Збор твораў (Гартны, 1929—1932)/2/«Больш за ўсіх»
| ← Помста | „Больш за ўсіх“ Апавяданьне Аўтар: Цішка Гартны 1929 год |
Трэскі на хвалях → |
| Іншыя публікацыі гэтага твора: «Больш за ўсіх». |
Прапануем да спампаваньня!
„БОЛЬШ ЗА ЎСІХ“
I
Калі Платон пераступіў парог хаты, то пачуў такую гутарку бацькоў:
— Дыхнуць вольна немагчыма. Што тут чаўпецца — сам чорт ногу зломіць… Толькі збавіліся ад адных, як — на табе, другія, — паціскаючы плячыма ды ківаючы галавою, недаволіўся Юрка, Платонаў бацька.
Юзя, маці Платона і гаспадыня ў хаце, крышыла ў запечку зельле і раз-по-разу падмацоўвала словы мужа: — Але, але! Дай-жа ты рады! Баламуціца нейкая, а ня жыцьцё. Дыхнуць не даюць.
І Юрка і Юзя так удаліся ў гутарку, што й не заўважылі сына; нават не паглядзелі ў дзьверы, калі Платон увайшоў і стаў каля вушака.
— Гэта-ж проста хоць гвалт крычы. Падумаць, жартачкі! Кінь-рынь хату, гаспадарку і едзь нямаведама куды… На ліха нам здалася тая Варшава! Хай-бы яна згарэла там з панамі разам! Блізкі сьвет! Папробуй даехаць. Касьцей ня вернеш! Каб гэта яшчэ Платон быў вольны, то паслаў-бы яго, а то і ён-жа прывязаны тут…
Юрка міжвольна адвярнуўся на дзьверы і нібы жахнуўся, угледзеўшы Платона:
— А-а-а… І ты ў хаце? Якім-жа чынам увайшоў, што мы й ня чулі? — запытаў ён сына. — Хіба ты, Юзя, яго прымеціла, ды мне нічога не сказала? — абярнуўся Юрка да жонкі.
— Н-не-э, я і сама не заўважыла. Чула як-бы нехта стукнуў, але, думаю сабе, мала што, мо’ вецер дзьвярыма… Цьфу, прымха нейкая! — зьдзівілася Юзя.
Платон, пасьмейваючыся, падышоў да стала й прысеў на ўслоне.
— У чым гэта рэч? Гэтак загаварыліся, што й мяне не заўважылі? — абярнуўся ён з запытаньнем да бацькоў.
— Х-ха-і… — у адзін голас памкнуліся казаць абое з бацькоў, але Юрка спыніўся і пераняў жонку:
— Ты маўчы, Юзя, дай мне сказаць.
— Чаму мне маўчаць? Я таксама пакуль магу казаць… Яшчэ язык не адсох, — вырачылася Юзя на мужа.
— Не адсох, не адсох… Залапатала-а!.. — засердзіўся Юрка. — Высахне, калі ня высах. Уся ссохнеш… Абое пасохнем… Не адсох, не адсох.
— Ша-ша, бацька, не сварэцеся! — пераняў бацькоў Платон. — Кажэце, у чым справа?..
— У чым справа! Да ты, пэўна, ведаеш і сам. Чуў нябось, сынок? Га?
— Што-о, што-о?
— Ліха ведае што! — Вунь толечкі-што прыходзіў Майсей і вялеў заўтра-ж зьбірацца ў падводы… З гэтым вось палком… На Варшаву, кажа. Ці чуў тое? Гэта-ж ліха ведама навошта здалося… Маеш бітку, дык мусіш і яе страціць.
— Можа-б ты, Платонка, што-кольвечы зрабіў. Табе-ж, мабыць, хлопцы гэтыя з чырвонае арміі знаёмы? Такі-та-ж ты лічышся іхнім комуністым, праз увесь час столькі папацярпеў, папахаваўся… Няўжо нельга было-б бацьком якое-колечы ільготы зрабіць…
Платон якую хвіліну памаўчаў, як-бы дабіраючы словы да гутаркі, пасьля ўстаў з заслону і паважна замовіў:
— Ведаеце што, бацькі? Я можа-б і меў-бы магчымасьць што-кольвек зрабіць, але — я не хачу… Едуць усе — трэба й нам ехаць. Хто можа чым-кольвек пасабіць — мусіць гэта зрабіць. Тут справа ня чыя чужая, а свая. Наша сялянская кроўная справа… Ды нельга, каб які-кольвечы Грышка ці Павал паказвалі пальцам увесь час ды казалі: «А чаму Гічка не паехаў? Чым ён лепшы нас?» Ехаць трэба ўсім. Толькі грамадою мы адаб’ём ворага. Паны гэта ведаюць і трымаюцца дружна. Вы не паедзеце, другія не паедуць, дык як-жа тады быць? Пакінуць войска без абозу?.. Ня можна. Гэта значыць — праз тыдзень вярнуць палякаў… Гэта значыць — праз тыдзень пачуць іх крык і пугу, праз тыдзень папасьці пад іх прыгон. Трэба ехаць, тата! Едзьце! — ні слова… Хай не паказваюць на нас пальцам… Прыдзецца пацярпець — пацерпім, як і ўсе. Нам не прывыкаць… Цярпелі для другіх, трэба і для сябе.
Юрка ўважліва слухаў сына. Перш нездавальняюча ківаў галавою і разводзіў рукамі, а пасьля супакоіўся, удумаўся ў кожнае слова Платона і, відаць было па твары, пераканаўся ў праўдзе Платонавых слоў. Затое Юзя ніяк не хацела згадзіцца з сынам і нэрвова, пакуль Платон казаў, пазірала на мужа, крывілася і памыкалася перабіць сына, і толькі Платон змоўк, як Юзя накінулася на яго:
— Ах, які ты ўжо шчыры стаў! Так і рымсьціць, так і трасецца, каб ня сыйсьці са сьцяжынкі. Падумаеш, дзякуй вялікі маеш за свае стараньні… Цалюткі год хаваўся, на валаску ад смерці ліпеў, а тут капейкі ў хаце ня было; бацьку даводзілася за пяцьдзесят вёрст у дарогу езьдзіць, каб якую капейку зарабіць. А хіба хто ўвагу зьвярнуў, ды памог? Дастанеш! А гэта вось, зноў: падыйшло жніво, трэба сабраць сёе-тое з поля — дык бяры і едзь нямаведама куды… А тут — перасьпявай на коласе; гінь, прападай… Каб ужо ды сам ты хаця быў пры хаце, а то ў кожную хвілю мусіш пакінуць нас. Падумай, гэта лёгка сказаць, а паспрабуй… Ды што казаць! Ты ўжо ў нас гэткі праведнік!.. Увесь век, толькі стаў на ногі, як усё за гэтым удараеш. Усё на кагосьці стараешся, бегаеш, езьдзіш, як-бы ў цябе нічога й нікога няма. Вось-жа й Тамаш Яўсігнееў лічыцца соцыялістым, а паглядзі ты: і за палякамі спакойна жыў, і цяпер… устроіць так, што ні ў абоз не паедзе, ні, крый чаго, з Маргоў ні ўцячэ. Бо, вядома, дбайны…
Раззлаваўшыся як сьлед, Юзя не магла далей казаць і, абарваўшы гутарку, павярнулася да свае работы. Юрка маўчаў і пазіраў у вакно.
— Не гарачэцеся толькі, мама, — тым-жа роўным, спакойлівым голасам, падышоўшы да печы, пачаў Платон, — вы мне праз дзесяць, калі ня болей, гадоў даеце свае рады. І прыпомніце, ці хоць-бы раз яны падыходзілі да ладу. Так і цяпер. Нельга так разважаць, кажу я. Не паказвайце на другіх. Тамаш Яўсігнееў тут ні прычым. Ён адно — а я другое. Хай сабе ён робіць пасвойму.
Бачачы настойнасьць сына, Юзя захацела спагнаць злосьць на мужы.
— Та ты-ж чаго маўчыш? — абярнулася яна да Юркі. — Пэўна ўжо й гатоў ехаць? Угаварыўся…
Юрка адвярнуўся ад вакна, сур’ёзным поглядам абвёў жонку і цьвёрда выказаў:
— Так. Такі я мушу ехаць… Калі трэба — то трэба. Платон праўду кажа. Не паеду я, не паедзе другі — дык што тады? Наша павіннасьць памагчы ім. Можа не памагчы Ігнась ці Саўка — ім паны лепш, а нам гэта кроўная справа.
Юрка паказаў пальцамі на Платона:
— Яны, глядзі, ня толькі для сябе робяць, а і для нас… Пан — вораг іх і вораг наш.
— Падумаеш! Дабра табе нарабілі! Вось паскубаюць, толькі ў гэтым іх дабро.
— Ша-а, Юзя, маўчы, — пераняў Юрка жонку. — Ужо, сапраўды, ты вельмі вырасьціла свой язык. Раз трэба ехаць — то трэба. Паном езьдзілі, чаму-ж нашым адмаўляцца! Усё-ж выбавілі нас. Мала мы панацярпелі? Колькі ты сама паплакала!
— Выбавяць… Выбавяць… Так выбавяць, што ворагам закажам.
— Кіньце, маці, — усур’ёз пераняў мацеру Платон: — ці ня брыдка плявузгаць ліха-ведае што!
Юзя змоўкла і нэрвова зачасьціла стукаць сечкаю па лаве. Юрка, не зважаючы на злосьць жонкі, падышоў да Платона і пачаў радзіцца наконт таго, як і што заўтра зьбірацца ў дарогу.
— Я думаю, сынок, нас далёка не пагоняць. Немагчыма-ж, каб я, стары, да Варшавы ехаў. Вось мо’ толькі да Вільні правядом і вернемся. Дык, я думаю, вазьму гэтыя старэнькія калёсы з нарадам, палажыў палукашак — і добра будзе… Як ты кажаш?
— Ды ўжо, вядома, як-кольвечы, як магчыма!.. Хто ведае, як там будзе, — адказаў Платон; — можа правядзіцё да Вільні, мо’ й таго бліжэй. Толькі раз выходзіцца, то трэба…
Платон не даказаў: падышоўшы да вакна Піліп Хрэн пераняў яго воклікам:
— Ці ты дома, Платон? А я ўжо каторы раз наведваю і ўсё не застаю цябе ў хаце.
— Чаго ён ужо пляцецца сюды? — сказала нездаволена Юзя, — пэўна да цябе, Платон. Прыяцель вялікі знайшоўся… Ты адно, сынок, не зважай на яго. Паддобрывацца будзе.
— Гледзячы, што будзе казаць!
— Хоць-бы што, — буркнула Юзя…
Піліп увайшоў у хату. Яго шырокі, аброслы барадою й бакамі твар, з вузкім вострым носам і сінімі вачыма, насупярэч заўсюдашнему вясёламу погляду, быў спакойна, нават крыху сур’ёзна настроены. Агледзеўшы хату і прывітаўшыся, ён адразу ня мог перайсьці да гутаркі і хвілін са дзьве прастаяў моўчкі. Але ад гэтага стала яму няёмка, бо і Платон, і Юрка, і нават Юзя зьдзіўлена глядзелі на яго, чакаючы, што будзе казаць.
— Я, ведаеце, суседзі, да Платона прыйшоў, — пачаў Піліп, стоячы на адным месцы, — справа гэткая, што хоцькі ты тапіся…
— Ідзі прысядзь, Піліп… А то стаў у парозе, як які незнаёмы, і стаіць, — пазваў Юрка.
— Дзякую, — адказаў Піліп і прысеў на лаўцы ў мыцельніку.
— Я прышоў, ведаеце, прасіць Платона, ці ня мог-бы ён як-кольвечы памагчы мне, — нерашуча замовіў Піліп.
— У чым? — запытаў Платон.
— Ай, у чым… — Піліп пачухаў бараду. — Ды ўсё ў гэтым абозе. Падумай, браток, забяруць коняй, а тут і сена прападзе і збожжа некаму з поля сабраць, як з хлопцам паеду… Дома — адна хворая жонка з двума малымі. Што-ж яна магчыме зрабіць? Проста бяда! Як сказалі мне, каб назаўтра зьбіраўся, дык праз цэлы дзень рукі не падымаюцца… Вось давай, думаю, забягу да Платона, няўжо-ж такі ён не пасобіць мне. Такі-та-ж ён у начальстве. Га, Платон? — лісьлівым голасам запытаў Піліп.
Платон засьмяяўся.
— Што сьмяешся? Пэўна, зьдзівіўся, што да цябе зьвярнуўся з просьбаю. Мабыць, успомніў нашу сварку пры немцах? Забудзь, братка. Мала што тады было. Дурасьць нейкая была запала ў голаў… А каб гэта я за што іншае — павер, што не! Я ніколі на соцыялістах не даносіў знарок і цяпер бальшавікоў шаную… Гэта-ж куды лепей за паганых паноў. Свае… Ты, Тамаш Яўгеняў, Хаімаў хлопец — усё-ж свае. Век зьвекавалі ў суседзях…
Юрка закурыў люльку й паважна смактаў яе, пускаючы дым, як з коміна. Спакойная міна яго, здавалася, адбівала сабою гэткі-ж спакой у яго нутры. Тое, што ў вуснах Піліпа лічылася суседзтвам, калісьці добра давалася ў знак Юрку. Го-о, каб то на другога — ён-бы ў хату ня пусьціў Піліпа. Юрка-ж быў чалавекам мяккім і дабрадушным. Калі хто яго крыўдзіў, то ён нё больш гадзіны трымаў у сябе злосьць на крыўдзіцеля, а пасьля зразу дараваў крыўду і адыходзіў сэрцам. А калі прасіў прабачэньня, то таму Юрка ня толькі дараваў, нават і шкадаваў яго. Піліп мала таго, што не перапрашаў за частыя крыўды Юрку, а як-бы знарок час-ад-часу аднаўляў іх. Але варта было стрэцца Юрку з Піліпам на другі дзень пасрля ўцёку палякаў і пачуць ад яго мяккае слова, як Юрка напалову дараваў яму сваю крыўду. Цяпер-жа вось, калі Піліп зайшоў у хату і гэткім пакорліва-лісьлівым голасам пачаў сваю гутарку, Юрка сядзеў і думаў: «Усё-ж Піліп — чалавек, як чалавек. Мала што калі з дуру зрабіў! Ці-ж варта злаваць на яго». І Юрку захацелася, каб сын не адказаў у просьбе Піліпу. Што ён багаты, што паехаць у фурманку для Піліпа нічога няўтратна, бо й жонка яго ня так ужо хвора, і малыя дзеці ня так ужо малы, — гэта ўсё было дарма і незаўважна для Юркі. Так пакорліва ўжо просіць Піліп! Юрка з цікавасьцю аглянуўся на сына, чакаючы, што ён адкажа Піліпу. Юрку лісьціла за Платона, за яго становішча і хацелася бачыць, на колькі ён мае вагу зрабіць ці не зрабіць тое ці іншае. Паказаць Піліпу дабрату, — то-б сьведчыла, што ён залежыць ад Платона. Калісьці, гадоў пяць назад, Платон быў у Піліпа самым зьненавісным чалавекам. Дзе сьлед, а дзе ня сьлед, Піліп яго лаяў, выдаваў, паскудзіў і абяцаў розныя кары. Хай-жа цяпер пераканаецца, як апасьліва бывае займаздароў, бяз-дай-прычыны ганьбіць чалавека.
— Не, дзядзька, я вам нічога не пасоблю, — адазваўся Платон, калі Піліп кончыў. — Я, папершае, мушу выпаўняць прыказ старшага вайсковага начальства, а падругое, я вось і роднага бацьку выпраўляю. Я гляджу так: калі вы мусілі, а не — то й вольна памагалі палякам, то не павінны адказвацца рабіць дапамогу і нашым, тым болей, што вы гэта можаце зрабіць: маеце пару коні, маеце сына…
Юрку як-бы стала няёмка, што сын так проста й адкрыта выказаўся перад Піліпам, і ён адвярнуўся ў вакно.
— Няўжо такі ты напраўду не паможаш нічога бацьку? — хітра падышоў Піліп. — Мне ўсё-ж такі думаецца, што ты бацьку выбавіш…
Вунь я бачу Мікіту Брушку, той мне хваліўся, што яго сын Паўлусь, бач, зрабіў так, што не паедзе ні ён, ні яго брат. Паўлусь прыпісаў іх да рэўкому і так затрымаў. Пэўна й ты бацьку выбавіш… Што-б табе за адно й мяне! Га, Платон? Я-б за гэта табе аддзякаваў удвойчы. Хоць-бы аднаго каня заставіць…
— Ды што ты, Піліп, — азвалася дасюль маўчаўшая Юзя, — ён у нас да таго верны служака, што й на ногаць ня хоча ў свой бок перадаць. Навошта дарэмна казаць. Другія, глядзі, вунь… зямлі набяруць і кароў, і ўсякая ўсячыня.
— Вось ты хаця маўчы, — пераняў жонку Юрка: — мала хто як вядзе сябе. У Платона сваё разуменьне. Ужо-б, пэўна, ён зрабіў-бы што-небудзь Піліпу, а бачыш, нельга значыць…
Піліп ліхамысна скрывіў міну, пачасаў патыліцу і адказаў:
— Тут, мабыць, ні што іншае, як аддзяка мне за ранейшае. Што-ж, нечага рабіць — выбачайце!
Піліп падняўся:
— Гэткі ўжо сьвет цяпер: хто дужшы — той прутшы. Прышлі бальшавікі — ваш верх. Але яшчэ невядома, чым кончыцца…
— Прашу не абражаць Савецкае ўлады, — перабіў раззлавана Платон, — яна прышла не прыгнятаць, а вызваляць бедных людзей і іх краіну. І лаяць яе я не дазволю… — Платон зьнізіў голас. — Трэба вам, дзядзька, зразумець, што тут ня гандаль які вядзецца, а аддаецца павіннасьць агульнай справе. Чаго-ж ухіляцца ад гэтае павіннасьці…
— Н-ну-у-у, як разумееш!
Піліп вышаў з хаты. За ім усьлед — Юрка.
— Вось бачыш, ніякага сораму ня мае, — адазвалася Юзя, — здавалася-б, і ў вочы брыдка паказацца, а то-та-ж — прыйшоў, як нібы-то той. Пасоб, памажы…
— У тым-то й рэч. Астанься бацька ўдому, дык тады пальцамі затыкаюць. І цяпер, вось, што гавораць. Думае, што я помшчуся, калі не раблю таго, чаго яму хочацца, а бацьку застаўлю дома… Хітрыя, кулаччо!..
Юзя змоўкла. Платон задуменна прайшоў некалькі разоў па хаце і пасьля вышаў на двор.
На вуліцы стаяў гоман і беганіна. Каля суседняй хаты сабралася грамадка мяшчан, якія пільна й клапатліва разважалі пытаньне з фурманкамі. Раптоўнасьць гэтае прыгоды вельмі занепакоіла ўсіх.
Кожны выказваў свае погляды на трапленае і намячаў высьце. Угледзеўшы Платона, некалькі чалавек з грамадкі зьвярнуліся да яго з запытаньнем:
— Платон, ці нельга было-б прасіць у цябе заступніцтва?
— Не, мужчынкі, тут я ўжо вам не пасаблю нічога. Прыдзецца ехаць. Пасобце чырвонай арміі. Гэта ваша павіннасьць для саміх сябе…
— Гэ, яго бацька астаецца, яму няма чаго непакоіцца, — упікнуў адзін з грамадкі.
Некалькі чалавек падмацавала яго голасным «але, але! Што-ж дзіўнага!»
Платон нездаволена махнуў рукою і вярнуўся ў хату.
II
Назаўтра Гічкава сям’я прачнулася раньняй раніцаю. Юрка пачаў зьбірацца ў дарогу. Платон яму пасабляў. Юзя ўвіхалася каля печы, каб згатаваць сьнеданьне. Праз ноч яна адышла ад злосьці і прымірылася з пастановаю мужа й сына — не адпрошвацца ад падводы. Ня прыходзілі ў голаў думкі, каб яшчэ паспрабаваць угаварыць сына заставіць Юрку дома. Юзя ведала нораў аднаго й другога і лічыла дарэмным пачынаць усякую гутарку: «насталі — то зробяць».
Юзю непакоіла адно — не застацца-б ёй і без Платона. Яна, як і большасьць мяшчан, ня верыла ў цьвёрдасьць становішча. Што-ж будзе, калі яна застанецца аднэй? Юзі хацелася абгаварыць гэта пытаньне пры мужу й пры сыне. Ходзячы каля печы і гатуючы сьнеданьне, яна раз-по-разу пазірала ў вакно, каб упэўніцца, ці ў двары мужчыны. На вуліцы чуўся крык і суятня. Хаця-б не пагналі раптоўна, ня даўшы якраз сабрацца? Каб гэтага ня здарылася, Юзя рашыла мужчын зазваць у хату.
— Юрка, Платон, дакуль вы там ня ўходзіцеся? Ідзеце ў хату, зараз сьнеданьне будзе, — пагукала яна.
Мужчыны ўвайшлі.
— Вось што, родныя мае, — абярнулася да іх Юзя, — час ідзе, а мы-ж яшчэ не парадзіліся, нават, як будзе хата? Адзін едзе зараз, а другі — у кожную хвіліну таксама можа пакінуць мяне. Дайце абгаворым, што прыдзецца мне рабіць?
Юрка прысеў каля стала і, падумаўшы, адказаў:
— Што-ж я! — я нічога! Няхай Платон кажа. Калі я паеду — пэўна ён тут магчыме застацца… Чуеш, сынок? Дагледзіш ты хаты й мацеры?
Платон упэўнена адказаў:
— Трэба будзе.
— Ну, а калі самога пагоняць куды? — запыталася Юзя.
— Нічога. Тады рэўком пасобіць… не бядуйце.
— Ой, глядзі, Платонка. Ты дарэмна так запэўняеш, — сумелася Юзя. — Паедзеш куды, а мне — пропадам прападай.
— Ня бойцеся, маці, я ня дам прапасьці… Ну, давайце сьнедаць, да трэба бацьку ехаць, — каб не зацягваць каразьлівае гутаркі, папрасіў Платон.
Юзя паслухна падала на стол сьнеданьне, а сама задуменна вышла ў сені. Юрка з Платонам пачалі есьці.
III
Пасьнедаўшы, Платон з бацькам паехалі да рэўкому. На вуліцы і на рынку пакуль ня відаць было ніводнае фурманкі. Яны пад’ехалі да будынку рэўкому і прыпыніліся. Юрка застаўся на возе, а Платон пайшоў у канцылярыю.
У канцылярыі рэўкому было ўжо некалькі чалавек з рэўкомцаў, у тым ліку Тамаш Яўгеняў, Сіман Хаімаў ды іншыя. Угледзеўшы Платона, Тамаш запытаў яго:
— Ну, як з фурманкамі? Зьбіраюцца?
— Пакуль ня відаць… Толькі вунь мой бацька стаіць.
Яны прайшлі ў асобны пакой і паселі каля стала.
— Стараешся ты, Платон, як я бачу, — гіранічна выказаў Тамаш.
— Чаму? — зьдзівіўся насур’ёз Платон.
— А вось, бацьку першым выпраўляеш. Пэўна, хочаш паказаць гэтым, што…
— Выбачай, браце… Я гляджу так, што тут не павінна быць ніякіх льготаў. Ня пусьціш ты свайго бацькі, ня пуш чу я — тады што выйдзе? Кожны будзе пальцам паказваць на нас, кажучы: «Вось табе роўнапраўе і свабода». Не, брат, нам патрэбна другім прыклад даваць. А то, вось, ужо ўчора да мяне прыходзіў адзін сусед і прасіў, каб я пасобіў яму застацца і не паехаць. І калі я сказаў, што я й бацьку выпраўлю, дык ён, думаеш, паверыў? Хай-жа бачаць, што я ў абавязках да справы не знаходжу розьніцы між бацькам і чужым.
А ты думаеш, што гэта пасобіць? Нічога! Усё роўна будуць казаць усякія плёткі. Кулаччо — ласьне яно паверыць у тваю шчырасьць? Ня думай, — адказаў Тамаш. — Куды табе раўняцца! Твой бацька стары, маці старая… я-б, ведаеш, ня радзіў-бы справаджаць бацьку ў фурманку. Мала што можа трапіцца ў дарозе, а ад гэтага…
Платон крыху задумаўся і памаўчаў.
— Ведаеш, Тамуля, я ўсё-ткі не магу гэтага зрабіць, — адказаў ён: — трэба пасабляць чым мага. Ідэю трэба ажыцьцяўляць і, ажыцьцяўляючы, даваць прыклады другім… Вось паглядзі ты…
Платон спыніўся, ня ведаючы, выказаць ці не перад таварышам чутае аб ім. «Скажу, што-ж дрэннага ў тым», — парашыў ён. Але пакуль пасьпеў адчыніць рот, як Тамаш яго папярэдзіў, улавіўшы Платонаў намер.
— Ну, ну, кажы. Што ты спыніўся?
— Ды тут, бач, нічога такога няма. Я хацеў толькі сказаць, што… ужо ходзяць чуткі, нібы-то Паўлусь Брушка вызваліў ад фурманкі ня толькі бацьку, а й дзядзьку.
— Чу-ткі-ы? Ласьне гэта на карысць справе? Чорт яго ведае, гэтага Паўлуся. Як ён ня можа нічога цішком зрабіць. Ды, галоўнае, і дзядзьку! Вядома, што так нельга. Гэта-ж запраўдны кулак, — занедаволіўся Тамаш.
— Ну, вось бачыш…
Платон не даказаў. Стук у дзьверы каморкі, дзе ён сядзеў з Тамашом, перабіў іх гутарку. Платон ускочыў з месца і адчыніў дзьверы. За дзьвярыма стаяў яго бацька.
— Што-ж ты так засядзеўся тут, — дакорліва сказаў Юрка, — я чакаю-чакаю, а цябе няма. Трэ’ было-б яшчэ парадзіцца аб сім аб тым перад ад’ездам, а ты тут увесь час прасядзеў…
— Дык давайце згадзіўся, — Платон.
— Куды там давайце. Ужо людзі паехалі. Я забег сказаць, што і я еду…
Яны ўдваіх, пакінуўшы Тамаша, вышлі з рэўкому на пляц. На пляцы ўжо стаяў цэлы кірмаш фурманак. Грамадкамі між вазоў, паадзяватыя ў дарогу, з клумкамі стаялі мяшчане. У напрамку павятовага шляху адмячаўся руплівы рух. З-за мястэчка з боку таго-ж самага шляху даносіўся заціхаючы сьпеў войска.
— Бацька, — абярнуўся Платон да бацькі, — ты далёка ня едзь. Правядзі да Слоніма і варочайся. Адпрасіся — ты-ж стары…
— Ды ўжо там убачым. Буду старацца праз дзён пяць вярнуцца. А вось ты тут… Не пакінь, нябожа, мацеры; яна адна прападзе, у выпадку чаго. Не пакідай яе… Наймеце якіх пару жанцоў і сажнеце жыта, пакуль я вярнуся, — парадзіў Юрка.
Ён хацеў яшчэ дапамянуць нешта наконт гумна, — але ззаду падалі крык:
— Займай чаргу, стары!
— Юрка ўзяў каня пад аброць і ўехаў у агульную чаргу.
Платон стаў на ўзгорку з боку і глядзеў усьцяж шляху, па якім, мо’ на дзьве вярсты працягам, шэраю вужакаю віліся падводы. Густы слуп пылу, каламуцячы паветра, паднімаўся ўгору.
IV
Першыя два дні пасьля ад’езду бацькі Платон настолькі быў захоплены работаю ў рэўкоме, што да хаты паказваўся ня больш як на дзесяць хвілін, каб перакусіць, і зноў зараз-жа варочаўся ў рэўком.
Юзя гневалася на яго, злавала, што ён зусім пакінуў гаспадарку й забыў пра яе, сьвету ня бачыць за рэўкомам.
— Хай-бы ты, сынок, хоць часіну аддаў для мяне: трэба-ж парадзіцца, трэба агледзецца. Ты-ж мусіш за гаспадара ў хаце быць — бацькі няма. А табе, як чужому, няма ні мацеры, ні дому. Гэта-ж трэба так моцна ўесьціся ў сваё гэта бальшавіцтва. То-ж сьвет мо’ ня бачыў такіх шчырых і заўзятых служакаў, як ты. Няўжо табе трэба больш, як усім. Няўжо цябе царом зробяць, калі ты так будзеш старацца…
— Маці, маўчы, — на хаду закідаў Платон: — мне трэба ня больш, як усім. Мне нават зусім нічога ня трэба. Я мушу аддаць, што магу, тэй думцы, якая арудуе мною ўсё жыцьцё.
— Ах, які ты ўпарты, сынок! — пускала Юзя ўдагон Платону.
Але Платон ужо ня слухаў. Трэ’ было пасьпяшаць у рэўком і абгаварваць там пытаньне аб організацыі ўлады па ўсяму раёну.
Чырвоная армія праз кожную гадзіну аслабаняла ўсё новыя абшары краю. У кожную вёску трэ’ было пасылаць хоць па два чалавека. А іх было так мала. Шмат выдзяляла работнікаў чырвоная армія, але трэба было кожнага намеціць, куды пасылаць, на якое месца назначыць, каб ён адпавядаў яму.
Да позьняе ночы цягнуліся пасяджэньні, натужныя, нэрвовыя. Платон слабеў, таміўся і, вярнуўшыся ўночы, хутка еў і кідаўся ў пасьцель.
Толькі на чацьвёрты дзень як быццам-бы гарачка крыху спала, і Платон, пасядзеўшы ў рэўкоме да абеду, пайшоў дахаты. Ён ужо ня думаў вярнуцца ў рэўком, а рашыў другую палову дня застацца ў дому, адпачыць і разам абгаварыць з мацераю дамашнія справы. «Ды, к гэтаму», думаў ён ідучы, «павінен бацька хутка вярнуцца. Ня мусіць-жа ён ехаць бясконца… Падвязе вярстоў са сто, а там ужо зьменяць другія. Яно-б хай-бы сабе ехаў і далей, толькі стары замучыцца ў доўгай дарозе. А тут яшчэ гэта жнітво… Запраўды, што-ж маці зробіць, калі мне прыдзецца куды выехаць!»
Прышоўшы дадому, Платон мацеры не застаў: яна незадоўга перад абедам пайшла ў жытні палетак паглядзець, у якім становішчы жыта. Платон сам знайшоў яду, паабедаў і сабраўся прылегчы. Але толькі ён пасьпеў разуцца, як знадворку пачуў гутарку. Ён барджэй назад усьцягнуў боты на ногі і пабег да вакна. У сенцы якраз уходзіла маці і стораж рэўкому, Яўхім.
— Навошта ён вам? Дайце хаця паабедаць вольна, — казала расьсерджаным голасам Юзя.
— Я ня ведаю нічога. Мяне паслалі, і я прышоў. Пільна патрабуюць, — адказаў Яўхім.
«Што за ліха! Навошта я ім?» падумаў Платон, абярнуўшыся да дзьвярэй і чакаючы ўваходу Яўхіма. «Нядаўна нікога ня было, а гэта вось насьпела: дыхнуць ня могуць без мяне. Галава трашчыць — а й гадзіны нельга супачыць…»
— На, вось ты мо’ даўно ня бачыўся, дык маеш, — пераступаючы парог і паказваючы на Яўхіма, які йшоў сьледам, злосна выказала Юзя. — Чаго такі табе так пільна патрэбна там быць? Ласьне ты даўно ўжо ўдому?
— Чакайце-э… толькі, маці…
Платон узяў ад Яўхіма запіску, прачытаў і ўголас выказаў:
— Што за прымха! Надало яму прыехаць. Тут ужо нечым пахне. Пэўна якое-кольвечы экстранае здарэньне.
— Ну, ідзеце, дзядзька, скажэце, што я зараз прыду, — прамовіў ён да Яўхіма.
Яўхім павярнуўся і вышаў з хаты.
— Што гэта там? Якая такая справа, што ажно падаслалі? — пацікавілася Юзя і, пакруціўшы нездаволена галавою, дадала:
— Вунь, людзі ўжо жнуць. І наша жыта ажно шамціць — сьпелае. Трэба жаць, а то колькі яго ёсьць і тое гатова прапасьці.
Яна з хвіліну памаўчала.
— А ў мяне на бяду штосьці так пачало калоць у баку, што сагнуцца нельга… Платонка, няхай-бы ты як-кольвечы выпрасіўся на дзень да справіўся з жанцамі… Няўжо там не абыйдуцца й дня без цябе. Га?.. Ты-ж і так…
— Добра, добра… Я гэта пастараюся зрабіць… можа заўтра ўранку…
— Заўтра?! Чаму-ж ты так кажаш? Чаму заўтра? Жанцоў сягоньня трэба заладзіць, каб заўтра ўжо ўпэўненым быць… А то яшчэ дзень-другі — і жыта перастаіць, паломіцца, асыплецца… Ты зайдзі вось зараз да Міхаліны й да Алены і папрасі іх…
— Не, не. Цяпер я не магу. Я вечарам толькі вярнуся з рэўкому…
— З рэўкому… Ай, гэты мне твой рэўком омегам вылазіць, — чуць ня ўкрык вымавіла Юзя і хутка кінулася ў сені, сярдзіта стукнуўшы дзьвярыма: — Ты й бацьку выправіў, як у пекла… Паўлусь, нябось, хоць таксама рэўкомец, а глядзі, вунь, бацьку дома затрымаў… Тамаш таксама, — крычала яна ў сенцах.
Платон моўчкі абышоў мацерын крык і пасьпешна панёсься ў рэўком.
V
— Таварыш Гічка, вы ня шчыра адносіцеся да справы, дазвольце вам сказаць, — сустрэў Платона прыежджы з павету таварыш: — мы ўжо вас чакаем болей паўгадзіны. Ведаеце, што справы не чакаюць.
Платон ускіпеў ад злосьці і перш хацеў падаць адпаведную спрэчку за незаслужаную вымову, але ў рашучую хвіліну стрымаўся і змаўчаў.
— Ужо ўсе? — запытаў у Тамаша той-жа таварыш з павету. — Можа можна пачынаць?
— Яшчэ няма Паўлуся Брушкі, — адказаў Тамаш, — але ён павінен скора прысьці, так што чакаць далей ня варта.
Усе — было каля дзесяці чалавек — перамясціліся да стала, паціснуліся шчыльна адзін к другому і настаражыліся слухаць, што скажа прыежджы таварыш. Платон, абражаны раней, сеў скраю і штосьці думаў асабістае.
— Таварышы! — пачаў прыежджы таварыш, — мяне прыслалі з павету да вас, каб я тут зрабіў мобілізацыю таварышоў. У вас на мястэчка многа сілаў не патрабуецца, між тым вакола вялікая патрэба ў людзях. Не хватае людзей у павятовыя рэўкомы і рэўкомы многіх мястэчак і гарадкоў. З цэнтру націскаюць, каб давалі людзей… Вось на пасяджэньні павятовага камітэту і рашано забраць ад вас хоць-бы двох чалавек. Ну, што вы скажаце на гэта?
Нейкі час ніхто не адазваўся. Толькі падазрона адзін на другога паглядзелі. Пасьля, каб згладзіць няёмкасць, Тамаш спакойлівым голасам падаў:
— Калі, то аднаго таварыша; дваіх ніяк няможна. У нас таксама шмат работы.
— У вас-жа, вось, цэлая капэльля людзей! — выказаўся прыежджы таварыш, — што вам тут усім рабіць? Вы забываеце, таварыш, што Беларусь ня месьціцца ў вадным вашым мястэчку. Тут вы трымаеце столькі лішніх людзей, што трэба дзіву давацца, ды яшчэ супярэчыце мобілізацыі двух таварышаў. І гутаркі не павінна быць — двух таварышаў я мушу ўзяць з сабою абавязкова.
Рашучасьць з якою казаў прыежджы таварыш, ясна сьведчыла, што рашэньне ўзяць з мястэчка Маргі двух чалавек было цьвёрдым. Было дарэмна адгаварвацца й супярэчыць. Тут ішла рэч аб пастанове камітэту, аб справах рэволюцыі. Гэта адчулі ўсе, як адзін, і моўчкі выказвалі сваю згоду адпусьціць дваіх. Але каго? Прапанаваць другога, таго ці іншага, ніводзін не хацеў. Усе чакалі пропозыцыі з боку прыежджага таварыша…
— Дык вось, таварышы! — не дачакаўшыся адказу, выказаў павятовы таварыш, — нам сёньнека патрэбна выехаць. Каб ня траціць часу, намячайце кандыдатаў. Пакуль яшчэ яны зьбяруцца… Хто ў вас менш заняты й без каго можна было-б абыйсьціся пакуль што?
Рэўкомцы пераглянуліся і зноў ня ведалі, што сказаць.
— Вы-ж павінны ведаць, таварыш, — абярнуўся прыежджы таварыш да Тамаша.
Тамаш сумеўся і, каб мінуць нерашучасьць, сказаў:
— Платон Гічка і Лукаш Цяўе бадай-што лепш другіх падходзяць.
Тамаш пытальным поглядам кінуў у вочы супроціў яго сядзячаму таварышу Аўсею. Той паціснуў плячыма і змаўчаў.
— Чаму няйначай Платону? — раптам запытаў Платон, — ласьне я менш заняты за цябе? Хай скажуць таварышы. Ды да гэтага яшчэ — маё дамашняе становішча, як табе ведама… Бацька адправіўся ў абоз, а дома адна старая маці… Жнітво падасьпела…
Прыежджы таварыш чэрства паглядзеў на Платона, кіўнуў галавою і сказаў:
— Таварыш! Нам няма чаго чапляцца за розныя прычыны. Сям’я, дамашняе становішча — гэта буржуйныя забабоны, з якімі нам не належыць лічыцца. Рэволюцыя вышэй усяго. Калі вы шчыры рэволюцыянэр, вы не павінны былі-б…
— Так, я шчыры рэволюцыянэр! — узьнятым ад крыўды голасам выгукнуў Платон, перарваўшы дакорлівы монолёг прыежджага таварыша: — маю шчырасьць можа кожны з таварышаў засьведчыць. Я цэлы год працаваў падпольна, соткі разоў быў на валаску ад сьмерці. А ў гэты час бацькі бяз хлеба сядзелі. І сам я ня меў каліва дапамогі. А другія ў той час лаўнікамі служылі ў палякоў… Вы абмыляецеся, таварыш, калі кажаце так…
Ніхто нічога ня мог адказаць Платону на яго словы. «Другія лаўнікамі служылі» — то адносілася да Тамаша, які пачырванеў на твары ад Платонавых слоў. А прыежджы таварыш бачыў па мінах многіх, што яны хоць маўчаць, але спагадаюць Платону. За свой няўтрыманы выказ ён адчуваў нейкую няёмкасьць. Яму ўжо хацелася выкупіць сваю віну адказам мобілізаваць Платона, замяніўшы яго другім. І ён задумаўся, як ямчэй зрабіць адыход ад сваіх слоў.
— Ды ўжо, калі гэтак, я гатоў, — пасьля некаторай маўчанкі праказаў Платон, перабіўшы думку прыежджага таварыша. — Я ніколі ня здраджваў тэй справе, якой больш дзесяці гадоў шчыра служу, і ня здра-а-джу-у. Патрэбен ёй — бярэце. І думаць нават нікому не дазволю гэтага. Я згодзен ехаць! Думаю, што і Лукаш Цяўе зробіць тое самае.
Каб зьмякчыць настрой, таварыш з павету сказаў:
— Таварыш Гічка! Пэўна, калі ваша гэткае становішча — бязумоўна вам трэба застацца на месцы. Вас могуць замяніць другія. Я тут мала знаю ваша становішча.
— Нне-э! Ужо няма чаго далей зацягваць: я еду! Вось пайду зьбяруся й прыду.
Дэмонстрацыя Платона перабіла далейшыя гутаркі. Так ужо склалася становішча, што нельга было ні пярэчыць рашэньню Платона, ні адмяняць мобілізацыю. Трэ’ было спыніцца на тым, што ёсьць — і нарада на тым спынілася.
Платон з Лукашом пакінулі рэўком і пасьпяшылі да хаты.
На вуліцы цямнела.
VI
Платон не заўважыў, як апынуўся каля хаты. Аб тым, што абяцаў мацеры заладзіць на заўтра жанцоў, ён забыў суйздром. Яго непакоіла за мацеру. «А што, калі бацька прабудзе там яшчэ тыдняў са два? А што, калі, крый чаго, ды няшчасвце якое здарыцца?» — разважаў Платон, міжвольна прыпыніўшыся ў сваім двары. «Добра-б было, каб мне скора вярнуцца. А то ўсяк можа быць. Увойдзеш у працу — і ніяк нельга будзе яе кінуць… Не паехаць-бы? Не — гэтага нельга даводзіць. Немажліва пакінуць бязьлюдным месца, дзе патрэбна замацоўваць уладу. Запраўды, нас тут досыць і пяці чалавек. Адчыняюцца новыя абшары, сьвежыя, якія патрабуюць многа сіл і працы. Не паехалі-б знарок за людзьмі, каб ня экстраная патрэбнасьць у іх. Так! Трэба ехаць! Я мушу ехаць! Не паеду я, другі — як-жа тады быць?»
Платон рашуча ўвайшоў у хату. Маці ляжала на палку ў запечку й паціху стагнала. На прыпечку сьвірэла газьнічка.
— Што з вамі, маці? — палахліва запытаў Платон.
Юзя енкнула мацней і зацяжным, перарыўным голасам адказала:
— О-ох, сынок! Вельмі моцна ў баку закалола. Якраз назмроку пачула; перш ціха, зьлёгку, а пасьля ўсё горай і горай, а зараз — слова сказаць трудна… Скажы-ы, Платонка, — перайшла яна на другое, — ты ня стрэўся з Макаром Плеўкаю? То-о-лечкі вышаў. Ізноў прыходзіў па справе з агародамі… Прасіў перадаць табе, што ён аддзякуе, калі толькі ты зробіш што-кольвечы, каб ён мог яго на палову зжаць…
— Ах, як ён мне надаеў гэты Макар! — злосна вылаяўся Платон. — Што ён думае, пэўна, што я гандлюю савецкім правам! Бессаромны-ы! Лай-дак! Абабраў беднага чалавека і думае, што па галоўцы яго буду гладзіць…
— Казаў, ведаеш, Макар, бач, — асьведамляла Юзя сына, енчачы, — што ён ужо перагаварваў з Ладымерам Цэўкаю… Той, кажа, згадзіўся…
— Усе-э яны гэткія… Цэўкі, Брушкі-ы… Назо-ала. Момантам карыстаюцца — ня болей! А яшчэ дым пускаюць у вочы аб сваёй рэволюцыйнасьці…
Платон падышоў да вакна, паглядзеў на двор, памаўчаўшы крыху, пасьля спакойлівым голасам зьвярнуўся да мацеры:
— Матка. Ведаеце што? Я мушу сёньня ехаць у павет. Няйначай. Пастаноўлена. Вы ўжо тут як-небудзь дайце знаць гэтым жанком, каб прышлі жаць, хоць пазаўтра. А я буду прасіць Тамаша — хай пасобіць зьвязьці. Ён павінен гэта зрабіць… Ды, я думаю, бацька прыедзе хутка…
Выслухаўшы сына, Юзя разгорнілася, завойкала часьцей і пачала наракаць на Платона:
— Як табе ня сорамна, сынок… пакідаць мяне адну ды хворую… Што ты сабе думаеш… Няўжо-б ты ня вытрываў на гэты раз?.. Няхай-бы цябе абмінулі… А каб то ня было цябе, што-б тады рабілі? Эх, Платонка, і ня сорам табе рабіць так? Гэта-ж людзям на пасьмешышча будзе. Скажуць: мацеру адну пакінуў уміраць, а сам усё з гэтай рэволюцыяй… Адумайся, апамятайся…
Апошнія словы Юзі перайшлі ў балючы зацяжны енк. Платон, слухаючы яе, ня меў мажлівасьці ўсядзець на месцы і пачаў тупаць па хаце. Ён ня ведаў, чым суцешыць маці, чым даць ёй зразумець пераважнасьць спраў рэволюцыі над справамі сям’і. Побач з гэтым перад ім мігнула думка, ці не ўзваліць віну на ўвесь рэўком, які ня прыняў на ўвагу яго сямейнае становішча, але тут Платон баяўся зыйсьці з рэволюцыйнага разуменьня пытанняў. Яму здавалася, што рэволюцыянэр не павінен мець жаднае спагады. Усё, што побач рэволюцыі, то бязумоўна ніжэй яе па значнасьці. Так Платон думаў праз доўгі час свайго сьвядомага жыцьця. Дзеля рэволюцыі ён афяраваў пачуцьцём каханьня, пакінуўшы без адказу просьбу каханай дзяўчыны не выяжджаць на падпольную працу пры немцах. Дзеля ідэі рэволюцыі ён забываў бацькоў, ня ведаючы, як і што яны жывуць, як іх становішча пад палякамі. З гэткім-жа пачуцьцём Платон падаў сваё рашэньне ў рэўкоме ехаць яму першаму. Але цяпер, калі прышоў дамоў, каб сабрацца ў дарогу, і застаў хворую маці адну-адзінюткую ў хаце; цяпер, калі ў муках болю старая застаецца бяз нікога, хто правёў яе можа на сьмерць, — цяпер Платон мусіў крануцца ў непарушнасьці сваіх думак. Набягалі навеі сумненьня, зьявілася хаценьне знайсьці тую ці іншую аслабнасьць у пазывах свайго рашэньня ехаць. «А мо’ й назаўтра застацца? Няўжо нельга прапусьціць і аднэй ночы? Часта-ж бывае, што пры зборах трацяцца цэлыя дні. А ўсё-ж становішча вытрымоўвае, як-бы чакае. Ніхто ня кажа, што так добра; гэта вада, гэта недастача. Але бяз гэтага ня мінае. Ну, дазволіць, што я загадзя адзнаў гэта і не павінен-бы быў папускаць сьвядома. Ды бываюць увагі на ўсё. Бываюць сур’ёзныя ўвагі. Вось гэткая ўвага стала й перада мною. Хто можа сказаць, што мною кіруюць буржуйныя забабоны? Хто асьмеліцца западозрыць мяне ў няшчырай адданасьці справе рэволюцыі?»
Усё гусцей і гусьцей апляталі Платона гэткія думкі. Зацягвалі ў сябе, як дрыгва, зачынялі яснасьць сузнаньня.
Маці ня сціхала балюча, а ўсё зацяжней ды зацяжней войкаць і ўздыхаць; штосьці неразборна выказвала да яго, а Платон ня чуў. Яго сьвідравала пытаньне: што сказаць мацеры, чым яе суцешыць і як апраўдаць свой ад’езд.
— Платон-он! — раптам пачуў ён у дваровым вакне.
То быў Лукаш Цяўе…
Платон раптам азірнуўся да вакна і, забыўшыся аба ўсім, што думаў, адказаў:
— Я! Іду вось!
І тут-жа адзеўся ды намерыўся йсьці. Але, зрабіўшы колькі крокаў да дзьвярэй, Платон вярнуўся, падышоў да мацеры, зазірнуў ёй у твар і, бачачы, што яна бы суцешылася крыху, падумаў: «Авось, можа ды ёй лягчэй стане. Заскочу да Глытваў і папрашу каго-кольвечы зайсьці пераначаваць». Падумаў так і вышаў з хаты. Газьніцу аставіў гарэць.
— Лукаш, — пазваў ён таварыша.
— Я тут! — азваўся Лукаш.
— Пачакай толькі крыху, я яшчэ… — папрасіў Платон і стаўшы на прызьбе, прытуліўся вухам да вакна.
— Чаго ты прыслухоўваешся? — запытаў Платона Лукаш.
— Маці, брат, мая моцна занядужала; я, вось, слухаю, ці…
— Як! Калі? — пацікавіўся Лукаш.
— Сёньнека… Я прышоў з рэўкому і застаў яе лежачы… А тут яшчэ бацькі няма ўдому і я ня ведаю…
— Дык чаму-ж ты так настайваў, каб ехаць? Як-жа ты кінеш мацеру адну? Ці-ж бы Тамаш або Паўлусь, або Бэрка не паехалі?
Платон памаўчаў, стоячы на месцы: штосьці трымала яго ў двары, як прыкаваўшы да зямлі.
— Я й сам ня ведаю, што рабіць, — спусціўшы колькі часу, сказаў Платон. — Не паехаць — здрадзіш рэволюцыі, нарушыш дысцыпліну і… бачыш, як думаюць другія. А паехаць — можаш мацеру пахаваць… Каб то ведаў, што ня так сьпешна — пераначаваў-бы і заўтра…
— А мо’ ёсьць каго папрасіць, каб пасядзелі каля мацеры? — спагадваў далей Лукаш Платону.
— Няма такіх… Вось хіба адны Глытвы; я ўжо думаў зайсьці да іх… Хадзем…
Яны вышлі з двара і павярнулі направа. На вуліцы было ціха. Толькі ў рэдкіх хатах сьвірэў агоньчык; большасьць мяшчан спалі, каб заўтра з раніцы йсьці на жнітво. Дзесь у канцы вуліцы брашчэла варта й сьвістаў сьвісьцёл патруля.
Платон з Лукашом моўчкі прайшлі невялічкі кусок, мінуўшы хат са тры.
— Чакай, Лукаш, я зайду да Глытваў: яшчэ ня сьпяць, — папрасіў Платон таварыша, супыніўшыся ля чацрвёртае хаты.
Лукаш прысеў на прызьбе, а Платон пайшоў у двор.
— Я скора, — падаў з двара Платон і стукнуў дзьвярыма.
Лукаш падняўся з прызьбы і адыйшоў на вуліцу.
«Цікавы, усё-ж, гэты Платон», — разважаў ён, уваходзячы ў становішча таварыша. — «Гэткае заблытанае становішча ў хаце, а рвецца, першым пражэцца адгукнуцца на прызыў. Вось дык натура! Пашукаць! Не раўня гэтым… Каб гэткіх ды боьш! Го… Тады-б можна было сьвет перавярнуць. Столькі пэнту, адвагі! Мне — дык проста пазавідваць»…
Лукаш прайшоў некалькі разоў каля хаты Глытваў і зноў намерыўся прысесьці на прызьбе, як раптам пачуў:
— Лукаш?
— Я! — адгукнуўся Лукаш, рушыўшы йсьці.
— Дык, едзем, брат. Прузына Глытвіха згадзілася даглядзець мацеру, — заспакоеным тонам выказаў Платон. — Добрыя, ведаеш, людзі, гэтыя Глытвы. Ніякія сваякі — а заўсёды адгукнуцца, калі трэба.
Яны сьпешным крокам пайшлі ўздоўж вуліцы.
Якраз каля рэўкому Платон з Лукашом спаткалі Яўхіма. У цемнаце ночы ён пазнаў іх і абазваў:
— Таварыш Платон! Таварыш Лукаш! Гэты вы?
— Мы, — адказаў Лукаш, — а ў чым справа?
— Я сьпяшу па вас. Ужо прачакаліся. З паўгадзіны як коні гатовы.
— Прачакаліся-а! Пасьпеюць, — адказаў Платон.
Усе ўтраіх пайшлі ў рэўком. Слабое сьвятло ў вокнах быўшай мяшчанскай, управы, а цяпер рэволюцыйнага кутка мястэчка, клала сьвятляны нарыс вакна на паламаныя платы гародчыку. Раз-по-разу мігалася між вакна чалавечая цень.
— Падводчык ужо нарыхтаваўся якраз, — выказаўся Яўхім, калі яны падышлі да рэўкому, — і ў канцылярыю ня хоча зайсьці; неадступна стаіць ля каня ды вас чакае.
Яны прайшлі між нявысокага росту ў зімовай шапцы й паўшубку, з пугаю ў руках, чалавека, які штосьці парадкаваў на возе.
— Ці ня вы паедзеце са мною? — запытаў ён, калі яны прайшлі ў двор і сталі паднімацца на ганак.
— Зараз, зараз, — адазваўся Яўхім і прачыніў у рэўком дзьверы.
У рэўкоме Платон з Лукашом засталі толькі прыежджага таварыша з Тамашом. Прыеджджы сядзеў пры стале на зэдліку, а Тамаш тупаў па хаце. Чутно было знадворку, як яны вялі аб нечым гарачую гутарку, але перарвалі яе ў тую хвілю, калі прачыніліся дзьверы.
— Ну, вось і гатова. Зараз можна ехаць, — сустрэў увайшоўшых Платона, Лукаша і Яўхіма Тамаш.
— А мы ўжо тут прачакаліся; думалі, што вы ня прыдзеце, — дадаў ён.
— Дарэмна думалі, — адказаў Платон.
— Ды не бяз рацыі, — уставіў Лукаш. — Платону зусім нельга ехаць.
— Чаму? — зацікавіўся прыежджы таварыш.
— А таму, што яго маці зусім хворая. На добры лад яго трэ’ было-б замяніць другім. Я ня ведаю, чаму гэта ён так упарта…
— Выбачай, Лукаш, — пераняў Лукаша Платон: — раз ужо вырашана — значыць годзе. Рэволюцыя не павінна цярпець ад таго, што ў мяне баліць што, або ў сям’і якое няшчасьце; мы мусім аддавацца ёй да апошняй мажлівасьці.
— Я ведаю, толькі… у нас можна абысьціся. Каб то які раптоўны выпадак, калі ўсім трэба станавіцца пад ружжо, тады, я разумею, не павінна быць ніякіх адгаворак… А ў нас справа йдзе ўсяго аб двух таварышох, каторых якраз ёсьць мажлівасьць выбраць апрача цябе…
— Не, годзе, Лукаш, — настойчыва прамовіў Платон, — ты не разумееш становішча. Тут патрэбны людзі, не як людзі, а найболей сталыя, цьвёрдыя й шчырыя рэволюцыянэры. Хто ня можа расстацца з самотным жыцьцём, з яго патрэбамі, той не патрэбен на адказным месцы. Кожны момант ён можа здрадзіць і ад гэтага пацерпіць агульная справа. Вось што, таварышы! — абярнуўся Платон да ўсіх, — я толькі аднаго прашу: няхай рэўком дапаможа маёй мацеры, калі з ёю будзе кепска. Хоць пакуль бацька вернецца з абозу.
— Тамаш, гэта я даручаю табе! — абярнуўся прыежджы таварыш да Тамаша. — Рэўком павінен узяць апеку над мацераю таварыша Гічкі. Таксама павінны пасобіць і бацьком таварыша Лукаша. На тваю, Тамаш, адпаведнасьць… А цяпер — пойдзем, хлопцы. Ужо позна, а нам трэба раніцаю быць у павеце.
Усе разам рушылі ў дзьверы.
VII
У павеце Платон дастаў назначэньне ў Горадню. Некалькі разоў камітэт партыі абгаварваў яго кандыдатуру, то мерачыся даць працу ў валасным размаху, то ў павятовым. Перш пастанавіў паслаць Платона ў Слонім, разам з Лукашом, а пасьля гэта перарашыў і спыніўся на Горадні. Недастача работнікаў і вялікая патрэба ў іх заставілі камітэт пашкадаваць Платона для павету. Ды к гэтаму яшчэ прывёзшы яго таварыш даў пахвальны водзыў аб Платоне, як разумным чалавеку і, галоўнае, як шчырым рэволюцыянэры, падданым комунізму таварышу.
Атрымаўшы гэта назначэньне на другі дзень па прыезьдзе ў павет, Платон быў вельмі палішчаны гэтым высокім давер’ем да сябе з боку вышэйшае ўстановы партыі. Думкі й клопат аб хворай мацеры, з якімі ён выяжджаў і аб чым нясупынна паведваў ехаўшым з ім таварышом, разрэдзіліся, аслабелі ў сваёй натужнасьці, і пачалі згладжвацца. Платону сталі малявацца розныя пляны яго наступнай работы, заразіліся вялікія казачныя самазаданьні. Горадня, з губэрскім размахам работы, новая, амаль непачатая глеба для рэволюцыйнага будаўніцтва, самы характар яго ў гарадзкіх абставінах — узьнімалі Платона да натхненьня. Ужо ня было ніякага сумненьня ў сваіх сілах і здольнасьці. Шырокае поле абяцала выявіцца ўсёй яго шчырасьці, усяму пэнту й гарачнасьці, для якіх малы быў разьмер местачковае працы. Платон з усёй палкасьцю хапіўся за сваё назначэньне, цешыўся і разам баяўся, каб якія-колечы староньнія выпадкі не паперашкодзілі яму яго ажыцьцёвіць.
З гэтае прычыны Платон на другі дзень пасьля пастановы камітэту ня дбаў ні аб чым, толькі-б хутчэй выбраць усе належныя паперы і рушыцца ў дарогу. Ня сьнедаўшы, пасьля маласоннай, патрачанай на разважаньне й плянаваньне прадстаячае працы але памятнай для яго ночы, Платон пабег у камітэт за мандатам. Каля дзьвюх гадзін прамарудзіў там, пакуль сабраў патрэбныя подпісы. Пасьля з мандатам пайшоў за харчамі й грашамі на дарогу. Дзеля гэтага таксама змарнаваў каля трох гадзін. Утаміўся, аслаб, пазлаваў на многіх і з многімі паагрызаўся.
Пасьля свайго назначэньня Платон яшчэ шчырэй пачаў глядзець на абавязкі рэволюцыянэра і каразьлівей адносіцца да іх. Калі раніцай ён і мог дапусьціць некаторую нясьпешнасьць, то цяпер яму кожная хвіліна, кожны міг важыліся на кошт золата. Чакаючы подпісу мандату ў канцылярыі камітэту ці просячы выдачы харчоў, гневаўся на кожнага таварыша, хто не па ягонаму варушыўся за работаю. Дынамічнасьць, рухавасьць, якія даходзілі ў яго да нэрвовасьці. Платон хацеў-бы перадаць кожнаму, з кім даводзілася яму мець справу. Ён разьлічваў ноччу, што яму прыдзецца патраціць на выбарку дакумантаў і ўсяго іншага для камандзіроўкі, ну, гадзін дзьве — ня болей. А тут аказалася страта цэлага дню! Гэта вельмі яго абурыла. Платон не хацеў супакоіцца і казаў сам сабе: «Ну, я ня так наладжу работу ў сябе! Яна пойдзе ў маім ведамстве, як машына. Дзе што намерыцца мітрэнжыць яе ход — тое выпеку агнём. Тут мусіць быць рэволюцыйная рашучасьць»…
Гэту сваю самаўцеху Платон пераліў у настойную рашучасьць, калі выведаў на станцыі чыгункі, што прапусьціў цягнік, з якім меўся ехаць. Ён адыйшоў з эшалонам чырвонаармейцаў якраз у той час, калі Платон тырчэў за харчамі. «Навошта яны мне былі» — наракнуў Платон сам на сябе. «Гэта-ж — ах! — шкурніцтвам пахне! Нельга мне гэтага… дараваць… Сказаць сорамна! Там кожная хвіліна дзесяткі жыцьцяў каштуе, а я тут за кавалак хлеба й фунт цукру дні трачу. Навошта ўсё гэта? Нашто тая валакіта? два дні чакаць! Два дні — гэта-ж вечнасьць… Ці-ж магчыма іх так карысна ўжыць, як то-б я зрабіў у Горадні?»
Ад ахапіўшай яго зласьлівасьці Платон ня мог крануцца з месца і з гадзіну стаяў на станцыі. Глядзеў то ў адзін, то ў другі канец чыгункі, кідаў узрокі за лес, за горы, зьмяраў запасныя пуці — усё шукаючы цягніка, ці хоць-бы дыму, як-б сьведчыў, што гэты цягнік дзе-кольвечы гатуецца да адходу. Некалькі разоў дапаўняўся ў камэнданта станцыі, ці праўда, што чародны выйдзе толькі праз дзень. Зьмяраў у думках адлегласьць да Горадні, думаючы пра коні… У гэткім неспакойлівым, парушаючым настроі Платон адышоў ад усяго на сьвеце: як-бы ўвесь сьвет жыў для яго ў Горадні — ня тэй, бач, што была на соткі вёрст ад яго, а ў тэй, дзе будзе ён наладжваць сваю рэволюцыйную працу. Каб у гэты момант хто асьмеліўся сказаць Платону, што адна асоба наогул мала пасобіць у справе супольнай творчасьці, то ён знарок, насупроціў філёзофіі марксызму, крычаў-бы настойна, што яго асоба, як шчырага рэволюцыянэра, ня роўна другім. Сказаў-бы і падмацаваў гэта многімі прыкладамі з свайго багатага жыцьця…
К вечару, спусьціўшы гадзіны тры пасьля звароту са станцыі, Платон патрошку супакоіўся. Усё роўна яго абурэньні траціліся задарма, як гаснуць іскры ў паветры. Колькі ні злуй, колькі ні нэрвуй — цягнік пойдзе толькі на другі дзень. «Як-жа быць з гэтым часам?» выявіў сабе Платон пасьпелую ўнутры, падбіваўшую яго на абурэньне, думку. І толькі крануўся таго, як яму будзе правясьці вольным да ад’езду час, як раптам, быццам хтось жывасілам яму паднёс гэта, Платон ахапіўся ўспамінамі аб хворай мацеры. Ён здрыгануўся ад гэтае балючае раптоўнасьці, хапіўся рукамі за голаў і чуць ня ўскрыкнуў — ні-то ад сполаху за лёс мацеры, ці-то ад радасьці, што ў яго асталося столькі вольнага часу, каб можна было й наведаць яе. Як і што сталася з мацераю за гэтыя два дні? Ці выздаравела яна, ці яшчэ ляжыць хвораю? Калі ляжыць, то як там са жнівом? Пэўна, жыта перасьпела, паклалася ды травіцца гавядаю? Каб-жа бацька вярнуўся, то яшчэ-б поўбяды, а то можа і яго няма. Што-ж тады яна будзе рабіць? Ні аставацца ўдому, ні ехаць?
Гэтыя трывожныя пытаньні вострымі мячамі праразалі Платонаву душу, як расплаўленае жалеза, капелькамі падалі ў яго сэрца. Хвіля ад хвілі ён трапятаўся ўсёй істотаю ад нейкага балючага ўздрыгу, натужваў думкі кідаючы іх праз дваццацёхпяцівярстовую адлегласьць у сваё мястэчка і ловячы выабражэньнем выгляд вобразу свае мацеры. А поруч з гэтым настойная, неўкантактоўная прага, як найхутчэй апынуцца каля яе, гнала яго ў дарогу. Платону ня йшло ў голаў ні аб ядзе, ні аб некаторых яшчэ нявырашаных справах, звязаных з яго назначэньнем. Пасьпяшаючы, як перад трывогаю якою, ён аднёс паёк, атрыманы на дарогу, да Лукаша і, ня хочучы пытацца падводы, пехам пусьціўся да хаты.
VIII
Платон ня йшоў, а бег усю дарогу. Не аглядаўся назад, ня лічыў слупоў ад тэлеграфу. Уваходзіў у ляскі й пералескі, не прымячаў ні ценю, ні дрэўцаў. Спатыкаў фурманкі ці пешаходаў, бадай іх не заўважваў. Вёскі, якія стаялі пры гасьцінцы, не прыкмячаліся ім. Праз увесь час, пачынаючы з павету, Платон бачыў перад сабою жоўты пясочак ці засохшую гліну гасьцінцу. Апусьціўшы вочы, ён выбіраў гладчэйшыя мясьціны і, як заведзены калаўротак, мянціў нагамі. Тулавам падаваўся ўперад і матаў праваю рукою, як-бы разганяючы паветра, каб лягчэй было йсьці, каб скараціць дарогу. Часта дыхаў, але ўсё яшчэ недаволіўся скорасьцю хады. Платон глядзеў на час, і яму кожная хвіліна здавалася днём, а то й больш.
Прайшоўшы палову дарогі, ён страціў каля дзьвюх гадзін, а яму здавалася, што дарога адняла ў яго больш за паўдня. А чым бліжэй падыходзіў да свайго мястэчка, тым час здаваўся даўжэйшым, і руплівасьць узмацоўвалася. Пачало паколваць у баку, і тысячамі іголак парола ў пяткі ног; па скронях твару беглі рагі поту, убіраючы ў сябе пыл і робячы брудныя пасачкі на шчоках. Але Платон не зважаў, ды ня мог ён зважаць, бо ўсе думкі прыбрала да сябе хада, і ім ня было мажлівасьці адвярнуцца на другое. Уперадзе яго, як маглі захапіць апушчаныя пад простым кутом вочы, стаяў вобраз мацеры, цёмны, нявыразны, які бег ад яго, уцякаў і, уцякаючы, цягнуў яго за сабою.
Толькі на краі свайго мястэчка, пры карчме Міселя, а шэрай гадзіне Платон адняў ад зямлі вочы і аглядзеўся, дзе й што ён. Тое, што нарэшце ён быў дома, зусім недалёчка ад хаты, усё-ж не завесяліла яго і ня спыніла ў разгоне. Платон сьпяшыў роўным тэмпам, дзівячы стрэчных мяшчан.
У пяць хвілін ён перайшоў Прадоўжную вуліцу і апынуўся каля хаты. Павярнуў у двор, акінуў яго поглядам, шукаючы адзнакаў бацькавага прыезду, і, не знайшоўшы іх, зразу-ж спусьціў гэта з думак і кінуўся ў дзьверы.
Ужо ў сенцах Платон пачуў ажыўленую гутарку ў хаце. Яго сэрца забілася мацней і балючай; ахапіў жар; зараіліся страшныя мысьлі. «Ці не якое няшчасьце з мацерай?» — мігам устала перад ім вострае жудаснае запытаньне. Ён ня чуў, як адчыніў дзьверы ў хату і пераступіў парог.
— Вось і Платон! Якраз у пору! — сустрэў яго голас Кандрата Плота. — А маці ўжо думала, што ты й не наведаеш.
Некалькі жаночых галасоў падмацавалі яго словы.
— Чаму, што? — запытаў Платон, шукаючы вачыма маці.
Юзя, якая сядзела на палку ўзапечку, раптам загаласіла наўзрыд.
— Мама, мама, чаго вы? У чым рэч? Вам цяжка? Вы… Даруйце, што не застаўся, я мусіў ехаць, я павінен быў ехаць… — кінуўся яе суцяшаць Платон.
— Платонка-а мой, сынок мой. Мне мо’ й нічога, я буду жыва… Але… На-ашага бацькі-ы няма ўжо-о. Памёр пад Ваўкавыскам ад тыфусу… Вось Кандрат сам бачыў… Што-ж я цяпер буду адна рабіць?.. Хоць ты ня едзь, хоць ты… Нашто табе больш за ўсіх…
Юзя не магла выгаварыць і апусьцілася на пол, стукнуўшыся моцна локцем аб печ.
Платон ня мог падтрымаць яе. Цяжкая жаласьць раптам спараліжавала ўсе яго сілы. Ён апусьціў моўчкі голаў і спагадліва праказаў:
— Вось табе й раз!