Збор твораў (Гартны, 1929—1932)/2/Помста
| ← На руінах | Помста Апавяданьне Аўтар: Цішка Гартны 1929 год |
„Больш за ўсіх“ → |
| Іншыя публікацыі гэтага твора: Помста (Гартны). |
Прапануем да спампаваньня!
ПОМСТА
I
Аб тым, што Ігнась Віла перад пакравамі ўвечар будзе ўдому, ведала ня больш пяцёх чалавек: Алесь Цапа, які пісаў заўсёды лісты да яго ад бацькоў, Трахім Зацірка, сябра Пуляўскай організацыі «Іскра» і Фэйга Шамес з мясцовай філіі Бунда. Хаценьне заехаць дамоў пасьля доўгіх гадоў скрытнага жыцьця — рэч зразумелая. Тут ужо чапляюцца вечна жывыя струны радавой сувязі ў людзкім жыцьці. Тры гады ўпартае зацяжнае працы сярод рабочых і салдат, розныя перасьледаваньні поліцыі — знэрвавалі Ігнася дашчэнту, расстроілі яго здароўе і сілу. А ўперадзе — што ні дзень, — то горш: зусім нядаўна яшчэ, толькі месяцаў чатыры, як вынікла надзея на паўстаныне салдат з прычыны разгону думы, а потым глядзіш, усё замёрла, адышло назад. Урад ачухаўся, сабраўся з сіламі і паступова пачаў уганяць тоўсты клін у пераможаную ім рэволюцыю. Вакол, як патухаючае попелішча, асядае хваля ўздыму: нядаўны пэнт у салдат астыў, рабочыя — без сялян — асталіся адны. Як хмары на сьветлы лазурак сіні — нацягае сеткі ліпкая ад крыві рэакцыя. Інтэлігенцыя, толькі год таму гарэўшая агнём помсты, заціхла, адышла назад… Павеяла сумам. Мястэчка, хоць і прамысловае з трыма сотнямі гарбароў ды з гэткім-жа лікам ткачоў, застаялася, як балота… Чутно і відно, што справа, над якою воскам папаліў сваю энэргію, што гэта справа прыняла іншы зварот. Як быццам-бы выбіла з каляіны, зьбянтэжыла. На душу асеў нейкі цяжар і ўтома.
Ігнась у лістох да Трахіма і Фэйгі неаднораз скардзіўся на зьмененыя варункі ў працы, апісваў свой настрой і паведамляў, што наведае дамоў, бацькоў, каб там, пагутарыўшы з таварышамі, падумаць аб Амэрыцы. Што-ж іначай? Змагацца — звязаны рукі, спарлюшавана сіла. Можа й ніякавата ўцякаць з поля бойкі, але-ж ці ён адзін вымушан на гэта? Дзесяткі яго таварышоў пакінулі край бяспраўя, край зьдзеку і глуму і падаліся ў Амэрыку. Многім нават і не пагражала тое, што яму. Узьненавідзелі царскі глум — і паехалі. А ён-жа — пад пагрозаю пятлі, або лепшае — дзесяцёхгадовай катаргі. Сьвежыя сьляды ад уцёку з вастрогу… Публікацыя ў газэтах… Пяць месяцаў усяго…
І Трахім, і, тым болей, Фэйга, падзялялі думкі Ігнася: адпісывалі лісты і радзілі ад сябе думаць аб Амэрыцы. У гэтых радах Ігнась даставаў апору і апраўданьне. «Еду — што-ж зрабіць», у скутку сваіх частых роздумаў выказваўся ён. І, пэўна, праз сваё мястэчка. Столькі ўсяго прыемнага зьвязана з ім. І месца, і школа, і майстэрня, і людзі — таварышы! Дзесяць-жа гадоў, як умеў, а змагаўся у Пуляўках. Перш пяяў толькі песьні разам са старэйшымі таварышамі, пасьля наведамі прабіраўся ў лясы на патайныя сходкі, далей — запісаўся ў гурток іскраўцаў, а яшчэ далей — стаў сябрам організацыі. У пятым годзе колькі прамоў наказаў сваім мяшчанам і сялянам бліжэйшых вёсак… Усе з ахвотаю слухалі яго, усе лічылі разумным — сваім чалавекам, абстайвалі ня раз перад станавым, калі той прычэпліваўся да яго старых бацькоў…
Што-ж апасьлівага можа стацца, калі консьпірацыя не якраз вытрымаецца? Ну, угледзіць Піліп, угледзіць Тамаш — стояць, скрыюць, замаўчаць… Пэўна, лепей, каб ніхто не заўважыў. Толькі ўсяк трэба думаць, на ўсё разьлічваць.
Ігнась папераджаў намёкамі ў лістох да бацькоў, каб яны маўчалі. Ён намякаў брату Хрызю, каб той ад сябе дапамінаў старым. Гэта мела свае скуткі. Бацькі, старыя Вілы, толькі між сабой дзяліліся радасьцю й думкамі аб Ігнасю. Праўда, рупілася хоць каму сказаць — бо ці-ж утрымаць у суцешаным сэрцы гэткую радасьць? Грудзі гатовы пукнуць ад нахлынуўшага ў іх пачуцьця… Як-ні-як, столькі часу ня бачыцца, столькі бурных страшных гадзін з недапэўненай думкай аб яго цэласьці перанесьлі бацькі! Закасаныя за локаць рукі, пабітыя жыламі, сінімі, напятымі, як струны, захудалыя рукі Мікіты дрыжалі ад жалю, снуючы чоўнікам направа й налева. Згорбленая сьпіна, сорак год капаўшая канавы ў балотах Палесься, а пяцьдзесят зім скручаная ў крук над плецянінаю рыдняных мяшкоў падрадчыку, шчымела ад вострых колікаў… Як дым з люлькі, па дваццаць разоў У дзень мяняўшай тытунь, несьліся думкі то ў Менск, то ў Беласток, то дзе-ні-дзе, куды ступала нага Ігнася. Часта-часта, абы крутней рабілася сыну, спускаліся па канаўках-маршчынах васкавога твару Мікіты важкія бабавінкі-сьлёзы… А маці, Аксеньня, можа жаласьлівейшая за другіх мацярок, кахаючы Ігнася болей другіх сваіх дзяцей, гэтая маці адбівала ў сваёй душы кожны момант сынавага жыцьця. Улетку, матыжучы доўгія дні чужыя гароды, а ўзімку, сучучы дваццаць пяць пасам па дваццаць нітак суровае тонкае талькі за дзесятку штука з купленага ільну, Аксеньня палівала сьлязамі і рассаду, і кудзелю — выплакваючы вочы па сыне.
А тут, нарэшце, ён явіцца перад імі. Хай сабе на момант, як лятучая зорка, адно прамігне — хай сабе прамігне — ну асьвеціць-жа сваімі вачыма іх старыя твары, кране словам прытоеныя душы…
Старым не хацелася думаць, што іх радасьць — толькі ім. Старым ня верылася, што за сьценамі іх хаты — сьвет чужы. І нізашто не маглі яны дапусьціць, каб хто знарушыў іх урачыстасьць.
— Хрызь, а Васілю Мешанцы — сказаць трэба. Хай прыдзе ён. Ён-жа, такі-та, хрышчоны бацька Ігнасю, — казалі старыя Вілы свайму сыну.
Хрызь дазволіў сказаць Васілю.
Сказалі і разоў з дзесяць перапрасілі трымаць усё шыта-крыта, пры сабе, ні за сьцены хаты, нават ні за губы.
— Васілька, родненькі, мы табе аднаму давяраем гэта. Ты ў нас адзін такі прыяцель, — дадавалі абое старых.
Больш яны не знаходзілі сьмеласьці, каб пашырыць тайну. Васіль-то ад іх. Можа яшчэ Трахім каму перадасьць — то іх таварыская справа.
Так судзілі Вілы між сабою, гэткае думкі трымаліся.
Ды чакалі пакроў.
Аксеньня разьлічала тайком і на спагадлівае да іх, міласьлівае заступніцтва божай маткі. Цёмнымі ночкамі, устаючы ад сну, пасылала да неба свае модлы… Ня верыла дасканала ў людзей. Мікіта, больш няверны, зямляны чалавек, разьлічаў па сабе, таварышох, па Ігнасю.
А сэрцы абоіх прагліся нямерна. Лічылі дні, пасьля гадзіны, далей квадранцы. Па сонцу, па зорах… Глядзелі ў той бок, куды кацілася што-дня сонца, за бярозавую дуброву, за дзьве рагатыя купы ялінак, якія чорнымі рукамі хапалі промень сонца і тулілі яго ў сваіх іголках. Глядзелі праз двухшыбнае ваконца і час-ад-часу па адным выходзілі на вуліцу, каб абмінуць вачыма высокі шчыт Андронавага гумна. Мікіта і Аксеньня, склаўшы накрыж рукі, пахаджалі паўз хату, падцягаліся на наскох, прыкладалі да лбу рукі і варочаліся, ня ўгледзеўшы.
— Вы ня выходзьце так часта, — пераймаў нецярплівых бацькоў Хрузя. — Вось людзі ходзяць, цікавяцца гэтым, прыглядаюцца і думаюць… усё могуць думаць…
Гэта была рацыя. Людзі — праўда. А ўсё-ж сын праўду кажа.
Яны аселі ў хаце і ад змроку, калючы вачыма гусьцеўшую цем, глядзелі ў вокны датуль, аж пакуль не зашамалі крокі каля сьцяны і ня мігнулася фігура яго, доўгачаканага Ігнася.
II
Старыя Вілы не даглядзелі апаскі — ім ужо ня было чаго глядзець назад ад Ігнася: ён пайшоў і павёў бацькаў пагляд за сабою; а Ігнась ступіў у вулку — значыць адрэзаў усякія возіркі — пайшоў сьпешным пэўным крокам. Ці-ж варочацца, калі хто стрэне, ці-ж палохацца, калі сабака брэша? Ды й то нідзе нічога: вуха ня чуе, вока ня бачыць… Ня красьці-ж ён ідзе, каб трусьліва аглядацца, каб падазрона прыслухоўвацца там, дзе ўсё блізкае, дзе знаёмае вакол, сваё.
Запалонены натхненьнем спатканьня, на скрыдлах уляцеў Ігнась у двор, скрыпнуў вешніцамі, стукнуў у дзьверы — думаў запёртыя, не заўважыў.
Мала што. Мала хто…
Але было ня так.
Марыля Рубец, жонка Гарасіма, не прапусьціла Ігнася між ваччу і між увагі. Супыніўшыся адпачыць, яна прымеціла, як ён ускочыў у двор.
— Вось ён, галубчык, тут… — пацешыла сябе кабета і як мага памчалася дамоў. Мяшок лісту, што несла на плячох, з-за якога так запазьнілася, не мяшаў ёй пасьпяшаць.
Здаецца й даўняе, на добры лад і пусьцяшнае, дробнае, грашовае, але ў крыўду скручанае, атрутай прапітае дагэтуль стоена, ляжаўшае дзесьці глыбока ў нутры — устала, закруціла й затузала памятлівую, яхідную, злапомную кабету.
— Хваліліся, што я не найду для вас рады. Ха-ха-ха! Паабжыналі ўсе межы… Усе загоны пакарпаны… і год-у-год — як наперакор. Загарадзі-ы! Я буду помніць гэты плявок… Ён вам омегам вылезе, калі я данясу, куды трэба… Гарасім ня ведае, вось пабягу і скажу — тады ён… Нябось, не забыўся, як закідалі гразьзю за няма-што… — надыходзіла злосьць да горла, сплятаючы сярдзітыя, скрэпленыя ненавісьцю словы.
Марыля азіралася, каб праверыць, ці не падслухоўвае хто яе намеру, ці не праглядае ў сэрца, маючы на ўвазе перасьцярэгчы «паганых Вілаў». Цёмная вуліца з чуць прыметнымі вырысамі будынкаў таіла ў сабе намеры злапомнай раздражненай вострым жаданьнем помсты Марылі.
Цёмная вуліца маўчала, Марылі ўсё-ж думалася, марылася, адчувалася каразьлівым пачуцьцём, што нібы яе чуюць, гадаюць яе пляны.
Яна завярнула на Юркаў двор, паўз сьцяну будынкаў дайшла да платоў, пералезла іх і праз гарод, праміком, апынулася на сваім двары.
Гарасім завіхаўся каля кароў: крычаў на іх і крычаў на меншую дачку, Алену, чаму яна псуе канюшыну, даючы яе каровам.
— Гэта-ж згуба, дачушка. Ці-ж табе незразумела тое, што гэта марнатраўства. Гавяда цяпер досыць можа пад’есьці на полі. Гэтулькі травы скрозь! У калена — дзяцельнік, пырнік… Іржышча — як падушка. А ты канюшыну тычаш. А коням на зіму што? Паранку? Каб ты сьвету ня ведала, каб ты… Пане мой — шаснаццаць гадоў дзяўчыне…
Алена штось адгаварвалася з бацькам, толькі Марыля не дачувала. У Марылі ўсе думкі вярцеліся вакол аднаго — чамусьці так прыемнага ёй — вакол помсты Вілам.
— Шша-а, шш-а, ты… Пачакай, — моцным шэптам падала Марыля да мужа, — кінь ты гэта, заўсяголаў ужо гэта канюшына…
Потым зьвярнулася да дачкі:
— Ідзі, Аленка, у хату… Зараз вячэрацьмем.
Гарасім змоўк.
Марыля тузнула яго за рукаў і падвяла к паветцы:
— Чуеш ты!?
— А што?
— Вілаў басяк прыехаў.
— Ці ты маеш лад?
— Упраўду! Кажу табе.
— Хто табе казаў?
— Бачыла я… вось-вось… Я так спачываю ў Піліпа на прызьбе і бачу — прэ наўскоч… Проста ў двор к Вілам... з ку- фэркам. Цяпер трэба… Прыпомні, як яны цябе зьняважылі летась! А межы цяпер хто паабжынаў дазваньня, а бульбу хто паглуміў? Галякі гэтыя — няйначай…
— Ды ўжо-ж, іх трэба правучыць, — самавіта адказаў Гарасім.
— Пэўна — трэба… І я — іду да стану…
Гарасім задумаўся: жонка ашаламаніла яго сваім раптоўным намерам: ці варта, ці не залішне будзе? Успомніў выпадак, як летась на дзевятніка ён пачаў лаяць старых Вілаў, западозрываючы іх у спашы мяжы на кускох, а Хрызь ад крыўды кінуў у яго гразьзю і папаў у твар. Мяшчане сьмяяліся, а яму намерна было горна і злосна. Кляўся адамсьціць. Доўга трымаў на сэрцы, падгарачаўся заўсёды, ідучы паўз хату Вілаў, а мінаў — забываў… Цяпер жонка дапомніла… Крыўда — але далёкая.
Задумаўся…
— Няма калі думаць! — чэрства кінула Марыля і пусьцілася з двара.
Гарасім штось рашыў; хацеў выказаць жонцы рашэньне, ды не пасьпеў — жонка схавалася за рогам суседняга будынку.
— Неўтрапёная! — кінуў ён усьлед; нават рушыў за ёю, прайшоў на вуліцу — але не загледзеў…
Густы змрок васеньняй ночы скрадаў усё з вачэй на двое сажняў…
Гарасім матнуў рукой і вярнуўся назад.
III
А Марыля пасьпяшала ў стан. Бегла і плянавала, як і што прайсьці да станавога, як сказаць. Сумнявалася, каб яе не затрымалі, ня верыла, ці паложацца на яе данос. Трусіла, каб ніхто ня ўбачыў. З аднаго боку — нібы штосьці бадзёрыла, рабіла яе задорнай, адважнай, сьвядома даючы адлік свайму паступку, а побач вось-вось адно з адным — зусім інакшае пачуцьцё трывожыла якуюсь мясьціну яе істоты сумненьнем, сполахам, нялюдзкасьцю задуманае справы. Першае гнала Марылю ўперад, а другое адпіхала ў бакі, у месцы, дзе цем гусьцей, дзе нявыразьней абрыс кожнае рэчы…
Пры выхадзе на другую вуліцу, што вяла на рынак, Марыля запрымеціла трое асобаў. Яны йшлі туды, адкуль яна йшла, і ціха, прытоеным голасам, шапталіся.
Марыля прытаілася каля платоў, шчыльна-шчыльна ўліпла ў міжкольле, ажно балюча стала ў плячо: сук востры, як гвозд, папаў як назнарок. Яна сьціснула зубы, стаіла боль — не парухала. І пачула — не, не здалося ёй, а пачула, як адна з асобаў выказала імя Ігнася.
— Вось яно што… на прывітаньне… пачакайце — будзе вам Ігнась, — зларадна прапусьціла Марыля ў думках і пайшла далей.
На пляцы рынку, гразкім і няроўным, яна не выбірала дарогі, а йшла нацянькі — проста-проста. І чуць не наткнулася на пажарную. Тады крыху падалася ўбок і тут-жа ўгледзела снапок променю, пакірованы ёй насустрэчу: то сьвяціла з канцылярыі стану.
Марыля стала сьмялей. «Ня трэба стукацца, будзіць. Зайду, некалькі слоў скажу, а сама туды, каб падсачыць, як усё зробіцца».
З гэткаю думкаю падышла да стану. Чорная сьцяна брамы яе спыніла. За брамаю было ціха. Марыля задумалася: стукаць ці чакаць?
Пастукала.
— Хто там? — пачулася з-за брамы.
— Адчынеце! Сьпешная справа…
— Хто там? Цягаецца, шлюха, ноччу…
Паціху адчыніліся варотцы і праглянула галава якогась мужчыны.
— Ты чаго?
— Я да прыстава…
— Да прыстава!! — А мо’ да мяне, часамі? Эх, ты, выбарніца…
То быў стражнік. Пераступіў з двара на вуліцу і закінуў руку на Марылю.
— Сьвет табе ня міл, кабеціна. Кажы!
— Я да прыстава хачу!
— Хэ-хэ-э-э! Да прыстава! А са мною брыдкуеш?
Стражнік ткнуў тоўстаю, пруткаю рукою Марылі ў грудзі. Марыля адхілілася.
— Адкасьніся… я сур’ёзна, а ён…
— Кажы, ну?
— Вілаў Ігнась прыехаў… Толечкі вось-во… я напаткала… Цяперка пойдзеце і зловіце па сьвежых сьлядох… Прыставу скаж…
— Сарамотніца, маеш ахвоту лётаць ноччу… Пайшла-а вон!..
— Прыставу далажэце… я патрабую… Я буду жалавацца, калі вы заведамага соцыялістага абараняеце… Я буду…
Марыля загукала і раптам спынілася. Зарвалася… Хапілася рукамі за голаў і мігам дала бегу ад стражніка…
— Стой! Сто-ой! Страляю!
Стражнік навёў ліхтарню ўздоўж пляцу і злавіў вачмі ў проміне часты пералёт голых кабечых ног. Хутка выхапіў рэвольвэр і стрэліў.
Зычнае рэха аддалося ў некалькіх бакох. У многіх будынках выбліснулі агоньчыкі.
Вартаўнік падаў адрыўны, з пералівамі, рэзкі посьвіст.
Завыла ў розных канцох некалькі сабак…
Марыля бегла, колькі хапала сілы. І, бягучы здавалася, ёй, нібы сотня куль, як чмялі, носяцца паўз вушы, бзынкаюць, гудзяць.
Назад, як сьмерці, баялася аглядацца. Раз-по-разу стукалася пальцамі аб каменьне; як ні паднімала спадніцу — усё яна мяшала.
Думкі драбіліся — як пад каменем шкло. Не злавіць было кіруючай ніткі. «Дом» — падавала пачуцьцё інстынкту.
Прага пабачыць вынікі свае помсты — стухла, затулілася нейкім нявыразным брыдлівым пачуцьцём…
А яна ўсё бегла…
Ужо каля дому Марылю стрэў Гарасім. Пакуль яна бегла, ён сумеў вырашыць канчаткова і цьвёрда, што ня варта разводзіць задуманай жонкаю справы… Навошта?.. К чаму тая вазяніна з поліцыяй? Ці-ж ня можна йначай вылажыць крыўду? А чаго добрага, даведаюцца людзі і скажуць: вунь на што пайшлі з-пад кутка, такім спосабам… То ўмаляла людзкую вартасьць, зьніжала гаспадарскі гонар. Зусім ня йшло да твару іх котлішчу карыстацца гэткімі спосабамі адамшчэньня! Ласьне ня знойдзецца сілы адкрыта, прадлюдна спагнаць крыўду? То не пяршыня й Гарасіму. Здаралася ўжо гэткіх выпадкаў ня мала. І ён ня трусіў… Дзеля чаго-ж на гэты раз брудзіць сваё імя? «Ах, якая неўтрапёная кабета, — казаў Гарасім пра сваю Марылю, — проста ня ўрымсьціцца, цудная. Можна-ж словам-другім перакінуцца, а то — вось шукай яе».
Наскочыўшы спуду на задуменнага мужа, Марыля сьпярша не распазнала яго і падалася ўбок. Гарасім міжвольна выгукнуў: «стой!»
Марыля спынілася.
— Ку-у-ды-ы ты нясешся! — зычным шэптам падаў Гарасім.
— Гоняцца, гоняцца за мною! Уцякайма-а…
— Хто? Дзе? — не даверыў Гарасім, але ўсьлед Марылі пайшоў у двор.
— Стражнікі! Не паверылі… Думалі, што я прышла…
— Марыля, ша-а!.. — перабіў жонку Гарасім.
Абое прамаўчалі.
— Навошта было табе несьціся ў стан? Дзеля чаго гэта? Ці мы ня знойдзем прасьцейшае рады? Га? — укорыў Марылю Гарасім.
— Я здуру… Я — дарэмна зрабіла гэта… І за ласку маю страляў у мяне… Аддзяка іхняя… Паганцы, абармоты! — няскладна казала Марыля, узьюшана топаючы вакол мужа… За гэта я мушу…
Яна спынілася на месцы і памаўчала колькі хвілін.
— Я папярэджу Вілаў… Няхай-жа ведаюць маю дабрату… — з пэўнасьцю дадала яна.
— Стой, стой… Толькі ня ты… Пашлем Алену… Супакойся, сьцішся…
Узяўшы Марылю за руку, Гарасім павёў яе ў хату.
IV
Толькі Ігнась крануў клямкі дзьвярэй, як бацькі, Мікіта з Аксеньняю, паўскоквалі з сваіх мясцоў і клубкамі панесьліся ў сені. Аксеньня пасьпела схапіць на прыпечку газоўку, але яна тут-жа згасла. У поцемках Мікіта наткнуўся на гратаўку ў мыцельніку і скінуў пару місак. Некалькі хвілін, якія паказаліся доўгімі гадзінамі, старыя патаўкліся каля парогу, пакуль Мікіта натрапіў на клямку дзьвярэй. А намацаўшы, моцна хапіўся аберуч і націснуў, як мага. Адчыніліся дзьверы.
— Сынок мой! — уголас прывіталі абое, ня ўгледзеўшы Ігнася ў цемі, а толькі пачуўшы шкрэб яго сьлядоў.
Абое разьнялі рукі на ператоч шырыні дзьвярэй і замерлі ў салодкім чаканьні.
Ігнась трапіў у мацерыны абоймы.
Перакрыжаваліся рукамі, пацалаваліся зацяжным пацалункам. Ад мацеры Ігнась павярнуўся да бацькі — тое самае.
— А Хрызь дзе? — запытаў Ігнась.
— Я тут, я сяджу ў вакне, пільную… Меліся надыйсьці Алесь з Трахімам ды з Фэйгаю… — адказаў Хрызь і падбег к брату.
— Лепш у сенях разьдзенься, Ігнаська, — параіў ён, — вось я засьвячу газьнічку.
Моўчкі ўсе адышлі ад парогу і зачынілі хату. Хрызь запаліў сярнічку, адняў у мацеры газьнічку і паставіў яе на жорнах.
Сумны агоньчык разьвеяў цем, закалыхаўшы па сьцяне чатыры доўгія цені. Старыя ўперыліся вачыма ў Ігнася і пільна пачалі яго разглядаць.
Разглядалі і цешыліся кожным рухам доўгажданага госьця, прымячалі ўсякі паварот яго рукі, нагі… Але больш — сачылі за жывым, вясёлым, пахудзеўшым тварам. Углядаліся ў косы — яны падрасьлі і былі зачэсаны назад, у шматвытыркнуты нос, у прыплюснутыя шчокі, у аголеныя вусы. Ігнась цяпер інакшым выглядаў, як быў дома. Але вобраз яго ўцалку астаўся тым-жа самым: тыя рысы ўхмылкі, поўны ўміленьня; чуць адметныя маршчынкі на лбу, вастраваты падбародак, вытрыкнутыя скроні; зьлёгку сутулая фігура… Той, той, той знаёмы вобраз!
Бацькі ня мелі слоў, ці не хацелі знарушаць урачыстасьці спатканьня — і маўчалі, нярухома стоячы. Ігнась сьпяшыў разьдзецца, аглядзецца. Хрызь бегаў то з хаты, то ў хату.
За трэцім разам, пераступаючы ў сенцы, Хрызь спакойліва праказаў:
— Зараз надыдуць госьці, прыгатоўмася.
Аксеньня рушыла з месца й пабегла ў хату. Мікіта з Хрызем аднесьлі к боку дзьве бочкі і прыставілі да лаўкі яшчэ раней вынесены з хаты і засланы сурвэтаю стол.
Загутарылі ўтраіх.
— Чакалі, як бога, а разам усё-ж і ня верылі, што ты будзеш з намі. Гэткая ўжо натура людзкая. Глядзімо з мацераю ў вакно, а ты ўсё й мігаешся ў ваччу… А сэрца нясупынна б’е, трывожыцца. Чаго добрага — усё можа стацца.
Мікіта паглядзеў на дваровую сьцяну сянец, дзе ў драцяным пераплёце глядзела чорным вокам малюпаткае вакенца, і азірнуўся на Ігнася.
І ў нас усялякія людзі ёсьць. Нельга верыць усім.
Ігнась паглядзеў на бацьку і запытаў:
— Вы хаця нікому не казалі, што я прыеду?
Хрызь за бацьку адказаў:
— Будзь спакоен.
— Будзь спакоен, — паўтарыў Мікіта.
Аксеньня вынесла з хаты некалькі місак з патраваю і паставіла іх на стол. Ставячы, паглядзела на Ігнася.
— Гэта ў тваю чэсьць, сынок мой… Так мы рады, што ўгледзелі. Ці дачакаемся другі раз?
З яе вачэй выплыла засаб некалькі буйных сьлязін. Аксеньня абцерла твар прыпяразаным хвартухом.
— Будзем бачыцца, матка! Не даждаць ім разлучыць нас з табою. Дарэмна! Голаў сваю скруцяць, а ня супыняць таго руху, які нясе ім пагібель…
Хрызь дастаў з-пад полу дзьве пляшкі, абвязаныя белаю хусьцінкаю, і паставіў іх між місак.
Мікіта зьняў з паліцы хлеб і прыняўся кроіць ды раскладваць па ўсяму сталу.
Ігнась тупаў па сенцах, пазіраючы то на стол, то на бацькоў і гладзячы доўгія шэрацёмныя косы. На яго заспакоеным твары раз-по-разу прабягалі раптоўныя ўздрыгі, і тады Ігнась на хвілінку прыпыняўся ды падозрана азіраўся вакол. Пасьля йзноў пускаўся ў хату, забываючы сваё становішча і ўмовы, якія яго акружалі ў бацькавым доме, у родным куце. Падступала к яму цьвёрдая пэўнасьць і спакойная бясьпека, якія вызывалі вострае хаценьне паказацца як найбольш каму. Асабліва рупіла хутчэй угледзець таварышаў і распытацца ў іх, як і што стаіць справа з яго ад’ездам у Амэрыку.
— Дзе-ж яны, такі, гэтыя хлопцы? — запытаў Ігнась брата, калі стол ужо быў акуратна прыгатаваны да стрэчы гасьцей.
— Зараз павінны прыйсьці! — заспакоіў Хрызь, — вось я выбегу, пагляджу, — дадаў ён.
— Куды-ы табе… — спыніў бацька і раптам змаўчаў.
Прымоўклі і Ігнась з Хрызем.
З двара данёсься ціхі, украдлівы тупат шагоў.
— Вось прагаварыліся ў добры час.
Усе чэцьвера (Аксеньня якраз вышла з хаты), як па камандзе, пастроіліся радком, абярнуўшыся тварамі да дзьвярэй і пачалі чакаць.
Неўзабаве адчыніліся дзьверы, і ў сенцы ўвайшло трое асобаў — Алесь Цапа, Трахім Зацірка, Фэйга Шамес.
Мікіта зачыніў за імі дзьверы.
— Ну, як жывеш?
— Здароў, браце!
— Што чутно?
Прывіталіся папарадку. Пачаліся распытаньні.
— Гэта пасьля, пасьля… Цяпер, калі ласка, вып’ем па чарцы ў адзнаку яго прыезду, — пераняў гутарку Хрызь.
Бацькі хапілі Алеся, Трахіма й Фэйгу і пацягнулі іх за стол.
— Вы-ж самыя лепшыя й самыя блізкія прыяцелі нашага Ігнаткі. Ён так чакаў вас, так хацеў убачыць… За яго здаровейка! — пераказвала Аксеньня.
— Гэта наша бяседа мо’ будзе замест вясельля. Хто ведае, як будзе далей, ці прыждамо мы нашага сынка… Ня пэвен чалавек, ня пэвен час… Сядайце, дзеткі! Некалі-ж разам працавалі, — казаў ад сябе Мікіта.
— Ды ўжо-ж, мы зьвязаны адзін з другім многім чым… Ёсьць што ўспомніць…
— А вось дачакаемся стрэчы, калі нашы ворагі будуць хавацца гэтак, як мы, калі…
— То ўжо ваша справа, а нам, старым, не дачакацца таго, не…
Ігнась наліў чарку й падняў яе над сталом, падаючы бацьку.
— Ну, стары… — весела выгукнуў ён і змоўк.
У дзьверы нехта стукнуў і перабіў Ігнася.
Усе навастрыліся й прыціхлі.
— Мікі-ы-та-а, Аксе-э-ньня-я, хавайце сына-а… хава-айце-э-э… — зацяжным шэптам праняслося ў сенцы праз ваконца. — Ідуць стражнікі, хутчэй-эй…
То быў жаночы голас, і Аксеньні паказалася, нібы суседкі Парулі.
— Гэта Паруля, — выказалася Аксеньня да ўсіх. Чакайце, я выбегу ў двор.
Яна кінулася ў дзьверы, матаючы рукою назад.
Але ўжо ня было спакою: усе павылазілі з застольля і трывожна пераглядаліся. Мікіта са сполахам у твары паглядаў на Ігнася, які настарожана глядзеў усьлед мацеры.
— Аксеньня-а, што-о ты сабе-э думаеш? — пачулася выразна скрозь шчыліну адчыненых Аксеньняю дзьвярэй.
Таксама чулі ў сенцах, як Аксеньня шэптам запытала:
— Паруля? Ці гэта ты, — і зразу-ж перамяніла голас, крыкнуўшы:
— Чаго-о цябе, зладзейка-а, няшчасьце прынясло? Вон, паганка, адгэтуль… Спакою ад вас не знайсьці нідзе, жывадзёры праклятыя… Вон з двара, вон… Хрызь, Мікіта-а, сюда-а йдзеце!..
Як стаялі ў недавуме, так раптам кінуліся ў дзьверы адзін за другім і Хрызь, і Мікіта, і Алесь.
— Гэта-ж Рубчыха шалёная прыбегла страшыць. Вось яна, вось… Папруцінай яе адгэтуль.
Выбегшы ў двор, усе ўбачылі ўстрывожаную, нашароханую Марылю Рубец, якая нясьціхана ўзывала Аксеньню да перасьцярогі, ня гледзячы на яе лаянку.
— Што-о ты да нас маеш, згубіцелька наша, — яшчэ галасьней, да хрыпоты, выгукнула Аксеньня, калі падбеглі да яе Хрызь з Алесем Цапам.
— Мама, чакай… пастой, ня крычы… У чым справа? — запытаў Хрызь, узіраючыся ў абрысы Марылі.
— Я прыбегла перасьцерагчы вас ад бяды… Я толькі-што праведала, што да вас маюцца прыйсьці на вобыск… Можа ўжо нават ідуць дзе… Шша-а, о, чуеце-э…
Марыля прыцішыла голас і падалася некалькі шагоў узад. Тое-ж зрабілі і другія.
Недалёка ад хаты, на вуліцы, пачуўся тупат ног.
— Хавайце-э Ігнася-а, поліцыя! — моцным шэптам праказала Марыля і раптам кінулася наўцёкі. За ёю пусьціўся Алесь, не даючы сабе адліку, чаго і што ён бяжыць.
Хрызь павярнуў у дзьверы, але не пасьпеў адчыніць іх, як з вуліцы данёсься крык:
— Стой-ой! Лаві-ы! Страляй!
Некалькі чалавек ўскорылі ў двор і направіліся да Аксеньні й Мікіты, другія пакіравалі на другі бок хаты.
То былі стражнікі.
— Дзе сын? — выгукнулі двое ў адзін голас, абступіўшы старых. — Кажы, а то на месцы сьмерць.
Перапужаныя да няпрытомнасьці старыя Вілы не маглі прамовіць і слова.
— Кажы-ы! — закрычаў ужо адзін стражнік і заядла хвасянуў нагайкаю па плячох старога Мікіту.
— А-ай! — застагнаў стары.
І не пасьпеў абарвацца яго крык, як з сянец пачулася некалькі рэвольвэрных стрэлаў…
Вакол аддалося гучнае рэха. А праз некалькі хвілін, калі, апамятаўшыся ад нечаканай страляніны, дзесяцёра стражнікаў на чале з прыставам варваліся ў сені Вілавых хаты і радасна выгукнулі — «здавайся», Ігнась ляжаў на ўслоне з прабітаю галавою, з акрываўленым тварам і адзежаю, а пры ім, бледныя, як сьмерць, стаялі Трахім, Хрызь і Фэйга.