, што вы ў нас адны і ёсьць прыяцелі. Ці за дарадай зьвярнуцца, ці папрасіць чаго — толькі да Пэўных… Рыгору ліст напісаць — Сёмка, прачытаць — ён-жа… Каб ня вы — хоць скрозь землю — вядома адна, як цьвік, аднюшанька. Вось таму і баліць сэрца і рэжа ўнутру, што адна… Усякая погань цябе чапае бяскарна… Ідзе вуліцаю — лае, сустракае з дрыўмі — адбірае. Вядома-ж, думаю… А пры Рыгору — зусім і іншае.

— Не зачэпіць удвойчы, будзь пэўная…

Хведар грозна патрос кулаком над сталом.

— Кінь, — сутрымала яго жонка.

Хлопцы пахвалілі Сёмкавага бацьку за храбрасьць…

Стэпа набралася бадзёршага настрою і на яе твары заблішчэлі просьветы надзей і ўверанасьці. Яна жывей зарухала пры стале, зьмяніла тон у голасе і на разважлівую гутарку Хведара адказвала крохкімі ўхмылкамі.

Але ўсё гэта ізноў прапала, калі Рыгор паглядзеў на гадзіньнік і папрасіў Сёмку.

— Можа-б пара было рыхтавацца?

— Якая гадзіна?

— Другая на сходзе…

— У мяне воз напагатове, але…

Сёмка пакінуў застольле і вышаў з хаты. Усе, хто астаўся, бачылі, як Стэпа ўперанымі вачмі праводзіла яго, ажно пакуль ен не схаваўся ў сваім двары.

Пасьля яна праверыла сынаў чамадан, яшчэ штосьці ўпакавала ў яго і, упрошваючы Пэўных закусіць, чым ёсьць, раз-по-разу паглядала ў вокны. Кожная хвіліна ўлічвалася Стэпаю ў актыў супакою, але разам з тым забаўленасьць Сёмкі расьцягала Стэпіну напруджанасьць у чаканьні.

І калі пачуўся першы стук калёс, толькі кранутага возу, як яна зьмянілася ў твары і прасьледжана паглядзела на Рыгора.

Рыгор вылазіў з-за стала; на яго паваротах і ў яго вачу выразна адмячалася разьвітальная спагада.

Ён абягаў ўзрокамі кожную хатнюю рэч, вешалку і траму, печ і кручкі ў сьценках, выпуклае бервяно ў тыльнай сьцяне і закураны комін, пахілены чатырохкутнік дзьвярэй, і сточанае шашалем абшаляваньне вокан. Усё, здавалася, слала яму разьвітаньне, кончаючыся ў пераплёце хатняе мозаічнасьці.

Але ў асяродку стаяў чамадан, і Рыгор накіраваў проста.

Хутка шчаўкнулі замочкі, і ёы стаў дзяржаньнем у гору.

Хведар працягнуў Рыгору руку, а другою абняў яго праз плячо.

Яны пацалаваліся, і Стэпа адазвалася на гэта галосным усхліпам.

— Годзе-э, маці! — разважыў яе Рыгор, і яго голас паглынуў стук дзьвярэй, упусьціўшых Сёмку за чамаданам.

Сёмкава маці сваімі развагамі Стэпы скрала выхад Сёмкі.

Аднак выхаду Рыгора з хаты нельга было ўнікнуць ад Стэпінага разжалобленага плачу.

На вуліцы Рыгор азірнуўся ў бок Загорра і ўбачыў, як перад ім заматалася некалькі рук. Ён углядаўся, ды зацягнутыя жалем вочы не маглі распазнаць нікога.

Між тым махаўшыя рукамі, Гэля і Волька, пасьпелі нагнаць яго пры павароце на Сівулінскую дарогу.

Абедзьве таварышкі пажадалі Рыгору шчасьлівае дарогі, неадхільна сачылі, пакуль падвода з праважатымі не схавалася за заломам.

Гэля і зараз не забыла выказаць пажаданьне ўбачыцца ў горадзе…

І як той раз, атрымала ад Рыгора цьвёрдае адабрэньне.

За мястэчкам, на Крыжавых дарогах, Сёмка спыніўся.

Рыгор аглянуўся на Сілцы і радасна ўхмыльнуўся: яны праводзілі яго зеляньню сваіх садоў і отсьветамі цёплага сонца ў вокнах хат, бесклапотнымі дзецкімі выгукамі і баявым нарастаньнем гарбарскае забастоўкі.

З-пад Хвойніку дзьмуў лёгкі ветрык, пасылаючы ўдагон водырны пах красуючага жыта і пахкае хваёвае смалы.

Рыгор апісаў у паветры шырокае паўдужжа і расцалаваўся перш з мацерай, пасьля з Пятрусём.

— Варочайся, маці, да хаты і чакай першага лісту. Дзякую шчыра за гасьцінцы… А цябе, Пятрусь, чакаю ў госьці да сябе… Бывай!

Рыгор узьлез на воз і падаў Сёмку знак паганяць каня.

Затарашчэлі калёсы. Завіўся густы слупок пылу і як хвіранкаю засланіў ад Стэпы падводу.

Рыгор чуў горнасныя сказы, але ня мог разабраць іх сэнсу, хвалюючыся ўкладзенай у іх палкай мацярынай любоўю.

Запаўдзённае сонца сьмяялася золатам свайго праменьня, а ў распараным паветры віўся рэзвы жаваранак, пасылаючы разьвітаньне…

З недалёкага лесу беглі на стрэчу кудравыя дубкі.

---