Засценак Малінаўка/Частка першая

Засценак Малінаўка/Частка першая Раман Аўтар: Аркадзь Чарнышэвіч 1964 Крыніца: https://knihi.com/Arkadz_Carnysevic/Zascienak_Malinauka.html

Засценак Малінаўка/Частка другая →

Прапануем да спампаваньня!

Засценак Малінаўка ляжаў на поўдні былога Слуцкага павета, дзе канчалася поле і пачыналіся балоты Палесся. Ворная зямля ў малінаўцаў была напалову слуцкая — тлустая і ўраджайная, напалову палеская — пустая і пясчаная. Усе палеткі пачыналіся з паўночнага боку слуцкай зямлёй і паступова канчаліся на поўдні жоўтым пясочкам.

Сенажацяў паблізу засценка не было. Усе сенажаці ў «чорта ў лазе», у самым Палессі, вёрст за пятнаццаць ад Малінаўкі. Зваліся яны Воля. «Волі», праўда, хапала, але была яна бясконцым балотам, гіблым і топкім. Расла на ім асака-разун — жывёла не хацела есці.

Твань на Волі была такая, што ў мокрыя гады не ўлезеш ні з касой, ні з граблямі. Косіш тую асаку, а яна адразу на ваду лажыцца — як яе высушыць? А бывала і так, што высахне сена, толькі б яго зграбаць, а дождж як ліне, дык падплыве ўсё. Вось табе і накасіў... Зусім бы дрэнна было малінаўцам з пошарам, але яны навучыліся сеяць канюшыну. Першы пасеяў яе Юстынь Сташэвіч. Нагараваўся, пакуль вырасла, пільнаваў свае нівы і дзень і ноч. Ведама, на ўсіх нівах папар, а на яго — канюшына. Больш за палову пасеваў стравіла вясковая скаціна, ды яшчэ папрокаў колькі пачуў.

Аднак калі паглядзелі малінаўцы, якія спраўныя ды гладкія сталі коні ў Юстыня, як добра ядуць каровы нават жытнюю салому, калі ператрасеш яе з канюшынай, то самі кінуліся шукаць насенне і сеяць канюшыну. Не хапала ў Малінаўцы і пашы. Каб не куплены лес, які зваўся Маргі, зусім хоць ваўкамі вый. Паша ў Маргах таксама была нікчэмная і ад засценка далёка. Як паходзяць каровы цэлы дзень, дык усё малако растрасуць і дадому варочаюцца з пустымі вымямі, ды яшчэ галодныя, не раўнуючы, як сукі. Пустазелле з-пад ільну ды пшаніцы жаруць, аж давяцца, а пойла толькі падавай, па цэбру выжлукцяць.

Аднак жылі малінаўцы нельга сказаць каб вельмі дрэнна. Хто меў паўвалокі зямлі, зусім за пана сябе лічыў. Не гаравалі і тыя, што мелі па чвэрці, хоць і тыя і другія з лапцей не вылазілі. Затое гаравалі трацячнікі, што мелі па трацяку паўвалокі. Хлеба ледзь да каляд хапала, і то папалам з мякінай. На падаткі, на іншыя расходы трэба было шукаць капейку збоку, а яе не вельмі лёгка было знайсці.

Сам засценак стаяў сярод чыстага поля. Ні лугавіны, ні гайка, ні ручайка паблізу. Да самага Слуцка кусціка не ўбачыш, хіба толькі могілкі прамінеш ды дзесяць сёл праедзеш па вярсце кожнае. Адным канцом засценак прыткнуўся да шляху, што вёў з Палесся да Слуцка. Вуліца праходзіла такою лагчынаю, што вясной у час паводкі рабілася як рака. Вада ў іншыя гады даходзіла не толькі да хат, але пападала і ў хаты, залівала скляпы. Таму і гразі хапала ад марозаў да марозаў. Абы прайшоў дождж, дык на вуліцы рабілася такая калатуша, што к суседу не выйдзеш іначай, як па загуменнях.

Будынкі ўсе старыя, бацькоўскія ды дзедаўскія. Стрэхі гнілыя, і, каб не ліўся за шыю дождж, малінаўцы кожную восень ладзілі іх і засыпалі кастрыцай.

Вечарамі зімой збіраліся малінаўцы да каго-небудзь на вячоркі, бесперапынна курылі і рэзаліся ў карты — у воза або ў дурня. Жаночае жыццё было зусім беспрасветнае. Ад цямна да цямна — гаспадарка: свінні, авечкі ды каровы, цабры, чыгуны ды вёдры. Трэба абмыць і абшыць сям’ю, а вечарам аж да поўначы прасніца, пад вясну кросны, а вясной ды летам і гаворкі няма: толькі за касу не бралася жанчына, усё астатняе ляжала на яе плячах. Таму і старыліся жанкі без пары. Пакуль дзеўка, дык за матчынымі плячыма цвіце ды ружавее, а як пайшла замуж, дык праз два-тры гады не пазнаць. Мабыць, аднае толькі ўцехі і было ў іх жыцці — у вялікае свята ў царкву схадзіць. Абуе чаравікі, у якіх вянчалася, надзене новую спадніцу і клыпае да царквы. Мо не так богу памоліцца, як маладосць успомніць, сябровак сустрэне, нагаворыцца ад душы...

Мужчыны малінаўскія былі не вельмі багамольныя, у царкву хадзілі рэдка, але споведзі ды прычасця не прапускалі. Бязбожнікам лічыўся малады Сташэвіч, Юстынеў сын Андрэй. Аднак на споведзь хадзіў і ён аж датуль, пакуль не пасварыўся з папом Сулкоўскім. Гэта быў адмысловы поп: карцёжнік-махляр і сам і яго матушка. Акрамя таго, гэты поп любіў жанчын, гарэлку, ездзіў вярхом, як сапраўдны драгун, танцаваў і спяваў, як артыст. У яго была палюбоўніца — пакаёўка ў маёнтку Чыжэвічы. Ён хадзіў да яе начамі, але не цераз мост: летам — уброд цераз раку Случ, а зімой — па лёдзе. Па-першае, так было бліжэй; па-другое, на мосце можна было з кім-небудзь сустрэцца, бо месца тое было бойкае, рух на дарозе не спыняўся і ўночы.

Вось да гэтага папа і трапіў аднойчы на споведзь Андрэй Сташэвіч.

— Ну, чым грэшан? — запытаў яго поп.

— А нічым, бацюшка,— адказаў Андрэй.

— Ты, мярзотнік, нічым не грэшан? — зашыпеў поп.— Ты не грэшан? Ды пра цябе, шэльму, уся парафія ведае.

— Я, бацюшка, нічога не ўкраў, нікога не забіў...

— Маўчы, ерацік...— пачаў поп, але не кончыў.

— А вы, бацюшка,— перабіў яго Андрэй,— у Чыжэвічы да свае Юлькі ўсё яшчэ па лёдзе ходзіце ці праз мост? Па лёдзе цяпер страшна, праваліцеся ў апраметную...

Справа была вясной, перад вялікаднем. Андрэй меў рацыю, калі гаварыў так: лёд быў і сапраўды слабы. Поп вылупіў вочы, а Андрэй павярнуўся і пайшоў з царквы.

Поп, вядома, мог бы пакараць Андрэя, але ён сам меў столькі грахоў, што пабаяўся крануць гэтага свавольнага шляхцюка. Баяўся поп і другога: Андрэй са сваімі накольнікамі мог падпільнаваць яго і вынесці ад Юлькі без споднікаў. Абмежаваўся тым, што паскардзіўся бацьку.

У сенакос усе малінаўцы адпраўляліся на сваю Волю. Пажылыя з косамі, граблямі і харчамі ехалі на калёсах наўкруг за пятнаццаць вёрст, а моладзь ішла напрасткі цераз раку і балота. Напрасткі было напалову бліжэй. Сюдой, калі замярзалі рака і балота, вазілі дамоў сена.

Малінаўцы звычайна спыняліся на грудку сярод балота. Грудок той яны празвалі Станавіскам. На Станавіску рос лясок, таму дроў хапала. Там жа быў і калодзеж, хоць неглыбокі, але з даволі смачнай вадой, якая не вельмі аддавала балотам. Тут рабілі буданы з лазовых прутоў ды сена і былі тыдні два-тры, а то і больш, уважаючы на надвор’е.

Кожны малінавец браў на сенажаць двое нагавіц. Вечарам, прыйшоўшы на Станавіска, ён здзяваў мокрыя, надзяваў сухія, а мокрыя сохлі да будучага вечара.

Быў у Малінаўцы Ладымер Некрашэвіч — ляснік. Яму далі мянушку Баран-Заяц за тое, што ён меў нейкую ламачыну-стрэльбу і, прыйшоўшы з абходу, хваліўся:

— Ну, браткі, сёння забіў зайца, але ж як барана!

Паміж Некрашэвічамі і Нарбутовічамі з даўніх часоў цягнулася нейкая варожасць. Ладымер Некрашэвіч і Лявон Нарбутовіч не ведалі, з чаго яна пачалася пры іх дзядах ці прадзедах. Яны жылі па суседству, але ў хату адзін да аднаго не заходзілі. Гэта, аднак, не перашкаджала ім вітацца пры сустрэчах, даваць «памагай бог», гутарыць, жартаваць, курыць з аднаго капшука. Па сутнасці, яны нічога не мелі адзін да аднаго, але варожасці, якая перадалася ў спадчыну абодвум, забыць не маглі. Вось на гэтай глебе і зрабілі забаўку Андрэй Сташэвіч са сваім пляменнікам-аднагодкам Тамашом, таксама Сташэвічам. Абодва былі добрыя зухі і сябравалі моцна, хоць адзін быў дзядзька, а другі пляменнік. Аднойчы яны прыйшлі да Станавіска раней за ўсіх, знялі з галіны сухія Ладымеравы штаны, вымачылі іх, выпацкалі ў балоце і павесілі на старое месца. Хутка пачалі збірацца людзі. Прыйшоў і Ладымер. Ён, вядома, адразу кінуўся да сваіх нагавіц, але, убачыўшы, якія яны, загарэўся, як агонь.

— Хто гэта браў мае сухія нагавіцы?—крыкнуў ён.

— Не ведаеш, хто? — адказаў яму Андрэй.— Лявон Нарбутовіч.

— Сукін жа ён сын! — закрычаў Ладымер.— У што ж я цяпер перамянюся!

— Не ведаеш, што рабіць? — падбіў яго Тамаш.— Як прыйдзе на Станавіска, дык выхвашчы яму морду гэтымі нагавіцамі.

— Я так і зраблю! — Ладымер быў чалавек рашучы і гарачы.

— А сам яго сухія надзень,— дадаў Андрэй.

— А добра ты кажаш! — узрадаваўся Ладымер.

Ён надзеў Лявонавы нагавіцы і пачаў чакаць. Лявон затрымаўся на рабоце, а хлопцы не трацілі дарма часу і давялі Ладымера да белага калення.

Лявон вярнуўся самы апошні і не паспеў адсапціся, як падышоў Ладымер з мокрымі нагавіцамі ў руках.

— Лявон, што гэта? — запытаў ён, паказваючы на нагавіцы.

— Дурны Баран-Заяц! Нагавіцы!

— Ага! Значыцца, нагавіцы! — закрычаў Ладымер і, размахнуўшыся, пляснуў імі па твары беднаму Лявону.

Лявон не ведаў прычыны, не разумеў, у чым справа, але не такі ён быў чалавек, каб не даць здачы. Ён сунуў Ладымеру кулаком у зубы, і адразу ж абодва ўчапіліся адзін за аднаго. Праз хвіліну яны качаліся па зямлі, а прысутныя заходзіліся ад смеху.

Першы ўстаў Лявон. Ён быў яшчэ ў мокрых нагавіцах і спяшаўся пераапрануцца.

— Пачакай, я табе яшчэ наўскладаю! — прыгразіў ён.

Але як залямантаваў ён, убачыўшы мокрыя нагавіцы замест сухіх! Ён рынуўся на Ладымера, як раз’юшаны бык. Ладымер зразумеў, што тут непярэліўкі, і схапіў граблі.

Толькі назаўтра ўвечары мужчыны даведаліся, хто іх звёў. І гэтая бойка канчаткова знішчыла ўсю іх былую варожасць. Яны нават пасябравалі і збіраліся наўскідаць па карку Сташэвічам, але збаяліся. Крані гэтакіх прайдзісветаў, дык родным дзецям рады не будзеш.

З таго часу Лявон надоўга затаіў злосць на абодвух Сташэвічаў.

А легкадумны Ладымер хутка пра ўсё забыўся і сам смяяўся з гэтага выпадку.

Непрывабны быў засценак Малінаўка, цёмна і нецікава жылі ў ім людзі, але летняй парой ён здалёк кідаўся ў вочы. Слуцкія сады! Кожны малінавец меў невялікі садок, дзе абавязкова былі і антонаўкі, і бэры, і некалькі ранніх гатункаў яблык і груш. Каля кожнай хаты стаяла бяроза, гэта каб вясной быў свой сок; на прыгуменнях у кожнага гаспадара раслі ліпа, клён або таполя, часамі — дубок. А на завулічных агародах, бо малінаўцы жылі па адзін бок вуліцы, уздоўж усіх платоў густа рос вішняк і сліўняк. Вось таму засценак здалёк і нагадваў прыгожы гай сярод поля, да якога цягнула ў гарачы летні дзень. Не дзіва: пахілыя малінаўскія будынкі летам не відны былі з-за садоў. Хапала тут і птаства. Пад стрэхамі ляпіліся ластаўкі, вераб’і, у дуплах вяліся шпакі, якім рабілі і шпакоўні. Малінаўцы птушак любілі, і тыя адчувалі гэта, бо вілі гнёзды нават у кустах парэчак і агрэсту. А на дзвюх вялізных таполях, што раслі на абодвух канцах вуліцы, як вартаўнікі, стаялі на буслянках буслы. Вось гэта і было тое прыгожае і прывабнае, што адрознівала Малінаўку ад іншых вёсак.

Падзеі, якія адбываліся ў краіне, абыходзілі Малінаўку бокам. У тое лета 1903 года малінаўцы не ведалі ні пра рэвалюцыю, якая нарастае ў краіне, ні пра вайну, якую рыхтуе царскі ўрад на Далёкім Усходзе. Інтарэсы малінаўцаў не выходзілі за межы засценка. Хапала ім і сваіх дробных клопатаў, свае асабістае бяды. Кожная вестка з вялікага свету, якая нейкім чынам трапляла ў вушы малінаўскай шляхце, успрымалася ёю як хлусня. Яны нават не ўяўлялі, што недзе ёсць іншае жыццё.

РАЗДЗЕЛ ПЕРШЫ

Стары Юстынь Сташэвіч раптам адчуў, што змарыўся. Іменна раптам. Уклаў у сцірту апошні сноп, і калі разагнуўся — пацямнела ўваччу, млявасць і слабасць прайшлі па ўсім целе і спыніліся ў грудзях каля сэрца.

— Тата, злазьце! — гукнуў з тока Андрэй.

Юстынь не адказаў. Не хапіла сілы і на гэта. Сеў на снапы, і было толькі адно жаданне: легчы. Доўга ляжаць і не варушыцца. «А хто ж ляжыць у такую пару...— дакараў ён сам сябе.— Снапы на полі... Сухія... сухія снапы...» Ён паволі падняўся з месца, хістаючыся, намацаў нагою драбіну і пачаў злазіць. Не думаў, што злезе. Кружылася ў галаве, і ў вачах было мутна. «Палячу на дол...» Калі ступіў на ток, у вачах пачало прасвятляцца, але млявасць усё яшчэ разлівалася ў грудзях. Ён прыхінуўся плячыма да сцірты, бо адчуваў — падагнуцца ногі, не ўстоіць.

Андрэй паглядзеў на бацьку доўгім позіркам.

— Што з вамі, тата? Захварэлі?

— Ды не... Што ты выдумляеш...— стары крыва ўсміхнуўся і раптам злосна дадаў: — Выводзь каня, ехаць трэба...

Ён падхапіўся з месца, зрабіў некалькі крокаў да варот, потым схапіўся рукамі за грудзі і пачаў валіцца на дол. Андрэй не спускаў вачэй з бацькі. Ён падхапіў яго на рукі і панёс у хату. Нёс і адчуваў, як вяне бацькава цела.

Дома была толькі маці.

— Божачка! — закрычала яна.— Што з ім?

— Захварэў.

Андрэй палажыў бацьку на ложак, і той нібы чакаў гэтага. Расплюшчыў вочы і прашаптаў:

— Вады, мой сынок...

Старая Аксеня, Юстынева жонка, ужо несла кубак вады. Юстынь узяў яго абедзвюма рукамі і пачаў прагна піць, разліваючы ваду на грудзі. Тады зноў лёг і сказаў ледзь чутна:

— Замарыўся...

— Можа Гарасіма паклікаць? — запытала маці.

— К чорту Гарасіма,— адказаў Андрэй.— Да Крываблоцкага паеду.

— Па снапы едзь... Сухія снапы... Дождж будзе...

Андрэй ужо не чуў гэтых слоў. Ён выпраг з калёс старую чорную кабылу, якую даўно ўжо было пара прадаць каналупам, пусціў яе пасвіцца на прыгуменні, а сам завярнуў каня і паехаў у Чыжэвічы, да якіх было не больш за вярсту. У гэтым сяле жыў Марцін Крываблоцкі, колішні ротны фельчар. Гады тры назад ён адслужыў у арміі і цяпер жыў з жанатым братам.

Ён і дома быў за фельчара, ахвотна лячыў хворых ва ўсіх навакольных вёсках. Платы не браў, таму кожны пацыент або яго родныя частавалі Марціна, і без гарэлкі, вядома, не абыходзілася. Гэта Марцін прымаў як заслужанае і з цягам часу прывык да чаркі. Па гэтай прычыне Андрэй, перш чым заехаць да фельчара, спыніўся каля Казіміра Арлоўскага. Арлоўскі меў краму, прадаваў гарэлку, быў сядзельцам. Дом яго пад ацынкаванай бляхай відзён быў здалёку, адкуль бы ні пад’язджаў да Чыжэвічаў. Сядзіба шырокая і доўгая, уся пад садам. Свіран прасторны, хлявы — як шклянкі, з жоўтай сасны. Гумно на двое варот — не гумно, а гмах.

Андрэй сустрэў Арлоўскага на ганку. Гэта быў высокі худы чалавек, крыху сутулы, з вялізнымі жылаватымі рукамі. Ён здаваўся няшчасным арыштантам, які не мае кавалка хлеба, каб напхаць падцягнуты, як у выжла, жывот. Ніхто не мог падумаць, што гэтая доўгая жардзіна трымае ў сваіх жылаватых руках не толькі Чыжэвічы, але і ўсе навакольныя вёскі, што сам пан Крупскі пазычае ў яго грошы.

З дзяцей у Арлоўскага асталася толькі адна дачка Адэля, дзяўчына нішто сабе з выгляду, толькі ўжо стараватая, каб стаць жонкай маладога шляхцюка. Акрамя таго, гаворка яе была нейкая птушыная, яна не то картавіла, не то прыкідвалася, што картавіць, і, мабыць, лічыла, што вельмі хораша гаворыць. Аднак галоўная бяда была тая, што яна вучылася ў гімназіі. Каму з засцянковых гаспадарскіх сыноў спатрэбілася б такая жонка! Ажаніся ды бяры ёй наймічку. І панскія сыны да яе не сваталіся, бо Арлоўскі быў усё-такі не пан, і Адэля старылася ў дзеўках. Андрэй добра ведаў гэтую дзяўчыну. Гады чатыры назад ён, васемнаццацігадовы юнак, убачыў яе на вечарынцы і закахаўся. Нядоўга цягнулася тое каханне. Адэля хутка паставіла Андрэя на месца. А ён быў не такі хлопец, каб хутка забыць знявагу.

Чатыры гады — немалы час. Цяпер Адэля глядзела на Андрэя іначай, рабіла ўсялякія захады, каб вярнуць мінулае, але Андрэй ужо быў не той.

— Дзіўна, дзіўна,— прамычэў Арлоўскі.— Я пузні свят вас не сустракаў, пане Сташэвіч. — Голас яго скрыпеў, як сухая асіна, калі яе хістае вецер. Арлоўскі любіў устаўляць у гаворку польскія словы, любімае было — «пузні» (пасля, пазней).— Заходзьце ў хату,— запрасіў ён, адчыняючы дзверы.

— Мне, пане Арлоўскі, няма часу.

— Нічога, на адну хвіліну.

Андрэй зайшоў і выняў кашалёк.

— Бутэльку казённай, пане Арлоўскі.

Арлоўскі ўзяў грошы і пайшоў у другую палавіну хаты. У гэты момант у пакой увайшла Адэля. «Чорт цябе нясе»,— ледзь не плюнуў Андрэй.

— А я вас па голасе пазнала,— сказала яна.— І нашто вам гарэлка спатрэбілася ў будні дзень? — яна ўсміхнулася і дадала: — Ага! Сёння ж субота! Напэўна, у сваты сабраліся?

— Сабраўся,— адказаў Андрэй.

— А да каго, калі не сакрэт?

— Сакрэт.

— Ведаю я ваш сакрэт! Да Ганны Асіеўшчанкі... Ах, Андрэй, Андрэй... Каб вы не былі такі ганарысты...— Яна не дагаварыла.

Стары Арлоўскі прынёс гарэлку. Андрэй запхнуў бутэльку ў кішэню і развітаўся.

Марціна ён застаў дома. Гэты чалавек заўсёды быў гатовы ў дарогу, абавязкова ў гімнасцёрцы зелянковага колеру, падпяразаны шырокім салдацкім рамянём. Рыжыя пракураныя вусы тырчалі ўгару, і ўвесь ён з выгляду нагадваў фельдфебеля. Сёння Марцін быў яўна не ў гуморы.

Убачыўшы Андрэя, Марцін ажывіўся.

— Ведаю, чаго прыехаў! Бацька ці маці?

— Бацька, Марцін.

— Што з ім такое?

Андрэй расказаў, і Марцін пачаў збірацца.

— Што маю, то вазьму з сабой, а чаго не маю, таго не маю.

Калі прыехалі, бацька ляжаў на ложку бледны і схуднелы.

— Мама,— сказаў Андрэй.— Вы тут падрыхтуйце, што трэба.

Старая Аксеня кіўнула: яна ведала, што трэба рыхтаваць.

— Марцін,— звярнуўся Андрэй да фельчара,— пакуль ты агледзіш бацьку, я воз снапоў з поля ў гумно перакіну. Тут блізка, я хутка ўпраўлюся, а тады цябе дамоў завязу.

— Едзь.

Андрэй завярнуў каня і паехаў па снапы.

«Жыццё,— думаў ён.— Бацька захварэў, можа, богу душу аддасць, а сын, замест таго, каб каля ложка пастаяць, па снапы едзе».

Ён рашуча завярнуў каня, хвастануў яго пугай і паехаў назад. Нарбутовіч сустрэў яго на пары калёс. На пярэдніх ехаў сам, на задніх — жонка. Ён усміхнуўся хітрай, злараднай усмешкай:

— Забыўся нешта?

Андрэй сціснуў зубы і не адказаў. Другі раз не стрымаўся б, злез бы з воза і даў па карку.

Маці смажыла сала і кілбасу. Яна здзівілася, калі сын увайшоў у хату.

— Так скора вярнуўся?

— Вярнуўся.

Марцін абслухваў бацьку і маўчаў. Андрэй сеў пры стале і задумаўся. Марцін тым часам даў старому парашок і сказаў:

— Паляжаць трэба, дзядзька Юстынь. Тут не так хвароба, як гады.

— Паляжаць...— ледзь чутна сказаў стары.— А снапы сухія... Заўтра нядзеля...

— Уночы буду вазіць, тата.

— Грэх, мой сынок.

— Працаваць не грэх,— зазначыў Марцін. — Красці грэх.

— Жыта сеяць трэба... Які з цябе сявец. Калі што якое, папросіш Яна. Ён добры сявец... І рука ў яго лёгкая. Сташэвічы ўсе такія... Кодла адно.

— Кінь ты! — абурылася Аксеня.— Як толькі лёг, дык адразу пра смерць гаворку завёў. Людзі і хварэюць і папраўляюцца. Сам і ляжаў і ўставаў.

Стары хацеў нешта сказаць, але павярнуўся тварам да сцяны і супакоіўся.

— Пасля парашка будзе спаць,— сказаў Марцін.

За чаркай разгаварыліся.

— Паехаў я па снапы, Марцін, і падумаў: жыццё, каб яно прахам пайшло... Бацька хворы ляжыць, а сын павіннасць адбыў — фельчара прывёз, ды сам па снапы паехаў, бо іх, бачыш, можа дождж намачыць... А што бацька можа памерці без яго, дык гэта глупства... Бацьку слова вымавіць цяжка, а ўсё пра снапы гаворыць ды яшчэ пра сяўбу... Звярэем мы на гэтых гаспадарках, чарсцвеем.

— Не тое, Андрэй. Жывы пра жывое думае, а як жа іначай! Іначай нельга. Кажаш, што бацька пра снапы гаворыць ды пра сяўбу... А думае ён не пра іх! Ён пра цябе думае, Андрэй. Вось, думае, памру я, а сын яшчэ гаспадаром не быў — як жыць пачне, гаспадарку весці? Значыць, думае ён не пра смерць, а пра жыццё.

Калі кончылі бутэльку, Марцін такі добра захмялеў, бо Андрэй выпіў не болей як дзве чаркі. Выйшлі на двор, і тут Марцін сказаў:

— Ты, браце Андрэй, не вязі мяне. Сам пайду.

— Што ты, Марцін! Можа пра мае снапы думаеш?

— Не. Я люблю прайсціся адзін, калі ў галаве мухі лётаюць. Тады, брат, і думак — як тых мух. Адкуль яны бяруцца — ліха іх ведае. Такое ў галаве, што аж сам дзівішся. А ты снапы вазі, не глядзі на грахі. Вакол грахі. І мы яшчэ не самыя грэшныя на зямлі.— Ён кіўнуў галавою, нібы хацеў прагнаць з яе нешта прыкрае.— Вось што я табе скажу, Андрэй. Не сказаў бы другому, а ты вытрымаеш. Не такі ты чалавек, каб не вытрымаць. Бацька твой не ўстане. Аджыў ён на гэтым свеце.

Гэтыя словы кальнулі Андрэева сэрца. Бацьку ён любіў і не думаў пра яго смерць.

— Ну от, я табе і сказаў. А цяпер бывай, Андрэй. Пайду я.

Марцін развітаўся і пайшоў.

Сонца ўжо хілілася да захаду, калі Андрэй адзін на пары калёс паехаў па снапы. Ёсць асаблівая прыгажосць у полі, калі яно ўжо не шасціць калоссем, але яшчэ не зусім апусцела, бо бабкі стаяць у рады на кожнай палосе, нібы вартавыя.

Андрэй не помніў, як наклаў і прывёз у гумно першыя два вазы. Снапы скінуў проста на ток.

Сястра Алена была ўжо дома. Яна прыйшла з поля, дзе жала авёс, і цяпер вячэрала. Андрэй падышоў да бацькі. Ён не спаў. Ляжаў спакойна, але дыхаў цяжка.

— Андрэй, сынок... снапы...

— Перавязу, тата,— супакоіў Андрэй.— Перавязу!

— Вось што, Алена. Сёння паможаш мне снапы вазіць, — сказаў ён сястры.

Алена ўзлавалася:

— Па-твойму, мне адпачываць не трэба. Каменная я. Цэлы дзень, сагнуўшыся, адна, каб ад людзей не астацца... Ледзь ніву кончыла.

Андрэй са спачуваннем зірнуў на сястру.

— Кончыла ніву? Ну, малайчына! А я нават не спадзяваўся... Тата кажа, што дождж будзе, а ён ніколі не памыляўся. Ведаю, што змарылася ты... Пакуль не сцямнее, адпачні, адзін паеду яшчэ раз, а потым, як хочаш, памажы. Класці і ўціскаць сам буду, а ты толькі за другім возам ісці будзеш, пільнаваць, каб не перакуліўся. Упоцемку, сама ведаеш, адзін двух вазоў не дагледзіш.

Спачувальны і ласкавы тон супакоіў Алену. Яна была рада, што брат пахваліў. Праўда, яна не апошняя работніца ў засценку. І то сказаць, хто можа з ёю справіцца! Не толькі на полі. Хто танчэй і хутчэй спрадзе? А пасадзі яе за кросны! Няхай другая паспрабуе выткаць абрусы і коўдры ў шаснаццаць нітоў! А яна не памыліцца, не зблытае.

— То паедзем разам,— сказала яна.

Як толькі прывезлі першыя вазы, у гумно зайшоў пляменнік Тамаш Сташэвіч, каб ісці з Андрэем у Жывіцы — засценачак за вярсту ад Малінаўкі. Там мелася быць вечарынка.

— Эй, Андрэй! — гукнуў ён.— На вечарынку спознімся.

— А я не пайду, Тамаш.

— Чаму?

— Бацька хворы, снапы вазіць трэба. Ты ж, напэўна, свае звазіў?

— Звазіў. Мы з бацькам. А ты што, з Аленай?

— Нязручна аднаму ўночы з двума вазамі.

— Вядома, нязручна... Слухай, у цябе ёсць у што пераапрануцца?

— Навошта табе?

— Паеду з табою па снапы, а я ж на вечарынку сабраўся.

— Здурнеў...

— Чаго там здурнеў! Без цябе я не пайду.

Гэты штукар быў шчыры сябар, і ў Андрэевай душы разлілося нейкае цяпло. А Тамаш тым часам скрывіўся, зрабіў няшчасны, жабрацкі выгляд і, павярнуўшыся да Алены, сказаў:

— Мо б вы, цётачка, падарылі мне якія старыя нагавіцы і світку? Падарыце голаму ды босаму.

Ён падняў дзяўчыну і кінуў у салому.

— Я табе пакажу, пляменнічак, як з цёткаю жартаваць,— сказала Алена.— От яшчэ і аплявуху дам!

— Гэта вы, цётачка, свайго Юзіка Грома так пачастуйце. Ён даўно яе чакае...— Тут ён перамяніў тон і сказаў, як нічога не было: — Праўда, прынясі, Алена, пераапрануцца. Якая ты памочніца Андрэю?!

— Ідзі, Алена! — загадаў Андрэй.

Цэлую ноч вазілі снапы. Перавезлі апошнія, калі ўсходзіла сонца. Спяшаліся прыехаць дадому, пакуль спяць засцянкоўцы, а то коса глядзець будуць: бязбожнікі. Не забыліся яшчэ малінаўцы, як спавядаўся Андрэй у папа Сулкоўскага. Як толькі ўз’ехалі на прыгуменне, Тамаш пачаў непакоіцца:

— Скінеш без мяне, Андрэй, а я хутка пераапрануся і дамоў. Няхай бацька пасварыцца, што да відна на вечарынцы быў, а не што перад святым днём снапы вазіў.

Сонца ўзышло яснае і чыстае на светлае блакітнае неба. Раніца была сухая. Нідзе ні расінкі: ні на траве, ні на лісці.

Пакуль маці гатавала снедаць, Андрэй прылёг адпачыць. Спытаў у маці: — Як тата?

— Нічога... Я парашок яму дала.

Калі маці разбудзіла Андрэя, ён не разумеў, вечар гэта ці раніца. Пад вокнамі шасцеў бэз, гойдалася і шумела бяроза. Аднекуль здалёк адгукваўся гром.

Бацька ўсё спаў. Андрэй падышоў да старога, і жаль сціснуў яго сэрца: бацька ўжо госць у сваёй хаце. Чалавек, які даў яму жыццё, які ніколі не думаў пра яго дрэнна, нават ніколі не сварыўся. Ён толькі глядзеў на сына дакорлівымі вачыма і гаварыў: «Эх, мой сын... У каго ты ўдаўся? — І ў задуменні адказваў: — У дзядзьку Яўхіма. У маладосці такі ж самы быў. А чалавек не благі... Нашто казаць. Наша кодла, Сташэвічава...»

Пакуль снедалі, на дварэ ўзняўся шалёны вецер. Навісла хмара, грымнуў гром, і буйнымі кроплямі забарабаніў у вокны дождж.

Стары Юстынь прачнуўся. Узняў галаву, прыслухаўся і ў знямозе заплюшчыў вочы.

— Дождж... А снапы...

— Снапы ў гумне, тата.

— У гумне?

— У гумне. Управіліся да дажджу.

— Хваліць бога.

РАЗДЗЕЛ ДРУГІ

Лявон Нарбутовіч быў чалавек злапомны і помслівы. Ён не мог забыць таго, як праз Андрэя Сташэвіча і яго пляменніка Тамаша біўся на Волі з Бараном-Зайцам. Аж пакуль не кончыўся сенакос, малінаўцы ратоў не стульвалі. Як хто з суседзяў паб’ецца ці пасварыцца, дык і цяпер гавораць: сашчапіліся дурні, як Лявон з Ладымерам. Прымаўку зрабілі, шэльмы.

Таму, вядома, Лявон і зацікавіўся, па якой гэта прычыне Андрэй на парожнім возе з поля паехаў. І твар яго быў аж страшны. Не з дабра, не з дабра!

Вечарам Лявон уведаў, у чым справа, і не то каб узрадаваўся, але неяк усцешыўся. Не таму, што захварэў стары Юстынь. Зусім не таму. Старога Юстыня ў засценку паважалі, нават параіцца да яго прыходзілі. Нарбутовіч таксама нічога не меў да старога Сташэвіча. А от сынок-шыбенік няхай выхварае! Жарты, такая пара! Жніво ледзь за палову перахапілася, толькі ярыну пачалі жаць. Снапы на полі, жыта трэба сеяць — тут табе і гной, і ворыва, і скароджанне — усё ліха разам. А насення намалаціў? Наўрад ці ў старога Юстыня леташняе жыта на сяўбу асталося. Захацелася ўбачыць каго-небудзь, пагутарыць, паслухаць, што гавораць людзі.

Пачало ўжо цямнець, калі Нарбутовіч выйшаў з хаты. Перш за ўсё зірнуў у свой садок. А што там! Заўтра нядзеля, снапы ў гумне, клопат на карку не вісіць, можна спаць хоць увесь дзень. Дык чаму ж не пацешыцца сваёй гаспадаркай! Нарбутовіч адзін з усяго засценка жыў на другім баку вуліцы і меў ладны садок. Дрэвы хоць яшчэ і невялікія, але густа былі абсыпаны яблыкамі і грушамі. У вячэрнім змроку яны вырысоўваліся, як на малюнку, і ў Лявона на сэрцы стала неяк лёгка і соладка, калі адчыніў варотцы ў свой садок. Мілата і любата! Пастаяў каля кожнага дрэва, паправіў падпоры. Спыніўся каля апорта і пагладзіў яго шурпаты ствол. «Малайчына, браце! Пашанцуе, дык мы з цябе кішэню грошай возьмем!» Заманілася сарваць адзін яблык, ужо і руку працягнуў, але не! Сёння яблык ды заўтра, а ў бога днёў многа. Не згледзіш, як усе сарвеш.

На дварэ прыцямнела. На вуліцы стаяў смех і гоман. Дзятва з усяго засценка гуляла ў галубы, у коршака, у карагод — ва ўсе тыя старыя гульні, у якія ў свой час гуляў і Лявон са сваімі равеснікамі.

— Кыш! На седала! — крыкнуў Лявон.

Ніхто яго не паслухаў. Лявон, уласна, і не чакаў гэтага. Крыкнуў проста так, ад паўнаты душы, ад добрага настрою, бо ўспомніў, як сам у маленстве гэтаксама галёкаў па вуліцы і дарослыя казалі:

— Кыш, малыя! На седала!

Акрамя дзяцей на вуліцы нікога не было, але раптам у канцы яе паказаўся чалавек. Лявон вырашыў пачакаць яго. І калі чалавек падышоў бліжэй, Лявон пазнаў Сымона Ашакевіча. Даўганогі і няскладны, ён не глядзеў уперад, а пад ногі, але Лявона заўважыў і даў «добры вечар». Лявон «добры вечар» аддаў, але гаворкі не пачаў. Ёсць з кім гаварыць, з галытвай і трацячнікам! Пра што з ім пагаворыш! Ды і наогул не любіў Лявон Ашакевіча. Голы, як бізун, а рызыкі столькі, што носа не дастанеш. У гаворку калі ўваткнецца, дык толькі слухай яго. Усё ён ведае, пра ўсё чуе. Жартачкі — у Слуцку часта бывае ды на Урэччы. Гаворыць паважна, нібы ён разумнейшы за ўсіх. А галоўнае, як сам сабе пан. Не мае павагі да багацейшых, а калі разане што-небудзь, дык хоць вушы затыкай... Паглядзеў услед Сымону, які босымі нагамі, доўгі і няўклюдны, як сталюга, крочыў па вуліцы, і адвярнуўся. Памкнуўся быў адысці ад свайго двара, але пачуў цяжкія крокі і пачакаў. З поля ішоў Юзік — сын новага малінаўскага гаспадара Яўхіма Халусты, таго, што сеў на барысевішчыне, выпхнуўшы адтуль панскага арандатара Тодара Шымкевіча. Самога Яўхіма Халусту не спыніў бы Лявон, бо баяўся былога панскага аканома. Не спыніў бы і яго малодшага сына Мікалая — шыбеніка і злодзея. Няхай іх людзі не ведаюць. А Юзіка спыніў. Юзік быў просты, няхітры і не вельмі разумны. У Малінаўцы яго за высокі рост, сілу і грубы голас празвалі Громам. Яго-то Лявон не баяўся.

Юзік, параўняўшыся, грымнуў сваім раскацістым басам:

— Здароў, Лявон!

Лявон адказаў ахвотна, нават з радасцю.

— Здароў, Юзік! Але ж нездарма цябе Громам празвалі! Гэтакі голас! Далібог, ты мяне аглушыў!

— От я табе як грымну, дык забудзеш, як жонку завуць! — раўнуў Юзік, але ў голасе не было злосці, і ўсцешаны Лявон засмяяўся.

— Многа ты людзей пазабіваў!

— З цябе першага пачну! — і Гром заліўся звонкім смехам.

— Ну, братка, і галасок! Ая-я-яй! Глядзі, вунь дзеці папужаліся!

Гром задаволена хмыкнуў.

— А ты не чуў, братка, навіны? — запытаў Лявон.

— Якой?

— Цесць твой захварэў.

— Які цесць? У мяне яшчэ няма цесця. Толькі бацьку маю, і таго, калі хочаш, аддам табе.

— Навошта мне твой бацька! Але нашто ты прыкідваешся, Юзік? Думаеш, ніхто не ведае, што ты за Аленай Сташэвічавай бегаеш?

— Хто гэта бегае? Я бегаю? — Юзік ажно ўзлаваўся, і Лявон зрабіў лоўкі манеўр.

— Не ты за ёй, а яна за табою! Хіба не відно, як яна на цябе паглядае! Аблізаць ды з’есці гатова! А дзяўчына, братка Юзік, ого! Дай бог кожнаму такую кабету!

Юзік гмыкнуў: гэта яму спадабалася.

— Дык што? — запытаў ён.

— Стары Юстынь захварэў.

— Дык што?

— Андрэй па Крываблоцкага ездзіў.

— Дык што? Табе шкада?

— Не, але...

— Дык сам ляж на яго месца.

— Не, Юзік, пачакай! Калі памрэ стары Юстынь, то вяселле не скора справіш. Жалоба, цэлы год чакаць.

— Пачакаю.

— Дык гэты ж накольнік Андрэй не аддасць яе за цябе!

— Няхай паспрабуе! Я яго заб’ю!

— Забіць то не заб’еш, але каб наўскідаў трохі, то не пашкодзіла б!

— Наўскідаю, не думай!

— А нашто табе чакаць! Няма хіба дзяўчат акрамя Алены! Яна нішто сабе дзеўка, але ж браток у яе! Хіба дзевак няма на свеце? От каб і мая сястра замуж не пайшла! Чым не жонка!

— Твая сястра? Твая сястра Аленінай нагі не варта! — Гром павярнуўся, плюнуў і цяжка, як слон, пайшоў дахаты.

Настрой у Лявона сапсаваўся. «Пагаварылі,— падумаў ён.— Дубіна дубінаю. Уродзіцца ж такое стварэнне... Каб ты на сваім парозе ногі паламаў, сабака... Гром ты няшчасны...»

Хацеў ужо ісці дамоў пагутарыць са сваёй Міхалінай. Цяпер у Лявонавай хаце ішоў лад. Сястру аддаў замуж, маці памерла, бацька ледзь ногі цягае, у сям’і ціха. Міхаліна стала лагодная і да чаго мяккая! Дзеўкай такая не была. «Раз’елася, гадаўка!»—падумаў без злосці. А пра засцянковыя навіны то наўрад ці хто лепш, чым яна, ведае. Толькі дома не ўседзіць. Абы вольная хвіліна, то яе ўжо ў хаце няма. От і сёння: не паспелі павячэраць, а яна ўжо — шмыг з хаты. А калі з’явіцца, то пра кожнага малінаўца нешта раскажа.

Толькі хацеў павярнуцца тварам да сваіх варот, як убачыў, што са Сташэвічавага двара выехалі дзве падводы. Вось цяпер Лявону захацелася зарагатаць на ўсю вуліцу. «Ага! Прыперла! Ноччу па снапы паехаў, ды яшчэ перад святым днём! Бязбожнік! Гад! Цяпер не будзе часу людзям паскудства рабіць!» Доўга ўглядаўся, з кім жа паехаў Андрэй, але сцямнела, не пазнаў. Падумаў, што з Аленай. Настрой у Лявона ўзняўся, і расхацелася ісці дамоў. Да каго ж схадзіць, каб пасядзець, перамыць па костачках гэтага шэльму Сташэвіча? Надумаў зайсці да Гарасіма Жукоўскага. У Гарасіма не было бліжэйшай радні, чым Лявон Нарбутовіч і Нічыпар Мартыневіч, таксама брат па бабульцы. Таму яны і арандавалі Гарасімаву паўвалоку кожны па чвэрці.

Гарасіму Жукоўскаму перайшло за пяцьдзесят. Гэта быў высокі чалавек з квадратным, нейкім кантовым тварам, які густа аброс сівымі валасамі. Вусы і бараду Гарасім штодня абстрыгаў нажніцамі, сеўшы пры люстэрку. На свае гады выглядаў ён добра, не сутуліўся, але плечы былі вузкія, пакатыя, як у жанчыны, рукі падпухлыя, без мазалёў. Гультайскія рукі. Усё гэта сведчыла, што Гарасім пражыў лёгка, без турбот і клопатаў. Цікавыя былі яго вочы, блакітныя, як у дзіцяці. Яны і глядзелі па-дзіцячы ласкава і прастадушна. Дзіўна было бачыць такія вочы пад густымі, дарэшты сівымі брывамі.

Жыццё Гарасіма прайшло вельмі цікава. Бацька яго — Трахім Жукоўскі — быў малінаўскі шляхціц. Ён меў паўвалокі зямлі і быў нядрэнны гаспадар. Пасля смерці жонкі, якая была галавой у хаце, Трахім занядбаў гаспадарку. Не хапала жончынага вока, і чалавек пачаў апускацца. Дзяцей у яго, акрамя Гарасіма, не было, але і той гадаваўся не гаспадарлівым хлопцам. Трахім шкадаваў свайго адзінага сына і вучыў яго спачатку ў вандроўных настаўнікаў, так званых «дарэктараў», потым павёз у Старочын і аддаў у двухкласнае вучылішча. Гарасім вучыўся добра, але ў яго з’явілася нейкая хваравітая цяга да свяшчэнных кніг. Ён праседжваў цэлыя ночы, чытаючы і перачытваючы «жыціі» святых, біблію, і плакаў горкімі слязьмі над пакутамі першых хрысціян у Рыме.

Пакуль жыў бацька, гаспадарка яшчэ сяк-так трымалася, хоць з дапамогаю чужых рук, якія не так уздымалі яе, як валаклі са двара ўсё, што дрэнна ляжала. Пасля смерці бацькі Гарасім зусім адмахнуўся ад гаспадаркі. К гэтаму часу ён ужо меў дваццаць гадоў. На добры лад трэба было ажаніцца ды закасаўшы рукавы брацца за зямлю, але Гарасім і не думаў пра гэта. Ён хацеў прадаць зямлю, а грошы раздаць бедным. Чалавекам заўладала жаданне стаць святым. Ён увесь час трымаўся адзін, чытаў, маліўся богу, і гэта яго здавольвала. На вячоркі і вечарынкі Гарасім не хадзіў і, як чорт ад крыжа, уцякаў ад дзяўчат. Ён бы, можа, і прадаў сваю паўвалоку, але ўмяшаліся дзядзькі Нарбутовіч і Мартыневіч — бацькі Лявона і Нічыпара. Яны адгаварылі яго і ўзялі тую паўвалоку ў арэнду. Такім чынам пазбавіўшыся гаспадаркі, Гарасім знік. Вярнуўся ён дамоў гадоў праз пяць у адзенні вандроўніка па святых месцах. Вопратка на ім была не то папоўская, не то дзякоўская. Нават на галаве ён насіў нейкі каўпак, падобны на папоўскую камілаўку.

Малінаўцы лічылі яго дурнаватым. Дзядзькі-арандатары смяяліся з пляменніка і арэнды або зусім не плацілі, або плацілі колькі хацелі. Гарасім і не патрабаваў большага. Ён пажыў дома не больш за год, потым яго зноў пацягнула ў дарогу. Быў на Салаўках, у Кіеве, у Афоне, дапяў аж да Палесціны і Іерусаліма. У Малінаўцы ён асеў, калі адчуў, што надыходзіць старасць. Гэта было за тры гады да апісаных тут падзей. К гэтаму часу дзядзькі яго памерлі, гаспадарамі сталі іх сыны — Лявон і Нічыпар. Яны і арандавалі цяпер Гарасімаву паўвалоку.

Тры гады жыў Гарасім у Малінаўцы — нелюдзіма, адзінока, але, мабыць, па-свойму шчасліва. Хатка яго стаяла каля прыгумення ў невялікім, але добра дагледжаным садзе. З ўсёй гаспадаркі Гарасім любіў свой сад і агарод і даглядаў іх старанна. Увесь астатні час чытаў і лячыў хворых. Кабеты з навакольных вёсак ішлі да яго адна за адною. Ён меў градуснік, купляў у аптэцы парашкі ад галавы, жывата, розныя кроплі, збіраў травы і рабіў настойкі. Яго лічылі і чараўніком, і ведзьмаром, і святым, а малінаўцы не прызнавалі яго, не размаўлялі з ім, бо меркавалі, што ў гэтага святога проста не хапае ў галаве клёпкі. Закінуць такую гаспадарку, пражыць усё жыццё ў дарозе, на іх думку, мог толькі вар’ят. Вось чаму Андрэй і паслаў Гарасіма к чорту, калі маці сказала паклікаць яго да хворага бацькі.

Гарасім жа быў зусім не такі дурны, як думалі пра яго малінаўцы і сваякі-арандатары. Пабадзяўшыся па святых месцах, ён нагледзеўся ўсяго і трохі ведаў жыццё. Бескарыслівасць яго пад старасць саступіла месца сквапнасці. Ён пачаў з недаверам і падазронасцю ставіцца да сваіх братоў-арандатараў, і хоць маўчаў, але яны ведалі, што загаворыць. Загаворыць так, што толькі трымайся! Чаго добрага, пацягне нявыплачаную арэнду за ўсе гады.

Вось да гэтага святога брата і прыйшоў Лявон Нарбутовіч. Гарасім ужо збіраўся спаць, калі ў хату ўсунуўся Лявон.

— Добры вечар! — сказаў ён весела.

— Добры вечар! — не вельмі гасцінна адказаў Гарасім.

— Эге! Ты спаць сабраўся, а твой сусед толькі што на работу паехаў.

— Які сусед?

— Андрэй Сташэвіч! Па снапы паехаў, на нядзелю гледзячы. Чуў ты такое?

— Яго грэх, яго і адказ!

— Ну, але...— Лявон не знаходзіў, што яшчэ сказаць.— Ну, але, братка... А яго ж бацька хворы! Хоць бы дзеля бацькі патрымаўся. А ён па снапы паехаў.

— Хлеб — дар божы,— адказаў Гарасім.— А захварэць кожнаму нядоўга.

Гаворка не вязалася. Лявону больш не было чаго казаць.

— Мо табе трэба што? — на ўсякі выпадак запытаў ён.

— Трэба,— адказаў Гарасім.— Дровы трэба і грошы. Ды каня дасцё. Заўтра ў Старочын паеду.

Лявон выскачыў з хаты, як апараны. Сам напрасіўся. От вядзьмар пракляты, смерці табе бог не дае. І дровы, і грошы, і каня... Цяпер трэба ісці да Нічыпара Мартыневіча ды дамагчыся, каб даў каня. А дровы і грошы папалам. Маргі свае, а грошай рублі тры трэба даць.

РАЗДЗЕЛ ТРЭЦІ

Андрэй ніколі не думаў, што так хутка прымірыцца з тым, што бацька памрэ. Што гэта такое? Чаму так сталася? Чым гэта растлумачыць? Ён не мог знайсці адказу на гэтыя пытанні. У першыя дні пасля таго, як Марцін сказаў яму страшныя словы, ён не знаходзіў сабе месца. І цяжкая праца, пасля якой не чуваць ні рук ні ног, не магла выгнаць з галавы гэтай тужлівай і страшнай думкі. Яна была заўсёды з ім: і на полі, калі ён разам з Аленай жаў ярыну, і на адпачынку, калі яны, сеўшы проста на ржышчы, абедалі. Кавалак хлеба не лез у рот.

— Чаму ты такі, Андрэй? — дапытвалася Алена.— Чаму ты не ясі?

— Яшчэ не вымерхаўся.— Андрэй прабаваў перавесці гаворку на іншае.

Ці мог ён сказаць ёй, што, па сутнасці, у іх ужо няма бацькі. Бацька хоць быў стары і нядужы і не было ад яго вялікай карысці ў рабоце, але гаспадарку ў руках трымаў ён. З бацькам заўсёды было лёгка, бесклапотна і весела. Яны ведалі адно: ісці, куды ён дасылае, рабіць тое, што загадае, і рабіць так, каб аж чарцям моташна было. Гэта яны ўмелі абое. І вось бацька памірае... Цяпер Андрэй не мог доўга сядзець у хаце. Калі позірк яго падаў на бацьку, ён бачыў яго нежывым. Жаль агортваў душу, хацелася бегчы ў белы свет.

На ржышча засцянкоўцы вадзілі коней на начлег. Вадзіў і Андрэй. У мінулыя гады гэта быў самы лепшы і вясёлы час. Раскладалі вялікі агонь, на ражнах смажылі сала. Колькі было жартаў і смеху! Не апошні быў тады Андрэй. Коней папраўдзе не трэба было пасвіць, толькі пільнаваць ад ваўкоў, якіх у Маргах вадзілася шмат. Пажылыя мужчыны спалі, загарнуўшыся ў кажухі, а з моладзі рэдка хто і прыдрэмліваў да раніцы. А цяпер Андрэя не цягнула да жартаў. Ён сядзеў у гурце каля агню, курыў, а думкі луналі далёка.

— Што ты, Андрэй, як мыла з’еў, га-га-га! — жартаваў Юзік Гром.— Мабыць, Ганна цябе зусім адшыла? Гы-гы-гы!

Дурны Гром, што ён ведаў? Два гады хадзіў Андрэй у Жывіцы да Ганны Асіеўшчанкі і не мог сказаць, што ў яго з ёю нешта ладзіцца. Яна была нічыя, гэтая дзяўчына. І гэта было галоўнае, што цягнула яго да Ганны. А мо і не гэта. Хадзіў на злосць усім жаніхам, якіх вабіў багаты Ганнін пасаг. На злосць яе бацьку Лукашу Асіеўскаму — жывіцкаму багацею, скупому і жорсткаму чалавеку, які, вядома, не хацеў мець такога зяця, як Сташэвіч Андрэй, і хоць не выказваў гэтага, але ўсім сваім выглядам, усімі паводзінамі даваў зразумець, што Ганна гадавалася не для яго. На злосць шляхцянкам, якія лічылі сябе паненкамі і смяяліся з мужыкаватага Андрэя, хоць і рады былі б, каб ён да каторай з іх пасватаўся. Нарэшце, на злосць самой Ганне, якая не вылучала яго ад іншых. Па нейкай прычыне ён быў упэўнены, што нішто не перашкодзіць яму, калі ён захоча, зрабіць Ганну сваёй жонкай. Але ён не быў упэўнены, што сам хоча гэтага. Ці кахае ён яе? Таксама не ведаў. Спадабалася, але рэдка ўспамінаў пасля таго, як бачыўся на вячорках ці вечарынцы. Вобраз Адэлі, яшчэ не зусім забыты, стаяў між ім і Ганнай.

Андрэй адышоў ад гурту, закруціўся ў кажух і лёг каля мяжы. Думкі апанавалі яго. Да чаго асмялеў Гром Халуста! Шпількі падпускае, агрызаецца... Можа раднёй сябе лічыць? Паскудства. Што знайшла ў ім Алена? Дурны, тупы, як даўбешка. Няўжо за тое пакахала, што вялікі і мае звярыны голас? Няўжо так мала патрабуюць жанчыны ад мужчын? Недарэчнасць...

Дасюль Андрэй не думаў ні пра Юзіка, ні пра Халустаў наогул. Ведаў, што гэтае пытанне будзе вырашаць бацька. А цяпер... Андрэй жахнуўся. Цяпер павінен вырашаць ён. Аддаць сястру ў сям’ю гэтых дзікуноў і злодзеяў! Ну, няхай сабе яна любіць Юзіка Грома, але калі пажыве некалькі месяцаў сярод вар’ятаў, у якіх няма жаласці, спагады, спачування, сумлення, — дзе падзенецца яе каханне! І жыццё сапсута назаўсёды.

Андрэй успомніў, як Халусты трапілі ў Малінаўку.

Яўхім Халуста асеў у Малінаўцы толькі тры гады таму назад. Калісьці гаспадарыў тут нейкі Барысевіч. Было гэта яшчэ ў тыя часы, калі малінаўцы куплялі зямлю ў пана Крупскага. Барысевіч па сваёй зайздрасці адхапіў цэлую валоку, але не паспеў выплаціць грошы і хутка памёр бяздзетны. Валока так і асталася панскай. Пан некаторы час здаваў яе ў арэнду малінаўцам па чвэрці на гаспадара, аднак гэта было нявыгадна. Арандатары мелі сваю зямлю і не вельмі даглядалі арандаваную. З кожным годам яна пусцела і горш радзіла.

У той час у маёнтку пана Крупскага служыў Яўхім Халуста. Ён трымаў кузню, у якой працаваў яго сын Мікалай. Сам Халуста займаў пачэсную пасаду машыніста на бровары. Злодзей і ашуканец, чалавек без сумлення і сораму, ён хутка і так спрытна падкаціўся да пана, што стаў яго першым дарадчыкам. Праз некаторы час пан выгнаў старога аканома і паставіў на яго месца Халусту. Вось тады Халуста і параіў пану аддаць Барысевічаву валоку ў арэнду нейкаму Тодару Шымкевічу, старому Халуставаму знаёмаму. Так у Малінаўцы з’явіўся новы гаспадар, і прытым не абы-які. Тодар меў трох сыноў і дачку, якія ўмелі працаваць не горш за малінаўскіх хлопцаў і дзяўчат. Арэнда была падпісана на дзесяць гадоў. Аднак Тодар не прычакаў канца гэтага тэрміну.

Прабыўшы аканомам некалькі гадоў, Халуста ўбачыў, што кішэні яго не такія пустыя, як раней, а Барысевічава валока не толькі зраўнялася з малінаўскай зямлёй, але нават лепш пачала радзіць. У яго з’явілася новая думка. «Добра быць аканомам,— разважаў ён,— але ж аканом не пан, а толькі панскі папіхач... Ды хіба век аканомам будзеш! Не дагодзіш пану, дык і дасць каленам. Трэба мець уласную гаспадарку...» Так думаў Халуста, але гэта была толькі прадмова да яго мэты.

Тым часам Тодар Шымкевіч, спадзеючыся, што пасля першага тэрміну падпіша ўмову і на другі, а потым — калі не сам, то сыны — і на трэці, а к таму часу збяруцца грошы і валоку можна будзе купіць, прыклаў рукі не толькі да зямлі. Праз некаторы час замест старой Барысевічавай халупы ён паставіў новую хату, перасыпаў хлявы, гумно і пабудаваў свіран. Аканом Халуста паціраў рукі. «Ну і дурань! — захапляўся ён.— Ліха матары яго, які ён дурань!» Халуста тады часта наведваў Малінаўку і, седзячы ў Тодара за чаркай, гаварыў:

— Малайчына ты, пане Тодар! Уга! Зірні на гэтую задрыпаную малінаўскую шляхту! Хто яны перад табою! З лапцей, ліха матары іх, не вылазяць. А ты? Ты гаспадар!

Тодар паглядаў на свае ногі, таксама абутыя ў лапці, і адказваў:

— Без лапцей у нас нельга, пане аканом. Ніяк нельга. На ржышчы ногі паколеш, на Волі ўсякага паскудства шмат: гадзюкі, жабы — ведама, балота, твань.

— Так то яно так, але ж ты хоць у свята калі апранешся, то цябе ад пана Крупскага не адрозніш. А яны ж — як жабракі, ліха матары іх! Галытва! У цябе і гарэлка добрая. Налі яшчэ па чарцы.

— Чаму ж не налью! Я і па дзве налью. А гарэлка, пане аканом, усюды добрая. У Арлоўскага бяру. Казённая.

Халуста рагатаў.

— У Арлоўскага не роўная, пане Тодар. Ён, акрамя казённай, рамязоўку трымае. Табе ён казённую дае, а гэтым шляхцюкам, ліха матары іх, рамязоўку.

Рамязоўкай звалася гарэлка ад прозвішча нейкага Рэмеза, які патаемна пабудаваў у лясах і балотах Любаншчыны цэлы бровар і забяспечваў гарэлкай усіх навакольных гандляроў. Пра гэты бровар ведалі мясцовыя ўлады, але маўчалі, бо Рэмез добра ім плаціў. Ён дайшоў да таго, што выкормліваў брагай цэлыя гурты валоў і статкамі адпраўляў іх на Урэчча і ў Слуцак. Вось на гэтую рамязоўку і намякаў Халуста. Тодар сам ведаў пра рамязоўку і маўчаў. А Халуста, ужо захмялеўшы, гаварыў:

— У тваім доме, пане Тодар, і піць прыемней. На стале, пане мой, кумпяк, кілбасы. А задрыпаны малінавец табе і гурка не паложыць. Ён табе і галоўку цыбулі пашкадуе. Ат, што казаць, ліха матары іх!

Халуста рагатаў.

— Хітры ты, пане Тодар. Ну, от праўду скажы: ашукваеш ты пана?

— Што вы, пане аканом! — спалохана гаварыў Тодар.— Дзе вы бачылі, каб ашукваць... Ды вы ж самі ведаеце...

— Хе-хе-хе! Ведаю я ці не, няма бяды. Хіба не праз мяне ты сядзіш на гэтай валоцы? Кожнаму чалавеку жыць трэба, а мы з табою не сёння знаёмыя. Думаеш, пан пабяднее, калі ты з яго шкуры тры валаскі адарвеш! Ліха матары яго! Цэлы будзе!

А сам у гэты час думаў: «Ты, дурань, ашуквай сабе і пана і хама, але мяне не ашукаеш і з маіх лап не вырвешся. Я толькі пальцам кіўну, дык з цябе пер’е паляціць!»

— Добры ты гаспадар, пане Тодар, але аднаго ў цябе не хапае.

— Чаго ў мяне не хапае, пане аканом?

— Саду ў цябе няма, пане Тодар. Якая гэта гаспадарка без саду? Наша старана не можа без іх.

— Пане аканом, будзе і сад! Вы нібы ўгадалі маю думку. От паглядзіце вясною!

Вясною і сапраўды Халуста ўбачыў на Барысевічавай сядзібе малады сад. Тодар прышчапіў болей за сотню пладовых дрэўцаў. А ўвосень, калі сабраў і абмалаціў збажыну, то вылецеў з Барысевічавай сядзібы, як затычка з піўной бочкі. На яго месцы сеў сам Халуста. І не арандатарам, а гаспадаром. У яго хапіла грошай, украдзеных у пана, каб купіць у таго ж самага пана яго зямлю.

Садам карыстацца яму не прыйшлося. Тодаравы сыны з карэннем выдралі яго і пасеклі.

Стаўшы гаспадаром у Малінаўцы, Халуста пасадзіў новы сад і пабудаваў кузню на шляху. У кузні працаваў сын Мікалай. Завознікаў хапала. Абслугоўваў не толькі Малінаўку і навакольныя вёскі, але і праезджых, якія на шляху не пераводзіліся. У таго шворан зломіцца, у таго лопне шына або трэсне падпалознік ці яшчэ што здарыцца, тут за цану не пастаіш. Гаспадарку вёў сам і старэйшы сын Юзік. Акрамя таго, Халуста трымаў круглы год парабка і служанку, а ў часе жніва і сенакосу наймаў сезонных работнікаў.

Аднак жылося не вельмі спакойна. Баяўся Тодаравых сыноў: з’явяцца ноччу і пусцяць дымам у неба ўсю гаспадарку. Чаго добрага, і сам не паспееш з хаты выскачыць. Халуста аж хмыкаў, думаючы пра гэта: «Ліха матары вашай!» Аж дрыжыкі бралі, калі ўспамінаў, як на дарозе са Слуцка, акурат у Гнілой Дуброве, выскачылі трое, вялізныя, як дубы. Адзін схапіў за аброць каня, а двое кінуліся да воза. Думаў, што мо разбойнікі якія з-пад Слуцка грошы хочуць адабраць, а ў кішэні такі і было сотні тры. А яны без слоў нацягнулі бурку ад пят на галаву і пачалі таўчы. Мабыць, ланцугамі білі, бо вельмі ж балела...

Андрэй праведаў гэтую Халуставу прыгоду. Гэта ён і падвучыў Тодаравых хлопцаў хоць такім спосабам адпомсціць Халусту. Пасля яны расказвалі, што Халуста роў, як недарэзаны парсюк, потым змогся і толькі стагнаў, а калі яны вырашылі, што ўжо хопіць, ён заплакаў і сказаў:

— Дзякуй жа вам, хлопчыкі, што хоць жывога пусцілі.

Пасля такога пачастунку ён не мог ні сесці, ні легчы і аж тры месяцы не вылазіў з хаты.

І гэты чалавек можа стаць Андрэевым сватам, а яго сын шваграм! І сястра будзе жыць у гэтай праклятай сям’і! Было пра што падумаць. Аднак думкі яго перабіў Тамаш.

— Слухай, Андрэй,— сказаў ён, падышоўшы.— Чаго ты ляжыш? Не выспаўся, ці што? Нешта ты апошнія дні як недапечаны. Што з табою, скажы.

— Хіба ты не ведаеш, Тамаш? Здагадацца не можаш? Бацька мой пры смерці, ты разумееш гэта?

— Не выдумляй.

— Не выдумляю. Марцін у першы ж дзень сказаў, як толькі бацька захварэў... Ды хіба я сам не бачу. Дагарае, як свечка...

Тамаш памаўчаў.

— Дык што ж ты — маленькі сіротка, той, што ішоў па вуліцы і дрыжаў ад холаду,— помніш, мы ў школе вучылі такі верш? У цябе аднаго памірае бацька, а ў астатніх жывуць вечна? Слухаць не хачу.

Гэтыя словы, якія простыя ні былі, прымірылі Андрэя са смерцю бацькі як з нечым непазбежным, што абавязкова прыйдзе, чаго не мінеш.

РАЗДЗЕЛ ЧАЦВЁРТЫ

Андрэй вярнуўся з поля перад самым заходам сонца. Алена асталася дажынаць гоні ячменю. Набліжалася сяўба жыта, і Андрэй ад клопатаў і турбот не знаходзіў сабе месца. Без бацькавай дапамогі ён адчуваў сябе як без рук. Бацька не мог ускінуць на калёсы гной, але ён ведаў, дзе яго трэба пакласці больш, а дзе менш. А сяўба. Андрэй прабаваў і сам сеяць, але гэта і сапраўды была толькі проба. Простая работа, але ж трэба налаўчыцца крок за крокам рассяваць жменяй насенне так, каб не было ў адным месцы густа, а ў другім пуста. Цяпер насенне. Каб бацька быў дужы, то за гэтыя дні памаленьку намалаціў бы жыта на ўсю сяўбу, а цяпер трэба патраціць не менш за тры дні самому. І самае галоўнае, чаго Андрэй баяўся, аб чым не хацеў думаць,— неабходна было наняць работніка хоць бы да канца малацьбы. Нельга аднаму ўправіцца і сена перавезці, і збожжа змалаціць. З такімі невясёлымі думкамі Андрэй увайшоў у хату.

Бацька спаў. Маці зірнула ў акно і сказала:

— Нехта да нас заехаў.

Андрэй выйшаў на двор. Каля ганка стаяў вялізны чорны конь, запрэжаны ў вялізны воз, закладзены скурамі, кудзеляй, воўнай і скрынкамі з таварам. Пры возе стаяў вялізны чорнабароды яўрэй. Андрэй адразу пазнаў яго. Гэта быў Аўрам Выпустак. Выпусткам Аўрама празвалі за тое, што, ездзячы па вёсках з розным дробным таварам, ён скупліваў гадавалых цялят, якіх на Случчыне завуць выпусткамі. Звычайна ён у кожнай хаце пытаў:

— Можа маеце выпустка на продаж?

Аўрамаў гандаль не абмяжоўваўся выпусткамі. Увосень ён купляў бараноў, авец, кудзелю, анучы, старызну. Калі Аўрам трапляў у Малінаўку, то начаваў заўсёды ў старога Юстыня. Заехаў і цяпер.

— Добры вечар, Андрэй! — гукнуў Аўрам ад воза.

— Добры вечар, Аўрам!

— А я да старога Юстыня як дадому заехаў,— сказаў ён, падыходзячы да Андрэя.

— Заязджайце, Аўрам... Вядзіце каня ў гумно, там і воз паставіце і пераначуеце... Бацька захварэў.

— Як?! Стары Юстынь захварэў?

— Хворы.

— І даўно?

— Даўно, Аўрам.

— То мо я да Яна Сташэвіча заеду...— ён падумаў. — Не! Заеду, Андрэй, да вас. Я перасплю ў гумне. Мне трэба пабачыць старога Юстыня. Нашы бацькі сябравалі, і мне ён таксама добры сябар...

Распрогшы каня, Аўрам пусціў яго на прыгуменне пакачацца, потым выняў з воза мех з канюшынай і кінуў на зямлю. Гэта азначала, што Аўрам мае свой пошар каню. Гэты «пошар» у мяху ніколі не мяняўся, бо звычайна каня кармілі тыя гаспадары, дзе Аўрам начаваў.

Воз зацягнулі ў гумно і пайшлі ў хату.

— Добры вечар! — сказаў Аўрам, пераступіўшы парог.— Пане Юстынь, як вы маецеся? — адразу звярнуўся ён да старога.

— Хто гэта?.. Ты, Аўрам? — пазнаў стары.— Даўно цябе не было. Заехаў да мяне... апошні раз... Да сына заязджаць будзеш...

— Ай, нашто пра гэта гаварыць! — запярэчыў Аўрам.— Вы яшчэ ўстанеце, пане Юстынь! Уга! Мы яшчэ і па чарцы вып’ем.

— І от не ў пару я захварэў... Не ў пару прыходзіць смерць. Каб пасля сяўбы, спакайней мне было б.

— Пакіньце вы, пане Юстынь! Нашто паміраць! Пажывём яшчэ! Слухайце, пане Юстынь! У мяне ёсць цукар! Вам трэба выпіць некалькі шклянак гарачага чаю, і вы адразу станеце на ногі.

— Цукар і ў нас ёсць,— сказала старая Аксеня.

— Што ваш цукар! — ледзь не крыкнуў Аўрам.— Мой цукар не такі. Мой цукар лепшы! Мой цукар — лякарства! От які мой цукар! — ён падхапіўся з месца і памчаўся ў гумно па свой «лепшы» цукар.

Позна ўвечары даведацца старога Юстыня зайшоў яго пляменнік Ян Сташэвіч, Тамашоў бацька. Прыходзіў ён і раней, але найбольш днём. Гэта быў чалавек гадоў пад сорак пяць, ніжэй сярэдняга росту, шырокі ў плячах, дужы і суровы. Гаварыў ён мала і не любіў тых, хто многа гаворыць. Доўга сядзелі каля хворага, якому сёння было горш. Зрэдку перакідваліся словамі. Ян пайшоў дадому ў поўнач. Андрэй правёў яго да варот. Тут Ян спыніўся.

— Андрэй, твой бацька не жылец.

— Сам ведаю, Ян...

— Не спі сёння. Я прыдрамну крыху і прыйду зноў.

У Андрэя пацямнела ў вачах.

— Дык што... хіба ён сёння?

— Не сёння, дык заўтра. Аляксандры паведаміў?

— Не.

— Заўтра тэлеграму адбі. Прыедзе ці не, а паведаміць ты павінен.

— Добра.

Аляксандра была Андрэева сястра, больш чым удвая старэйшая за яго. Яна выйшла замуж, калі Андрэя яшчэ на свеце не было. Замуж яе быў далёкі — аж за Глускам, на Бабруйшчыне, вёрст за дзевяноста ад Малінаўкі.

Марудна цягнулася гэтая памятная Андрэю ноч. Бацька не то спаў, не то быў без памяці, але ляжаў неспакойна. Андрэй адзін сядзеў пры ім.

Пасядзеўшы з гадзіну, Андрэй выйшаў на двор. Цёмная жнівеньская ноч стаяла над засценкам. Толькі Млечны Шлях, як срэбная рака, цёк на цёмным небе, усыпаным зоркамі. На дварэ было цёмна, душна і ціха да звону ў вушах. Раптам Андрэй уздрыгнуў. Здалося, што яго клічуць. Проста за спіной ён пачуў вокліч:

— Андрэй!

Упершыню за ўсё сваё жыццё ён адчуў страх. Здавалася, нехта дужымі рукамі схапіў яго і сціснуў так, што стала цяжка дыхаць. Ён павярнуўся і пайшоў у хату.

Бацька сядзеў на ложку, як зусім здаровы чалавек, які толькі што прачнуўся і збіраўся ўставаць.

— Дзе ты быў? — запытаўся ён цвёрдым, зусім не хворым голасам.

— Ненадоўга на двор выйшаў, тата.

— Сядзь, сынок.

— А вы ляжце, тата.

— Не, я пасяджу.

Андрэй, напэўна, спалохаўся б, убачыўшы бацьку ў такім незвычайным стане, бо ў апошнія дні яго падымалі, каб напаіць гарачым чаем, але пасля Янавых слоў ён нават не здзівіўся, што бацька сядзіць, як здаровы.

— Слухай мяне, бо я апошні раз гавару з табою...

— Тата...

— Пачакай. Перш за ўсё гаспадарку глядзі. Пільнуйся, каб у цябе ўсё ў пару было заворана, заскароджана, засеяна, у пару зжата і ў гумно звезена. Змалаці ўсё ў пару, каб мышы не елі. Не бойся работы, бо яна сілы не адбірае, а дадае. Тады ўсё благое забудзеш. Шмат пра цябе гаварылі, і нялёгка мне гэта слухаць было. Але я ведаў, што ты не са злосці гэта робіш, што ты не злодзей і не хлус. Маўчаў, бо ведаў, што прыйдзе час — перакіпіш і супакоішся. Калі чаго не будзеш ведаць, пытайся ў Яна і парады яго слухай. Ён справядлівы чалавек, і кроў у нас адна, ён цябе не падвядзе. Я ўжо яму казаў. Не звязвайся з Халустам, мінай Нарбутовіча і Мартыневіча, гэта круцялі і шэльмы. Барані божа, каб ты аддаў Алену ў Халуставу хату. На катаргу ты аддасі яе туды... Будзь ёй бацькам за мяне і памятай, што бацька, калі ён чалавек, дзіця сваё на здзекі не аддасць. Жаніцца будзеш, то шукай не пасагу, а жонкі. Я ведаю, што ты пра Асіеўшчанку думаеш. Не ведаю, можа з яе будзе і добрая жонка. А Асіеўскі хоць і будзе тваім цесцем, але бацькам не будзе. Бацькі ён табе не заменіць.

Стары змоўк, падумаў і гэтак жа цвёрда загаварыў далей.

— Чорную кабылу пасля сяўбы адразу прадай, бо старая. Сена з Волі вазіць купі канька. Скажы Аўраму Выпустку, ён табе знойдзе. Гэты Аўрам добры чалавек, я яшчэ з бацькам яго інтэрас меў, і ніколі ён мяне не ашукваў. У даўгі не лезь, бо не вылезеш. Я паміраю і нікому ні капейкі не вінаваты... Добра было б, каб Аляксандра прыехала, але дзе ёй — блізкі свет ехаць, ды такой парой. Ты скажы ёй, няхай паможа Алену замуж аддаць. Такі ж сястра, хоць ужо і адрэзаны кавалак... У каморы, за матчыным куфрам, невялікі куфэрак ляжыць. Я яго анучамі прыкідаў ды старым рыззём. Дастанеш пасля маёй смерці. Там грошы. Трыста рублёў асобна ляжаць. Гэта Аленін пасаг. Па грыўні збіраў. Не бяры з іх ні рубля, бо лёгка ўзяць, а далажыць нялёгка. Астатнія — твае. Не траць іх на абышто, толькі на гаспадарку. От і коніка купіш, бо чорная скора ногі выпрастае. І яшчэ там дзесятка залатая ёсць, то яе да вяселля свайго не траць. Жаніцца будзеш — жонцы сваёй падаруй, як ад мяне. Тады і бацьку ўспомніш, і словы мае, тады і я нібы на тваім вяселлі буду... Хацеў я да таго часу дажыць, ды не ўдалося...

Андрэй плакаў і не адчуваў гэтага. Слёзы ліліся па яго шчоках, ён не заўважаў іх, не ведаў, што плача, толькі адчуваў, што ў грудзях стаіць нешта цвёрдае, цяжкае, пякучае, яно рвецца вонкі, падкочваецца да горла, сціскае яго. Плакаў першы раз у жыцці, бо нават у маленстве, калі біўся з аднагодкамі да крыві, калі маці лупцавала без жалю,— і тады не плакаў.

— І апошняе: не крыўдзі маці. Хапіла ёй за жыццё па вушы. Я не крыўдзіў. Жыццё нас карала ды крыўдзіла. Вас дзевяцера было ў нас, а асталося трое... Нялёгка нам было... І Яна слухай, пакуль сам на ногі не станеш, не адчуеш сваёй сілы, пакуль не будзеш упэўнены, што не памылішся... А цяпер дай я цябе перахрышчу.

Андрэй нахіліўся над бацькам. Стары перахрысціў яго тры разы, абняў за шыю і пацалаваў. Потым адкінуўся на падушку і сказаў:

— Як мне цяпер лёгка і добра.— Але голас яго стаў слабы і ледзь чутны.— У шафе, сынок, матчына настойка на вішнях стаіць... Улі мне лыжачку.

Андрэй прынёс бутэльку, наліў лыжку і падаў бацьку. Той выпіў і прашаптаў:

— Добра. Я табе хачу сказаць яшчэ... Не пі. Перад смерцю от так вып’еш.

Бацька заснуў. Дыханне яго было слабое, але роўнае і спакойнае. Хутка прыйшоў Ян, прачнулася маці, але Андрэй не мог легчы — ведаў, што сну не будзе.

У той дзень ён не пайшоў у поле. Сядзеў з Янам каля бацькі. Той усё спаў, і толькі пад поўдзень Ян крануўся яго лба і сказаў:

— Усё, Андрэй. Бацькі ўжо няма.

Ён выняў з-за пазухі свечку, запаліў яе і ўлажыў у мёртвую руку старога Юстыня.

У хату пачалі збірацца суседзі. Жанчыны плакалі, мужчыны спачувалі, толькі ў Андрэя не было слёз. Ён выплакаў ноччу ўсё, калі развітваўся з бацькам.

Пахавалі бацьку назаўтра падвечар. Андрэй прывёз папа, таго самага, у якога спавядаўся, Сулкоўскага, за адным прыхапіў і дзяка. За труной ішоў увесь засценак. Могілкі былі каля самых Жывіцаў і належалі абодвум засценкам. Калі прыйшлі на могілкі, там ужо чакаў цэлы натоўп жывіцкіх мужчын і жанчын. Сярод іх быў і Лукаш Асіеўскі, Ганнін бацька. Ён стаяў уперадзе, высокі і важны, і нібы свяціў усім сваёй вялізнай лысінай.

«Цесцем будзе, а бацьку ён табе не заменіць...» — успомніў Андрэй бацькавы словы.

Нават цяпер, калі на труну ўпалі першыя камякі зямлі, Андрэй не мог заплакаць. Ён пачуў злы жаночы шэпт:

— От шыбенік! Бацьку хавае — і хоць бы для людзей слязу пусціў.

Пазнаў па голасе Міхаліну, жонку Лявона Нарбутовіча.

— Ён, маладзіца, ужо даўно свае слёзы выплакаў. Не бачыш хіба, які ў яго твар. У яго ўсярэдзіне можа немаведама што робіцца.

Зноў пазнаў жонку Сымона Ашакевіча, Аўдолю. «Значыць, ёсць на свеце людзі, якія разумеюць, спачуваюць...»

РАЗДЗЕЛ ПЯТЫ

Андрэй толькі тады вальней дыхнуў, калі кончыў сеяць жыта. Хапіла мазалёў за гэты час і самому і Алене. Не паспела бедная дзяўчына павесіць пад страху серп, як прыйшлося ўзяць у рукі сахор — накідаць гной, растрасаць яго на полі. Рукі загрубелі і парэпаліся. Плакала потай: «Каб бацька жыў, ці было б так...» Андрэй ведаў яе думкі, але не зважаў на іх. Яму было яшчэ цяжэй. Спаў па чатыры гадзіны ў суткі. Добра, што Тамаш памог намалаціць насення, а Ян — сеяць. Праўда, ён засеяў толькі адну ніву, другую прымусіў сеяць самога Андрэя.

— Кожны год я табе сеяць не буду,— сказаў ён.— Гаспадар павінен умець усё. Вучыся.

Андрэй сеяў, а Ян, прыдзірлівы і злы, ішоў услед і камандаваў мудрэй, чым бацька.

— Не так! — крычаў ён.— Спыніся! Не ў такт рукой махнуў!

Андрэй цярпеў-цярпеў, нарэшце ўзарваўся.

— Ідзі ты к чорту! — зароў ён дзікім голасам, павярнуўшыся да Яна.

— Што?! — здзіўлена запытаў той.— Што ты сказаў, абармот? Ты мо і з маткай так гаворыш? От здыму папругу ды як усыплю, то навучышся і сеяць і са старэйшымі гаварыць.

У Андрэя нават злосць прайшла пасля гэтых слоў.

Ён не мог уявіць, як бы гэта Ян лупцаваў яго папружкай.

Андрэй ужо думаў, што з яго ніколі не выйдзе сявец, як раптам адчуў, што ногі яго ступаюць у такт руцэ, а рука сыпле зярняты ў такт крокам. Аж стала неяк лёгка, прыемна, і, калі апусцела сяўня, ён пашкадаваў, што на некаторы час перарвецца гэты цікавы занятак. Бягом рынуўся да мяха, насыпаў у сяўню жыта і з ахвотай пачаў сеяць зноў. Ён забыў пра Яна і, выйшаўшы ў канец нівы, засмяяўся ад радасці, першы раз пасля смерці бацькі. Здзівіўся, калі ўбачыў каля сябе Яна. Значыць, ён увесь час ішоў за ім.

— Ну што, навучыўся? — запытаў Ян.— А ён тут мне... Не пакрычыш, дык не навучыш, а некатораму трэба і па карку даць. Я думаў — і ты без гэтага не абыдзешся. Але мы, Сташэвічы, такія...

Ён не дагаварыў якія.

— Даруй, братка Ян.

— А што ж больш рабіць! Дурням заўсёды даруюць, бо што з іх возьмеш. А Маргі сам засееш.

— Засею, але ты, Ян, падыдзеш паглядзіш.

Ян быў рад, што гэты непакора не можа без яго абысціся, і адказаў:

— Ну, дык і я ж там буду.

Пасля сяўбы Андрэй меркаваў завесці чорную кабылу ў валасное мястэчка Старочын і прадаць там. Чакаў серады, бо конскі кірмаш быў якраз у гэты дзень.

У сераду раніцай ён зайшоў у хлеў з вязкай канюшыны — трэба было пакарміць коней перад дарогай. Гняды заржаў, пачуўшы гаспадара, і пацягнуўся мызай да канюшыны, а чорная пластом ляжала сярод хлява і не ўзняла галавы. Андрэй кінуў вязку і паспрабаваў узагнаць яе з месца. Яна павярнула галаву і зірнула сумнымі слязлівымі вачыма. І Андрэю здалося, што яна хоча сказаць: «Куды ты мяне гоніш? Ты і так мяне заездзіў. Скажы дзякуй, што ў час сяўбы не звалілася». Прачытаўшы гэты дакор, ён зразумеў, што нікуды сёння не паедзе. Чорная здыхае.

Не заходзячы ў хату, пайшоў да Яна. Той снедаў.

— Не ўстае, кажаш? — перапытаў Ян.— Значыць, канцы ёй прыйшлі. Ідзі пакліч каго-небудзь, і мы з Тамашом прыйдзем. Можа як падымем. Калі на нагах стаіць, то хоць з хлява выведзем, а то заваліцца, цягні тады падлу з хлява. А можа і ў поле як заклыпае. Добра было б, а то прыйдзецца на калёсы падымаць ды везці на конскі могільнік.

«Да каго тут пайсці?» — думаў Андрэй, выйшаўшы з хаты. А думаць не было часу, трэба было клікаць людзей, пакуль кабыла яшчэ не здохла. Сустрэў Нічыпара Мартыневіча, які, унурыўшыся, як свіння, ішоў па вуліцы і шаптаў пад нос малітву. «Не, гэтага не пазаву...»

Падыходзячы да двара Сымона Ашакевіча, пачуў голас Яўхіма Халусты, нахабны і адрывісты, як сабачы брэх.

— Ліха матары тваёй! — крычаў Халуста.— Што ж ты робіш? Ты ж улез у маю сядзібу! Ты ж, шэльма, паглядзі, куды ты пазаганяў гэтыя калы! У маю зямлю!

— Не, я на вашу зямлю не лезу,— спакойна адказаў Сымон.— Я гараджу па мяжы.

— Па мяжы? Дзе тая мяжа! Ты за мяжу залез!

«Паклічу Сымона»,— падумаў Андрэй і ўвайшоў у яго двор. Сымон гарадзіў плот ад Халуставага боку. Ён на сваім гародзе часаў калы, а на сваім двары вар’яцеў і падскокваў, сціснуўшы кулакі, Яўхім Халуста.

— Я да ўрадніка паеду,— крычаў ён, не зважаючы на Андрэя.— Я, ліха матары тваёй, сведак паклічу, не такіх, як ты, галадранцаў.— Тут ён змераў вачыма Андрэя так, нібы хацеў паказаць, што і ён належыць да галадранцаў.— Яны табе пакажуць, дзе мяжа!

— Я і без іх ведаю, дзе яна.

— Ты ж паўаршына маёй сядзібы адабраў. Бачыш хлеў?

— Бачу.

— Дык ты ж паўаршына майго хлява на сваю сядзібу забіраеш.

— Не, Яўхім Халуста. Гэта вы свой хлеў на паўаршына ў маю сядзібу ўвапхнулі. Толькі ён не мера. Гэты хлеў вы будавалі. А вунь бачыце свіран?

— Чаму я яго не бачу! Хіба я сляпы, каб не бачыць свайго свірна!

— Ну, дык яго будаваў Тодар Шымкевіч, а ён то ведаў, дзе мяжа. Мой плот акурат сыдзецца са сцяною таго свірна.

— Што ты мне Шымкевічам тыкаеш! — закрычаў

Халуста, налятаючы на Сымона, але той разагнуўся, і Халуста спыніўся насупраць яго са скрыўленым ад лютасці тварам.

— Асцярожней, сусед,— сказаў Сымон.— У мяне сякера ў руках.

— А-а-а! Дык ты мне сякерай пагражаеш! У суд падам! Во, і сведка ёсць! Сташэвіч, будзь за сведку! Ён хацеў мяне сякерай засячы!

— Не, я не буду тваім сведкам, Халуста, бо ніхто табе не пагражаў,— адказаў Андрэй, які ў гэты час нават забыў, чаго прыйшоў да Сымона. Ён толькі адчуваў, што трапіў у непрыемную гісторыю.

— А-а! — закрычаў Халуста.— Дык вы заадно, ліха матары вашай!

Сымон уваткнуў сякеру ў калоду, на якой часаў калы, і запытаў:

— Ты да мяне, Андрэй?

— Да цябе, Сымон... Хадзем, памажы мне кабылу падняць.

— А што з ёю?

— Ведама што, здыхаць хоча.

— То пайшлі.

— От які сусед мне папаўся, Андрэй,— гаварыў па дарозе Сымон.— Свінушнік пабудаваў, дык на паўаршына ў маю сядзібу ўлез. А якая ў мяне сядзіба! Шостая частка яго. Думаю, выгараджуся ад гіцля, а то ён і глыбей палезе, дык ён бачыш што! Кажа, што яго зямлю заняў. Тры яблынькі маю. Такі ж і ў мяне дзеці ёсць, няхай свой яблык з’ядуць, чым на людскіх дзяцей глядзець з зайздрасцю. А яблык такі і было ў гэтым годзе. То думаеш што! Ужо ні аднаго няма. Жывасілам паадрываў, разам з галлём.

У Андрэевым двары каля конскага хлява стаялі Ян з Тамашом і Ладымер Заяц. «Тамаш паклікаў»,— здагадаўся Андрэй.

Чорную сяк-так паднялі на ногі. Цяжка было ёй стаяць. Мужчыны доўга падтрымлівалі яе на вяроўках. Андрэй прынёс з хаты цёплае пойла, забеленае мукой. Кабыла ў ім толькі памачыла мызу. Яе памаленьку вывелі на двор. Тут чорная крыху падбадзёрылася. Нават страсянулася.

— Цяпер пільнаваць трэба, каб не лягла,— папярэдзіў Ян.— А то як ляжа, дык больш і не падымецца.

Сымон адвёў Андрэя ўбок.

— Што ты будзеш з ёю рабіць, Андрэй? — запытаў ён, чырванеючы і хаваючы вочы.

— Выведу на крыжавыя дарогі, няхай здыхае.

— І шкуры здымаць не будзеш?

— Я? — здзівіўся Андрэй.— Што ты, Сымон!

— Дык ведаеш... Можа б ты яе мне аддаў?..

— Нашто табе падла?

— Эх, Андрэй!.. Ты здзівіўся, калі я запытаў, ці будзеш шкуру здымаць... А я... я садраў бы з яе шкуру... Нейкі рубель і быў бы. Нашто яму прападаць... Усё роўна ваўкі ды сабакі расцягаюць... А мне гэты рубель...

— А людзі, Сымон...

— Што ўжо мне людзі, Андрэй!.. Кавалка хлеба мне ніхто дарам не дасць... А што каналупам празавуць, дык невялікая бяда... Мне дзяцей карміць трэба... А лякарствы! Хвароба як убілася ў хату, дык і не вылазіць...

— Бяры, Сымон.

— Аброць я табе прынясу.

Ян, Тамаш і Ладымер тым часам сядзелі на прызбе і размаўлялі.

Калі Сымон павёў чорную з двара, Ян паглядзеў яму ўслед і папракнуў Андрэя:

— Сам не мог завесці, людзей наймаеш. Рана панам стаў.

— Я яго не наймаў. Ён акурат у Маргі ідзе. Давай, кажа, завяду.

— Усё роўна! Твая кабыла. Ці мала яна табе паслужыла!

— Таму і шкада, Ян, весці яе на могільнік самому,— зманіў Андрэй.

— Ну, даволі,— прамовіў Ян.— Няма калі гаворку разводзіць. Запрагай каня,— звярнуўся ён да Андрэя.— У Старочын паедзем.

— І ты са мной, Ян! — узрадаваўся Андрэй.

— Вядома, паеду, бо ты там замест каня авечку купіш. Збірайся, а я тым часам схаджу торбачку вазьму...

Дамоў ехалі прыцемкам. Ноч надыходзіла цёмная, маўклівая, па-асенняму сумная і непрыветная. Здавалася, што кожны тэлеграфны слуп пры шляху гудзе бесперапынна і нудна, клічучы вятры і непагадзь, асеннюю слоту і холад.

Ззаду, прывязаная да воза, ішла кабылка каштанавай масці. Кабылка была нішто сабе, толькі худаватая. Ян агледзеў яе мо сто разоў, ледзь сам не ўлез у рот, каб добра разгледзець зубы. Купілі выгадна, хоць і таргаваліся доўга. Важна было тое, што вясной яна павінна была ажарабіцца. Выпілі, вядома, барыш. Захмялелы Ян стаў добры і гаваркі.

— Ты казаў: купім каня. А скажы, што той конь! У цябе і так ёсць конь. Конь канём і будзе. А кабыла — зусім другая справа. Яна табе яшчэ гадоў пяць-шэсць паслужыць, а за гэты час двое-трое жарабят прывядзе. От табе і коні свайго заводу. Не вельмі добра от так па кірмашах ездзіць, бо, бывае, такую падлу купіш, што лепш бы тыя грошы на сметнік выкінуў.

Андрэй быў згодны з Янам. Але ён думаў пра другое. Ён думаў аб тым, што грошы, якія пакінуў бацька, падышлі к канцу. За чорную ён не ўзяў нічога, а за каштанавую аддаў амаль усе.

РАЗДЗЕЛ ШОСТЫ

Неяк у нядзелю Андрэй памкнуўся быў схадзіць да Тамаша, распытаць пра сёе-тое, а галоўнае — пра Ганну. Пасля Адэлі Арлоўскай — першага кахання — неяк апусцела яго сэрца і нікога не пускала. От і Ганна: два гады стаіць яна каля сэрца, але не ў сэрцы, не! А хіба можна параўнаць Ганну з Адэляй! Ні ў якім разе! Далёка Адэлі да Ганны, хоць яна і ў гімназіі вучылася. Таму і не хацеў Андрэй так ні за грош пакідаць гэтую дзяўчыну. Трывожыла яго і тое, што да Ганны ездзяць далёкія жаніхі, багатыя шляхцюкі, і стары Асіеўскі не запытае ў дачкі, пойдзе яна замуж ці не, аддасць за каго захоча. Андрэя ж ён наогул не любіць і менш за ўсё думае пра яго як пра будучага зяця.

Ад таго часу, як захварэў бацька, і пасля яго смерці Андрэй не хадзіў ні на вячоркі, ні на вечарынкі. Не толькі жалоба была таму прычынай. Штодзённыя клопаты не давалі спакою. Адзін пройдзе, другі заступае яго месца. Добра, што кабыла папалася ладная. Ян умее выбіраць коней! Андрэй назваў кабылу Каштанкай. Калі запрог яе ў плуг разам з Гнядым, то яны спачатку абнюхаліся, потым пагрызліся, але хутка памірыліся. Цяпер так ідуць у пары, нібы век разам хадзілі.

Андрэй ужо ўзяўся за клямку, калі маці спыніла яго.

— Куды ты, Андрэй? — спытала яна.

— Да Тамаша.

— Пачакай, сынок... Пагаварыць з табою хачу...— сказала яна, і відаць было, што гаворка, якую яна хоча распачаць, не вельмі прыемная яе сэрцу.

Андрэй вярнуўся, павесіў на цвік шапку і сеў.

— Я ведаю, мама, пра каго вы хочаце гаварыць. Пра Алену.

Маці вінавата кіўнула.

— Чаго Алена хоча?

— Яна нічога не хоча, сынок... Яна кажа, што цяжка ёй на мужчынскай рабоце... Што пасля смерці бацькі яна стала як парабчанка ў бацькавай гаспадарцы.

— От як! Значыць, яна хоча быць паненкай. Але ж нам маёнткаў бацька не пакінуў.

— Ды не, сынок...

— А якую мужчынскую работу яна робіць? Памагла мне перад сяўбой папар паскародзіць, жыта забаранаваць. А я не жаў разам з ёю, не рваў лён, не цёр той лён? Кожны год. Я ночы не спаў, насенне малаціў, а ўдзень за плугам ад раніцы да вечара. Конь і той ноччу адпачывае.

— Так то яно так, сынок...

— Не ў рабоце, мама, справа, як я бачу. Чаго яшчэ Алена хоча?

— Яна нічога не хоча, сынок... Яна толькі кажа, што бацька ёй нічога не пакінуў і яна зусім голая...

Андрэя ажно скаланула. Яму не вераць маці і сястра. Ён гатовы быў узарвацца, як тады перад Янам, але стрымаўся. Маці-то папраўдзе ні ў чым не вінавата, яна толькі пераказвае доччыны словы.

— Тата, калі паміраў, то пакінуў усё мне,— сказаў Андрэй як мага спакайней.— Ён мне верыў. Дык чаму ж вы — маці і сястра — не верыце мне? Я цяпер гаспадар у хаце, і калі і зраблю што-небудзь не так, як наказаў мне тата, то ён з магілы ўстане і прыйдзе патрабаваць ад мяне адказу.

Андрэй выйшаў у камору і прынёс скрутак, загорнуты ў кавалак палатна. Разгарнуўшы яго, паказаў маці.

— Гэта Аленін пасаг. Трыста рублёў. Тата не забыў пра яе. Ён усё жыццё збіраў гэтыя грошы, бярог іх і даручыў берагчы мне. Бо ён мне верыў! Але сястра мне не верыць. Я таксама не веру ёй. Не магу верыць! Таму беражыце гэтыя грошы вы.

— Сынок ты мой! — старая Аксеня заплакала.— Дзіцятка маё, хіба я табе не веру? Не вазьму я іх... Пакладзі іх там, дзе былі...

— Не, мама, вазьміце! Я ведаю, што дачка заўсёды бліжэй да матчынага сэрца, чым сын. Няхай яны будуць у вас. Пакажыце іх Алене. І не забудзьце сказаць, што гэты пасаг не для Грома! Чуеце, не для Грома!

Ён надзеў шапку і шпарка выйшаў з хаты. У галаве стаяла нейкая імгла. Прыкра і пагана было на душы. Яму не вераць. Ён стаў ворагам сваёй сястры і маці!.. За яго плячыма шэпчуцца, выдумваюць брудныя падазрэнні. І хто? Свае родныя, самыя блізкія. Праз пасаг, праз праклятыя грошы. Ніколі не думаў, што так будзе, што так можа быць. Значыць, можа! Грошы ўсё зробяць! Праз іх развальваюцца сем’і. Што, каб нейкая бяда прымусіла яго крануць гэтыя няшчасныя грошы. А хіба не можа быць такой бяды! Пажар або хвароба! Страшна падумаць... Пасаг! Сястра прыкончыла б яго за гэты пасаг.

Андрэй успомніў бацьку і да болю ў душы адчуў, якую цяжкую страту панёс. Бацька! Ціхі і маўклівы ён быў у сям’і, але ці пасмелі б яны так з ім гаварыць! Нават думаць пра такое не пасмелі б...

На дварэ стаяў сонечны дзень. У паветры плыло і плыло павуцінне. Яно краталася стрэх, галін, платоў і павісала на іх белымі кроснамі. Удалечыні, ахутаны ў смугу, віднеўся Маргоўскі лес, і здаваўся ён нейкім далёкім, нібы нарысаваным. І хоць свяціла сонца і прыветнае было яснае неба, але не было ў прыродзе той радасці, той жыццёвай прагі, якая бывае ранняй вясной. Толькі сады яшчэ радавалі позірк. Між густога лісця віселі жоўтыя антонаўкі і зялёныя бэры.

Андрэю не хацелася ісці па вуліцы, адказваць на запытанні цікаўных суседзяў: куды ты ідзеш, чаго, чаму? Паўгадзіны назад ён сам не ведаў, куды яму прыйдзецца ісці, а цяпер думаў, што пра гэта ведаюць усе. Так яно па сутнасці і было. Усе засцянкоўцы ведалі, што яму патрэбен парабак. На паўвалокі аднаго мужчыны-работніка было мала. Андрэй накіраваўся на прыгуменне, выйшаў на канец сядзібы і пакрочыў уздоўж платоў па малаезджанай дарозе.

На вуліцы ў Чыжэвічах — не то што ў Малінаўцы — было людна і ажыўлена. Тут людзі не хаваліся ў хатах адзін ад аднаго. Малінавец калі і выходзіў у нядзелю на вуліцу, то стаяў каля свайго двара. Рэдка было, што збіраліся двое або трое. Гаварылі стрымана, без смеху і жартаў. У Чыжэвічах было наадварот. Тут мужчыны стаялі гуртам, гаварылі моцна, з вострымі слоўцамі, з жартам і смехам.

Андрэю не было калі спыняцца, ён накіраваўся проста да Марціна Крываблоцкага. Пасля таго як прывёз яго да хворага бацькі, адчуў да гэтага чалавека нейкую даверлівасць. Сёння ішоў да яго параіцца. На вуліцы сустрэў Марцінавага брата Пракопа, запытаў, ці дома Марцін.

— Дома,— адказаў той.— Чытае «Ведамасці».

Марцін сапраўды быў у хаце адзін. У вайсковай гімнасцёрцы, акуратна падстрыжаны, чыста паголены, ён сядзеў за сталом і чытаў газету.

Калі Андрэй павітаўся, Марцін зірнуў на яго з цікаўнасцю.

— У цябе зноў нейкая хвароба, Андрэй? Маці?

— Не, Марцін. Я прыйшоў да цябе параіцца...

— Гэта ўжо лепш, хоць я і не ведаю, якая ў цябе справа. Не вельмі, браце, прыемна фельчару або доктару часта бываць у адной хаце.

Андрэю не хацелася адразу гаварыць, чаго ён прыйшоў. Ён не ведаў, з чаго пачаць размову, і запытаў:

— Што новага на свеце, Марцін?

— Што новага? Падобна, братка, на тое, што вайна будзе, каб яна згарэла... Але табе што! Ты льготнік, а мне прыйдзецца зноў ісці... Надакучыла. Аж падумаць страшна. Прывык ужо дома. Як успомню Кітай у 1900 годзе — валасы дыбам становяцца. Ці даўно было — тры гады назад...

— Значыць, зноў з Кітаем вайна?

— Нічога ты не ведаеш, Андрэй,— з жалем прамовіў Марцін.— Ваша Малінаўка, не раўнуючы, як балота. Ты ж разумны чалавек, а малінавец ад галавы да пят. Нічым не цікавішся, акрамя сваёй зямлі. Захраслі ў гнаі ды гразі. Ты ж вучыўся ў народным?

— Кончыў, Марцін, і вучыўся добра.

— З таго часу за кнігу не браўся?

— Амаль што не... Не было часу...

— Час знайшоўся б... Адным словам, Малінаўка...

— Дык з кім жа вайна, Марцін?

— Вайна будзе з японцамі. Гэта мая думка, Андрэй. Я атрымліваю газеты з Пецярбурга і Кіева. І вось, мяркуючы па тым, што яны пішуць, вайна з Японіяй будзе. Расія, бачыш, хоча залезці ў Маньчжурыю, Жоўтарасію стварыць, а Японія таксама не ад таго, каб тую Маньчжурыю пад сябе падабраць. А Еўропа хвасты іх звязвае. Усё гэта, братка, завецца палітыкай... І от праз гэтую сабачую палітыку пачнецца вайна, і Марцін Крываблоцкі збірайся ў паход.

— А можа і не. Ты ж сваё адслужыў.

— Не так многа ў Расіі дактароў, Андрэй, каб яны ротным фельчарам бракавалі... Справа не ў тым. Скажы, чаго ты прыйшоў, Андрэй?

— Мне, Марцін, трэба наняць хлопца. На год, сама менш. Рады не дам адзін. Малаціць трэба, сена з Волі вазіць, дровы; патрэбен работнік, хоць задушыся. Памажы знайсці хлопца.

Марцін паглядзеў на Андрэя і задумаўся.

— Хлопца знайсці можна, Андрэй,— сказаў ён.— Не такія багатыры ў Чыжэвічах, што парабка не знойдзеш. У маёнтак не хочуць ісці, бо там цэлая катарга, а да гаспадара пойдуць. Толькі, братка, справа такая: дрэнных ты не возьмеш, а добрыя да цябе не пойдуць.

— Чаму? — успыхнуў Андрэй.

— Не крыўдзіся. Але слава пра цябе ў наваколлі не вельмі добрая, Андрэй. Усе цябе, братка, лічаць ліхім чалавекам.

— І ты?

— Я цябе, Андрэй, мала ведаю. Думаю, што не такі ты ліхі, як пра цябе гавораць. Але ж на раты людзям замкоў не павесіш.

— Чым жа я ліхі, Марцін? — ціхім голасам запытаў Андрэй, у якога ад крыўды сціснулася сэрца. Сёння яго абразілі другі раз. Абразілі незаслужана, бязлітасна, не ведаючы яго душэўнага стану.— Скажы, чым я ліхі? — паўтарыў ён.— Я нікога не ашукаў, не абакраў, не нахлусіў на чалавека, не заеў нічыйго жыцця. Дык чым жа я ліхі?

— Тым, Андрэй, што ты на руку лёгкі.

— Няпраўда, Марцін! — ледзь не крыкнуў Андрэй.— Я першы нікога не зачаплю ні словам, ні справай. Я па мордзе таму дам, хто перада мною нос задзярэ, хто сябе носіць высока, а другога за чалавека не лічыць. Скажы, каго я пакрыўдзіў без прычыны?

Марцін засмяяўся.

— Ды, братка, усе кажуць, што ты іх без прычыны крыўдзіў.

— Усе! Хіба я ўсіх крыўдзіў? Верыш ты розным нарбутовічам ды мартыневічам.

— Супакойся, братка. Нікому я не веру. От табе, напрыклад, веру. Я, братка, люблю дужых, смелых і самастойных людзей. Такіх, якіх нельга пакрыўдзіць, бо яны даюць здачы. І хлопца мы знойдзем. У маёй сястры Агапы ёсць малодшы сын Іван. Ён да цябе пойдзе. Толькі калі прыйдзе Пракоп, то ты маўчы, а то ён пабяжыць да Агапы і напсуе нам. Івану семнаццаць гадоў. Работу любіць. Толькі, братка, ён не такі, як усе. Ён вельмі сарамлівы. І любіць чытаць. Вечарам, пасля работы, ты не забараняй яму. Няхай чытае... Мала хто гэтым цікавіцца з нашага брата.

Андрэй усміхнуўся.

— Ты сам не цікавішся дарэмна. Іван табе будзе вершы расказваць. Ён іх тысячу ведае. Для мужыка гэта нешта варта.

— Добра, Марцін. Толькі кніг у мяне няма.

— Кнігі я дам. Будуць кнігі. Толькі ты, братка, рукам волі не давай. Ён цябе абражаць не будзе, носа не задзярэ, а калі зробіць што не так, то, сам ведаеш, малады яшчэ.

Андрэй адчуваў, што Марцін з яго кпіць, але ўзлавацца на яго не мог.

— Ты, Марцін, мяне зусім за дурня лічыш...

— Не, Андрэй, наадварот. За разумнага чалавека, а то б я табе Івана не аддаў. От мы скора пойдзем да Агапы, паглядзім на яго. Але я цябе яшчэ папярэдзіць хачу. Там у суседстве з табой жыве ваш святы чараўнік Гарасім Жукоўскі. То ты будзь бацькам Івану. І блізка яго не падпускай да Гарасіма. Будзь поўны гаспадар. Быў я ў Гарасіма. Бачыў, што ў яго многа кніг, але я не хачу, каб мой Іван чытаў тыя кнігі. Іван, вядома, можа зацікавіцца. Ён яшчэ не разбіраецца, што добра, што дрэнна, то яму маім словам забарані нават падыходзіць да Гарасімавай хаты. Нядаўна было: Сулкоўскі даведаўся, што мой Іван чытаць любіць. Паклікаў яго да сябе. Пачаў распытваць, вершы папрасіў расказаць. Іван пачаў яму расказваць вершы Някрасава, Кальцова ды байкі Крылова. Нічога, поп пахваліў. Адчыніў сваю шафу. У беднага Івана і вочы разбегліся. Такое багацце! У Сулкоўскага і добрыя кнігі ёсць: Гогаль, Пушкін, Лермантаў, Някрасаў,— а ён майму Івану «Жития святых» ды «Евстрафия Плакиду» падсунуў. Я сам занёс яму назад тыя кнігі. Кажу: «Няхай вашы дзеці іх чытаюць, бацюшка». Смяецца, шэльма. «У мяне, кажа, няма дзяцей». А гэта не кнігі, а атрута, асабліва для маладых хлопцаў. Я калі бываю ў Старочыне ці ў Слуцку, то купляю Івану якую-небудзь кніжку. Няхай пра людзей чытае, а не пра багоў.

— Я да Гарасіма сам не хаджу і Івана не пушчу.

— Добра. А вунь мая пляменніца Надзя ідзе,— сказаў Марцін, зірнуўшы ў акно.— От мы і пойдзем.

— Пачакай, Марцін... Дай мне гэтыя газеты. Я табе вярну.

— Я такі і думаў, што ты гэта скажаш. Але што газеты! Яны тады цікавыя, калі свежыя. Іх трэба выпісваць. Ты чытай тыя кнігі, якія будуць у Івана. А газеты бяры.

Андрэй вярнуўся дадому падвечар і прывёз з сабою парабка — Івана Аўсяніка. Газеты палажыў за абразы і забыў пра іх.

РАЗДЗЕЛ СЁМЫ

Яўхім Халуста шалеў ад злосці. Было чаго шалець! Парабак Сямён, не дабыўшы тэрміну, сышоў. Ажаніўся, сукін сын! Знайшоў удаву Хадосю ў Чыжэвічах і прыстаў да яе ў прымы. Сам гаспадаром стаў, ліха матары яго! І астаўся Халуста без ніводнага парабка ў той час, калі на яго гаспадарку патрэбны былі два. Двух то ён не трымаў, узвальваў усю работу на аднаго, а цяпер вось няма і аднаго... Халуста пашкроб патыліцу, вылаяўся і пайшоў у Чыжэвічы.

Калі ён сяк-так знайшоў хату тае Хадосі і накінуўся на нявінную жанчыну за тое, што яна нібыта адабрала ў яго парабка, Сямёна ў хаце не было. Халуста так распаліўся, так размахаўся кулакамі, што нават не пачуў, як у хату ўвайшоў Сямён.

— Ты гадаўка! — крычаў Халуста.— Хамская морда, ліха матары тваёй! Нашто ты яго прыняла? Гэтага злодзея! Разбойніка з-пад моста! Шэльму! Я ж вас у порах разатру! Ты не ведаеш, што ён мне вінаваты! Што ён мяне абакраў! Ага, ты не ведаеш! То будзеш ведаць! Я і цябе разам з ім у турму заганю! Арыштантамі будзеце!

Але тут ён азірнуўся і ўбачыў Сямёна. Той стаяў каля парога і ўсміхаўся так нядобра, што ў Халусты аж мурашкі пабеглі па спіне. Але ён яшчэ паспрабаваў храбрыцца.

— Ты...— сказаў ён.— Шэльма, ліха...

І не кончыў. Сямён моўчкі падышоў да свайго колішняга гаспадара, узяў яго за карак і выкінуў з хаты. Проста выкінуў, як збродлівага ката. Халуста, каб не тыцнуцца тварам аб зямлю, стаў ракам, нават прапоўз крыху такім манерам, тады разагнуўся і дай бог ногі! Ліха матары яго! Яшчэ дагоніць ды па шыі накладзе.

За сялом Халуста крыху супакоіўся. «Няхай жыве! Няхай жыве з гэтай Хадосяй! А гладкая мужычка, ого! Не дзіва, што ён прыстаў да яе. Няхай жыве! А я яму не заплачу! Не дабыў да канца, не атрымае і платы! Няхай жыве, сабака!» Такая думка нават крыху ўсцешыла. Але калі ён успомніў, што ў гаспадарцы не хапае работніка і што яму, Халусту, знайсці работніка цяжка, бо да яго ніхто не хоча наймацца, злосць зноў апанавала яго. «Здымаць з кузні Мікалая нявыгадна. Зачыніць кузню? Не. Выкінуць жывыя грошы з кішэні! Ого! Адзін Юзік не ўправіцца з гаспадаркай. Наперадзе ўся работа...» Халуста спыніўся і пачухаў патыліцу. «От, ліха матары вашай! Нібы згаварыліся!»

Ён зірнуў на вятрак, што стаяў на ўзгорку між Чыжэвічамі і Малінаўкай, і надумаў зайсці туды. Вятрак належаў Хаіму Ножыку, яўрэю з Чыжэвічаў, Халуставаму сябру, такому ж самаму злодзею і шэльму, як і Халуста.

Каля млына не было падвод, значыць, Хаім малоў адзін. Халуста пакрочыў да млына не спяшаючыся, спыняючыся, гледзячы ў бакі. Няхай не думае Хаім, што ён Халусту вельмі патрэбен. Халуста проста зойдзе ў млын, бо яму няма чаго дома рабіць. Ён выйшаў на шпацыр.

— Здароў, пане Хаім! — крыкнуў Халуста, узняўшыся па лесвіцы на першы паверх і стаўшы каля дзвярэй.

— А-а-а! — сказаў млынар, адрываючы позірк ад паперкі, на якой ён ставіў свае яўрэйскія каракулі.— Дзень добры, пане Яўхім.

Хаім быў худы чалавек з рыжай барадой, даўгімі пэйсамі і надзвычай хітрымі чорнымі вачыма. Ён сядзеў на мяху з мукой, увесь запылены, трымаў у руцэ агрызак алоўка і нешта вылічваў на паперцы, якая ляжала ў яго на каленях. Убачыўшы Халусту, Хаім устаў і павітаўся з ім за руку.

— Ну што, пане Яўхім? Як вы жывяце?

— Ат... — Халуста прыхінуўся плячыма да вушака. — Але ж і калоціцца твой млын, пане Хаім. Ён яшчэ возьме ды абернецца...

Гэта быў зусім не жарт. Кожны раз, будучы ў млыне, Халуста баяўся, што млын перакуліцца. Што за дзіва! Трымаецца на адным вале. Хоць гэты вал і тоўсты, дубовы, але ж ён трымае такі цяжар.

— Што вы, пане Яўхім! Няхай бог бароніць!

— А калі навальніца, пане Хаім? — запытаў Халуста, падазрона аглядаючыся.— От уздымецца бура і...

— Гэтага яшчэ нідзе не было, пане Яўхім.

— Ну, то я дзе-небудзь сяду... Дзе тут у цябе сесці, пане Хаім?

Хаім залез у кут, дастаў нейкі нізенькі зэдлік, абцёр яго рукавом, ад чаго ён стаў яшчэ больш пыльны, і падаў Халусту. Той паставіў яго каля сцяны і сеў.

— А ў цябе завозна, пане Хаім?

— Які там завоз! — Хаім махнуў рукою. — Які там завоз! У Капачах млын, у Лапацічах млын, у Крывічах два млыны, у Старочыне два паравікі... Які можа быць завоз, калі гэтых млыноў — як грыбоў. Каб яны ўсе пагарэлі, пане Яўхім!

— А твой каб астаўся?

— А мой каб астаўся! Мой няхай астаецца, пане Яўхім! Каму ён замінае? Ён нікому не замінае.

Халуста зарагатаў.

— Ліха матары тваёй, пане Хаім! Які ты разумны! Каб усе млыны пагарэлі, а твой каб астаўся, то ў цябе завозу было б!

— А дзе б ён дзеўся, той завоз? Увесь быў бы мой! Тады б я паказаў дулю капачоўскаму Бэрку, лапаціцкаму Моўшу і ўсім. Тады б я паказаў ім дулю,— Хаім склаў дулю і палюбаваўся ёю.

— Ах, які ж ты разумны, пане Хаім, які ты хітры!

— Але вы, пане Яўхім, нечага да мяне прыйшлі.

Халуста пацягнуўся і пазяхнуў.

— Няма чаго дома рабіць, пане Хаім. Я сюды-туды... Бачу, твой млын круціцца. Схаджу, думаю, да Хаіма... Ну, на шпацыр выйшаў...

— Не, не, пане Халуста! Вы не з дому ішлі, а з Чыжэвічаў. Я бачыў.

«От злодзей! — падумаў Халуста.— Як ты ўсё бачыш!»

А Хаім агледзеў Халусту з галавы да ног, усміхнуўся хітравата і адразу перамяніў тон.

— Слухай, Яўхім. Я чуў, што ад цябе Сямён пайшоў. Да Хадосі ў прымы прыстаў. Ха-арошая кабета!

— Ліха матары тваёй! — закрычаў Халуста.— Ты ўсё на свеце чуеш! Ха-арошая! Кабета! — перадражніў ён.— Адкуль ты ўсё ведаеш?

— Ты дурны,— прамовіў Хаім.— Адкуль я чую? У млыне заўсёды людзі ёсць. Я ведаю ўсё, што робіцца тут і там, і нават у Слуцку!

— Угу! — прамычаў Халуста.— А ў Бабруйску і Мінску?

— Ведаю!

— Малайчына! А што ж ты яшчэ ведаеш?

— Усё,— пераканальна адказаў Хаім.— Андрэй Сташэвіч наняў у Чыжэвічах парабка. Добрага хлопца, Агапінага сына. Яму параіў Марцін Крываблоцкі. Ён дзядзька таго Івана Аўсяніка.

Халуста падхапіўся з месца. Ён забыў, што млын калоціцца і можа перакуліцца.

— Ліха матары яго, гэтага Сташэвіча! — залямантаваў ён, схапіўшыся за галаву.— Гэты разбойнік выхапіў у мяне работніка проста з рук!

— Ну, чаму з рук! Ты ж не быў у Агапы!

— Калі не быў, дык мог бы быць! Дзе мне цяпер работніка знайсці?

Хаім не адказаў. Ён зноў разгарнуў паперку, разгладзіў яе на калене і зрабіў выгляд, што зноў нешта вылічвае. Халуста змоўк і некаторы час назіраў за ім. Некалькі хвілін прайшло ў маўчанні. Халуста чакаў, што Хаім загаворыць першы, але хітры млынар нібы і забыў, што ў млыне ёсць нехта, акрамя яго. Тады Халуста не вытрываў:

— Слухай, Хаім. Чаму ты маўчыш?

Хаім нават не ўзняў галавы.

— Ну, Хаім,— ласкава сказаў Халуста.— Ты, мабыць, ведаеш работніка.

— Што? — не адразу запытаў Хаім.

— Кінь ты прытварацца!

— А хіба я прытвараюся? Чаго мне прытварацца? У мяне ёсць свой клопат. Я — заняты чалавек.

— Мне работнік трэба, чуеш? Ты ведаеш і маўчыш!

— Угу! — Хаім схаваў у кішэнь паперку і аловак. — Работнікаў хапае ў Чыжэвічах. Цераз кожную хату работнік. Каб мне трэба быў парабак, то я раз-два — і гатовы! А да цябе, пане Яўхім, мясцовы чалавек не пойдзе. Табе трэба работнікаў шукаць вёрст за дваццаць адсюль. І то...

— Чаму? — вызверыўся Халуста.

— Сам ведаеш, чаму. Парабкаў карміць трэба. І плаціць!

— Ліха матары тваёй! А хіба яны ў мяне галодныя ходзяць? І я ім не плачу?

— Ты лепш ведаеш,— абыякава адказаў Хаім.

— Ну, Хаім...— Халуста вымушаны быў здацца.— Парай мне чалавека. Хіба ты не ведаеш, які цяпер час?

— Хіба я дурны? Я ўсё ведаю.

З гэтымі словамі Хаім палез на другі паверх і доўга там корпаўся ці мо так сядзеў. Халуста не мог гэтага ведаць, бо яго і на ланцугу не зацягнуў бы на другі паверх ветрака. «Ну, зладзюга,— думаў ён,— прыйдзе каза да ваза, ды не будзе сена... Я не забуду табе гэтага. Я табе ўспомню! Я табе, зладзейская хр-рапа, штучку падкладу-у!»

Ад няма чаго рабіць ён падышоў да скрыні, у якую праз жалоб сыпалася мука. Падставіў далонь і памацаў муку. «Крупы дзярэ, а не муку меле... Каменяў шкадуе». Ён зірнуў на вяроўку, якую трэба было толькі пацягнуць, каб націснуць верхні камень, і хацеў ужо зрабіць гэта, як пачуў, што Хаім злазіць з другога паверха.

— Ну, дык, пане Хаім, што ты мне скажаш? — запытаў ён, лісліва зазіраючы млынару ў вочы.

— Што я табе скажу? А колькі ты мне заплаціш, калі будзе гешэфт?

Халуста вылупіў вочы.

— Ты за гэта грошы возьмеш?

— Чаму я іх не вазьму? Вазьму!

— Ну, дык сам наймай таго парабка! — крыкнуў Халуста і адвярнуўся ад Хаіма, нібы збіраўся ісці.

Хаім нават вухам не павёў.

— Мне не трэба, а людзі ноймуць.

Халуста крута павярнуўся да яго тварам.

— Ну, хопіць з цябе рубля, Хаім. Гэта на барыш.

— Пяць,— рашуча адказаў Хаім.

— Пя-аць! Ты што, здурнеў?

— Калі здурнеў, то здурнеў. Пяць.

— Хаім!..

— Пяць.

Халуста гатовы быў парваць на кавалкі праклятага млынара, кінуцца на яго з кулакамі, шпурнуць з ганка дадолу, растаптаць, аднак толькі бездапаможна сціснуў кулакі.

— Хопіць з цябе два, Хаім! Чуеш?

— Чатыры.

Халуста зрабіў выгляд, што думае.

— Ну, два з паловай, Хаім... Ліха матары тваёй, ты мяне рабуеш! — раптам заенчыў ён.— Два з паловай хопіць!

— Тры з паловай.

Халуста пачаў бегаць па млыне, хапацца рукамі за галаву, вохкаць, айкаць, стагнаць, стукаць кулакамі ў грудзі. Ён зусім забыў, што млын возьме ды перакуліцца.

— Слухай, Хаім... Два з паловай. Што табе значыць рубель! Адзін рубель! Адзін рубель. Цьфу! Хіба ты жабрак!

— Тры з паловай.

— Тры. Ліха матары тваёй! Няхай будзе роўна тры.

Хаім нібы і чакаў гэтага.

— Тры дык тры. Няхай будзе роўна тры.

Халуста паваліўся на мяхі і зарагатаў на ўвесь млын, хоць у душы было зусім не да смеху.

— А каб ты выпух, Хаім! Чаму ж ты адразу не сказаў тры?!

— А чаму ты, Яўхім, не сказаў адразу тры, а сказаў адзін?

Яны моўчкі паглядзелі адзін на аднаго.

— Якога ж ты работніка дасі мне, Хаім? — нарэшце запытаў Халуста.

— Добрага.

— Адкуль ты ведаеш, што ён добры? Ты мне скажы, хто ён, адкуль, як яго завуць?

— Якаў. Яго завуць Якаў. А прозвішча Шэмет.

— Шэмет? А што гэта за Шэмет?

— Ён прыехаў з горада.

— З горада? — аж падскочыў Халуста.— Ты мне даеш гарадскога гультая, можа якога сацыяліста, арыштанта, басяка, злодзея, катаржніка, ды яшчэ тры рублі хочаш за гэта ўзяць.

— Ша! — сказаў Хаім.— Арыштанты і катаржнікі ў турме. А гэты хлопец тутэйшы, ён сам з Чыжэвічаў. Я яго даўно ведаю. Ён у пана Крупскага парабкам быў, потым тры гады ў горадзе працаваў. Ён усё ўмее рабіць, нават каваць.

— У мяне свой каваль ёсць! Нашто мне каваль? — закрычаў Халуста.

— Ну, то няхай ён не куе! Няхай ён арэ, барануе, малоціць! Уга! Ты яму работу знойдзеш.

— Дзе ты яго выкапаў, такога добрага?

— Я быў у яго брата Піліпа. Там быў і ён. У маёнтак ісці не хоча. Не любіць пана Гендарсана. І пан Гендарсан яго таксама не любіць. Але я яму нічога не сказаў. Цяпер скажу.

— Ліха матары тваёй! Я ж і сам мог бы яму сказаць!

— Дурны. Каб ты сам з ім пагаварыў, то ён не пайшоў бы. А калі я з ім пагавару, параю яму, пахвалю цябе, то гэта іншая справа.

— Калі ён да мяне прыйдзе?

— Заўтра. Я яго дашлю.

— Ты ж не забудзь! У мяне работніка няма.

— А ты не забудзь тры рублі.

Гэтыя словы дзерпанулі Халусту за жывое. Ён ужо сабраўся ісці дамоў, але ўспомніў, што не зрабіў таго, што задумаў. Ён глянуў на вяровачку, якую трэба было толькі пацягнуць, каб націснуць камень, і сеў на зэдлік. Хаім тым часам прымацаваў да скрыні пусты мех і пачаў згартаць у яго муку. Халуста цярпліва чакаў, покуль ён кончыць гэтую работу. Хацеў нават памагчы Хаіму, але той сказаў:

— Запыліцеся, пане Яўхім.

— Нічога, пане Хаім, я і так ужо запыліўся.

Калі Хаім пачаў завязваць мяхі, Халуста выбраў хвіліну і пацягнуў за вяровачку. Хаім стаяў спіною да яго і нічога не бачыў, а на душы ў Халусты адразу стала лёгка і соладка. Нішто яму не прыносіла такой радасці, як зло, якое яму ўдавалася зрабіць другому. А гэта яму ўдавалася заўсёды.

— Дык, пане Хаім, ты ж дашлі мне таго Якава.

— Дашлю, пане Яўхім.

— Бывай здаровенькі.

— Шчасліва.

Калі Халуста выйшаў, Хаім адразу падняў камень. Яму не трэба было бачыць, як Халуста яго націскаў. Ён па муцэ пазнаў, што той прыклаў руку да яго млына. А Халуста зларадна думаў, спускаючыся па лесвіцы: «Я цябе навучу малоць, ліха матары тваёй! Тры рублі... Бачыш ты яго! Тры рублі... А за што? За якую скулу? Трасцу я табе дам, а не тры рублі...» Аднак, крыху падумаўшы, зразумеў, што аддаць усё роўна прыйдзецца. Так ці інакш, а Хаім яму іх не даруе. Ён выбера і час, і месца і пацягне так, што злупіць не тры, а цэлых пяць.

На дварэ зіхацела сонца. На ржэўніку абапал дарогі вісела павуцінне. Набліжэнне восені ўжо адчувалася ў прыродзе. Зніклі жаўранкі, пакінулі стракатаць конікі. Апусцелыя палі і лугі навявалі сум. Але ўсё гэта Халусту не кратала. Ад Хаімавага млына ён ішоў проста да свае кузні. Здалёк убачыў, што ў сына хапае работы, бо каля кузні стаяла некалькі падвод з плугамі і баронамі.

Халуста заскочыў у кузню. Мікалай трымаў у горне лямех, высокі пажылы мужчына вагаў рычаг ад мяха, а двое сядзелі каля дзвярэй і курылі. Халуста замест «дзень добры» вылаяўся і памкнуўся быў накінуцца на сына, але той выхапіў з горна белы распалены лямех і, махнуўшы каля самага бацькавага носа, імкліва паклаў яго на кавадла. Халуста імгненна апынуўся каля дзвярэй, зачапіўся нагой за парог і расцягнуўся на зямлі. Такія жарті*і ў бацькі з сынам адбываліся не адзін раз. Мужчыны, што былі ў кузні, пакаціліся з рогату. Халуста падхапіўся з зямлі, агледзеў сябе ашалелымі вачыма, памацаў нос, потым падышоў да дзвярэй кузні (зайсці туды ён больш не адважваўся) і кляў сына так, як умеў. А клясці ён умеў не абы-як.

— Злодзей! Накольнік! Арыштант! Шэльма! Шыбенік! Бандыт! Разбойнік! Байструк! Каб ты сабе вочы павыпальваў! Паламаў ногі! Выкруціў рукі! Здох! Згінуў! Апруцянеў!

Выказаўшы ўсё, што ведаў, хвіліну памаўчаў і дадаў не то са здзіўленнем, не то з захапленнем:

— Ліха ма-а-тары тваёй! У каго ты такі ўдаўся!

— Ідзі дамоў, бацька! — як нічога і не было, адказаў Мікалай.— Маці прыходзіла зваць.

— Пацалуй мяне ведаеш куды? Разам з тваёй маткай. Думаеш, я не ведаю, што ты мне ўсіх грошай не аддаеш! Крадзеш! Злодзей! Я табе пакажу-у!

У кузні грукаталі молаты. Звінела жалеза. Мікалай, мабыць, і не чуў бацькавых слоў. Халуста пакрычаў яшчэ трохі і пасунуўся дадому.

Калі ён увайшоў у свой двор, жонка Настуля капала на агародзе бульбу.

— Гэй! — гукнуў яе Халуста.— А дзе Малання?

Малання была Халустава служанка, і бульбу звычайна капала яна. Сёння на агародзе яе не было, і гэта зацікавіла Халусту.

— Ты чуеш, качарга?

Настуля, накульгваючы, падышла да плота і адказала такім голасам, ад якога добрыя людзі млеюць:

— Антыхрыст! Дзе ты валачыўся? Уцякла Малання.

— Як?

— Уцякла Малання!

Да Халусты, нарэшце, дайшло.

— Калі? — запытаў ён.

— Пасля снедання. Табе ж, люцыпару, і бяды няма.

— Ліха матары вашай! — закрычаў Халуста.— Гэта ты, крывая кабыла!..

— Ну-у! — пагражальна адгукнулася Настуля, і Халуста не кончыў таго, што хацеў сказаць. Ён паказаў Настулі кулак, а яна яму дулю, і гутарка на гэтым кончылася.

Яўхім Халуста зайшоў у хату, сеў каля стала і задумаўся.

РАЗДЗЕЛ ВОСЬМЫ

Іван Аўсянік першыя дні адчуваў сябе ў хаце Андрэя Сташэвіча вельмі няёмка. Як ні кажы, а жыў ён цяпер у чужых людзей, у шляхецкім засценку, у шляхецкай сям’і. Ён прыглядаўся да побыту гэтых людзей, стараўся знайсці ў ім нешта такое, што б адрознівала іх жыццё ад жыцця мужыцкіх сямей у Чыжэвічах, і не мог нічога такога знайсці. Хіба толькі гаворка трохі адрознівалася. Ён з падазронасцю і недаверам глядзеў на Андрэя, бо чуў пра яго нямала дрэннага. Лічыў, што гэты малады шляхцюк злы, ганарлівы, мужыкоў за людзей не лічыць, і з недаўменнем адзначаў, што нічога такога не знаходзіць. Можа не прыйшла яшчэ пара паказаць яму самога сябе такім, які ён ёсць.

Горш за ўсё было тое, што Іван Аўсянік быў сарамлівы хлапец. І асабліва саромеўся Алены. Нават пад’есці як трэба не мог, калі яна на яго глядзела. А глядзела яна на яго часта. Варта было Івану ўзняць вочы, як яны сустракалі Аленін позірк. І быў гэты позірк цікаўны і крыху нахабны. Іван чырванеў, апускаў вочы, рукі яго пачыналі дрыжаць, і Іван рады быў лепш праваліцца скрозь зямлю, чым сядзець за гэтым сталом.

Адным словам, цяжка было прывыкаць да новага жыцця. Цягнула дадому, у сваю хату, бо тут ён нават чытаць саромеўся. Кнігі, якія даў яму дзядзька Марцін, ляжалі ў куфэрку не прачытаныя, і ён баяўся іх выняць. Не Андрэя баяўся, а Алены, што смяяцца будзе...

Не ведаў, як звяртацца да Андрэя, як яго зваць. Панам ці дзядзькам? Прасцей было са старой Аксеняй. Яна нагадвала яму маці, таму і выйшла неяк звычайна, калі ён назваў яе цёткай. З Аленай гаварыць яму не даводзілася. Загады па гаспадарцы даваў Андрэй. Іван спачатку абыходзіўся словам «вы», але на кожны выпадак гэтага слова не хапала. Як, напрыклад, гукнуць свайго гаспадара: «Вы, ідзіце сюды» або «Вы, што мне рабіць?»

Аднойчы Іван прыехаў з ворыва, паставіў коней у хлеў, а сам пайшоў да Андрэя, які быў у гумне. Той сядзеў на калодцы і курыў.

— Дзядзька,— нечакана вырвалася ў Івана.— Коням, мабыць, трэба пакласці нешта ў жалабы ці можа на пашу весці?

— Дзядзька? — са здзіўленнем перапытаў Андрэй.— Не, брат, не дзядзька. Заві мяне проста Андрэй і без ніякіх «вы». Ты ўжо да дзевак ходзіш?

— Не.

— А я ў твае гады хадзіў. Кнігу з сабою вазьмі, а то ты іх з куфра не вымаеш. Марцін казаў, што ты чытаць любіш.

— Люблю,— адказаў Іван, адчуваючы, як радасць перапаўняе яго сэрца. Ён цяпер канчаткова заблытаўся ў сваіх думках і меркаваннях. Што за чалавек гэты Сташэвіч? Ведаў толькі адно, што ў душы яго раптам вырасла прыязнасць да гаспадара.

— Любіш, дык чытай. Вечарам сам зірну ў твае кніжкі, а то пуста мы жывём... Ды ідзі снедай — бачыш, сонца дзе! Коням сноп аўса падкіну, а пасля снедання павядзеш на пашу.

Іван пайшоў у хату. «Пуста мы жывём,— думаў ён.— Якія добрыя словы...»

У хаце, акрамя старой Аксені, нікога не было. І гэта было на руку Івану. Калі ён памыўся і сеў за стол, Аксеня падала яму снеданне. Еў, колькі яму хацелася, бо на яго не глядзелі цікаўныя вочы дзяўчыны.

Пасля снедання Івана пахіліла да сну. Ён цэлую ноч быў на начлезе, а хіба там заснеш! З усходам сонца пайшоў араць. Нялёгка, аднак, у чужых людзей. Спаць цяпер хацелася так, што вочы зліпаліся самі.

Калі Андрэй прыйшоў з гумна, Іван соладка спаў на голай лаве, паклаўшы галаву на рукі. Андрэй падсунуў яму пад галаву світку і сеў каля стала. Апошнія дні ён адчуваў сябе спакойна. Трывогі хоць і не зніклі, але значна аддаліліся. Ён цяпер не быў бездапаможны і менш хадзіў раіцца да Яна Сташэвіча. І гэтую ўпэўненасць прынёс яму не хто іншы, як гэты сціплы хлопец Іван. Дзіўна. Разуменне гаварыла яму, што Іван толькі парабак, чужы чалавек і не нясе ніякай адказнасці за яго гаспадарку, а сэрца падказвала іншае. Яно гаварыла, што ён не адзін мужчына ў хаце, а гэта ўжо само па сабе нечага варта.

Калі коні з’елі авёс, Андрэй разбудзіў Івана. Той сеў і працёр кулакамі вочы. Было відно, спаць яму ўсё яшчэ хацелася.

— Павядзеш, Іван, коней на поплаў, там шкоды вялікай няма. А Маргі араць я паеду заўтра раніцай сам, дам табе выспацца.

— А я не вельмі хачу спаць,— бадзёра адказаў Іван.

— Не вельмі хочаш спаць? А я сам хачу. От пайду жыта звею, ды ў млын трэба, а то хлеб са стала ўцякае.

Ён пайшоў у гумно з думкай, што леташняя пашня неяк вельмі хутка кончылася. У свірне засекі пустыя — і гэта адразу пасля жніва. Пры бацьку так не было. Тады быў пажыўнейшы харч, спарнейшы хлеб.

Поплаў, куды Іван прывёў коней, ляжаў між Малінаўкай і Чыжэвічамі. Тут працякаў каламутны ручаёк, які летам перасыхаў. Аставаліся толькі брудныя лужыны, у іх купаліся засцянковыя свінні. Поплаў быў куп’істы і голы, як бубен, толькі каля ручая стаяла некалькі крывых алешын. Паша тут была няўдалая.

Іван спутаў коней, падаслаў пад бок світку, выняў кніжку вершаў Някрасава і прылёг, абапёршыся локцем на купіну. Глядзеў на неба, па якім плавалі воблакі, і аддаўся марам. Воблакі плылі ціха, мянялі форму. Яны то нагадвалі страшных звяроў, то небывалыя збудаванні, то нейкіх пачвар. Іншы раз неба было падобна на вялізную карту, дзе неабсяжны блакіт быў морам, а воблакі мацерыкамі. Іван любіў марыць. Ён уяўляў сябе на гэтых воблаках, якія, мабыць, мяккія, як вата. У іх тонуць ногі. Там можна ляжаць і плысці бясконца, куды гоніць вецер. «Тучки небесные, вечные странники»,— успомніўся яму цудоўны верш Лермантава. Ён разгарнуў кнігу.

Повидайся со мною, родимая,

Появись легкой тенью на миг...

Всю ты жизнь прожила не любимая,

Всю ты жизнь прожила для других.

Так Някрасаў пісаў пра сваю маці. І Іван успомніў сваю маці, удаву Агапу. Бацька яго памёр, калі сын толькі нарадзіўся. Іван не ведаў бацькі. Яго ніхто інакш і не зваў, як Агапін Іван. Не Сямёнаў Іван, а Агапін. І маці яго таксама пражыла жыццё толькі для сваіх дзяцей. Пакуль выгадавала іх, падняла на ногі, цяжка было. Зямлі з камароў нос. Нават каровы не мелі. Дзядзька Марцін памагаў. Пракоп не! Скупы дзядзька Пракоп... Цяпер дзве Іванавы сястры замужам, старэйшы брат Спірыдон ажаніўся, сваіх дзяцей куча. Не толькі Іван стаў лішні ў хаце, але і маці. Цяпер яна на работу ў маёнтак ходзіць на жніво, бульбу капаць. Захацелася пабачыць яе, супакоіць. Яна думае, што яму тут вельмі дрэнна, а яно то зусім не дрэнна. Каб не Алена, зусім добра было б...

Іван прыўзняўся і зірнуў на коней. Яны пасвіліся недалёка, але не адны. Больш за дзесятак коней пасвіліся па поплаве, і вельмі адметная была кабыла, пярэстая, як карова. Іван усміхнуўся. Такіх коней ён ніколі не бачыў. А вунь каля ручая сядзяць тры дзяўчыны і шыюць. Воддаль ад іх на купіне прымасціўся чалавек і пляце кош. «У гэтай шляхты ўсё не па-людску,— падумаў Іван.— У нас канапасы ў гурт збіраюцца, гавораць, смяюцца. А тут кожны сам па сабе». Тут Іван памыляўся. Малінаўцы таксама збіраліся разам, але сёння пасвілі коней такія пастухі, што ў іх не было нічога агульнага: дзяўчаты-шляхцянкі, пажылы мужчына і парабак. Іван сам не хацеў ісці да гэтых дзяўчат, да шляхцянак. А яны акурат і гаварылі пра яго, пра такога харошанькага мужычка, які чытае кнігу. І чаму ён не падыдзе да іх? Яны б яго не з’елі.

Цераз поплаў ішла сцежка з Малінаўкі да Чыжэвіч. Праезджая дарога абыходзіла поплаў. Каля яе стаяў вятрак. Сёння не было ветру, і млын не малоў.

Іван зірнуў на свае Чыжэвічы, і яму стала крыху сумна. І тут ён убачыў, што з Чыжэвіч ідзе ў Малінаўку чалавек і нешта нясе. «Можа хто знаёмы», — падумаў Іван і пачаў яго чакаць.

Чалавек тым часам падышоў да яго і сказаў:

— Здароў, малінавец!

Потым ён зірнуў на кнігі, што ляжалі на поплаве, і вочы яго здзіўлена засвяціліся. Іван адразу пазнаў гэтага чалавека. Гэта быў Якаў Шэмет, Піліпаў брат, што нядаўна вярнуўся з горада. Ён быў і апрануты ва ўсё крамнае і ў руцэ трымаў куфэрак.

— Чытаеш, малінавец? — сказаў Шэмет і зарагатаў.

— Я не малінавец,— адказаў Іван.

— Не малінавец? Ага! То я і падумаў, што лягчэй сустрэць мядзведзя са скрыпкай, чым малінаўца з кнігай. Адкуль жа ты?

— Я з Чыжэвіч.

— З Чыжэвіч? — Якаў паставіў свой куфэрак і сеў на ім.— Чый жа ты з Чыжэвіч?

— Агапін Іван.

— Агапін Іван! Вырас ты, брат, таму я цябе і не пазнаў. Што ты тут робіш?

— Служу ў Андрэя Сташэвіча.

— Служыш і кнігі чытаеш? Гэта, брат, навіна. І ён табе дазваляе?

— Дазваляе.

— Гэта яшчэ больш навіна. Пакажы сваю кніжку. Някрасаў. Добра! Любіш чытаць ці проста так?

— Вельмі люблю.

— Малайцом... Малайцом, Іван...— ён зірнуў на Івана цёплым позіркам.— Дык ты служыш у Андрэя Сташэвіча, таго самага малінаўскага разбойніка.

Іван хацеў запярэчыць, але Якаў загаварыў далей: — Значыць, і цябе мой лёс насцігнуў. Парабкаваць з маладых гадоў і думаць, што і памерці прыйдзецца парабкам — не вельмі зайздросная справа, Іван. Ды яшчэ пачаць гэтае парабкоўства ў такога гаспадара, як твой. Твае ж дзядзькі не дурныя — і Марцін і Пракоп. Не маглі табе лепшага гаспадара знайсці.

— Дзядзька Марцін і параіў мне да Андрэя Сташэвіча ісці.

— Дзядзька Марцін? Ён, мабыць, зусім здурнеў ад гарэлкі! Такому вар’яту аддаць свайго пляменніка.

— Сташэвіч не вар’ят, Якаў. Хоць я ў яго і нядаўна, можа добра не ведаю, але да гэтага часу мне ў яго добра было.

— Добра? — Якаў усміхнуўся.— Кажаш, добра... Дзіця ты яшчэ, Іван. Няма добрых гаспадароў, гэта я табе кажу! Які ён ні добры, а ўсё роўна хоча з цябе сем патоў выціснуць. Мне дваццаць тры гады, я парабкую з маленства. У сем гадоў чужых свіней пасвіў на хутары ў Мелкавічах, потым кароў, а ў дванаццаць гадоў ужо касіў і араў. Розныя былі гаспадары, але добрага не было. Ці мужык, ці шляхціц, а калі багаты, то і свіння. Потым у маёнтку рабіў. Ну, там зусім катарга. Думаў — у горадзе лепш. Тры гады ў дэпо на чыгунцы працаваў. Адна халера. Толькі там ты не адзін. Там таварыства, Іван, от у чым справа. Там усе за аднаго, адзін за ўсіх.

— Дык чаму ж ты адтуль пайшоў?

Якаў неазначальна хмыкнуў.

— Па дому засумаваў. Жаніцца хачу, Іван! — Ён засмяяўся.— Хачу шляхцянку замуж узяць. Таму і іду ў Малінаўку да пана Яўхіма Халусты.

— Да Яўхіма Халусты? — здзівіўся Іван.— Да Яўхіма Халусты то я не пайшоў бы.

— Чаму?

— Да такога разбойніка! Ён — сапраўдны разбойнік.

— Горш, чым разбойнік,— пачуўся збоку разважлівы голас. Гэта Сымон Ашакевіч падышоў да хлопцаў.— Дзень добры, Якаў,— сказаў ён, падаючы Шэмету, руку.— А я цябе не адразу пазнаў. Змяніўся ты крыху.

— Тры гады прайшло.

— Не таму. Вопратка ў цябе не наша.

— Вопратку можна другую надзець. Затое скура тая самая... Гэта не твая пярэстая кабыла?

— Мая.

— Я так і думаў. От на яе другое скуры не надзенеш.

Памаўчалі.

— Дык ты ў парабкі да Халусты?

— Але, Сымон.

— Не ведаю, як ты з ім паладзіш.

— Пабачым. Я, Сымон, цяпер не лыкам шыты... Што ў вас новага ў Малінаўцы?

— Што новага... Старыя паміраюць, малыя растуць, маладыя старэюць...

— Гэта, брат, вечная навіна. Пайду пагляджу на таго разбойніка.

Якаў устаў, узяў свой куфэрак і падаўся ў Малінаўку. Сымон пастаяў крыху і сеў каля Івана.

— Ну, а як ты з Андрэем? Ладзіш з ім?

— Як я з ім магу ладзіць ці не ладзіць! Што ён загадае, тое я зраблю.

— Так, хлопча. А ён не вельмі сварыцца?

— Ні разу яшчэ не сварыўся.

— А ты, хлопча, слухай яго. Ён, мабыць, не такі благі, як пра яго людзі гавораць. Людзі нагавораць!

Іван адчуваў і давер да гэтага чалавека, і адначасова баяўся яго. Можа ён знарок выпытвае, а потым раскажа Андрэю.

— А я, дзядзька, людзей не слухаю.

Пакуль яны гаварылі, Якаў Шэмет быў ўжо ў Малінаўцы. Ён спыніўся каля Халуставай брамы і пастукаў. Ніхто яму не адказаў. Затое на двары залілося брэхам з паўдзесятка сабак. Якіх тут не было галасоў! І залівістыя, і грубыя з падвываннем, і сакатлівыя, але ўсе злыя і галодныя. «Ды ў яго цэлая гайня! — падумаў Якаў, адчыняючы брамку.— Яшчэ парвуць, каб яны падохлі». Але сабакі ўсе былі на ланцугах, і Якаў смела ўвайшоў у двор. Тут ён нос у нос сутыкнуўся з самім Яўхімам Халустам.

— Ліха матары тваёй! Чаго табе трэба? Чаго ты лезеш у мой двор? Што ты хочаш украсці?

— Нічога. Я ўдзень не краду. Мяне да вас Хаім Ножык даслаў.

— А-а, Хаім Ножык! Хаім Сцізорык! Хаім — гад і злодзей! Хаім — шэльма і прахвост! Ён цябе даслаў?

— Але.

— Ты сам з Чыжэвіч?

— Але.

— Што ты мне алекаеш, ліха матары тваёй! Я без цябе ведаю, што ты з Чыжэвіч, што ты Якаў Шэмет, што ты быў парабкам у пана Крупскага і што цябе немец прагнаў, як сабаку.

— Ён мяне не прагнаў. Я пайшоў сам.

— Сам! Ён сам! А дзе ты быў дасюль?

— Працаваў у дэпо.

— У дэпо. Ай-яй! Ён працаваў у дэпо! І адтуль выгналі?

— Сам разлічыўся.

— Не хлусі! Са-ам! Ён усё сам! Рэвалюцыі чакаеш, га? Думаеш, не ведаю! Забастоўшчык! Пракламацыі хаваў ды разносіў! Кніжачкі розныя. Прале... пларэ... пралетарыят! Далоў цара, памешчыкаў і капіталістаў! Затое і выгналі. Ну, не так?

Гэтыя словы былі такія нечаканыя, што Якаў крыху спалохаўся. Няўжо гэты вар’ят нешта ведае пра яго дзейнасць у горадзе? А мо проста крыўляецца.

— Не, не так,— цвёрда сказаў ён.— Каб я гэта рабіў, то мяне пасадзілі б у турму.

— А цябе і пасадзілі б! — упэўнена сказаў Халуста.— Ты ж уцёк. Ты ж хаваўся, шэльма! У паграбах сядзеў! Па гарышчах лазіў. Па сутарэннях туляўся. А цяпер хочаш у мяне хавацца. Ну, не так?

«Крыўляецца, сабака»,— здагадаўся Якаў і супакоіўся. Ён нават не адказаў Халусту. А той агледзеў яго з ног да галавы, цмокнуў языком і выскаліўся, як сабака на высеўкі.

— У чаравіках, га? Ліха матары тваёй, чаравікі абуў. І гарнітурчык, га? Можа і сурдут маеш, і ф-храк! І гальштук! Гаспадзін Шэмет!

Якаў чуў пра гэтага чалавека, бачыў яго ў маёнтку ў Чыжэвічах, меў уяўленне пра яго дзікія дзівацтвы, але такога не чакаў.

— Гаспадзін Халуста,— сказаў ён, беручы ў рукі куфэрак, які да гэтага паставіў на зямлю.— Наша знаёмства кончана. Чэсць імею адкланяцца.

Ён павярнуўся і пайшоў са двара.

— Куды ты? — залямантаваў Халуста, кідаючыся за ім услед.— Ліха матары тваёй, куды ты пабег?

Ён дагнаў Якава на вуліцы і схапіў яго за плечы. Якаў спыніўся.

— Пастой, братачка, пастой! — Халуста засопся, але ўсё яшчэ трымаўся за Якава.

— Пусці,— сказаў Якаў.— Што табе трэба?

— От так бы і сказаў, ліха матары тваёй! Ты да мяне прыйшоў?

— Да цябе. Але я раздумаў.

— А ты не раздумвай!.. Ты не раздумвай! Ты мне скажы: араць ты яшчэ не забыўся?

— Не.

— А касіць не забыўся?

— І касіць не забыўся.

— А баранаваць, сеяць, малаціць, класці вазы, таптаць стагі, пілаваць, секчы, карміць скаціну?

— Умею.

— Малайчына! Будзеш у мяне рабіць.

— Не, Халуста, не буду.

— Дурны-ы! Чаму ты не будзеш?

— Мы не сыдземся ў цане.

— Ат! Чаму мы не сыдземся? Хадзем у хату. Ліха матары тваёй, як цябе ў дэпо абгладзілі!

Халуста і Якаў сыходзіліся ў цане аж да самага вечара. Нарэшце сышліся, бо Халуста прыняў усе ўмовы Якава. Але тут Халусту прыйшло ў галаву, што ён яшчэ не ўсё ведае пра свайго новага парабка.

— Слухай, ты... А гарэлку ты п’еш?

— Калі паставіш, дык вып’ю, а сам за ёю не ганяюся.

— Угу! Сам за ёю не ганяешся. А за дзеўкамі ты ганяешся?

— Не. Я прывык, каб за мною яны ганяліся. Але вашы шляхцянкі за мной, вядома, ганяцца не будуць.

Халуста канчаткова супакоіўся і захіхікаў.

— А ты ім спуску не давай! Ты іх прыціскай дзе-небудзь у кутку! Ліха матары іх, шляхцянак гэтых!

Пасцель сабе Якаў зрабіў у свірне. У Халусты была не хата, а дом, але ў гэтым доме было столькі смуроду, што непрывычны чалавек мог учадзець. Кормных парсюкоў кармілі ў кухні, падлогу мылі не больш за два разы ў год. Ва ўсім доме смярдзела нечым кіслым і гнілым.

Якаў спаць лёг рана, але заснуў не скора. Думаў аб тым, як тут пойдзе яго жыццё. Ён успомніў Халуставы словы аб рэвалюцыі, пракламацыях, забастоўках. Гэты дзікун не такі ўжо дзікі, калі ведае аб тым, што робіцца ў краіне. Ведае ж ён, пэўна, і аб тым, што ў многіх губернях ідуць хваляванні сялян. І хоць сёння ён толькі крыўляўся, абвінавачваючы Якава як забастоўшчыка, але да праўды быў вельмі блізкі. Якаву сапраўды небяспечна было аставацца ў дэпо, і арганізацыя РСДРП паслала яго на работу сярод парабкаў. Ён зусім не думаў наймацца да гэтага вар’ята Халусты, а меркаваў прыстроіцца да пана Крупскага, але аканом Гендарсан не ўзяў яго. Ён яшчэ не забыў неспакойнага Якава Шэмета, завадатара парабкаў. Нічога, прыйдзецца пабыць некаторы час тут. Маёнтак Чыжэвічы за тры кіламетры, можна хадзіць туды кожную нядзелю. Людзі там знаёмыя, свае. Адзін Стась Вярбіцкі чаго варты. Можна і ў Малінаўцы знайсці аднадумцаў. Вось гэты самы Іван Аўсянік. Кнігі чытае. Гэта вельмі добра. Многія вершы Някрасава — таксама рэвалюцыйная літаратура. А Сымон Ашакевіч — малінаўскі бядак! Да гэтага, вядома, трэба падыходзіць асцярожна. Па-першае, шляхціц, па-другое, уласнік, гаспадар пярэстай кабылы. А галота з Чыжэвіч! Працаваць ёсць сярод каго.

Думкі зусім прагналі сон. Адчыніў свіран і сеў на парозе. Цёмная ноч ахінула зямлю. Паветра было цёплае, ласкавае. Пахла раллёй і яблыкамі. У засцянковых хатах ужо не было святла. Малінаўка спала. Навокал стаяла цішыня. Маўчалі нават Халуставы сабакі, толькі зрэдку бразгацелі іх ланцугі.

Думаў, што нялёгка будзе тут жыць. Пакуль прывыкнеш да новага месца, да людзей, нямала пройдзе часу. І ўсё роўна ў шляхецкім засценку будзеш заўсёды адчуваць сябе адзінокім. Моладзь будзе глядзець скоса: мужык, парабак. А малінаўскія гаспадары адзін аднаго не любяць.

Ці прыйдзецца яшчэ сустрэцца з Волькай, настаўніцай вячэрняй школы? Так і разышліся, не сказаўшы пра свае пачуцці. І цяпер яна стаіць у яго вачах такая, якая была на апошнім развітанні. Яму хацелася абняць яе, прытуліць да сябе, а яна падала яму руку і сказала:

— Бывайце, Якаў. Вы мне падабаліся. Не забывайце нас.

«Нас»! Чаму не сказала «мяне»! Вядома, не забудзе ні таварышаў з дэпо, ні яе. Ці скора ўдасца пабачыцца? Ён цяпер падняволены чалавек.

Раптам рыпнулі дзверцы ля брамы, і сабачае царства каля Халуставых будынін узняло лямант. Ад хаты, ад стайні, нарэшце, з-пад свірна, амаль з-пад ног Якава, выскачылі здаравенныя барбосы і кінуліся да вуліцы са страшэнным брэхам. Але адтуль пачуўся не менш страшны голас старэйшага Халуставага сына — Юзіка Грома.

— Цыц! Каб вы падохлі!

Сабакі супакоіліся. Юзік заўважыў Якава і падышоў да яго.

— Чаму не спіш?

— Ты ўсё роўна разбудзіў бы, так зароўшы.

Юзік зарагатаў.

— Разбудзіў бы! Ты на вячоркі не ходзіш?

— Якія могуць быць вячоркі ў першы дзень.

— А потым будзеш хадзіць?

— Не ведаю. Калі ваша шляхта прыме.

— Са мною прыме! Будзем разам хадзіць. Ты добры хлопец.

— Адкуль ты ведаеш?

— Чуў, як ты з бацькам гаварыў. Ну, спі. А заўтра я цябе павяду да шляхцянак.

Так Якаў Шэмет знайшоў «сябра» ў Халуставай сям’і.

РАЗДЗЕЛ ДЗЕВЯТЫ

У нядзелю раніцай Андрэй сам павёў коней на пашу ў Маргі. У суботу вечарам пусціў Івана дадому аж да заўтрашняй раніцы: хлопец засумаваў без сваіх.

Сонца яшчэ толькі ўзышло. Цеплыня была незвычайная. Нейкая смуга, падобная на дым, стаяла ў паветры, і чым вышэй падымалася сонца, тым гусцей рабілася гэтая смуга. Сонца віднелася праз яе, як праз задымленае шкло — чырвонае і агністае. У прыродзе не адчувалася ранішняй узбуджанасці, усё маўчала. «Да полудня збярэцца дождж»,— падумаў Андрэй. Ён выехаў з засценка на дарогу адзін, але хутка яго пачалі даганяць канапасы. Сёння сярод іх мала было падлеткаў і моладзі. У нядзелю і ў святочныя дні коней пасвілі старэйшыя, бо малодшым трэба было адпачыць і пагуляць.

Андрэй са шляху скіраваў на Белае Балота. Было такое ўрочышча ў Маргах. Толькі чаму яно белае і чаму балота, ніхто не ведае. Не было там нічога белага, а замест балота ляжаў доўгі лужок, у якім трымалася вада толькі пасля дажджоў. Сюды і надумаў завесці коней Андрэй. За ім скіравалі і ўсе засцянкоўцы, бо ў Маргах уся паша была аднолькавая. Бяда была з гэтай пашай. Яшчэ каровы ды авечкі сяк-так пад’ядалі, а коні даўно б падохлі, каб не зелле ды канюшына. Абы трохі яна падрастала, то кожны малінавец пачынаў пакрысе адкошваць сваю ніву. Трэба было па жмачку даваць каню ў час работы ці далёкай язды. Толькі Нічыпар Мартыневіч пазбягаў гэтага. Устаўшы да дня, ён браў сваіх коней на павады і пасвіў па замежках, па межах, па дарогах. Коні, вядома, не сцерагліся, разам з травой выгрызалі на суседніх нівах і авёс, і ячмень, і канюшыну. Мартыневіча не раз лавілі, сварыліся, але ён толькі маліўся і звычак сваіх не кідаў. Не кінуў і пасля таго, як Андрэй Сташэвіч злавіў яго на сваёй ніве і добра такі даў па карку, але стаў асцеражнейшы і Сташэвічаву ніву мінаў.

Як толькі спуталі коней, падлеткі пачалі раскладаць агонь. Нацягалі сухіх шыпулек, ламачча, і скора ўспыхнуў вялізны касцёр. Якая ж гэта радасць, якая любата сядзець ля вогнішча ў лесе, падкідаць у яго дровы, смела, не аглядаючыся на бацьку і маці, закурыць, прыпаліць цыгарку ад вугаля ці галавешкі. А потым, калі агонь ападзе, нанізаць на пруток кавалачак сала і смажыць яго, штохвіліны вымаючы з агню і падстаўляючы хлеб, каб тлушч не капаў на зямлю. А потым есці. Які смак! Сала пахне дымам, смалой, зверху яно падгарэла, а ўсярэдзіне сырое, але ўсё роўна смачнае, і яго ніяк не параўнаеш з тым, якое смажыць маці на патэльні. Або сыраежкі. Кінь яе на вуголле — і праз хвіліну вымай і еш. Не ад’ясіся. А калі яшчэ пасаліць, то нічога смачнейшага ў свеце няма. Хіба толькі бульба, спечаная ў прыску.

Неба тым часам усё хмурнела. Смуга зрабілася хмарай і схавала сонца. Дождж пачаў ісці баязліва, па кроплі, нібы нехаця, а потым хлынуў такі лівень, што канапасам нідзе не было месца. На поплаве сталі лужыны. Белае Балота, дасюль зусім сухое, ператварылася ў азярыну. Заляскацелі перуны. Воддаль задымілася сасна, апаленая маланкай. Хто стаяў пад дрэвам ці сядзеў на карачках пад кустом, выскачылі на гала. Коні збіліся ў кучу.

Дождж ліў каля гадзіны. На канапасах не было сухой ніткі, але ніхто не чуў холаду. Калі развеялася хмара, сонца ўжо высока стаяла ў небе. Сушыліся на сонцы і ветры. А падлеткі нават і не думалі сушыцца. Яны качаліся і поўзалі па лужынах. Андрэй сядзеў на купіне і глядзеў, што яны вытвараюць. Калісьці і ён быў такі. Нават горшы. Ён бы не толькі сам поўзаў па лужынах, а разам з сябрукамі зацягнуў бы туды не аднаго жаніха і выквацаў бы ў гразь.

Андрэй думаў, што да яго вельмі скора прыйшла сталасць. Было маленства, а пасля яго адразу насунулася сталасць. Маладосці сапраўднай не было. Вось цяпер і павінна была б быць маладосць, сама гады, але сталасць, мабыць, прыходзіць не праз гады, а праз выпрабаванні.

Ян Сташэвіч падышоў да яго і сеў на купіне, падклаўшы пад сябе аброці. Сёння і яму прыйшлося быць канапасам, бо Тамаш-валацуга прыйшоў з пагулянкі раніцаю. Ян ужо коней выводзіў з хлява, толькі і паспеў прыгразіць сыну, што калі не дай бог байструка якой дзеўцы зробіць, то няхай і дамоў не варочаецца. Аджартаваўся, сукін сын. Яго, маўляў, на такую работу не наймаюць, а дарэмна рабіць няма дурных. Ці сказаў бы Ян такое свайму бацьку? А яго сын сказаў.

— Ты да памінак рыхтуешся? — запытаў у Андрэя.

— Не...

— Дык чаму ж ты? — узлаваўся Ян.— Праз тыдзень памінкі ж.

— Ведаю. Вазьму ў Арлоўскага гарэлкі, а жанкі падрыхтуюць сёе-тое...

— Каго будзеш зваць?

— Тых, хто памог пахаваць.

— Адбі тэлеграму Аляксандры.

— Адбіў ужо.

— Добра зрабіў. На пахаванні яна не была, на памінкі павінна прыехаць.

Ян памаўчаў нядоўга.

— Узбагацела, гадаўка, бацьку пахаваць не прыехала. Я напісаў ёй. Папросту напісаў, няхай крыўдзіцца, калі хоча. І напісаў, каб гарэлкі прывезла. Чорт яе не возьме, не згалее, а ў цябе наперадзе расходаў шмат.

Андрэю непрыемна было слухаць тое, што ён ведаў сам. Гэтыя расходы не давалі яму спакою.

— Ты не крывіся. Што баліць, пра тое трэба гаварыць, а не маўчаць. Ты думаеш, я таму напісаў Аляксандры, што яна вельмі на памінках патрэбна? Без яе абышліся б. Але з ёй пагаварыць трэба. Пра Алену думаю, а не пра Аляксандру. Выпхнуць яе трэба адсюль як мага далей... Як мага далей! Сам ведаеш: злягліся яны з Юзікам Громам. Людзі ўжо гавораць.

Андрэй пазелянеў, сціснуў кулакі.

— Заб’ю, калі што якое!.. Мне тата перад смерцю гаварыў...

— Пачакай,— Ян мякка крануўся Андрэевай рукі.— Ён жа не загадваў табе забіваць яе, а толькі замуж за Халусту не аддаваць.

— Можа яны пад плотам пажаніліся...

— Не. Да гэтага не дойдзе. Не такая Алена дзеўка... Дык от я таму і напісаў Аляксандры, каб прыехала. Трэба ёй сказаць, каб жаніха Алене шукала. Далей адсюль, як мага... Бо не дай бог за Халусту пойдзе, то яны яе навучаць! Яна бацькаву спадчыну падзяліць захоча. Зямлю!

— Што? — запытаў Андрэй дзікім голасам.— Зямлю?! Паўвалоку дзяліць?

— Ціха. Я з дзядзькам Юстынем гаварыў пра гэта. Толькі ты пасагу яе не чапай. Калі з грашыма прыпрэ — памагу.

— Дзякуй табе, Ян... Пасаг я маме аддаў. Няхай яна сцеражэ.

— Малайчына. Алене і выгляду не падай, што гаварылі пра гэта.

— Хіба я не ведаю, Ян!..

Коней павялі дамоў, калі сонца падышло пад поўдзень. Андрэй усю дарогу думаў пра Алену. Як адбіць яе ад Грома? Што можна зрабіць? Пагаварыць з маткай? Але яна нічога не паможа, а толькі напсуе. Раскажа Алене, а тая яшчэ горш узлуецца.

Дома была толькі Алена. Маці спала ў сенцах. Андрэй уважліва паглядзеў на сястру, і яна злавіла яго позірк.

— Чаму ты так на мяне глядзіш?

— Як?

— Нібы бачыш першы раз.

— Здаецца табе... Мокры я ўвесь... Дай бялізну, ды памыцца трэба.

Потым яна падала яму абедаць. Андрэй еў, але думкі не пакідалі яго. Алена перад люстэркам расчэсвала свае доўгія прыгожыя валасы. Андрэй зрэдку пазіраў на яе. Ён і сапраўды глядзеў на яе так, нібы бачыў першы раз. Прыгожая ў яго сястра. Ён першы раз наглядаў за ёю не як брат, а паставіўшы сябе на месца чужога маладога чалавека. Хоць бы таго самага Юзіка Грома. Прыгожая, нічога не скажаш. Высокага росту, стройная, ладная. Твар прыгожы, можа крыху ганарлівы. Асабліва вочы — не то карыя, не то зеленаватыя, глыбокія. Маленькі рот з прыгожымі белымі, як рэпа, зубамі. А нос дзявочы, і нічога лепшага пра яго нельга сказаць. Каб такая дзяўчына ды дасталася Юзіку Халусту, дурному Грому! І ён і ўся яго праклятая сям’я не варты яе нагі.

— Алена,— сказаў Андрэй,— налі мне кубак малака.

Яна адкінула назад валасы, і яны ўкрылі яе плечы. Алена прайшла па хаце нейкай асаблівай, уласцівай толькі ёй хадою, і Андрэй залюбаваўся сястрой.

— Праз тыдзень памінкі па тату, Аленка,— сказаў ён.— Трэба, каб вы з мамай падрыхтавалі што-небудзь.

— Абы было з чаго.

— Будзе. З’езджу да Аўрама Выпустка, вазьму са два авечыя задкі, куплю пытляванай мукі, селядцоў. Што яшчэ трэба?

— Гарэлка.

— Гарэлка — мой клопат.

— Ну, дык і ўсё. Яечкі, масла і сыры ў нас свае ёсць.

— Я адбіў тэлеграму Аляксандры, павінна прыехаць.

Алена спачатку не адказала.

— Сястра Аляксандра... — нарэшце прамовіла яна.— А мне здаецца, што ў мяне ніякай сястры няма... Колькі мне прыходзілася бачыць яе! За два-тры гады адзін раз. Памятаю, маленькая была, тата мяне ў госці да яе звазіў. Дык мне, паверыш, Андрэй, хацелася яе цёцяй зваць. Ніяк прывыкнуць не магу, што яна мне сястра, а не цётка.

— Няма ніякага дзіва. Яна за мяне больш чым на дваццаць гадоў старэйшая, а калі замуж выходзіла, то цябе на свеце не было. Я то цёткаю яе не назаву, а ты не гавары такога глупства пры маме.

Алена зірнула на яго так, нібы хацела сказаць: «Каб ты заўсёды быў такі добры, мой братка, то шчаслівейшая я была б». Андрэй зразумеў, што яна думае, і ў яго ўсё перавярнулася ўсярэдзіне. Ён адсунуў ад сябе посуд і вылез з-за стала...

«А ўсё-такі ў Халуставу хату я цябе не аддам! Грому ты не дастанешся, хоць перавернецца ўвесь свет дагары нагамі». Позіркі іх сустрэліся, і ў гэты момант нібы чорная кошка прабегла паміж братам і сястрой: яны зразумелі адзін аднаго.

Андрэй пайшоў спаць у гумно. Мух у хаце распладзілася шмат, і яны цяпер вельмі куслівыя. На суседнім прыгуменні Андрэй убачыў Гарасіма Жукоўскага. Той на карачках поўзаў пад яблыняй і збіраў падалкі. Ранішняя навальніца накалаціла іх шмат.

За ўвесь час, колькі Жукоўскі жыў у Малінаўцы, Андрэй з ім ні разу не пагаварыў, хоць Гарасім, акрамя Яна Сташэвіча, быў яго самы блізкі сусед. Даваў «дзень добры» ці «добры вечар» і ўсё. А сёння яму захацелася пагутарыць з ім. Уведаць, што за чалавек гэты дзівак, якога адны лічаць за святога, а другія за чараўніка.

— Дзень добры, пане Жукоўскі! — гукнуў Андрэй праз плот.

— А-а-а,— Гарасім спалохаўся ад нечаканасці, кінуў яблыкі ў кош і не пацэліў, бо той быў далекавата.

— Дзень добры, пане Сташэвіч...

— Многа яблык абтрэсла навальніца?

— Многа. І яблык і груш... От збіраю. Можа, пане Сташэвіч... э-э... узялі б пару яблыкаў маме.

— У яе зубоў няма, пане Жукоўскі. Дзякую.

— Ну, дык сабе...

— А ў мяне свае ёсць, і яблыкі і зубы.

— Свае то свае, але, кажуць, чужыя смачнейшыя.

— Чужых не каштаваў, а калі так, то пакаштую!

Андрэй крануўся рукамі жэрдкі і апынуўся на Гарасімавым прыгуменні. Тут ён убачыў, што садок у Жукоўскага дагледжаны добра. Усе дрэвы абкапаныя і пабеленыя вапнай. Між дрэў градкі з клубнікаю, ля платоў парэчкі, агрэст, маліннік. Усё зроблена па-гаспадарску. «А трэба ў яго павучыцца,— падумаў Андрэй.— Вясной вазьмуся і я. Іван паможа». Цяпер кожная работа, якую ён збіраўся рабіць раней ці пазней, нейкім чынам звязвалася з Іванам. «Іван паможа!» І гэта падбадзёрвала, абнадзейвала. Пра Алену ён не мог так думаць, хоць яна была яго родная сястра.

Андрэй сеў пад яблыняй насупраць Гарасіма. Некаторы час яны маўчалі, паглядалі адзін на аднаго, вывучалі, хто чаго варты, як людзі, якія адзін пра аднаго ведалі, але сустрэліся ўпершыню. Вывады іх назіранняў былі прыкладна аднолькавыя. «А ён не такі вар’ят, як кажуць людзі, і, мабыць, не вельмі святы... Толькі занадта гладкі і бліскучы, нібы прылізаны і алеем абмазаны». А Гарасім думаў, што Андрэй не такі ўжо закаранелы грэшнік, якім ён лічыў яго дагэтуль, толькі грубы, рэзкі. Кожны з іх не памыляўся.

— Многа падалак, пане Жукоўскі,— сказаў Андрэй.— Дзе вы іх будзеце дзяваць? Прадасце?

— Не, я не гандлёвы чалавек. Рэжу, кладу на бляхі і сушу на печы і ў печы. У посныя дні вару. Кампот называецца. Калі крышачку цукру ўкінуць, добра!

— А ў скаромныя дні не варыце?

— Чаму? І ў скаромныя дні вару. Замест чаю і вады. А вы што, пане Сташэвіч, пастоў не прызнаяце?

— Не, не прызнаю, пане Жукоўскі.

Андрэю захацелася пасмяяцца, пажартаваць з гэтага дзівака.

— От як? — прамовіў Гарасім.— І мама ваша таксама не прызнае?

— Таксама, пане Жукоўскі. Як выйдзе з кубла скаромнае ды запусцяцца каровы, тады ўсе посцім.

— А-а-а! — Гарасім уздыхнуў.— Гэта грэх, пане Сташэвіч. Божых законаў трэба пільнавацца... Бог можа пакараць...

— Я ведаю аднаго чалавека ў нашым засценку, які ўсё жыццё посціць, і бог яго ўсё роўна не мілуе.

— Хто гэта?

— Сымон Ашакевіч. Ён не толькі посціць, але нават галадае, а шчасця яму бог не дае. Дзеці хварэюць. Летась дачка памерла. Вясной карова здохла, хлеба не хапае.

— Яго карае бог... Ён ганарлівых не любіць. А Сымон Ашакевіч ганарлівы.

Андрэй засмяяўся.

— Сымон Ашакевіч ганарлівы? От гэта ўжо няпраўда, пане Жукоўскі.

— Што вы! Ён жа мне ніколі «дзень добры» не дае!

Андрэй як ні трымаўся, але зарагатаў.

— Ён і мне іншы раз не дае «дзень добры», але гэта не ад гонару. Ён за бядой свету не бачыць, людзей не прыкмячае. Жытка яго такая, а хіба ён вельмі многа богу вінаваты?

— Не ведаю, пане Сташэвіч, не ведаю...

— І ведаю я, пане Жукоўскі, другога чалавека, шэльму і злодзея. Ён у царкве грошы збірае, дык і ад бога крадзе, але ніякі чорт яго не бярэ.

Гарасім зацікавіўся.

— Хто гэта? — запытаў ён.

— Ваш арандатар і нейкі там брат — Нічыпар Мартыневіч.

— Што вы, пане Сташэвіч! — здзівіўся Гарасім.— Ён багамольны чалавек.

— Ну, дык я вас злавіў, пане Жукоўскі. Па-вашаму, хто моліцца богу, таму можна і красці і шальмаваць. А я з гэтым не згодзен... Аднак падалкі вашы самі не збіраюцца. Давайце памагу.

Гарасім, мабыць, нярады быў гэтай дапамозе, але Андрэй хутка напоўніў кош, высыпаў яго ў мех, тады падышоў да другой яблыні, і праз нейкае паўгадзіны ўсе падалкі былі сабраны.

— Ну во! Будзьце здаровы.

— Шчасліва. Пачакайце, пане Сташэвіч!.. Вазьміце кош яблык!

— Дзякую, пане Жукоўскі! Аддайце лепш Мартыневічу, а то ён усё роўна выцягне іх з вашага свірна.

Гарасім разявіў рот, потым яго нібы асвяціла: ён зірнуў на свой свіран і рынуўся туды. Андрэй зайшоў у сваё гумно і доўга смяяўся. Ён быў упэўнены, што недавер да Мартыневіча назаўсёды цяпер засеў у душы Жукоўскага. Атрымалася так, што ён заходзіў на прыгуменне гэтага святога чараўніка, каб пасеяць у яго душы нядобрыя пачуцці да бліжняга... Аднак сумленне ў Андрэя было чыстае. Ён нічога не салгаў, бо не адзін раз бачыў, як гэты багамольны злодзей ноччу лазіў у свіран Жукоўскага.

З такой думкай Андрэй заснуў. Разбудзіў яго Тамаш. Андрэй сама разаспаўся, не хацелася ўставаць, але сонца даўно пераваліла за паўдня, гарачыня апала, трэба было зноў весці коней на пашу. Так улетку і праходзіў кожны святочны дзень — ад раніцы да вечара каля коней.

Калі нарэшце Андрэй працёр вочы і, шырока пазяхнуўшы, сеў, Тамаш расказаў, што быў у Жывіцах.

— Быў дык быў,— абыякава адказаў Андрэй.

— Бачыў Ганну.

— Не вялікая навіна.

— Перадаў ёй ад цябе паклон.

— Свіння ты рабая за гэта.

— Добра. Калі я свіння, то больш нічога не скажу.

— А я ў цябе і не пытаўся пра твае Жывіцы. Дай закурыць.

— Свінні не кураць,— пакрыўдзіўся Тамаш.

— Дык парсюкі, такія як ты, кураць!

Ён абхапіў Тамаша, абваліў яго на сена, і яны доўга качаліся.

— Я з табою, Андрэй, як з лепшым сябрам. Спрыяю табе,— прадаўжаў Тамаш сваю гаворку, калі зноў абодва селі на сена.— А ты нос адварочваеш. Ганна табе паклон таксама перадавала.

— Забяры яго сабе.

— А ты не вельмі ганарыся. Хіба я не ведаю, што ты думаеш пра яе? Давай сёння вечарам ціхенька сходзім туды. Там музыка будзе.

— Хіба ты не ведаеш, абібок, што ў мяне жалоба? Памінкі па бацьку праз тыдзень, а я пайду музыку слухаць.

— Дурны. Ты пачакаеш там каля могілак. Пасядзіш ці пастаіш. А я Ганну прывяду.

— Яна з табою не пойдзе! — узгарэўся Андрэй.

— Калі скажу, што чакаеш, то пойдзе.

Андрэй задумаўся, і твар яго рабіўся ўсё хмурнейшы і хмурнейшы.

— Не,— рашуча сказаў ён.— Што яна падумае пра мяне! Бацька памёр нядаўна, памінкі праз тыдзень...

— Што ж! Ты цэлы год нікуды не будзеш хадзіць?

— Нікуды. Нельга мне... Каму-небудзь іншаму было б можна, а мне не...

— Ну, дык будзь упэўнены, што яшчэ да піліпаўкі стары Асіеўскі Ганну замуж аддасць. А калі не да піліпаўкі, то пасля каляд абавязкова. А ты што ж! Столькі часу хадзіў да яе, і нехта другі возьме! Я, калі хочаш ведаць, сам не дазволю табе гэтага. Каб у Сташэвіча дзеўку адабралі! Такую дзеўку!

Андрэя кранулі не толькі гэтыя словы, але і тон, якім яны былі сказаны. Ён доўга глядзеў на Тамаша і не бачыў яго. Нарэшце схамянуўся і адказаў:

— Не магу сёння... Бацька не пускае мяне сёння, Тамаш. Не магу. Пасля памінак сходзім. Ідзі коней выводзь. А Ганна будзе мая, хоць каменні пасыплюцца з неба. Ты ж не адмовішся памагчы мне?

— Ну, вядома.

Вечарам, калі Андрэй прывёў коней, Іван быў ужо дома. Ён сядзеў на ганку і чытаў.

— Ну, як гуляў у маткі? — запытаўся Андрэй.

— Мне сёння дзядзька Марцін кніжку цікавую купіў,— пахваліўся Іван.— «Вечера на хуторе близ Диканьки» Гогаля. Што за кніжка!

— Цікавая, кажаш? Ну, чытай, чытай. Можа і я прачытаю.

Пасля вячэры не хацелася ісці спаць. Тамаш растрывожыў душу. Андрэй з зайздрасцю глядзеў на Івана, які так захапіўся чытаннем, што ні аб чым больш не думаў. Які б занятак знайсці, каб хоць на гадзіну забыць пра ўсё? Каб не хвалявалі думы і жаданні, каб спакой агарнуў душу, каб уціхамірыць сваё сэрца?

Ён выйшаў на двор. Яшчэ не зусім змеркла, але навокал ужо прыцямнела. На далёкім усходзе палымнела зарыва. Гэта ўсходзіў месяц. Быў ён сёння вялізны і ўрачысты. Млечны Шлях пабялеў; убачыўшы яго, паменшалі зоркі і спалохана заміргалі. На небе ўзыходзіў гаспадар, і прырода адчувала гэта. Цені, як чорныя плямы, ляглі пад дрэвамі і платамі. «Ганна»,— падумаў Андрэй, і воблік яе засланіў усё перад вачыма... Ён пастаяў некалькі хвілін і пайшоў у хату. Маці ўжо спала. Алена была ў сенях. Толькі Іван сядзеў за сталом і чытаў.

— Дзе твае кніжкі? — запытаў яго Андрэй, спыніўшыся каля стала.

— У куфэрку.

— Вымай.

Іван зірнуў на гаспадара, і твар яго расплыўся ў такую харошую ўсмешку, што Андрэй зрабіў выгляд, нібы ўзлаваўся.

— Вымай, кажу я табе! Няхай ляжаць на покуце! У нас малых няма. Няма каму рваць.

Іван выцягнуў з-пад лавы свой куфэрак. У той вечар позна яны пайшлі ў гумно спаць, бо Андрэй уваткнуўся ў «Антона Горемыку» і захапіўся ім.

Аднак кніг сваіх Іван так і не вылажыў на покуць. Яны былі яго самым даражэйшым скарбам. Але куфэрка ён больш не замыкаў, і Андрэй сам браў адтуль кнігі, калі хацеў.

РАЗДЗЕЛ ДЗЕСЯТЫ

Сярод тыдня Андрэй паехаў у Старочын, каб зрабіць пакупкі да памінак. Дзень стаяў невясёлы. Укрытае шэрымі хмарамі неба гатова было лінуцца дажджом. У такія дні прырода набывае сумны асенні выгляд, але калі выгляне сонца — зноў усё засвеціцца, абмаладзіцца, заблішчыць.

Дарога спачатку ішла цераз поле. Было яно голае, тужлівае, закінутае. Сям-там відны былі аратыя, чорныя гракі хадзілі за імі, падбіраючы чарвякоў. Андрэй выехаў на раскрыжаванне. Тут канчалася засцянковая ворная зямля. За шляхам, што вёў у Старочын, ляжаў абшар пяску, парослы рэдзенькім сіўцом. Тут нават для авец не было пашы. Уехаў у лес — слаўныя малінаўскія Маргі. Навокал стаяў сасоннік. Лес называецца! Ёсць чым «ганарыцца» малінаўцам. Хоць бы адно роўнае дрэва. Адны крывуліны, ды так фігурыста выгнутыя, што каб і хацеў, то гэтак не зрабіў бы. Уся зямля скрозь завалена шыпулькамі, шышкамі, сухім галлём. Ні адна травінка не праб’ецца праз іх. Толькі грыбы вылазяць, падымаючы на сваіх шапках пласт лясной прэлі. І цішыня. Нават не чуваць ляснога шуму.

Калёсы шорхаліся ў пясчаных каляінах, якія ўслед і засыпаліся, пераскоквалі цераз карэнне, што часта вытыркалася з грунту. Увесь Маргоўскі лес падзяляўся на ўрочышчы, якія мелі свае назвы. Андрэй праехаў Кавалёва, Дзедаў лес і Арабінку, наперадзе былі Падпнёўе і Равок. Родныя з маленства мясціны. Нечым далёкім, але бясконца мілым і дарагім павеяла ад іх. І Андрэя агарнула замілаванне. Што ж такое радзіма? Можа ён забыў бы сваю хату, гразкі засценак, Мартыневічаў і Нарбутовічаў, але гэтых Маргоў, дзе ён правёў пастушком свае лепшыя дзіцячыя, бесклапотныя, па-свойму шчаслівыя гады, ён не забудзе ніколі. Тут яму была вядома не толькі кожная мясціна, але і кожнае дрэва, калі яно чым-небудзь адрознівалася ад іншых. Ён пасвіў толькі сваю скаціну, спачатку свіней, потым кароў і коней, але колькі разоў мок і мёрз пад дажджом, плакаў, шукаючы згубленую карову, кульгаў на адной назе, бо другую застраміў. Былі і вясёлыя выпадкі: у Падпнёўі злавіў вавёрку. Яна абкусала яму пальцы, але ён прынёс яе дамоў. Назаўтра яна ўцякла, і дзятва з усяго засценка ганялася за ёю па садах. Не злавілі.

А вось і Равок — невялічкі ручаёк, што перасек дарогу і даў сваю назву лесу, па якім цёк. Тут рукі Андрэя міжвольна нацягнулі лейцы. Андрэй нават не ведаў, чаму суняў кабылу... Ага! Гэта ж тут ён першы раз убачыў Ганну. Тады яго сэрца трымала ў палоне Адэля Арлоўская. Ганна была яшчэ падлетак. Тонкая, вастраплечая дзяўчына, з ледзь прыкметнымі камячкамі грудзей. Але твар! Андрэй зірнуў у яе вочы, і яго нібы сонца асвяціла. Ён нават не ведаў, ці прыгожы яе твар, але ён увесь струменіўся шчырасцю, прастатой і непасрэднасцю. Ён прыцягваў да сябе ўсіх. Калі вялі дадому коней, пра яе толькі і гаварылі.

— Ну і дзяўчына вырасце ў Асіеўскага,— сказаў тады Сымон Ашакевіч.

— Красуня! — дадаў стары Талімон.

Гэта сустрэча і паклала канец каханню да Адэлі, хоць Андрэй і не мог сказаць, што закахаўся ў Ганну. Ён і цяпер гэтага не ведаў. Але хацелася, каб яна належала яму, а не каму-небудзь другому.

Аўрам Выпустак жыў на Слуцкай вуліцы ў невялічкім доміку. Андрэй заехаў спачатку да яго, прывязаў лейцы да слупка і зайшоў у хату. Аўрам сядзеў у першым пакоі каля стала і быў падобны на статую. У вачах яго свяціліся жаль і раскаянне. Ён не адразу адказаў на прывітанне Андрэю, доўга глядзеў на яго, нібы на пустое месца. Потым схамянуўся, падхапіўся з крэсла, паціснуў руку, паспрабаваў усміхнуцца, але пачуцці, што таіліся ў яго вачах, не зніклі, і ўсмешка не выйшла.

— Садзіся, Андрэй... Садзіся...

Андрэй сеў. «Прыехаў не ў час,— падумаў ён.— У Аўрама нейкае няшчасце».

— Ты не глядзі на мяне так, Андрэй...— сказаў Аўрам.— Не глядзі так...

— Я, мабыць, сёння лішні ў вашай хаце, Аўрам...

— Не. Ты ніколі не будзеш лішні ў маёй хаце, як я ніколі не быў лішні ў тваёй...

— Нешта здарылася, Аўрам, і, мабыць, невясёлае?

— Зусім невясёлае... Нават сумнае... Але ты, Андрэй, не думай, што смерць.

— Не дай бог.

Аўрам выйшаў у другі пакой, скора вярнуўся адтуль і, махнуўшы рукою так, нібы хацеў адагнаць нешта прыкрае, сказаў:

— І чаго яна плача? Скажы мне, Андрэй, чаго яна плача! Хіба яна сама гэтага не хацела!

— Я нічога не ведаю.

— Не ведаеш? Ты не ведаеш, што мае сыны паехалі ў Аргенціну?

— Не, Аўрам. Першы раз чую.

— Ну, дык яны паехалі... Тры дні таму назад. Абодва: Хаім і Юдаль. А яна плача... Тры дні плача.

Андрэй не ведаў, што адказаць. Ён падумаў, што прыехаў сапраўды не ў час. А што плача Аўрамава жонка, то няма ніякага дзіва. Яго маці таксама плакала б, каб ён паехаў у тую Аргенціну. Але яму здалося, што Аўрам і сам плача і не можа супакоіць жонку, бо яго самога трэба супакойваць.

— І от, Андрэй...— прамовіў Аўрам.— Яны паехалі да яе брата... Да жончынага брата... Ён бяздзетны і выпісаў маіх сыноў, сваіх пляменнікаў. Хіба я гэтага хацеў! Я казаў: не трэба ехаць! Няхай тая Аргенціна морам стане. Нашто нам тая Аргенціна?! А яна сама хацела, а цяпер плача... І я не ведаю, што мне рабіць... А хіба сыны вельмі хацелі ехаць? Ат... Хаім старэйшы, дык ён нічога. А Юдаль... калі развітваўся з маткай, то іх ледзь адарвалі адно ад аднаго, — Аўрам усхліпнуў і адвярнуўся.— Ты не думай, што я плачу... Не такі я плакса, як яна... Ты, Андрэй, скажы ёй, няхай яна не плача. Хіба тая Аргенціна за марамі? Ты скажы ёй, Андрэй! Я яе пазаву.

— Не ведаю, Аўрам... Што я ёй скажу? Ды яна мяне не паслухае.

— Паслухае, Андрэй! — упэўнена сказаў Аўрам. — Ты нешта прыдумай. Ты скажы ёй, што людзі не варочаюцца толькі з таго свету, а з Аргенціны варочаюцца. Дурныя суседкі кажуць, што яна больш не ўбачыць сваіх сыноў... І яна плача. А што я зраблю!

У гэты момант адчыніліся дзверы, і з другога пакоя выйшла высокая прыгожая жанчына. Яна сунулася, як цень, бязмерны жаль і гора сагнулі яе стройную постаць. Яна, мабыць, нічога не бачыла перад сабой, акрамя сваіх сыноў.

— Слухай, Хася, ты сядзь,— сказаў Аўрам і, падхапіўшыся, як юнак, асцярожна пасадзіў яе на крэсла.— Ты сядзь ды паслухай. Бачыш? Прыехаў Андрэй з Малінаўкі... У Андрэя бацька памёр нядаўна... Хіба Андрэй не шкадуе свайго бацькі, хіба ён не плакаў! Але ж нельга ўвесь час плакаць... Сёння плакаць, і заўтра, і паслязаўтра... Нельга!.. Андрэеў бацька ўжо не вернецца, з таго свету не прыедзеш. А Аргенціна! Далёка тая Аргенціна! — Аўрам нават здзекліва ўсміхнуўся з той Аргенціны.— Хіба яна за марамі!

Твар жанчыны праясніўся. Яна пазнала Андрэя і кіўнула яму.

— Стары Юстынь памёр,— сказала яна.— Ён у нас часта бываў.

— А я ў яго? — усклікнуў узрадаваны Аўрам.— Я ў яго яшчэ часцей быў. Мы з ім сябравалі. Уга! Мы з ім і па чарцы пілі! І от бачыш: Юстынеў сын Андрэй пачуў, што нашы сыны паехалі ў Аргенціну, а ты плачаш, дык ён знарок заехаў сказаць табе, каб ты не плакала. Зна-рок!

— Так, Хася,— сказаў Андрэй.— Вашы сыны не на вайну пайшлі, а да роднага дзядзькі паехалі. Людзі на вайну ідуць, і то жывыя варочаюцца.

— Ах, як добра ты сказаў, Андрэй! — падхапіў Аўрам.— Чуеш, Хася, што ён сказаў? Не на вайну! А мы калі захочам, то паедзем да іх. Або яны да нас! Абы захацелі. Так, Андрэй?

— Вядома, так! І плакаць няма чаго, бо не на смерць яны паехалі.

— Чуеш, Хася?

— А шукаць добрага жыцця.

— Чуеш, Хася?

— А не спадабаецца — назад вернуцца.

— Чуеш, Хася?

— А калі будзе добра, то вы да іх паедзеце.

— Во! — Аўрам падміргнуў Андрэю.— Мы можам да іх на сваім кані паехаць! Памаленьку, памаленьку — і там! Так, Андрэй?

— Вядома, што так.

Твар жанчыны пасвятлеў. Яна ўсміхнулася.

— Ну, дык скажы мне, чаго ты плачаш, Хася? Ты як нажом рэжаш маё сэрца... Мне трэба ехаць зарабляць хлеб, а я не магу цябе пакінуць. Ты тут памрэш без мяне...

— Не,— адказала жанчына і паклала далонь на яго галаву.— Ты, Аўрам, цяпер можаш ехаць куды табе трэба... Толькі ты будзь асцярожны, Аўрам... Ты цяпер у мяне адзін...

— Ух! — Аўрам з палёгкай уздыхнуў.— Ты за мяне не бойся, Хася! Ты яшчэ не ведаеш, чаго я варты!

Праз некаторы час Андрэй развітаўся і выйшаў. Аўрам правёў яго.

— Ты да мяне нейкі інтэрас маеш, Андрэй? А я, бачыш, як прыняў цябе... Але дзякуй табе. Скажы цяпер, што табе трэба?

— Я хацеў купіць мяса. Памінкі па бацьку ў нядзелю.

Аўрам задумаўся.

— Ты едзь да Хемы Капчыца. Ён табе дасць пару авечых задкоў. Ён табе з-пад зямлі іх дастане. А не, то бяры цэлую авечку. А разлічвацца будзеш са мной, бо Хема мне вінен. Я яму напішу паперку. Ён табе дасць мяса без грошай, толькі ты добра глядзі на вагу, бо я ведаю Хему. Скруціць! Ён хітры чалавек.

Андрэю ўдалося справіць усе пакупкі вельмі скора. З лёгкай Аўрамавай рукі ён узяў у Хемы авечую тушу, у Гірша Рыкліна купіў пытляванай мукі, а ў Зэліка Рыўкіна селядцоў. Толькі запакаваў усё на возе і закурыў перад ад’ездам, як убачыў Лукаша Асіеўскага з Жывіцаў, Ганнінага бацьку. Высокі, сівавусы, ганарысты і недаступны, ён прайшоў каля Андрэевага воза і зрабіў выгляд, што не прыкмеціў Андрэя. Андрэй з нянавісцю зірнуў яму ўслед. «Багацей! Стары сабака! Ты са мной павітацца не хочаш? Дык пачакай! Будзеш вітацца, як міленькі!»

Раптам незразумелае пачуццё падказала Андрэю, што Асіеўскі тут не адзін, што ён прыехаў з Ганнаю. Андрэй павярнуў каня і зноў пад’ехаў да Хемы Капчыца.

— Хема! Няхай каля твае крамы пастаіць мой воз. Мне трэба схадзіць у адно месца.

— То ты вымі з воза ўсё, што ў ім ёсць, і занясі ў лаўку. А то я адсюль не ўпільную.

Андрэй так і зрабіў. Ён кінуў кабыле сена і пайшоў. Прайшоўшы па рынку між вазоў, якіх сёння было ў мястэчку мала, ён убачыў сівую кабылу Асіеўскага, вядомую ва ўсім наваколлі. Яна была распрэжана і прывязана да воза. Каля воза стаяла Ганна. Яна папраўляла прычоску і перавязвала белую хустку. Андрэй на момант спыніўся і залюбаваўся дзяўчынай, але яна зірнула на яго і не то здзівілася, не то спалохалася.

— Дзень добры, Ганна! — сказаў Андрэй, падышоўшы да яе.

— Дзень добры, Андрэй...

— Ты мяне як быццам баішся?

— Не, Андрэй... Але...

— Ведаю. Бацька твой тут. Бачыў яго. Прасунуўся каля мяне...— хацеў сказаць «як свіння», але ў час абдумаўся,— і дзень добры не даў.

— Можа не бачыў...

— Ён мяне не хоча бачыць, хоць я нічога яму не зрабіў. Што ён да мяне мае, Ганна?

— Адкуль я ведаю!..

— Не ведаеш?..— ён перадыхнуў, нібы яму не хапала паветра.— Ведаеш, Ганна. І я ведаю... Слухай!..— ён хацеў узяць яе за руку, але яна адхапіла яе.

— Не чапай мяне тут, Андрэйка...

Каб не гэтае слова і не гэты рух, Андрэй сказаў бы нешта непатрэбнае, бо злосць закіпела ў яго душы, але ён зразумеў, што яна баіцца бацькі.

— Не бойся, Ганна. Я не людаед, хоць твой бацька і думае, што я гатоў праглынуць яго не жуючы...

— Ах, Андрэй, не гавары такога...

— Я табе і не такое скажу. Мне даўно трэба пабачыцца з табою, але, сама ведаеш, нельга мне цяпер сустракацца. Гэта проста маё шчасце, што сёння ты тут і што сэрца маё падказала мне... Я чуў, што да цябе жаніхоў многа прыязджае. Ведаю я іх! Саракагадовыя жаніхі з гнілымі зубамі! Дык от ведай: калі выйдзеш за каго-небудзь, то не будзе вам шчасця, ні табе, ні яму! Чуеш, Ганна! Не будзе шчасця! У гэтым ты мне можаш паверыць, бо ведаеш, які я!

Яна спалоханымі вачыма глядзела на яго, і ён змоўк. Раптам вочы яе напоўніліся слязьмі, і яна закрыла іх далонямі. У Андрэя зашчымела сэрца.

— Не, Ганна... Мабыць, у мяне не хопіць сілы зрабіць табе зло. Дык і ты не рабі мне яго. Чуеш? Ты павінна чакаць год. Адзін год, пакуль не кончыцца жалоба. Гэта не так доўга. Бацька твой пашкадуе цябе і не аддасць за таго, за каго ты не хочаш. Ты ў яго адна. І не звер жа ён усё-такі. Чуеш, Ганна?

— Андрэйка...

— Я ведаю, што ты хочаш сказаць. Што твой бацька не любіць мяне. Ну, дык і я яго не вельмі люблю. І брата твайго не вельмі паважаю. Нашто яны мне! Мне трэба ты, Ганна, ты! Ты разумееш гэта?

— Андрэйка...

Яна зірнула на яго такімі адданымі і чыстымі вачыма, што ён адчуў сябе нягоднікам. Як ён пасмеў так гаварыць з гэтай дзяўчынай! Гэта не Адэля Арлоўская і не яго сястра Алена. Яе няможна крыўдзіць, яе грэх крыўдзіць...

— Даруй мне, Ганна. У мяне ўсё загарэлася ўсярэдзіне. Гэты твой бацька... Я праз яго вар’яцею. Ты сама ведаеш, што мне ўвесь год амаль немагчыма будзе сустракацца з табой. Цэлы год. Але ты вер мне, чакай мяне. Добра, Ганна?

— Каб я ведала, Андрэйка...

— Ведай! І вер. Як самой сабе. Больш! Ну, дык от, я ўсё сказаў... А цяпер мне трэба ісці, бо вунь прэцца твой бацька.

— Ідзі, Андрэйка, ідзі! — сказала яна, кратаючыся рукою да яго грудзей.

РАЗДЗЕЛ АДЗІНАЦЦАТЫ

Маёнтак пана Крупскага размясціўся непадалёку ад сяла Чыжэвічы на беразе ракі Случ. Зямля тут была ўраджайная, найлепшая ў наваколлі, адразу за ракой пачынаўся заліўны луг, таксама найлепшы ў наваколлі, а за ім — лясная дача Далева, найлепшая з усіх лясных дач на Случчыне. Яна займала больш за пяць тысяч дзесяцін бору і запаведных дуброў. Тут нават клён, ясень, граб і вяз былі рэдкімі дрэвамі. От якая гэта была дача. Усё навокал панскае — зямля і вада. Нават рыбу лавіць у Случы было забаронена мужыкам.

Вёрст за пяць ад маёнтка знаходзіўся фальварак Бярозаўка. Ён таксама належаў пану Крупскаму.

У самым маёнтку быў бровар і вялікі паравы млын на вальцах. Пан Крупскі ўмеў гаспадарыць і лічыўся адным з самых багатых абшарнікаў на Случчыне. Адзін толькі сад яго займаў дзесяць дзесяцін. Тут, у садзе, стаяў панскі палац — трохпавярховы гмах, які ўпрыгожваў бы не толькі Слуцак, але і Мінск.

Пан Крупскі з сям’ёй рэдка прыязджаў у свой маёнтак. Жыў у Варшаве, наведваў Парыж і іншыя сталіцы. Усе справы ў маёнтку і фальварку вёў хітры немец Гендарсан.

Вось з гэтым Гендарсанам і не ладзіў у свой час парабак Якаў Шэмет.

У нядзелю выдаўся хмарны, невясёлы дзень. У любую хвіліну з нізкага неба гатовы быў пачаць сеяцца дробны дождж.

У двары Яўхіма Халусты ў такое надвор’е было яшчэ змрочней, чым у мінулыя дні. Ён сёння нагадваў турэмны двор. Сам Яўхім, пануры і злосны, быў падобны на турэмнага наглядчыка. Ён сноўдаўся ад свірна да хлявоў, ад хлявоў да гумна, ад гумна да хаты, правяраў, ці ўсё ў парадку. І да якой бы будыніны ні падыходзіў, усюды яго сустракала сабачае гырканне.

— Абжыраеце вы мяне, каб вы падохлі,— бурчаў Халуста.

Калі рыпнулі хатнія дзверы і на двор выйшаў Якаў Шэмет, Яўхім спыніўся. Якаў ішоў да брамкі.

— Куды ты? — гукнуў яму ўслед Халуста.

— У Чыжэвічы,— не спыняючыся, адказаў Якаў.

— Пачакай, ліха матары тваёй! Пачакай! Хіба ў цябе работы няма?

— Сёння нядзеля. Забыўся, як дамаўляліся?

Халуста хапіўся за галаву. Ён думаў, што і гэтага парабка возьме ў свае рукі, так, як браў другіх. Але гэтая гарадская басота не хоча паддавацца.

— А калі ж ты вернешся?

— Заўтра раніцай.

— Ах, які ж ты памятлівы, злодзей... Які ж ты памятлівы... Ну, ідзі, каб ты адтуль не вярнуўся!

— Табе ж горш будзе,— адказаў Якаў і выйшаў на вуліцу.

Нідзе не было ні душы.

Якаў выйшаў за засценак і пашыбаваў па сцежцы, што вяла ў Чыжэвічы. Воддаль віднеўся Хаімаў вятрак. Ён не малоў, і здавалася, што папярочныя яго крылы абвіслі ў знямозе. На поплаве было мокра, сцежка вілася па ім слізкая і вільготная. Калі Якаў прыйшоў у Чыжэвічы, на вуліцы было пуста. Сустрэў толькі адну жанчыну, якая несла вёдры з вадой. Перш за ўсё зайшоў да свайго брата Піліпа. Жыў ён амаль на сярэдзіне сяла, у старой бацькоўскай хаце. Гаспадарку меў бедную. Траціна зямлі, як у Сымона Ашакевіча, вузенькая сядзіба, конь і карова. Палова ўсяго гэтага належала Якаву, але ён адмовіўся ад яе ў карысць старэйшага брата.

Піліп — трыццацігадовы мужчына, чорнабароды асілак — меў ужо ладную сям’ю: жонку і чацвёра дзяцей. Ён любіў і паважаў малодшага брата, але заўсёды крыху баяўся яго. Часта ў галаву прыходзіла думка, што Якаў возьме ды забярэ сваю частку гаспадаркі. Ён зусім быў супакоіўся, калі Якаў выехаў у горад, а цяпер зноў ахапіла трывога. Трывогу гэтую заўсёды падагравала ў ім жонка Лукер’я, імклівая і гарачая, як кіпень, жанчына.

— От, бач, Піліп,— гаварыла яна мужу,— зноў вярнуўся... З маёнтка немец прагнаў, а думаеш, адтуль ён па-добраму паехаў! І адтуль выгналі...

— Скажаш ты...— абараняў брата Піліп.— Ніхто яго не выганяў...

— Не выганяў! Я ведаю! Ён са сваёй натурай нідзе не ўжываецца... Яго і Халуста выганіць!

— З Халустам і я не ўжыўся б.

— Бо і ты такі! — ускіпела жанчына.— Абое роўныя! Абое рабое! Усе вы, Шэметы, такія задзіракі!

— Сціхні ты! Нехта ў хату ідзе.

У гэты момант Якаў і прыйшоў да брата. Ён яшчэ ў сенцах пачуў гэтую размову і зразумеў, што гавораць пра яго.

— Дзень добры! — весела павітаўся ён і, як дома, адразу сеў на лаву.

Лукер’я зірнула на яго касавата і зласнавата, але Якаў і вухам не павёў.

— Ну, дзе вашы малыя? — запытаў ён.— Тут у мяне пара цукерак завалялася, з горада яшчэ. Сёння ў сваім куфэрку знайшоў.

Лукер’ін твар крыху памякчэў.

— Меншанькі ў калысцы спіць, а тыя да бабулькі пайшлі, да мае мамы...

— То на, аддасі, як прыйдуць. Скажаш — ад дзядзькі.

Ён выняў партабак, згарнуў папяросу і падаў партабак брату.

— Куры, Піліп.

Калі зацягнуліся па першаму дыму, Піліп запытаў:

— Можа ты яшчэ не снедаў, Якаў?

— Снедаў, Піліп, не турбуйся. Хоць у Халусты і не вельмі смачнае снеданне, але я наеўся.

— Як ты з ім ладзіш?

Якаў усміхнуўся.

— Гэта ён са мной ладзіць, браце Піліп, а не я з ім.

Памаўчалі крыху. Якаў думаў аб тым, што калі яго заўсёды так будуць сустракаць у братавай сям’і, то лепш сюды не заходзіць. Але ён любіў брата, яго дзяцей і не мог цурацца іх. Трэба было нешта зрабіць, каб зламаць гэтую недарэчную варожасць.

Слухай, Піліп, і ты, Лукер’я. Мне здаецца, што ў вашай хаце я не то што зусім лішні ці непатрэбны... Вы нават баіцеся мяне...

— Што ты, Якаў...— паспрабаваў пярэчыць Піліп.

— Пачакай, брат, дай мне кончыць. Я не хачу, каб так цягнулася і надалей, бо калі і вы станеце мне чужыя, то да каго ж я зайду іншы раз... да каго прытулюся, калі мне будзе цяжка? Вы баіцеся, што я забяру сваю частку зямлі і гаспадаркі, таму і гледзіце на мяне са страхам. Дык от я кажу вам абодвум, што не трэба мне ні зямля, ні гаспадарка. Я не люблю гаспадаркі. Я і да Халусты не пайшоў бы, бо абрыдла мне работа на зямлі. Я ж слесар і каваль.

— Братачка Якаў...

— Пачакай, Піліп. Мы зробім дакумент, што я адмаўляюся ад свае часткі. От і ўсё. А калі другі раз я зайду да вас, то прымайце мяне як роднага, а не як ворага.

Лукер’я абхапіла рукамі яго за шыю, пацалавала і заплакала. Піліп абняў брата і выцер слёзы.

— Якаў, даражэнькі...— праз плач гаварыла Лукер’я.— Каб не дзеткі... Чацвёра... Хлеба ніколі не хапае да новага... Ды які хлеб... Лебяда ды мякіна... Калі на каляды чыстага спячэш, то яны яго, як булку... як булку, адно ў аднаго з рукамі рвуць... А калі на палове жыць, то ў старцы іх трэба пасылаць...

— І самому ўслед за імі...— дадаў Піліп.

— Я ўсе гэта ведаю, і няма тут чаго плакаць і апраўдвацца. Такое жыццё, і пакуль што нічога не зробіш. Але не век яно будзе такое!

— Ай, браце Якаў...— Піліп безнадзейна махнуў рукою.— Няма прасвету... Куды ні ступі, усё панскае... Сціснулі гэтых мужыкоў так, што і пікнуць нельга. Бог зямлю для ўсіх людзей стварыў, а яе паны захапілі.

— Прыйдзе час, Піліп, калі зямля народная будзе. Толькі не трэба думаць так, як думаеш ты. І... калі-небудзь пагаворым пра гэта больш, а цяпер бывайце. Трэба мне ў маёнтак схадзіць да старых сяброў.

— Не, Якаў, даражэнькі! — Лукер’я заступіла яму дарогу.— Не, я цябе так не пушчу з хаты. Папалуднуеш разам з намі.

— Так, браце Якаў, папалуднуем,— сказаў Піліп.— Лезь за стол.

Ён міргнуў Лукер’і, і яны адышлі да печы.

— Не шапчыцеся там,— сказаў Якаў.— Я ведаю, пра што вы шэпчацеся. Ідзі сюды, Піліп.

Ён выняў кашалёк, дастаў грошы і падаў Піліпу.

— Схадзі да таго Кашча Бессмяротнага, да Арлоўскага, і купі паўкварты.

Пакуль Піліп хадзіў да Арлоўскага, а Лукер’я гатавала на стол, увесь час шмыгаючы то ў сені, то з сяней, Якаў сядзеў і думаў. Думаў пра тое, як моцна трымае чалавека ў сваіх бязлітасных абцугах уласнасць. Як знявечвае яна чалавечую душу. Ён ведаў Піліпа як добрага і чулага чалавека, які не пакінуў бы суседа ў бядзе, падзяліўся б апошнім кавалкам хлеба, але гатовы быў адцурацца роднага брата толькі таму, што той мае нейкае права на яго ўласнасць. І калі брат адмовіўся ад гэтага права, чалавек змяніўся. Зніклі падазронасць, страх, з-за пазухі выпаў камень. А Лукер’я! Дасюль яна заўсёды варожа паглядала на дзевера і не вельмі таіла гэта, а цяпер нібы перарадзілася.

Тым часам вярнуўся ад Арлоўскага Піліп.

У маёнтку спраўлялі святы дзень, таму не было ў ім той мітусні і тлуму, якія панавалі тут у буднія дні. Не было спакою толькі тым, хто даглядаў панскую скаціну, ды пастухам. Людзей у маёнтку сустракалася мала, бо парабкі адсыпаліся за тыдзень у двухпавярховых камяніцах.

Якаў хацеў убачыцца са сваім старым прыяцелем Станіславам Вярбіцкім, машыністам бровара. Як спецыяліст, Вярбіцкі меў права жыць не ў бараках, як іншыя парабкі, а асобна. Жыў ён у невялікім цагляным доміку, што стаяў каля самага берагу Случы. Тут жа каля доміка быў і агарод, дзе расло некалькі яблынь, ігруш і вішань.

Якаў застаў Вярбіцкага дома. Той нядаўна прачнуўся, і твар яго быў памяты і нясвежы. Гэта быў сухарлявы чалавек гадоў пад трыццаць, высокі, гарбаносы. Твар быў даўгаваты, лоб шырокі і маршчыністы, вочы шчырыя і праўдзівыя. Гледзячы ў іх, нельга было салгаць. Яны самі не хлусілі і ўмелі распазнаць злодзея.

— А-а, Якаў! — узрадаваўся Стась, калі Якаў увайшоў у хату.— Я цябе даўно чакаю, аж выспацца паспеў.

— У Піліпа затрымаўся.— Якаў хацеў растлумачыць, як усё выйшла, але падумаў, што гэта зусім не патрэбна.

— Ну, дык садзіся вось тут на лаву. Адзін я пакуль што, Ядвіга выйшла да суседкі. Ну, як ты жывеш у малінаўскага панка? — запытаў Стась.

— Ты ўсё роўна не паможаш мне,— усміхнуўся Якаў.— Як жыву? Работы многа, харчы дрэнныя, а лаянкі — аж з коптурам. Я не маўчу: не горш за яго навучыўся лаяцца. Ён аж усцешыцца іншы раз, гад: «Ліха матары тваёй, дзе ты так навучыўся!» Ты лепш раскажы, што тут у цябе новенькае?

— Амаль нічога, Якаў. Гендарсан лютуе, як і раней.

— Гэта я і без цябе ведаю, Стась... Тое самае было і тры гады назад, калі я рабіў у маёнтку... Трэба сярод людзей работу праводзіць, а ты тут адзін.

— Адзін.

— Няўжо ж тут няма такіх людзей, з якімі можна працаваць? Ты тут агурыўся, Стась, ці баішся, каб зноў не арыштавалі?

— Гэта было даўно, Якаў... Але калі прыйшлося мне пасля арышту без работы паўгода павалачыцца ды з Пецярбурга аж сюды прыехаць, то я, мабыць, такі і агурыўся трохі... І людзі тут не такія, якія былі на нашым заводзе. Я спачатку не разумеў іх.

— Людзей табе пара ведаць. Ты жывеш тут чатыры гады...

— Я жыву тут пяты год, гэта праўда, але парабкі тут мяняюцца кожны год. Не паспееш да чалавека прыглядзецца, а яго ўжо няма. І ўлічы, што гэта не фабрычныя рабочыя, а парабкі.

— Латышскія парабкі маёнткі дзеляць.

— Там спадчынныя парабкі, пралетарыят, а тутэйшыя з зямлёй звязаны.

— Я таксама быў з зямлёй звязаны.

Якаў хацеў сказаць, што ён ужо развязаўся з зямлёй, але гэта было б падобна на пахвальбу.

— Ты — зусім іншая справа. Ты рабіў у дэпо амаль тры гады. Ты ўжо рабочы.

— Дык, па-твойму, тут няма ні ўмоў для рэвалюцыйнай работы, ні людзей, якія маглі б яе праводзіць?

— Я гэтага не казаў. Тут цяжэй, разумееш? А людзі ёсць. Сёння ты сустрэнешся з адным хлопцам. Паглядзіш на яго, пагаворыш. Завуць яго Павел Квітун.

— Хто ён такі?

— Мой памочнік. Мы ўдвух два паравікі абслугоўваем: у млыне і ў бровары. Мне падабаецца гэты хлопец. Пагаворыш з ім сам. Ён ужо тут два гады. Ёсць і другі чалавек, пажылы ўжо, але яшчэ халасцяк. З выгляду вельмі пануры, змрочны нейкі. Адчуваю, што калісьці жыццё яго так ударыла, што ён і да гэтае пары ачухацца не можа. Дарэчы, ён з Паўлам Квітуном жыве ў адной каморы. Завуць яго Платон Шабуня.

— Вельмі добра. А то ты мяне проста агарошыў.

Я падумаў, што ў маёнтку і людзей няма.

— Дарэмна ты так падумаў. Людзі ёсць, толькі іх разгледзець трэба. Мне аднаму цяжка, а калі ў нас будзе тры пары вачэй, то мы лепш распазнаем, бо будзем глядзець на іх з розных бакоў.

— Правільна, Станіслаў. Ну, як табе даецца «Што рабіць?» Леніна?

— Цяжка даецца. Я сапраўды адстаў, Якаў. У Пецярбургу ў рабочым гуртку займаўся, там лягчэй было. Чаго сам не разумееш, таварышы памогуць, кіраўнік гуртка. Мы Маркса вывучалі ў перакладах Пляханава. Разумны дзядзька гэты Пляханаў, хоць і панскі сын. «Маніфест» цяжка даваўся. Папацеў я, ды і іншыя хлопцы таксама. Але вялікая справа гурток!..

— Ну, дык чаго ж! Тры чалавекі — хіба не гурток? Нас ужо двое. Калі Павел Квітун надзейны, от табе і трэці.

— На Квітуна я спадзяюся. Вечарам я цябе з ім пазнаёмлю. «Из искры возгорится пламя»! — узнёсла прамовіў Стась.

— Жонка твая скора прыйдзе? — запытаў Якаў.

— Павінна скора прыйсці.

— Ну, дык пакуль яе няма, я табе павінен важную рэч сказаць. Да мяне павінен прыйсці чалавек са Слуцка, праз якога я падтрымліваю сувязь з Мінскам. Дзе мы сустрэнемся і як, той чалавек ведае. Ён прынясе літаратуру і ўказанні аб далейшай рабоце. Але гэта будзе апошняе наша спатканне, бо мне сустракацца з чужым чалавекам, жывучы ў Халусты, небяспечна. Халуста ўвесь час сочыць за мной, куфэрак мой ператрасае. Таму чалавеку таксама небяспечна. У Слуцак паехаць я не магу, а за дзень схадзіць пехатою туды і назад цяжка. Табе трэба ўзяць сувязь са Слуцкам на сябе. Скора мы павінны атрымаць матэрыялы аб другім з’ездзе РСДРП. Гэта вельмі важна. А як іх атрымаць? Пры сустрэчы я таму чалавеку са Слуцка ўсё растлумачу, а табе дам адрас і пароль. Ці зможаш ты зрэдку бываць у Слуцку?

— Зусім проста. Адзін раз у месяц я маю права браць за стайні каня і ехаць на кірмаш, у госці, куды мне захочацца, толькі не ў будзённы дзень. Гэта мая прывілегія.

— Ты мяне ўзрадаваў, Станіслаў.

— Ты ў мяне пра жонку пытаў,— прамовіў Станіслаў, зірнуўшы ў акно.— То вунь ідзе яна. Яна яшчэ нічога не ведае, Якаў, то пры ёй мы ні аб чым такім гаварыць не будзем.

РАЗДЗЕЛ ДВАНАЦЦАТЫ

Падвечар неба пачало праясняцца. Памалу хмары аселі над кругаглядам, і сонца перад захадам падпаліла іх сваімі апошнімі праменнямі. Яны ўспыхнулі пурпуровым полымем, і на дварэ пасвятлела. Навокал стала так хораша і ясна, нібы пачалося ранне новага дня.

У маёнтку было ажыўлена. То ў адным, то ў другім месцы чуваць былі гаворка і смех. Людзі выспаліся за дзень і выйшлі на свежае паветра з баракаў-камяніц, падобных на турмы.

Адчыніліся дзверы доўгай аборы-свінушніка. Туды з парыльні насілі парабчанкі поўныя вёдры паранай бульбы «замежным панам» — кароткалычым чорным беркшырам і белым іаркшырам. Са стайні конюх вывеў на шпацыр варанога жарабца. Гэты «высакародны паніч» не знаходзіў месца на шырокім' дварышчы, станавіўся дыбка, вытанцоўваў, як самы шляхетны кавалер, выгінаючы прыгожую шыю, высока падымаючы дужыя тонкія ногі. І конюх завёў яго на луг да Случы, там усё-такі прастарней.

Са свайго асабняка, што стаяў у канцы саду, выйшаў аканом пан Гендарсан. Круглы і ружовы, з маленькім носікам, у капелюшы, ён зірнуў на неба, потым скрывіўся і моцна чхнуў раз, другі і трэці. Тады абцёрся тонкай хустачкай і бадзёра пайшоў выконваць службу. Ён абышоў сад, углядаючыся на яблыні і грушы, абсыпаныя антонаўкамі і бэрамі, цыганамі і зелянухамі, шлянкоўкамі і свентаянкамі, і хмыкнуў ад задавальнення. Сад, як і ўвесь маёнтак, Гендарсан лічыў уласнасцю не толькі пана Крупскага, а ў значнай долі і сваёй уласнасцю. Так, усе летнія гатункі садавіны даўно зняты з дрэў і прададзены. Значную частку грошай Гендарсан палажыў у сваю кішэню. Асталіся зімовыя гатункі. Аканом быў упэўнены, што і з іх яму перападзе нямала.

З саду аканом уляцеў у свіную абору і ўшчэнт перапалохаў усіх свінарак.

— Сукіны доч! — закрычаў ён.— Што за безабразі ест? Чаму сольцэ так высак ест, а вы пачаль карміт? Ві сам швіня!

Парабчанкі маўчалі. Не маглі ж яны сказаць аканому, што сёння будзе вечарынка і яны надумалі раней пакарміць свіней, каб і самім крыху прыбрацца. Вылаяўшы свінарак самымі бруднымі словамі, Гендарсан прыгразіў, што ўсіх выганіць вон, і памчаўся далей.

Тым часам вечар набліжаўся. Жанчыны, якім і ў святочны дзень хапае работы, нарэшце знайшлі вольную хвіліну і пачалі збірацца, каб пагутарыць пра сваё горкае жыццё, паскардзіцца адна адной, абмеркаваць усе апошнія навіны.

Павел Квітун увесь дзень не быў у маёнтку. Як пайшоў, паснедаўшы, у Чыжэвічы, дык і прасядзеў там да вечара. У Чыжэвічах ён меў дзяўчыну, дачку Пракопа Крываблоцкага, Надзю. Ужо год хадзіў да яе, але ведаў, што вялікіх поспехаў не дасягнуў. Надзя яго кахала, ён гэта адчуваў, з ёю мог бы згаварыцца, але бацькі! Бацькі былі непрыступныя. Асабліва сам Пракоп. Ён нават не хацеў заўважаць Паўла, бачыў у ім не чалавека, які мае нейкую сваю годнасць, а толькі парабка, нанятага бяздомніка. «Нават жаніцца парабку нельга. Ён не мае на гэта права,— думаў Павел.— Які там гаспадар Крываблоцкі, а праспрабуй пасватацца да яго дачкі! Ён перш за ўсё запытае: «А дзе твая хата, чалавеча, якая ў цябе гаспадарка? На чыім кані ты павязеш маю дачку і тое, што я ёй дам у пасаг, і куды павязеш?» От якое жыццё. З Марцінам, Надзіным дзядзькам, дамовіцца было б лягчэй, але сам Марцін нібы за парабка ў свайго брата Пракопа, і гэтае справы ён не вырашыць...»

Павел вярнуўся ў маёнтак у дрэнным настроі. Нават пагутарыць адзін на адзін з Надзяй не ўдалося. Не то што яна пазбягала яго, а проста не выйшаў такі выпадак. Як гэта цяжка! Тыдзень не бачыць каханую, прагнуць спаткання — і калі, нарэшце, прыйшоў гэты час, не сказаць ёй ні слова.

Страшная справа. Пан Крупскі пагарджае сваім аканомам Гендарсанам, той і ў грош не ставіць малінаўскую шляхту, шляхта не прызнае за людзей чыжэвіцкіх мужыкоў, а чыжэвіцкія мужыкі не прызнаюць панскіх парабкаў. Яны самыя апошнія, самыя абяздоленыя... Ім няма месца сярод людзей...

Сёння Павел прыйшоў да Крываблоцкіх з паўквартай спірту. Купіў у старога Яся — подвальнага з бровара. Меркаваў, што, выпіўшы чарку, Пракоп стане падатлівейшы. А што з гэтага выйшла! Пракоп нават не сеў за стол, павярнуўся і пайшоў з хаты. Ён не хоча з парабкам нават сядзець за адным сталом. Усю паўкварту выпіў адзін Марцін, сам Павел узяў толькі адну чарку, бо мала таго, што ты парабак, не пасмей жа яшчэ праславіцца як п’яніца. Тым усё і кончылася. Марцін гаварыў пра палітыку, пра вайну, чытаў уголас пецярбургскія газеты. Дзякуй яму і за гэта, а то Паўлу зусім не было б чаго рабіць у Крываблоцкіх, хоць забірай шапку і ўцякай з хаты...

Дзівак гэты Марцін. Ён перакананы, што Павел ходзіць да Крываблоцкіх толькі дзеля яго. Было б вельмі добра, каб так думаў і Пракоп. Але, мабыць, Пракоп падазрае праўду. Ён іншы раз так калюча паглядае на Паўла, што таму хоць скрозь зямлю праваліся.

Добра, што перад самым адыходам Паўла Надзя здагадалася выйсці ў сені. Пацалаваліся крадком, як злодзеі. Шапнуў, каб прыйшла на вечарынку ў маёнтак. Яна толькі ўсміхнулася і адмоўна кінуўла галавою. Каб яна, гаспадарская дачка, пайшла на парабкоўскую вечарынку! Вось якое жыццё. А паспрабаваў бы парабак з’явіцца на вечарынцы ў сяле! Наўрад ці вярнуўся б ён дадому цэлы. Паказалі б яму гаспадарскія сыны, дзе зімуюць ракі.

Каб скараціць дарогу да свайго барака, Павел не пайшоў праз вароты. У яго была свая, вядомая толькі яму аднаму пуціна праз панскі сад. Ён пераскочыў плот і пайшоў каля кустоў акацыі, каб не трапіць на вочы аканому, які падняў бы, вядома, лямант на ўвесь маёнтак. Аднак сёння яму не ўдалося прайсці непрыкметна. Здаецца, мінуў усе небяспечныя мясціны, трэба было толькі збочыць да свайго барака, як перад ім, нібы з-пад зямлі, паўстала жаночая постаць. Павел спыніўся. Позірк яго сустрэў халодныя, але цікаўныя вочы высокай светла-русай дзяўчыны, падобнай на здань. Гэта была аканомава дачка Эльза. Павел рашуча пайшоў наперад. Эльза правяла яго доўгім позіркам.

Гэта была не першая такая сустрэча. Ужо некалькі разоў Эльза нечакана сустракала яго, прытым у такіх мясцінах, дзе Павел наогул не падумаў бы, што каго сустрэне. І вочы ў гэтай Эльзы заўсёды былі такія ж: халодныя і цікаўныя.

«Няўжо гэта выпадковасць? — думаў Павел. — А калі не, то што мае да мяне аканомава дачка? Што ёй трэба? Выпадковасць! Выпадкова можна сустрэцца раз або два, на дарозе, а не на глухой сцежцы. Гэта зусім не выпадкова, а неяк загадкава. У садзе, напрыклад, ён дагэтуль не сустракаў яе. Сустракаў вечарам на лузе, калі ішоў пасля купання са Случы, сустракаў каля бровара, на дарозе да лясной дачы Далева, за ракой. І заўсёды гэтыя халодныя, цікаўныя вочы. Няўжо яна яго прыпільноўвае? Але навошта?»

Так ні да чаго і не мог дадумацца Павел. Аднак сёння і яго ахапіла цікаўнасць. Што, уласна, за чалавек гэтая высокая бялявая дзяўчына-чужаземка? У маёнтку яна бывае толькі ў час вакацый летам ды зімой, астатні час вучыцца ў Мінскай жаночай гімназіі. Мабыць, сумна ёй тут, няма раўні, таму і шукае незвычайнай вясёлай прыгоды. Сярод паненак сустракаюцца такія шукальніцы. І назваць яе непрыгожай нельга. Толькі прыгажосць яе непрывабная, чужая. Хіба можна параўнаць яе з Надзяй? А так з выгляду нішто сабе — высокая, статная, зграбная, не падобна на сваю доўгую качаргу матку і тоўстага гарбуза бацьку.

З такімі думкамі Павел прыйшоў у барак у свой пакой. Сеў на нары, дзе разам з ім спала яшчэ два чалавекі, і яму стала сумна. Нары былі прасторныя, качайся на голых дошках колькі ўлезе, але не вельмі качаліся парабкі. Як напрацуецца за дзень ды як заваліцца на спіну ці на бок, дык да раніцы і не паварухнецца. Жоўтыя з рыжымі плямамі сцены з патрэсканай атынкоўкай, якая абсыпалася цэлымі кавалкамі, нізкая парыжэлая столь, брудная падлога — усё гэта наводзіла на невясёлыя, цяжкія думкі.

З двух Паўлавых сяброў у пакоі быў толькі адзін, Міхаль Рожка. Ён, відаць, нядаўна прачнуўся, бо сядзеў на нарах, раскудлачаны, пануры і злосны.

— Да Надзі валачыўся? — злосна запытаў ён у Паўла.— Кавалер! Выспацца не ўмееш за тыдзень адзін раз. Богам дадзенага адпачынку скарыстаць не ўмееш. А заўтра носам кляваць будзеш на рабоце.

Павел здзіўлена зірнуў на Міхаля.

— Чаго ты ўз’еўся без дай прычыны? За панскую работу хварэць пачаў? Не бойся, носам кляваць не буду. Машыны ў бровары ладзім, дык стуку і груку столькі, што нежывы прачнецца!

— Стуку і груку... Толькі што стуку ды груку, а карысці колькі!.. Дурань ты, от што!.. Але можа Пракоп Крываблоцкі ў прымы возьме басяка, галяка, сцягача з усяго свету.

— Ідзі лепш памыйся, Міхаль.

Міхаль зірнуў на Паўла, нешта хмыкнуў і выйшаў. Павел зразумеў, што з хлопцам творыцца нешта няладнае. Між тым вярнуўся Міхаль, памыты, расчэсаны і павесялелы.

— Ну?

— Што ну?

— Як твая Надзя?

Павел нахмурыўся.

— Што табе да мае Надзі? Ты лепш пра сваю Любу раскажы.

— Мне няма чаго расказваць... Мы з ёй калі захочам, дык заўтра ж у царкву да Сулкоўскага пойдзем... А там пан аканом і каморку нейкую дасць... Жывіце, «рускі швіня», пладзіцеся, пускайце на свет сабе падобных, голых ды босых... А ты і такога шчасця не маеш.

— Ты што? — ускіпеў Павел.— Здзекуешся з мяне?

— Дурань ты! Здзекуешся... Я сам з сябе здзекуюся.— Ён хапнуў рукамі за галаву і з адчаем зірнуў на Паўла.— Ведаеш?.. Люба мая загрубела. Загубіў я дзяўчыну...

— Што? — Павел не верыў сваім вушам.

— Больш як два месяцы...

— Ну дык што ж! Жаніцеся! Дзівак-чалавек!

— Жаніцеся... А жыць як? — закрычаў Міхаль.— Скажы, як жыць? Ты бачыў, як жывуць сямейныя? Быў у іх бараках? А-а? Бачыў? Нюхаў іх жыццё?

Павел схапіў яго за грудзі і прыцягнуў да сябе.

— Сукін сын! Ты што? Жаніцца з ёю не думаеш?

— Пусці, Павел... Я ж табе не казаў...

Павел страсянуў яго і адпіхнуў ад сябе:

— Вымятайся адсюль, свіння! Чуеш? Ідзі шукай сабе другога месца. Прыйдзе Платон — мы цябе, лыску, выкінем адсюль.

Міхаль пабялеў. Чуб яго смешна павіс на правае вуха.

— Слухай, Павел...— сказаў ён глухім голасам.— Я ж люблю яе... Ты разумееш гэта? Люблю! Але як жыць?.. Гендарсан пакуль каморку дасць, дык душу з цела выме... А потым? Яна ў свінушнік, а я — куды аканом дашле... А потым дзіця... І... на маёй шыі двое... Як жа жыць?..

— Маўчы, шэльма! А як яна будзе жыць з дзіцем? Адна, як палец!.. Ды каб мая Надзя загрубела — я да неба падскочыў бы. Тады Крываблоцкі з радасцю аддаў бы яе за мяне.

Міхаль з цікавасцю і недаверам зірнуў на Паўла.

— Дык слухай, Павел... Я сёння скажу Любе... Яна змарнела за гэтыя дні. Плача і плача... Што ж, ёсць чаго плакаць. Чуеш, Павел? Я скажу ёй сёння. А ты, Павел, падбадзёр яе. У тую нядзелю павянчаемся. А то я сабе месца не знаходзіў...

— Бо дурань легкадумны. Добра, што хоць не шэльма, а то я падумаў пра сябе: сябраваў з такім нягоднікам. Мы ж з табой, здаецца, крыху сябравалі?

— Вядома, Павел. Мы, ведаеш, цябе за кума возьмем. Люба будзе рада. Яна цябе вельмі паважае. Ты згодзішся?

— З радасцю.

— А Люба, браце Павел, такая харошая дзяўчына!

І добрая, і разумная, і рабіць усё ўмее. Але бог долі не даў. Яна з маленства круглая сірата. Тут, у маёнтку, і вырасла.

— Не, Міхаль, і бог і чорт тут ні пры чым. Жыццё наша такое сабачае. Паны ды вось такія аканомы адабралі нашу долю. Думаеш, лепш жывуць мужыкі? Ведаю я! Некаторыя жывуць, а большасць палец смокча. Зямлі мала. Вунь у Чыжэвічах мала ў каго свайго хлеба хапае. А падаткі! Хоць з калена выламі, а заплаці, а то апошнюю карову з хлява пацягнуць. Мне Марцін Крываблоцкі расказваў пра мужыцкае жыццё, ды і сам я не сляпы, бачу. Зямля неўрадлівая... Я не ў першым маёнтку. Міхаль, і дзе ні быў — усюды што лепшае, дык і панскае. Зірні, якая зямля ў маёнтку і якая ў сяле. Тут дзіцё пасадзі, дык вырасце, а там пустазелле расці не хоча. Або сенажаць. У пана заліўны луг пад бокам, а ў іх балота за дваццаць вёрст. І ўсюды так. Марцін Крываблоцкі не дурны чалавек, хоць і п’е. Ён газеты чытае. Ужо, браце Міхаль, мужыкі з сякерамі ды косамі падымаюцца на паноў. А ў гарадах што робіцца!..

— Маўчы, Павел... За такія размовы ў Сібір ссылаюць...

— А ты што — аканому ці ўрадніку данясеш? — гнеўна запытаў Павел.

— Ду-урань ты! Вунь, чуеш, Платон ідзе.

У доўгім калідоры сапраўды чуваць былі крокі.

Пасля заходу сонца неба зусім ачысцілася ад хмар. Вечар пачаўся ясны, але халаднаваты. Над лугамі і Случчу курыўся туман. З вялікага барака, дзе харчаваліся адзінокія парабкі, чуліся гукі гармоніка і бубна. Вечарынка ішла поўным ходам.

Станіслаў Вярбіцкі і Якаў Шэмет, абодва на першы погляд п’янаватыя, зайшлі ў памяшканне, бітком набітае моладдзю. Музыкі ігралі кракавяк, і ўся сярэдзіна памяшкання была занята тымі, хто танцаваў. Уздоўж сцен на лаўках сядзелі пажылыя, што прыйшлі пацікавіцца, успомніць маладосць. Пад столлю вісела вялікая лямпа, але ў вялізным пакоі было цемнавата. Станіслаў пайшоў уперад, а Якаў спыніўся каля Станіслававай жонкі і запрасіў яе на танец.

— Дадумаўся з бабай танцаваць,— сказала яна ўсміхаючыся, але лёгка падхапілася з месца і падала Якаву руку.

— Хіба мы першы раз танцуем з табой, Ядвіга? — сказаў ён, выводзячы яе ў круг.

— Тады я маладзейшая была... Але дзе вы напіліся, чэрці? Толькі з хаты выйшла — і ўжо гатова. Напэўна, у Яся-подвальнага былі?

— Умеючы, нядоўга напіцца, Ядвіга! Раз, два — і гатова. А ты яшчэ і цяпер дай божа кожнаму.

Яны ўзялі такт і пайшлі.

Станіслаў тым часам знайшоў у натоўпе Паўла Квітуна. Пажартаваў, як жартуюць п’яныя, не смешна і не востра, і шапнуў на вуха:

— У мяне чарка ёсць, Павел. Сходзім да мяне.

Павел не мог адмовіцца. Ён працаваў разам са Станіславам, быў яго падначалены і лепшы сябра. Станіслаў паклікаў Якава і пазнаёміў з ім Паўла.

Толькі ў хаце, калі селі за стол, Павел заўважыў:

— Дык вось па якой прычыне ў цябе чарка сёння, Станіслаў. Госця бог даў.

— Але, Павел. Гэта мой госць і стары сябар. Раней і ён парабкаваў тут. Тры гады назад.

— А цяпер сам панам зрабіўся? — злосна пажартаваў Павел, акідваючы позіркам Якава і яго гарадскі адзетак.

— Лягчэй, браце,— без злосці адказаў Якаў і ўважліва паглядзеў Паўлу ў вочы. Той сумеўся, пачырванеў і схіліў галаву.

Пачалася гаворка. Спачатку нясмелая, недаверлівая. Якаў гаварыў мала. Яму хацелася выслухаць Паўла. Яму падабаўся гэты хлапец, відаць, дужы, не вельмі прыгожы, але да якога цягнула ад першай сустрэчы.

Павел расказаў пра Міхаля і Любу.

— Значыць, Люба цяжарная? — перапытаў Станіслаў.

— Ужо два месяцы. І Міхаль спалохаўся: як жыць?..

— Жыць, вядома, будзе нялёгка,— нібы між іншым зазначыў Якаў.— Парабкам трэба трымацца адно за аднаго, гэта ж сельскагаспадарчы рабочы клас, пралетарыят.

Павел з цікаўнасцю зірнуў на Якава.

— Як ты сказаў? Пралет... тарыят... А што гэта такое?

— Рабочыя. Мы з табою. Людзі, у якіх, акрамя рук, няма нічога ўласнага.

Павел мімаволі зірнуў на свае рукі.

— Так, браце... Але і тыя мы прадаём...

— Ты хочаш сказаць, што робім імі не на сябе. Правільна, Павел. Але ж гэтымі рукамі можна не толькі рабіць, але і волю сабе здабыць.

Якаў зірнуў на Стася, каб даведацца, што ён думае пра яго словы. Стась адобрана кіўнуў, а Павел увесь загарэўся, бліснуў вачыма і сціснуў кулакі.

— Волю, кажаш? Эх ты, брат! Мне цябе пацалаваць хочацца! Ты бачыў, як жывуць парабкі? Не стаў у прыклад Стасеву халупу. Стась майстра, з ім лічацца, у яго і ўмовы лепшыя. А зайдзі ў барак да нас. Ды ў нас яшчэ што! Асвяціся, як кажуць... А да сямейных зайдзі, паглядзі, як яны жывуць, на дзяцей іх, на жонак паглядзі. Сэрца тваё павернецца. Нэндза, галеча, голад...

— Не расказвай пра гэта Якаву, Павел,— мякка прамовіў Стась.— Ён усё гэта ведае.

— Ведае? Калі ведае, то разумее, якая доля чакае Міхалёва дзіця... У мяне от таксама дзяўчына ёсць у Чыжэвічах. Ты ведаш, Стась. Год да яе хаджу. Я не спалохаўся б, жаніўся б, але бацька не аддасць яе за мяне...

— А чыя, скажы, там дзяўчына? — зацікавіўся Якаў.

— Пракопа Крываблоцкага.

— Ведаю. У цябе вочы неблагія.

— Няхай бы яны лепш у мяне павылазілі.

— Вось за гэта цябе і дурнем назваць можна. Марціна ведаеш?

— Каб ён быў Надзін бацька!

— Значыць, добра ведаеш?

— Ну, вядома. Разумны чалавек. Свет пабачыў і жыццё ведае. Не раз мы з ім гутарылі.

— Пра што вы гутарылі?

Павел успомніў Міхалёвы словы наконт Сібіры і падазрона зірнуў на Якава.

— Не бойся, Павел,— сказаў Станіслаў.— Ты ў маёй хаце, а Якаў мой сябар. Ён такі ж парабак, як і ты, акрамя таго, працаваў у горадзе, у дэпо.

— Ага! — Павел зноў з цікавасцю зірнуў на Якава.— Дык што ж я буду гаварыць... Ён жа больш ведае і за Марціна і за мяне.. Няхай ён і гаворыць. Забастоўкі ў гарадах бываюць?

— Вядома. Не заўсёды і ўсюды, але бываюць.

— Эх! — усклікнуў Павел.— А хіба мы, парабкі, не зможам абвясціць забастоўку?

— Можам, але тут цяжэй. Трэба мець цесную сувязь з сялянамі. Калі парабкі не выйдуць на работу, пан можа ўзяць на іх месца мужыкоў. У вёсках такая галеча, што людзі кавалку хлеба рады.

Гаворка цягнулася доўга. На адыходзе Якаў сказаў:

— Ты, брат Павел, пра свае размовы з Марцінам нікому не гавары. І Марціна папярэдзь, каб асцярожнейшы быў. Цяпер такі час, што і невінаватыя ў турму трапляюць. А ты, Стась, пазнаёміш Паўла з той літаратурай, якая ў цябе ёсць. Няхай чытае хлопец.

Разышліся позна, але вечарынка яшчэ не кончылася. Якаў і Павел накіраваліся туды. Не прайшлі яны і паўдарогі, як з барака, дзе ішлі танцы, пачалі высыпацца з крыкам і шумам людзі. Аказалася, што пан аканом разагнаў вечарынку. Парабкі не павінны доўга весяліцца. Заўтра на работу.

РАЗДЗЕЛ ТРЫНАЦЦАТЫ

Нічыпар Мартыневіч і Лявон Нарбутовіч — стрыечныя браты, яны даводзіліся нейкімі братамі і Гарасіму Жукоўскаму. Як бліжэйшыя сваякі, яны арандавалі Гарасімаву паўвалоку па чвэрці кожны. Лявон добра вёў гаспадарку і ад вялікадня да асенніх дзядоў заўсёды трымаў парабка, звычайна хлапчука гадоў чатырнаццаці-пятнаццаці, на якога ўзвальваў мужчынскую работу. Акрамя таго, наймаў сезонных работнікаў на сенакос, жніво і малацьбу. Ён і Гарасімаву чвэрць абрабляў як сваю і атрымліваў ад яе добры даход.

Пануры і багамольны Нічыпар, дробны злодзей і скнара, не мог заўладаць зямлёй, яна заўладала ім. Ён увесь час баяўся, што Гарасім адбярэ ад яго чвэрць і аддасць у арэнду каму-небудзь другому, хоць бы таму самаму Андрэю Сташэвічу як самаму блізкаму суседу, таму не вельмі даглядаў яе. Калі на сваёй паўвалоцы ў яго яшчэ сяк-так расло, то Гарасімава чвэрць яму мала давала прыбытку. Гэтая праклятая чвэрць толькі атручвала яго жыццё. Ён хацеў яе бачыць сваёю. Не толькі зямлю, але і сядзібу з садам, і будынкі, і тое, што ёсць у Гарасімавай хаце. А што ў ёй ёсць, вядома толькі богу, ды чорту, ды самому Гарасіму. Нічыпар думаў, што там захаваны скарбы, якія Гарасім сабраў, бадзяючыся па свеце. Жарты, столькі часу не было яго дома. Нічыпар баяўся, што калі раптам Гарасім памрэ, а ён не будзе ведаць, то пранозаваты жулік Лявон адзін спажыве ўсё яго багацце. Гэта не давала спакою Нічыпару. Ён нават уночы прачынаўся з адчуваннем таго, што Гарасім ужо апруцянеў, а Лявон шукае там яго скарбы. Нічыпара абліваў халодны пот. Ён падхопліваўся з ложка, хутчэй нацягваў порткі, бег да Гарасімавай хаты, заглядаў у вокны, прыслухоўваўся. Кожны дзень яго цягнула паглядзець на свайго адзінокага родзіча, пераканацца, як ён дыхае і ці скора выпрастае ногі. Прагнымі вачыма аглядаў Гарасімаву сядзібу, сад, меркаваў, якую палову забярэ, правую ці левую. І калі надумаў забраць левую, то ў тую хвіліну яму здавалася, што правая лепшая. І наадварот. Так ён і жыў з вечнай думкаў аб тым, што пасля смерці Гарасіма Лявон яго ўсё-такі ашукае.

Дадому ад Гарасіма Нічыпар вяртаўся абавязкова ўкраўшы якую-небудзь рэч: лыжку або цвік, запалкі або скрыначку з-пад ваксы, а не, дык хоць гузік. Аднак гэта яго не вельмі здавольвала. З цягам часу ён навучыўся адмыкаць Гарасімаў свіран і краў адтуль яблыкі, ігрушы, сушаную садавіну, збожжа, нават сала і кілбасы, калі яны там былі. Не памногу. Пакрысе, каб дурны Гарасім не пазнаў. Такім спосабам ён, мабыць, меркаваў перацягнуць да сябе ўсё Гарасімава дабро.

У нядзелю Нічыпар устаў вельмі рана. Злодзею ноччу заўсёды дрэнна спіцца. Ён сноўдаўся па двары і не знаходзіў сабе месца. Сонца яшчэ не ўзышло, і было даволі-такі халаднавата, аж рукі стылі. Нічыпар пахукаў на іх і ўтаропіўся на ўсход. Пачало паказвацца сонца. Ранішняя зара ахапіла паўнеба. Заіскрылася на дрэвах раса, і, нібы знарок, каб прывітаць новы дзень, у хляве гаркнуў певень.

«Каб ты выдах! — скалануўшыся, падумаў Нічыпар.— Аж спалохаў».

Сёння Нічыпар спяшаўся ў царкву. Ён быў членам царкоўнага савета, і яму іншы раз даручалі збіраць грошы. Яго посная пакорлівая морда вельмі ж спрыяла гэтаму. Нічыпар ведаў, што на гэтым божым агні ён сёння пагрэе рукі лепш, чым хукаючы на іх. Яго так і цягнула ў царкву. Няхай бы паглядзеў гэты распусны поп, які шчыры ды ранні Нічыпар Мартыневіч, член царкоўнага савета! Але гэтаму чортаву папу не вельмі дагодзіш. Напэўна, учора цэлую ноч у карты гуляў ды п’янстваваў, а цяпер спіць... І Нічыпар надумаў перш за ўсё даведацца Гарасіма. Мо ён за ноч ногі выцягнуў.

Калі сонца адарвалася ад зямлі, Нічыпар пайшоў. Ніколі не думаў, што гэты дурны гультай так рана ўстае, а тут на табе: ён ужо з кошыкам па садзе ходзіць. Нічыпар падышоў да яго і павітаўся:

— Дзень добры!

Гарасім зірнуў на яго злосна і падазрона, але адказаў:

— Добрае здароўе! — і, павярнуўшыся, пайшоў да свірна.

Нічыпар пастаяў крыху і рушыў за ім. «Нейкая муха яго ўкусіла сёння,— думаў ён.— Святы, а вочы — як у воўка».

Каля свірна ён ледзь не схапіўся за галаву. На дзвярах вісеў замок, але не той, які Нічыпар умеў адмыкаць, а зусім новы. Такіх Нічыпар раней і не бачыў. Мабыць, святы мярзотнік назнарок у Старочын хадзіў, каб купіць гэты замок. А Гарасім нібы ведаў, як гэта ўразіла Нічыпара,— зірнуў на яго са злараднай усмешкай, здаецца, нават падміргнуў, нібы хацеў сказаць: «Трасцу табе, цяпер не ўлезеш»,— і паволі пачаў адмыкаць гэты пракляты замок. Нічыпар плюнуў ад нянавісці і крыўды. У яго было такое адчуванне, нібы Гарасім новым замком замкнуў не свой свіран, а яго ўласны. Ён павярнуўся і пайшоў.

«От свалата...— думаў ён.— Замок яму патрэбен... Такое ў яго багацце ў свірне... Яблыкі гнілыя...» Але тут нешта бліснула на зямлі ля самых ног. Нічыпар нагнуўся і падняў. Ага! Кавалак старой шыны. Згодзіцца, маўляў, і гэта. Хацеў ужо супакоіцца, як яго гукнуў Гарасім.

— Ты, можа, чаго прыходзіў, Нічыпар?

— Не... Я думаў, у царкву...

— Хіба так многа награшыў за тыдзень?

Нічыпар не паверыў сваім вушам. «Здзекуецца, гад печаны»,— падумаў ён і не адказаў. Не паверыў сваім вушам і Андрэй Сташэвіч. Ён у гэты час стаяў на прыгуменні, чуў усю гутарку, ад душы насмяяўся і пачаў лепш думаць пра Гарасіма, чым думаў дасюль. Захацеў нават падысці да яго.

— Што гэта Нічыпар так скора пайшоў ад вас сёння, пане Жукоўскі?

— Ды ён, бачыце... жалезца бліскучае ўбачыў і пабег яго падымаць...— нечакана для Андрэя і для сябе выпаліў Гарасім, і абодва зарагаталі.

— А я думаў, што ён спалохаўся таго жалеза, што вісіць на дзвярах вашага свірна.

— Узлаваўся,— зусім даверліва, як свайму, прызнаўся Гарасім.— А вы такі праўду казалі. Лазіў ён у свіран.

— Пане Жукоўскі! — нечакана для самога сябе сказаў Андрэй.— У нас сёння памінкі па бацьку, то можа б вы прыйшлі? Вы ж самы блізкі сусед!

Гарасім падумаў.

— Вы мяне толькі ад сябе запрашаеце?.. Ды і на пахаванне вы мяне не звалі, пане Сташэвіч...— з дакорам адказаў Гарасім.

— Так выйшла... А запрашаю я вас ад усёй сям’і,— салгаў Андрэй, бо думка запрасіць Гарасіма на памінкі з’явілася ў яго ў апошнюю хвіліну.— На памінках будзе і бацюшка,— дадаў ён.

— Бацюшка? — перапытаў Гарасім, і твар яго скрывіўся.— Калі будзе гэты бацюшка,— Гарасім зрабіў націск на апошнім слове,— то я не прыйду... Скажыце, вы і яго запрашаеце ад усёй сям’і?

— Не, пане Жукоўскі. Гэтага хоча мама, і я не магу ёй пярэчыць. Каб была мая воля, я не пусціў бы яго на парог.

Твар Гарасіма праясніўся.

— Скажу вам праўду, пане Сташэвіч,— прамовіў ён.— Я не люблю гэтага папа... Шмат іх я бачыў за сваё жыццё. Ён акурат такі поп, якіх я не люблю. Таму і не прыйду на памінкі.

Гэтая гаворка яшчэ болей зблізіла абодвух суседаў. Але канец яе сапсаваў пачатак. Нібы чорт пацягнуў Андрэя за язык.

— І на якое ліха, пане Жукоўскі,— сказаў ён,— вы аддаяце ў арэнду зямлю гэтай сваёй радні. Аддалі б каму-небудзь чужому, большая б была карысць.

Нарбутовіч дык хоць зямлю не запусціў, а ў Мартыневіча толькі пустазелле расце. Ды і арэнду, я думаю, яны не вельмі спраўна плацяць.

Гарасім хваравіта зморшчыўся.

— Дзе там спраўна...

— А яшчэ лепш прадаць вам сваю паўвалоку.

— Як гэта прадаць? — Гарасім страшна абурыўся ад такой парады.— Як гэта я прадам бацькаўшчыну? А сам?

— А сабе б пакінулі сядзібу з садам. Хіба вам многа трэба?

Андрэй нават не падазраваў, якога цвіка ўвагнаў у Гарасімаву галаву.

Калі Андрэй прыйшоў у хату, маці ўжо запаліла ў печы. Алена на стале раскачвала локшыну.

— Пасек бы ты мяса, Андрэй,— сказала яна.

Андрэй хоць і неахвотна, але ўзяўся за гэтую работу. Жанчыны канчалі падрыхтоўку да памінак. Падвечар павінны былі сабрацца людзі. Трэба было прывезці папа ды заадно заехаць да Марціна Крываблоцкага.

Неўзабаве прыйшоў Ян.

— Ты заняўся бабскай работай,— сказаў ён.— Няхай яны самі яе робяць, а мы з табой выйдзем ды абмяркуем нашы мужчынскія справы. Кожнаму сваё.

Андрэй быў рады такой прапанове. Абодва селі на прызбе.

— Аляксандра не прыедзе,— сказаў Ян, памаўчаўшы.

— Можа сёння прыедзе. Яшчэ ж рана.

— Не, учора я ліст атрымаў ад яе. Піша, што Антось яе хворы. А па-мойму — хлусіць. Свіння! Забагацела. Мала таго, што свайго дурнога Антося асядлала, дык і бацьку памянуць не хоча.

— А мне ні слова,— пакрыўджана сказаў Андрэй.

— Яна цябе мала баіцца, а я ж пісаў ёй. Чорт яе бяры, няхай не едзе. Не так яна на памінках была патрэбна, як для гаворкі. Яна недурная жанчына і прытым мае мужчынскі розум. Але часу яшчэ хопіць... Гарэлкі ў нас малавата. Калі паедзеш да папа, то зайдзі да Арлоўскага ды купі.

Ён выняў з кішэні скураную калітку, адлічыў грошы і падаў Андрэю.

— Купі на гэтыя ўсе, і хопіць. Не вяселле спраўляем.

Памінкі пачаліся чынна і ўрачыста. Усе сталі на калені і памаліліся богу, толькі поп Сцяпан Сулкоўскі стаяў слупам наперадзе. Сёння ён ў поўнай меры быў задаволены. Змірыўся, нарэшце, непакорны дух Андрэя Сташэвіча, праз якога айцец Сцяпан перажыў нямала непрыемных хвілін, бо яшчэ і цяпер не забыла паства тую споведзь, калі нягоднік Сташэвіч успомніў Юльку-пакаёўку. А цяпер няхай ведаюць усе, што той самы Сташэвіч пакланіўся айцу Сцяпану, запрасіў яго на памінкі і прывёз сам на сваім кані. Мала хто запрашае папа на памінкі, толькі самыя багатыя і богамаленныя. Пра Сташэвіча нельга сказаць ні таго ні другога. Значыць, была іншая прычына, якая прымусіла такога прайдзісвета скарыцца. Не ведаў айцец Сцяпан, што ніхто не ўгаварыў бы Андрэя запрасіць папа на памінкі, каб Ян не сказаў, што гэта была апошняя бацькава воля.

Пад канец памінкі сапраўды пачалі нагадваць вяселле. Толькі песень не было, хоць малінаўскія шляхцюкі і на вяселлях мала спяваюць. Яны толькі станавіліся больш гаваркія і памяркоўныя, нават цалаваліся і ўсхліпвалі ад паўнаты пачуццяў.

Ужо добра сцямнела на дварэ, калі людзі пачалі разыходзіцца. Першыя пайшлі дамоў жанчыны, у якіх заўсёды дома многа спраў, потым старыя, якім трэба было падумаць і пра сваю смерць. Ці справяць па іх родныя такія памінкі, якія справіў па свайму бацьку Андрэй?

Нарэшце ў хаце асталіся толькі Ян Сташэвіч, Марцін Крываблоцкі, Сымон Ашакевіч і айцец Сцяпан. Ён, мабыць, вырашыў не вылазіць з-за стала датуль, пакуль у хаце не астанецца ні адной кроплі гарэлкі. Гэты поп умеў піць і хмялеў не адразу.

Сымон ужо некалькі разоў памыкаўся ісці дадому, але яго затрымліваў Марцін, які не мог не выказаць сваіх поглядаў на палітыку, на становішча ва ўсім свеце, асабліва калі ў яго галаве раіліся высокія і смелыя думкі. Нехта ж павінен быў выслухоўваць яго меркаванні, і ён выбраў Сымона.

Ян, як самы сталы, займаў папа і раз за разам падліваў яму ў чарку.

— А можа хопіць? — весела пытаў айцец Сцяпан, перакульваючы чарку ў рот.

— А нічога! — супакойваў яго Ян.— Можна і яшчэ адну.

— Тады я, пане Сташэвіч, дамоў не траплю.

— Завязём, бацюшка, чаго там!

Сулкоўскі больш прытвараўся п’яным, чым быў на самай справе. Ён піў, гутарыў з Янам і адначасова прыслухоўваўся да таго, што гаворыць Марцін свайму суседу Сымону. Яму даўно хацелася ўмяшацца ў іх гаворку, паспрачацца з Марцінам, бо размова з Янам не здавольвала яго. Што цікавае мог сказаць Ян падгуляўшаму папу?

— Марцін Сяргеевіч! — нарэшце не вытрываў ён.— Вялікі палітык і філосаф! Вы сееце плевелы ў душы маёй паствы.

— Не, айцец Сцяпан! Я туды жменямі сыплю пшаніцу!

Поп зарагатаў і паківаў пальцам.

— Вы, я чую, талкуеце аб вайне.

— Але, айцец Сцяпан, я не талкую нічога недазволенага, а толькі тое, пра што пішуць у газетах.

— Кладзезь прамудрасці! Але вы талкуеце і пра мяцежнасць чэрні.

— Гэта, айцец Сцяпан, я таксама не выдумаў.

— Але мы сядзім на мірнай бяседзе, а вы ўсяляеце мяцежны дух у сэрцы маіх парафіян. Гэта не да месца.

— Кожны гаворыць тое, што яму хочацца, айцец Сцяпан. Я, напрыклад, не замінаю вам.

— А хіба я вам замінаю? Я — ваш пастыр, я павінен стрымаць ваш мяцежны дух.

Крываблоцкі мігам працверазеў.

— Тады айцец Сцяпан не пастыр, а жандар.

— Ха-ха-ха! Напрасна, напрасна, Марцін Сяргеевіч! Такі свяшчэннік, як я, не можа быць жандарам. Я сам многажды грэшан!

— Дык і глядзіце, айцец Сцяпан, за сваімі грахамі, іх у вас многа, я ведаю, а я ўжо неяк сам адкажу за свае.

Сымон хутка вылез з-за стала і непрыкметна выйшаў. Ян не ведаў, што сказаць. Андрэй пабялеў. Толькі Марцін, калючы, як вожык, са сваімі фельдфебельскімі вусамі, смела глядзеў у вочы папу. Памінкі маглі кончыцца скандалам. І вось у гэты момант з’явілася Алена з бутэлькай у руцэ. Сулкоўскі зірнуў на яе ласа, як кот на смятану, і твар яго расплыўся ў юрлівай усмешцы.

— Адкуль гэтае нябеснае відзенне?

— Андрэй,— сказала Алена.— Гэта мая настойка на вішнях... Налі ўсім ад мамы і ад мяне.— Яна ўсміхнулася і, закрыўшы далонямі твар, адышла. І ўся напружанасць знікла.

— Роза Харона, лілія далін...— паспрабаваў дэкламаваць поп і махнуў рукой.

Як ні мацаваўся Сулкоўскі, але настойка яго даканала. Ён нават паспрабаваў зацягнуць старую семінарскую песню.

Андрэй падышоў да Крываблоцкага.

— Каб не было дрэнна, Марцін.

— Не бойся, не асмеліцца. Мяне ён не кране, бо баіцца больш, чым я яго. Калі-небудзь раскажу пра яго штукі. Алена малайчына. Пара канчаць, Андрэй!

Андрэй гукнуў Івана і загадаў яму запрагаць каня.

Поп выйшаў з хаты апошні, і, мабыць, не паспеў ён выйсці з сяней на двор, як у хату ўскочыла Алена з гнеўным тварам і поўнымі слёз вачыма.

— Свалата якая... Дзе Андрэй, мама?

— На дварэ... Што з табой, дачушка?

— Ушчыкнуў...

— Хто?

— Хто! Поп гэты валасаты!..

РАЗДЗЕЛ ЧАТЫРНАЦЦАТЫ

Усталявалася пагодная восень. Раніцы былі халодныя і бліскучыя ад дробнага інею, што ўсцілаў зямлю, стрэхі і платы. Але быў ён кволы і нетрывалы і знікаў адразу, калі ўзнімалася сонца. Было ранняе бабіна лета. Цёпла прыгравала сонейка, і над полем плыло павуцінне.

Паляцелі ў вырай ластаўкі, буслы і шпакі. Ланцужкі жураўлёў віднеліся ў небе, і адтуль чулася сумнае курлыканне.

Сады атрасалі пажоўклае лісце. Ціха стала ў Маргах. Чарнела лісце на алешніку. Адзінокія бярозкі жаўцелі між зелені сосен, і былі яны самотныя, як сіроты.

Восень многа забрала ад прыроды, але многа ёй і дала. На новае жыццё адрадзіліся азімыя палеткі. Густая зялёная рунь укрыла іх. На яравых палетках цупка ўзялася за зямлю маладая канюшына. Лугі зелянелі раскошнай атавай. Не, прырода рыхтавалася не да смерці, а да зімовага адпачынку, каб пасля яго ўзняцца з новай сілай і хараством.

Малінаўцы капалі бульбу. Андрэй выехаў на поле з усёй сваёй сям’ёй. Сам разорваў, а Алена, Іван і маці выбіралі. Разараўшы шэсць баразён, па дзве на выбіральшчыка, выпраг з плуга каня і закурыў. З радасцю агледзеў сваю ніву, работнікаў і ў нейкай меры адчуў сябе сапраўдным гаспадаром. Ужо не балела душа, што ён астанецца ззаду ў засцянкоўцаў, запозніцца з работай і розныя халусты і нарбутовічы будуць з яго смяяцца. Цешыўся з Івана. Гэта быў не хлопец, а золата. Прывык да яго, як да свайго. Вунь ён навыбіраў поўны пудовы кош, падхапіў такі ж самы кош у маці і панёс высыпаць у палукаш.

— Па два не цягай! — крыкнуў яму Андрэй.— Падарвешся!

— Не падарвуся!

Андрэй пакурыў і сам пачаў высыпаць кашы. Бульба ўрадзіла добра, і работа ішла спорна.

Калі насыпалі два палукашы, запрэглі ў вазы коней і павезлі бульбу дамоў.

Так работа ішла да позняга вечара. Вярнуліся з поля, калі пачало цямнець. Паставілі вазы каля склепа, і Андрэй з маткай пайшлі ўпраўляцца па гаспадарцы, а Алена з Іванам пачалі высыпаць бульбу.

Адвячорак стаяў такі свежы і ясны, што зусім не адчувалася стомы. Іван астаўся з Аленай адзін на адзін. Ён саромеўся яе, гэтай прыгожай шляхцянкі, баяўся яе цікаўных Позіркаў. Стараўся хутчэй набраць свой кош, хутчэй яго высыпаць, каб не стаяць з ёю доўга каля воза.

Хацелася скарэй апаражніць палукашы і пакласці канец гэтаму прыкраму адчуванню ўласнай нікчэмнасці. Ён не хацеў і гаварыць з Аленай, але яна сама пачала гаворку.

— Ты сёння як вада, Іван,— сказала яна, насыпаючы кош.

— Чаму?

— Бяжыш і бяжыш, як вада ў рэчцы.

Івана здзівіла такое параўнанне.

— Сцямнее скора...

— Ну дык што, няхай цямнее. Ліхтар запалім.

Іван не адказаў. Ён наогул не ведаў, як трымацца з гаспадаровай сястрой. Яна была прыгожая, нават мілая іншы раз, але Іван адчуваў, што дзяўчына яна самавольная, упартая, смелая і, горш за ўсё, ганарлівая. Ён ведаў, што з ёю трэба трымацца асцярожна, яна не даруе нават памылкі.

— Ты і з Андрэем так нічога не гаворыш?

— Чаму не? Мы з ім гаворым.

— Пра што?

Іван адчуў, што ў гэтым простым пытанні хаваецца нейкая хітрасць, Алена хоча нешта ў яго выпытаць.

— Я ў яго пытаю, што рабіць...

— «Пытаю, што рабіць»,— перадражніла яна.— Толькі кніжкі свае чытаеш... Пра што там пішацца?

— Пра ўсё... Пачытаць жа можна.

— Пачытаеш, калі ты іх у куфэрак хаваеш.

— Баюся, што цётка Аксеня возьме ды папаліць. Але куфэрка я не замыкаю...

— Дурненькі,— засмяялася яна.— Табе ж Андрэй казаў, каб ты паклаў іх на покуць.

— Андрэй не вельмі чытае... А калі ты хочаш, то я не буду іх больш хаваць,— Іван сказаў гэта ад шчырай душы, бо Аленіны словы пра кніжкі, і прытым прыхільныя словы, падабаліся яму. Яму нават здалося, што гэтай шляхцянцы можна іншы раз даверыцца.

— А чаму ты на вячоркі не ходзіш? — пасля таго як высыпалі кашы, зноў запытала Алена.

— А хто мяне туды пусціць?

Алена засмяялася.

— А хто ж цябе не пусціць? Хіба Андрэй забароніць?

— Ды не, не Андрэй... Мяне не прымуць на вашы вячоркі, от што...

Алена залілася смехам.

— Ой!.. Ну і дурненькі!.. Хто ж гэта цябе не прыме? Прыходзь ды гуляй, калі хочаш.

— Не хадзіў я яшчэ на вячоркі... Нават дома не хадзіў.

І тут адбылося такое, чаго Іван ніколі не чакаў. Алена ўзяла яго за бараду, як маленькага хлопчыка, і зазірнула яму ў твар.

— Які ж ты харошанькі, Іван! Нездарма нашы дзеўкі, што коней пасвілі, так хвалілі цябе. «Дзе,— кажуць,— Андрэй сабе такога хлопца знайшоў?»

Іван гатовы быў кінуцца ад Алены прэч. Такога сарамацішча ён яшчэ не перажываў. «От да чаго давялі гэтыя цікаўныя позіркі... Ёй абы пасмяяцца...» Іван адчуў сябе дашчэнту прыніжаным, маленькім, нікчэмным. А яна, хітрая, як ні ў чым не бывала, зноў паглядала на яго, нават памагла насыпаць бульбу ў яго кош, бо ён ад хвалявання забыў пра ўсё на свеце.

У часе вячэры Іван не падымаў вачэй ад абруса. Ён добра стаміўся і прагаладаўся, але, адчуваючы на сабе Аленін позірк, не мог есці.

Андрэй не прыкмячаў, у якім стане знаходзіцца Іван. Ён быў рады. Бульба вырасла добрая, дні праз чатыры, калі пастаіць такое надвор’е і не пойдзе зацяжны дождж, работа будзе кончана. Астанецца толькі пераараць бульбянішча.

Іван тым часам, канчаткова знішчаны Аленінымі вачамі, зусім разгубіўся. Калі старая Аксеня паставіла на стол зацірку з малаком, ён паспрабаваў зачарпнуць яе відэльцам, якім дасюль даставаў з чыгуна бульбу. Алена пырснула смехам.

— Бедненькі! Ды ён заснуў за сталом! А яшчэ на вячоркі збіраўся!

Гэтага Івану было даволі. Ён падхапіўся з услона як апараны і выскачыў на двор.

— Што ты здзекуешся з хлопца! — крыкнуў Андрэй.— Сёння яму хапіла! Нямала і тваіх кашоў перанасіў ён!

— Дык што, і засмяяцца няможна, калі ён зацірку відэльцам чэрпае?

— Няможна! — не сваім голасам закрычаў Андрэй.— Са свайго... са сваіх засцянковых пасмейся!

— З каго свайго? — успыхнула Алена, і вочы яе пазелянелі.

— Дзеткі...— узмалілася старая Аксеня.— Ці было калі пры бацьку, каб за сталом сварыліся... Хіба ж можна...

— Няхай не здзекуецца з майго хлопца!.. Яна яму павячэраць не дала. А ён у гаспадарцы большы работнік за яе!

— Хіба гэта здзек, калі засмяялася?

— А ты б, дачушка, не заўважыла, што ён відэльцам чэрпае. Ён бы сам агледзеўся. Пайду пазаву.

— Не завіце, мама, бо ён не прыйдзе,— сказаў Андрэй.

У гэтым момант, як чорная бура, у хату ўварвалася крывая Настуля — Халустава жонка.

— Нашы рэжуцца! — сказала яна дзікім голасам.— Якаў адзін рады не дасць!

Адно тое, што Халустава жонка з’явілася ў яго хаце, Андрэй лічыў за вялікае дзіва, а тое, што яна гаварыла, не ўкладалася ў яго разуменні.

— Хто рэжацца? — запытаў ён, і позірк яго ўпаў на Алену, якая стаяла ў мыцельніку белая, як сцяна.

— Бацька і Мікалай,— адказала Настуля.— Якаў адзін нічога не зробіць.

— А Юзік?

— Яго чорт панёс у Мяцевічы. Там і заначуе.

— Не ідзі, Андрэй! — крыкнула старая Аксеня.— Яшчэ самога зарэжуць. .

— Якава ж не зарэзалі! — са звярыным гневам адказала Настуля.— А ён сказаў мне, каб бегла па цябе, бо іх ніхто не ўтаймуе.

— Добра, прыйду,— сказаў Андрэй, каб хутчэй выправадзіць з хаты гэтую страшную ведзьму.

— Не ідзі, Андрэй,— малілася маці.— Чорт іх не пабярэ. Хіба першы раз у іх гэта? Яшчэ самога...

Такія выпадкі ў Халуставай хаце сапраўды не былі навіною, і Андрэй хвіліну вагаўся, але ўспомніў Якава Шзмета. Мабыць, нялёгка яму там, калі дасылае па яго.

— Не, мама, пайду. Каб яны самі з сабой, то я і пальцам не варухнуў бы. Але ж гэтыя разбойнікі могуць невінаватага чалавека знявечыць.

Выйшаўшы на двор, Андрэй падумаў, што ўдвух з Якавам яны наўрад ці справяцца з Халустамі.

Мікалай, што рабіў у кузні, быў дужы як бык. Таму, праходзячы каля хаты Яна Сташэвіча, ён гукнуў у акно Тамаша. Той думай, што Андрэй кліча ў Жывіцы, і куляй выскачыў з хаты.

— Куды? — весела запытаў ён.

— Халустаў мірыць.

— Цьфу! — плюнуў Тамаш.— Ідзі ты к чортавай мацеры. Не пайду.

Андрэй яму расказаў, у чым справа.

— То пачакай, я вяроўку вазьму. Павяжам.

Ён забег у сені і вярнуўся з вужышчам у руках.

Тое, што яны ўбачылі ў Халуставай хаце, не паддавалася ніякаму апісанню. Сталы, лаўкі, табурэты — усё было раструшчана ўшчэнт. На падлозе разам з гэтым ламаччам валяліся чарапкі разбітага посуду, патэльня і паламаныя ажагі.

Стары Халуста з падпухлым носам і сіняком пад вокам стаяў у хаце пад абразамі, трымаючы ў руках вялізны нож. Акрываўлены яго твар быў такі азвярэлы, што на яго нельга было глядзець без жаху.

У другім куце насупроць Халусты стаяў яго малодшы сын Мікалай, самая ўдалая копія свайго вар'ята бацькі — Халуста ў маладосці. У яго таксама быў падбіты твар і кашуля падраная на шматкі. Дзіва было, як яшчэ яна трымаецца на ім. Ён глядзеў перад сабой азвярэлымі вачыма і, здаецца, нічога не бачыў.

— А-а! — зароў Халуста, калі ўбачыў Андрэя і Тамаша.— Накольнікі! Бандыты! Бі іх, Мікалай! Бі! Бі, гадаў! Ліха ма-ата-ры іх!

Ён рынуўся на Андрэя, але яго перахапілі Якаў з Тамашом, адабралі нож, звалілі на падлогу і пачалі вязаць рукі і ногі.

— Бі іх, Мікалай! Бі, шэльмаў! — клікаў ён на дапамогу свайго нядаўняга ворага сына, а сам выкручваўся, хрыпеў, малаціў нагамі і наравіў кусацца, як шалёны сабака. Андрэй асядлаў яго, але ўкручаны вяроўкамі Халуста ўсё яшчэ памыкаўся вырвацца.

Мікалай стаяў і нібы не разумеў, што тут адбываецца. Нарэшце да яго дайшло. Ён кінуўся на Андрэя, як раз’юшаны бык, але адляцеў ад яго, як мяч, і грукнуўся аб сцяну. Тамаш і. Якаў усселі на яго спераду і ззаду. Ён абхапіў іх сваімі дужымі ручышчамі і не адразу лёг. Андрэй пачаў скручваць яму рукі.

— Не вяжыце мяне, хлопцы,— прасіўся Мікалай.

— Трэба да ўрадніка ехаць,— не слухаючы яго, сказаў Андрэй.— Няхай абодвух забяруць, а мы тут сход збяром і прыгаворым засценкам, каб перасялілі іх куды-небудзь ад нас.

— У Маргі,— падказаў Тамаш.

— Але. Звяроў у лес.

Звязаны Яўхім Халуста тым часам качаўся па падлозе і на чым свет стаіць кляў Андрэя, Тамаша, Якава, свайго сына, Малінаўку, усё жывое і нежывое і «крывую кабылу», бо гэта яе работа, гэта яна надумалася пазваць Сташэвічаў.

— Заткні яму анучай горла, Тамаш,— сказаў Андрэй.

— Яшчэ затхнецца, тады адказвай за яго. Няхай крычыць, бяда вялікая.

Але, пачуўшы пра анучу, Халуста крыху супакоіўся.

— Андрэй,— прасіўся Мікалай.— Не вяжыце мяне... Я пайду ў гумно спаць.

— Ты, вар’ят, са злосці засценак падпаліш.

— Не... Не такі я шалёны. Толькі не вяжыце. Хіба ты не ведаеш майго бацькі! Толькі з кухні ў хату ўвайшоў, а ён без слова наляцеў на мяне і па мордзе раз, раз... Я адпіхнуў яго, дык ён нож схапіў,— бачыў, які нож, быка зарэзаць можна!

— Адпіхнуў. А якая ў яго морда!

— Дык гэта ж потым! Я абараняўся. Ён бы зарэзаў мяне...

— Зарэзаў бы! — зароў Халуста.— І ўсё роўна зарэжу, злодзей! І Сташэвічаў парэжу, ліха матары іх! І старую кабылу! І гэтага хамута — Якава!.. Не, я яго ў турму ўпяку, арыштанта!

— Як думаеш, Якаў? Што зробім з Мікалаем?

— Няхай ідзе спаць у гумно,— сказаў Якаў.

— А старога не развязвай датуль, пакуль не пачне плакаць і прасіцца.

Халуста скрыгануў зубамі.

— Накольнік! Ліха матары тваёй! Ты яшчэ здзекуешся! Я табе заплачу! Крывёю ты заплачаш!

— Хадзем, Тамаш, дадому,— сказаў Андрэй.— Прыйшлі мы сюды... Што ў цябе за кроў на руцэ, Якаў?

— Стары дурань парнуў... Таму я і пазваў цябе. Можа тут смерці і не было б, але калецтва было б... Уцягнуў я цябе ў гэты бруд, даруй... Але ж ніхто з малінаўцаў не прыйшоў бы сюды.

Андрэй, Тамаш і Якаў выйшлі на двор. Выйшаў і Мікалай. Услед ім крычаў Халуста:

— Усё роўна зарэжу, злодзея! Ліха ма-атары яго!

— За што вы сашчапіліся? — запытаў Андрэй у Мікалая.

— А чорт яго ведае. Дзесятка ў яго залатая згінула. Нехта з кашалька ўкраў.

— Твая, вядома, работа?

— Ды не! Я ж у кузні раблю, дык хіба ў мяне грошай не хапае!

— Юзік?

— Не. Ён на паўпляшкі са свірна возьме, а больш яму ні на што не трэба. Маці. Хіба гэта першы раз! Толькі раней да нажа не даходзіла. Ды яна і не брала больш за пяцёрку. А сёння — цэлую дзесятку. Ну, бацька і звар’яцеў. А яна ўкрадзе, схавае, у яе недзе сховань ёсць... Нас з бацькам звядзе на цэлую ноч, а сама схаваецца ў Нарбутовічаў. Але тыя разы Юзік быў дома, дык мы яго хутка... Пайду ў гумно.

— Нялёгка табе тут жывецца, Якаў,— сказаў Андрэй, калі Мікалай пайшоў.

— Сямейка, каб яе гром разбіў. Не дабуду я тут да канца.

На дварэ свяціў месяц, ціхая і ясная стаяла над Малінаўкай ноч. І ўсе трое выйшлі на вуліцу. Не хацелася разыходзіцца па хатах.

Андрэй з Іванам спалі ў гумне. Так няўдала кончыўшы вячэру, Іван, не заходзячы ў хату, адразу пайшоў у гумно. Думаў, што ўслед за ім прыйдзе і Андрэй. Пасцель іх была зроблена на мурожным сене. Андрэй прывёз з Волі невялічкі возік яшчэ ў сенакос, калі быў жывы бацька.

Спаць тут было добра, свежа, не кусалі скочкі, як у хаце. Цяпер, калі ночы сталі халаднейшыя, накрываліся кажухамі.

Іван адразу лёг, захутаўся з галавой і пачаў думаць. Калі так будзе і далей, то цяжка дасца жыццё ў Сташэвіча. Гэтая шляхцянка не дасць яму спакою. Івана апаноўвала злосць, але да яе прымешвалася і нейкае іншае пачуццё, якога Іван не разумеў. Сціплы, задумлівы, ён жыў працай і кнігамі. -Яго яшчэ не вабілі дзявочы смех і пяшчота. А тут гэтая Алена. Яна часта паўставала ў яго вачах, і нават тады, калі не думаў пра яе. Разгорне хлопец кніжку і замест радкоў бачыць яе твар з такой харошай усмешкай.

Стала горача, і Іван адкрыў галаву. У гумне было цёмна, толькі ў шчыліны між бярвен цякло месячнае святло, такое патаемнае і незразумелае, што Івану стала сумна. Калі ў гумне быў Андрэй, яны кожны вечар размаўлялі, пакуль не заснуць, і Івана тады нішто не трывожыла і не палохала. У гумне было ціха і спакойна. А сёння, як толькі адкрыў галаву, яго ўразілі шорахі, што чуліся з усіх куткоў. Здаецца, па сцірце канюшыны нехта прайшоў. Збоку зашалясцела сена. Потым скрып. Не ў дзвярах, а ў процілеглым баку, у куце гумна... І Андрэя так доўга няма...

Спачатку Іван не адчуваў страху. Яго проста здзіўлялі гэтыя незразумелыя гукі. Ён спрабаваў растлумачыць іх. Перш за ўсё мышы. Конікі. Іх у канюшыне шмат. Скрып — гэта асела страха. Здаецца, усё стала на сваё месца, але супакаенне не прыйшло. А тут успомніліся ўсе жахлівыя гісторыі з Гогаля: «Страшная помста», «Вій». Ведаў, што ўсё гэта глупства, але страх, нібы злодзей, прасачыўся ў яго душу. А можа сёння Андрэй зусім не прыйдзе ў гумно спаць? Хіба і самому ўцячы адсюль, ад гэтых патаемных гукаў і страшных думак! Але што скажа заўтра Алена? Тады трэба будзе зусім уцякаць адсюль дадому, у Чыжэвічы. І зніклі ўсе страхі! Іван устаў, ускінуў на плечы доўгі кажух і выйшаў на прыгуменне. Месячная асенняя ноч была ў самай сіле. Далёкім, нетутэйшым, казачным веяла адусюль. І цені ад дрэў і платоў, і цёмнае неба, усеянае зорамі, і Млечны Шлях, і невялічкія воблачкі, якія на хвіліну засланялі месяц, і яго скупое святло, што сеялася праз гэтыя воблачкі,— усё ўздымала нейкі небывалы настрой.

По небу полуночи ангел летел,

И тихую песню он пел.

И месяц, и звезды, и тучи толпой

Внимали той песне святой...

Іван успомніў гэты верш і адчуў вялікае шчасце, якое ўлілося ў яго грудзі і дало вялікі спакой і светлую ціхую радасць. Ён пайшоў у гумно і лёг на сваю пасцель.

Калі Андрэй прыйшоў ад Халусты, Іван ужо спаў.

РАЗДЗЕЛ ПЯТНАЦЦАТЫ

Між засценкамі Малінаўкай і Жывіцамі на невялікім пагорку размясціўся стары могільнік. Здалёк ён быў падобны на гаёк, які нейкім цудам уцалеў у той час, калі земляробы высякалі і выкарчоўвалі пад раллю лясы і гаі навокал.

У гарачыя летнія дні, калі сонца пякло неміласэрна і не было дзе схавацца ад спёкі, ён вабіў у засень старых ліп і бяроз, клёнаў і дубоў. Але ні малінаўцы, ні жывічане не адпачывалі там нават тады, калі жалі збажыну або касілі канюшыну каля самага могільніка. Лепш пасядзець пад капой ці пад бабкай, чым каля чыёй-небудзь магілы па суседству з нябожчыкамі. Яны туды адпраўляліся толькі на вечны адпачынак, і то не вельмі ахвотна: малінаўцы і жывічане сярэдняга веку былі жывучыя, цягавітыя, жылі доўга і паміраць не хацелі, як ні цяжка жылося, і не брала іх ніякая хвароба, хіба толькі ўвальваўся які-небудзь паморак: воспа або тыфус. Паміралі дзеці, і хоць многа іх нараджалася ў абодвух засценках, але гадавалася мала; розныя хваробы падразалі дзяцей як касой, таму на засцянковых вуліцах не вельмі весела і рознагалоса гучаў дзіцячы гоман і смех...

Пра гэта думаў Якаў Шэмет, калі падышоў да могільніка. Восень яшчэ не паспела пазалаціць усёй лістоты на дрэвах, але ўжо сыпанула на іх вераснёўскую фарбу. Ападала лісце з ліп, бяроз і клёнаў, толькі дубы стаялі нячэпаныя і непаўторныя ў сваёй прыгажосці і моцы. Таму могільнік быў прыгожы і цяпер. Пад навіслым галлём дрэў ляжалі курганчыкі магіл, пазарастаныя травой, абсыпанай лісцем, а над магіламі крыжы, крыжы... Высокія, у чалавечы рост, простыя і пахілыя, новыя і старыя, абламаныя і паваленыя. Крыжы, крыжы... Зрэдку на курганчыку помнік — дзікі камень, абгладжаны з аднаго боку, на якім высечана імя і прозвішча нябожчыка.

Прахожыя спыняліся тут, каб перачакаць спёку або схавацца ад дажджу, або нават проста пасядзець, адпачыць і пакурыць на адзіноце. Цішынёй і спакоем веяла ад усяго гэтага кутка, і чалавеку, які спыняўся тут, не маглі прыйсці ў галаву вясёлыя думкі.

Якаў памалу крочыў па дарозе, што вяла паўз самы могільнік. У яго не было прычыны спыняцца тут, але ён пачуў стук сякеры па дрэве і зацікавіўся, хто б гэта мог быць. У нядзелю чалавек з сякерай на могільніку, што ён тут робіць? Прайшоўшы яшчэ трохі, Якаў убачыў Сымона Ашакевіча, які агароджваў невялікую магілку.

— Ты што ж, Сымон, грэху не баішся? — запытаў ён, павітаўшыся.— Сёння ж нядзеля.

— А які гэта грэх, Якаў? — сказаў Сымон.— Я агарожу дома зрабіў, а тут толькі пастаўлю ды ўмацую. Я нават ямак не капаю, пастаўлю слупкі на каменях, і ўсё. Так яны і пастаяць даўжэй, бо не будуць гніць у зямлі.

Сымон палажыў на магілку сякеру, сеў сам і выняў тытунь.

— Закурвай, Якаў,— сказаў ён, падаючы капшук.— Ты кажаш — грэх. А які грэх! Перш за ўсё некальства, часу няма адарвацца ў будні дзень... Работа заядае... Гэта магілка мае дачкі. Першае маё дзіця... Восем гадкоў мела... Сёння роўна год, як памерла. Памінкі трэба было спраўляць, людзей паклікаць. А за што я спраўлю тыя памінкі, за якія грошы куплю гарэлкі, што пастаўлю на стол? Невыкружнае гора... Людзі абгавораць... Сымон дачкі памінаць не хоча... Яшчэ і бязбожнікам назавуць, што ў нядзелю агарожу стаўлю. Каналупам празвалі ўжо... Няхай даруе дачка на тым свеце, што бацька і памянуць яе па-людску не можа.

Гэтыя словы былі сказаны без скаргі, але са страшэнным болем і тугою. Яны дзерпанулі Якава за самае сэрца.

— Што ты, Сымон, так павесіў нос! — прамовіў ён.— Трэба думаць пра лепшае, а не пра смерць. А ты сам гатовы ў магілу легчы.

Сымон горка ўсміхнуўся.

— А там і будзе лепшае, Якаў,— сказаў ён.— Усе будзем на могільніку, і ты і я... Да таго і ідзём. Цела будзе адпачываць у зямлі, бо яно парахня, зямля ў зямлю пяройдзе... А душа! На тым свеце бог параўнае ўсіх, і багатых і бедных. Усе роўныя будуць перад богам — і цар і жабрак...

Позірк Якава ўпаў на камень-помнік, што стаяў збоку.

— Кажаш, усіх параўнуе бог на тым свеце? Пачытай, што напісана на гэтым помніку. «Здесь пакоится раб божий...» Бачыш: раб! І тут раб, і там раб, а не пан. Ты ведаеш, хто такі раб?

— Чаму ж не ведаю. Раб — значыць слуга...

— Але, Сымон, слуга. Вечны слуга! І на гэтым свеце, і на тым.

— На тым свеце будзе адзін пан — бог! І больш ніякіх паноў. А ўсе астатнія — слугі яго. Не будзе там ні паноў, ні цароў, усе будуць служыць толькі богу, аднаму богу.

— Так кажа поп у царкве, ксёндз у касцёле і рабін у сінагозе. Гаворка іх вядомая. А ты хіба забыў, колькі на небе святых? Ці пералічыш ты іх? І Мікола, і Пятро з Паўлам, і Ілья, і Іван. У адзін дзень сорак пакутнікаў святкуюцца. А там жа ёсць яшчэ анёлы, херувімы розныя ды серафімы. Адных толькі анёльскіх чыноў сем! Гэта ж усё нябесныя цары, каралі і паны, Сымон, чыны! Цяпер заўваж: нават багоў там тры ды багародзіца чацвёртая. А мы з табой і тут рабы і там...

— Сціхні, Якаў...— шэптам прамовіў Сымон, крануўшы Якава рукой.— Гэта немаведама што... Ты такое гаворыш, што аж страх бярэ...

— Хіба я няпраўду гавару?

— Я ніколі не думаў пра гэта, Якаў... Ніколі ў маю галаву не прыходзіла такая думка... Гэта ж проста страшна, калі падумаць.

— Але ж так яно і ёсць. Я хачу, каб ты зразумеў, што на той свет спадзявацца не трэба. Паны даўно туды напхалі столькі рознага панства, што толькі падавай ім рабоў божых. Работа ўсім знойдзецца. От ты, напрыклад, Сымон. На небе таксама ёсць святы Сымон. Калі ты памрэш, то гэта будзе першы твой пан.

— Ты ўжо жартуеш, Якаў...— прамовіў Сымон.— І, мабыць, так жартаваць грэх...

— Якія тут жарты, Сымон? Святкуем жа мы і Міколу, і Ілью, і Івана. Ды ці мала свят? Значыць, і тут на зямлі служым мы святым угоднікам, молімся ім, помачы ў іх просім, бо яны бліжэй да бога. Ці не так?

— Калі падумаць, то так...— няўпэўнена адказаў Сымон.

— От бачыш. А ці многа бачылі мы помачы ад бога? Ну от табе — многа памаглі святыя і бог?

— Я на бога не наракаю, Якаў... Я на яго не маю крыўды... Хіба ён адзін усім паможа?.. Людзі крыўдзяць адзін аднаго, гнятуць, от як твой гаспадар, а мой сусед Яўхім Халуста...

— І бог яго не карае, Сымон! Не! Ён нават памагае гэтаму злодзею.

— Да пары. Прыйдзе пара — і пакарае яго бог.

— А ты чуў прыказку: на бога спадзявайся, а сам не агінайся?

— Чуў... Але прыказкі розныя бываюць: і разумныя і неразумныя...

— Гэта прыказка разумная, Сымон. Шмат дзе людзі ўжо зразумелі, што на бога ім спадзявацца няма чаго, бо ён за багатых стаіць, і самі свой лёс здабываюць. За зброю бяруцца, за сякеры, за косы! Паноў выганяюць ды вось такіх жываглотаў, як Халуста.

— Чуў я, што бунты ідуць у Расіі, але ж гэта далёка ад нас... Ды што тыя бунты!.. Прыйдзе войска, і усе...

— А хто ў войску? Хіба салдаты не сыны сялян ды рабочых? А калі падымецца ўся Расія, то гэта ўжо будзе не бунт, а рэвалюцыя, і не хопіць у цара войска задушыць яе, бо і салдаты пойдуць за народам. Хіба салдаты не народ?

Сымон маўчаў. Цыгарка патухла ў яго руцэ. Ён кінуў яе і растаптаў нагой.

— Маўчы, Якаў... Каб хто падслухаў нашу гаворку... А я чуў пра бунты. Чуў... І дзякую табе, Якаў... От пагаварыў з табой, і надзея з’явілася... Цяжка жыць без надзеі. Можа ж такі дасць бог і дачакаемся лепшага жыцця.

— Бог не дасць, Сымон.

— Гэта я к слову...

— Тады закурым на расстанне, Сымон...

— Закурым. А куды ты ідзеш?

— У Дубею, да сястры. Сястра мая там замужам.

— То недалёка. А я думаю, куды ён бярэцца? Ты кожную нядзелю ў Чыжэвічы хадзіў, а сёння зусім у другі бок.

— Трэба сястру праведаць... Ну, дык бывай, Сымон, я пайшоў.

— Бывай, Якаў.

Асенняе сонца ўзнялося над зямлёй, і пашырэў кругагляд. Удалечыні, там, дзе, здавалася, неба сыходзіцца з зямлёй, вісела нейкая смуга, не то дым, не то туман. На поўначы, у тым баку, дзе Слуцак, сярод палёў густа стаялі вёскі, а на поўдні, пад Старочынам,— лес. Адвечнай тугой і нядоляй апавіты былі гэтыя прасторы, і вёсачкі здалёк нагадвалі могільнікі, закінутыя ў бок ад жыцця...

Якаў ішоў на захад. Ён прамінуў засценак Жывіцы і сігаў цяпер па палетку, на якім, як невялічкія люстэркі, то там, то сям блішчалі лужынкі-азярынкі. Да вёскі Дубеі было вярсты тры. Стаяла яна сярод лесу, невялічкая, хат пятнаццаць, зрубленых са смаловай сасны. Многа гадоў прастаялі гэтыя хаты, але і цяпер яшчэ былі жоўтыя, нібы толькі пабудаваныя. Моцныя былі хаты, але вельмі цёмныя, на два-тры акны, і тыя маленькія.

У прыгожым месцы ляжала Дубея, але зямля тут была вельмі бедная. Хоць на сажань у глыбіню капай — адзін пясок. Каля самай вёскі ды на агародах яшчэ сюды-туды, трохі расло, там і гною больш пападала, а на лясныя паляны пакуль завязеш які гной, то палову растрасеш па карчах ды па карэннях.

У хаце быў толькі швагер Апанас — здаравенны мужчына, пра якіх гавораць, што ён бы вяроўкай дуб спілаваў. Тым болей смешна было ўбачыць гэтага асілка над калыскай. Ён гушкаў і спяваў мядзведжым голасам:

— Лю-улі, лю-улі, а-а-а...

— Ты сёння за няньку ў хаце,— сказаў яму, павітаўшыся, Якаў.

— Бачыш, што яна са мной зрабіла, га? Гэта падумаць толькі, пакінуць чалавека з малым дзіцем на ўвесь дзень!

— Пра каго гэта ты?

— Пра Параску! Бачыш, якая твая сястра, га?

— А дзе яна сама?

— Не ведаеш, дзе? У Чыжэвічы пайшла... Пайду, кажа, у царкву, богу памалюся, а то ты, кажа, звалок мяне ў гэтую Дубею, я тут адубею! Чуў, га? — Апанас зарагатаў.— Я кажу: «Маліся дома». А яна: «У гэтым,— кажа,— лесе не богу маліцца, а па-воўчы выць». От хітрая, гадаўка... Садзіся, Якаў, у нагах праўды няма... І пайшла! Ты думаеш, яна богу маліцца пайшла? Гэ-гэ! Яна да Піліпа зойдзе, а Піліпава Лукер’я такая самая балбатуха. Яны да вечара будуць сядзець і адна адной гусці: гу-гу-гу, га-га-га. Ведаю я іх. Ці не праўда, га? А мне тут сядзі адзін, няньчыся з дзіцем... Добра, што закалыхаў, спіць, дзякуй богу. Ну, няхай спіць. Ці добра гэта мне, Якаў, га?

— Нашто ж ты яе пусціў?

— А хіба біцца з ёю будзеш? Пайшла ды ўсё. Я, калі жаніўся з ёй, дык думаў: от добра, маткі ў яе няма, не будзе да каго ўпрочкі ад мяне бегаць, дык от Лукер’я знайшлася. Скажы ты... Ну, як ты жывеш у Халусты, Якаў, га?

— Жыву! Як ты жывеш?

— Я ж табе кажу! Горш за ўсіх!

— Я не пра гэта пытаю.

Апанас падняўся з месца і ледзь не падпёр галавою бэльку. Быў ён малады, чырванатвары, кучаравы, з вясёлымі вачыма.

— Я жыву, Якаў. Чорт мяне не бярэ. Сям’я ў мяне малая. Свайго не хапае, але ж я ў лесе жыву: паленца ўкрадзеш, нешта з яго зробіш, прадасі... А ў лесе і грыб, і ягада. От з лесніком у мяне нелады пайшлі. Гэта горш, га?

— Якія нелады?

— Прыціснуў я быў яго ў лесе. Добра такі прыціснуў, ён аж пікнуць не мог.

— За што ж ты яго?

— Як табе сказаць... Калі разабрацца, дык праз Параску. Пайшла яна аднойчы ў баравікі, а мяне гэтак жа сама з малым пакінула. Прыбягае дамоў без баравікоў і без каша, але са слязьмі. «Чаго ты?» Кажа: «Ляснік злавіў, кош з грыбамі адабраў і таргавацца пачаў: або лажыся з ім пад куст — чуў ты, га? — або, кажа, і нагі тваёй у лесе не будзе...» Узяла мяне злосць. Грыба табе шкада, што ў панскім лесе вырас, і ты маю жонку за нейкую валяшчую лічыш. Я за сякеру ды з хаты, пайшоў у лес. А сцежкі мне там вядомы. Прыпільнаваў! Убачыў ён мяне і пасінеў. У яго ад страху і гніды падохлі... Прыціснуў я яго! Ён мне рукі і ногі цалаваў, абы я пусціў яго жывога. А я і не думаў забіваць яго, але толькі пастрашыць. От з таго ў мяне з ім і нелады. Чуў, га?

У калысцы пачуўся плач.

— Канец мне прыйшоў, Якаў,— застагнаў Апанас.— Прачнулася ўжо. Цяпер я да вечара...

Ён нагнуўся да калыскі, выняў з яе прыгожанькую заспаную дзяўчынку, такую ж кучаравую, як сам.

— А маленькая ты мая... Ужо мокранькая, га? Падай мне, Якаў, пялёнку сухую, вунь на коміне вісіць... А гэтую павесь на тое месца, няхай сохне... А цяпер я яе пакармлю... Недзе ж тут соска была... Ага, вунь дзе яна, за падушкай... Патрымай трохі, Якаў, сваю пляменніцу, а я з печы малако дастану.

Якаў узяў дзяўчынку, і яна даверліва прытулілася да яго. Мабыць, прывыкла яна да мужчынскіх рук. «Добрая твая душа, Апанас,— думаў Якаў, паглядаючы, як спраўна завіхаецца швагер каля печы.— Лесніка ты прыціснуў і яшчэ збіраешся прыціснуць, а от жонкі ў рукі ўзяць не сумеў...»

Апанас тым часам выняў з печы малако, паставіў яго на акно студзіць і пачаў вымаць з печы гаршкі.

— От добра, што ты прыйшоў, Якаў. Мне весялей будзе. От пакармлю дачушку, тады мы самі за стол сядзем. Чаркі няма, адкуль тая чарка, га? Я за ёй не ганюся.

— Не ганюся і я.

— От і добра.

Дарэмна Апанас наракаў на сваю долю. Дачка яго была не з плаксівых. Нассаўшыся малака, яна спакойна гуляла на ложку і гула ўвесь час, пакуль Апанас з Якавам палуднавалі.

— От такое жыццё, Якаў,— расказваў Апанас, прыбраўшы са стала.— Як са свае нівы саступіў, дык на чужой зямлі апынуўся, калі не на панскай, дык на казённай... Жывеш як пустадомак: ні калёс, ні атос, і кабылу чорт панёс.

Гутарылі доўга, нарэшце Якаў устаў.

— Пайду я ўжо, Апанас. Засядзеўся я ў цябе.

— Пасядзі яшчэ, швагер. Так ты спяшаеш да свайго Халусты, дагаджаеш вельмі яму.

— Я яму не дагаджаю.

— Дык чаго ж ты бяжыш? Пасядзі, мне весялей будзе, га? Яшчэ ж і Параскі няма, пачакаў бы яе, швагер...

Апанас пачаў зваць Якава шваграм, думаў, што гэта вельмі яму спадабаецца і ён пасядзіць з ім аж датуль, пакуль не прыйдзе Параска.

— Не, Апанас. Мушу ісці, справа ёсць.

— То ты не швагер, а свіння... Ведаю я твае справы — да дзевак бяжыш. Ці не праўда, га?

— Што праўда, то праўда,— усміхнуўся Якаў.— Ну, дык бывай здаровенькі, швагер.

— От чорт! Акурат такі самы, як Параска!

Якаў выйшаў з Дубеі на маляўнічую лясную дарожку, што вяла на Слуцкі шлях. Сёння думкі разбягаліся ў яго галаве, і ён не мог спыніцца на чым-небудзь адным. Да Слуцкага шляху было не больш за вярсту, і ён прайшоў гэтую вярсту неўзаметку. Спыніўся каля высокага крыжа, што стаяў на шляху, і агледзеўся. Ціха і пуста было наўкола, толькі з трывожным сумам гудзелі тэлеграфныя слупы. «Значыць, яшчэ не прыйшоў,— падумаў ён і сеў каля дарогі пад тоўстую сасну.— А можа і не прыйдзе?» Яму раптам стала сумна да болю ў душы. А тут яшчэ гэтыя слупы, нібы скардзяцца некаму на сваю долю. Ён адчуў пакутлівую адзіноту і бяздумнымі вачыма глядзеў на дарогу. Колькі часу пражыў ён тут, у родным кутку? Мала, вельмі мала... Ці даўно ён вярнуўся з горада, а здаецца — прайшлі гады. І не атрымаў яшчэ адтуль ніводнай весткі. Таварышы, вядома, не забудуць, а яна, мабыць, ужо забыла... Эх, Волька, настаўніца... Адабрала ты сэрца ў свайго вучня... Не раз збіраўся напісаць ёй ліст, прызнацца — і не мог... Саромеўся, як хлопчык...

Дастаў партабак і закурыў.

— А я даўно за табою наглядаю, Шэмет,— пачуў ён голас і падхапіўся з месца.

— Бялячыц! Я думаў, ты яшчэ не прыйшоў.

Чалавек гадоў пад сорак, няголены, гарбаносы, сіваваты і сутулы, падобны на гандляра, які па вёсках купляе ўсё, што прадаецца, стаяў перад ім і ўсміхаўся.

— Я даўно цябе чакаю, Шэмет. І панаглядаў трохі, які ты. Нявесела табе тут?

— Дэпо ўспомніў... Можа зойдзем у лес?

— Нашто? На, вазьмі ды схавай тое, што я табе прынёс.

Ён перадаў Якаву вялікі скрутак, і Якаў паклаў яго за пазуху.

— А цяпер мы пасядзім, пакурым, пагутарым, як сустрэчныя, і разыдземся. Нашто хавацца ў лес? Ды мне і часу няма доўга затрымлівацца.

— Дык расказвай, што новае... Я ж зусім тут ад' стаў...

— Усё новае ў скрутку, там матэрыялы другога з’езда. Наша партыя не паспела заснавацца і адразу раскалолася. Большасць пайшла за Леніным, меншасць — за Мартавым... Разбярэшся сам. Наш, рабочы, шлях — ленінскі шлях... Слухай мяне ўважліва, бо я паўтараць не буду...

Гаворка цягнулася больш за гадзіну, і калі яна кончылася, Якаў інакш зірнуў на белы свет. Нават тэлеграфныя слупы пачалі гусці так бадзёра, нібы гэта не слупы, а фабрычныя гудкі, якія абвяшчаюць забастоўку.

— Значыць, гэта наша першая і апошняя сустрэча на дарозе. Добра. Не ў мае гады валачыцца ад вёскі да вёскі, прыкідваючыся гандляром, які толькі таргуецца, а нічога не купляе. Станіслава Вярбіцкага я ведаю. Калі будзе патрэба, дасылай яго.

— Ну, дык бывай, Бялячыц. У мяне грудзі распірае ад радасці.

— Ці так яшчэ разапрэ! Пачакай, я табе не ўсё аддаў.— Ён выняў з халявы невялікі сіні канверт.

— Гэта прыватны лісток. Ад каго, табе лепш вядома. А цяпер жадаю табе ўсяго найлепшага, Шэмет.

Яны разышліся ў розныя бакі. А сіні канверт, што ляжаў у верхняй кішэні гімнасцёркі, грэў сэрца Якаву. Ён-то ведаў, ад каго гэты лісток. Хіба ён не пазнаў Вольчынага почырку?

РАЗДЗЕЛ ШАСНАЦЦАТЫ

Міхаль Рожка быў добры і шчыры хлопец, але ў яго іншы раз не хапала мужнасці і цвёрдасці. Астаўшыся без бацькоў на восьмым годзе, ён выгадаваўся ў панскім маёнтку. Можна ўявіць, якое гэта было гадаванне і выхаванне. Быў спачатку падпаскам, потым пастухом, а калі вырас і ўвабраўся ў сілу, стаў парабкам. Ён-то ведаў цану кавалку хлеба і ведаў смак гэтага кавалка. Часцей за ўсё горкі быў той кавалак, калі кідалі яго, як сабаку, ды яшчэ з папрокам, нібы ты яго не зарабіў і кормяць цябе з ласкі. І вось гэтая праклятая боязь страціць кавалак хлеба з маленства гняла яго. Асталася яна і тады, калі падрос. Будучы сталым чалавекам, ён усё яшчэ баяўся, што яго прагоняць, што прыйдзецца валачыцца, як бяздомнаму, і так, як у маленстве, дрыжаць за кавалак хлеба, можа выпрошваць яго. Гэта зрабіла яго беражлівым да сквапнасці. Ніхто з сяброў не ведаў, што гэты хлопец хавае кожную капейку, калі яна трапляе ў рукі. Ён зрабіўся да некаторай ступені самалюбцам, мог спакойна прайсці каля чужога гора і не звярнуць увагі. Аднак хлопец не зусім зачарсцвеў душой, бо ўвесь час жыў ў калектыве; не мог канчаткова зачарсцвець і таму, што лёгка паддаваўся і добраму і дрэннаму ўплыву.

Пасля гаворкі з Паўлам Квітуном Міхаль цвёрда надумаў ажаніцца з Любай, але ўжо назаўтра рашэнне гэтае здалося яму вельмі скараспелым. Ажаніцца? А жыць як? Вось гэтая думка не давала яму спакою. Жыць не аднаму, а з сям’ёй, узваліць сабе на шыю такі клопат, такую адказнасць. Пытанне, як жыць, ён ставіў толькі ў адносінах да свае асобы, а вось як будзе жыць Люба, стаўшы маткай яго дзіцяці, адна, без работы, пра гэта ён не думаў. Праўда, нешта падсвядомае прыходзіла яму ў галаву, але ён на ім не спыняўся. «Ажаніцца! — думаў ён.— Дык і вяселле ж трэба справіць». Была ў Міхаля нейкая капейка, але ж ён бярог яе на чорны дзень і аб тым, каб патраціць гэтыя грошы, не мог і думаць. Патраціць на вяселле!

Сустракаючыся з Любай, адчуваў сябе вельмі няёмка. Як ні круці, а хіба ён не вінаваты! Яму было сорамна глядзець у даверлівыя і шчырыя Любіны вочы. «Эх, свіння ж я, свіння...» Ён хлусіў дзяўчыне і ненавідзеў сябе за гэтую хлусню.

Павел Квітун часта пытаў у яго пра Любу і пра вяселле. Міхаль злаваўся, яму хацелася вылаяць Паўла, даць яму па мордзе, але баяўся. Не таму, што той быў дужэйшы,— Павел быў чысцейшы за яго, а гэта было яшчэ страшней. Міхаль сам адчуваў, што да яго прыліп нейкі бруд, а ён замінае глядзець людзям проста ў вочы...

Аднак Міхаль кахаў Любу, хоць і хацеў запэўніць сябе, што ў жыцці няма нічога вечнага, тым болей кахання. «Няхай бы яна забыла мяне,— думаў Міхаль.— А я ўжо неяк вытрымаў бы».

Ён ніколі па-сапраўднаму не падумаў пра дзіця, якое будзе ў Любы. Ва ўсіх яго думках яно аставалася ўбаку. Міхаль не мог думаць пра тое, чаго яшчэ няма. Ды ці будзе! Хіба мала сродкаў ведаюць жанчыны, каб збавіцца ад гэтага. Вось каб Люба не спадзявалася на яго, то знайшла б раду... І ён надумаў не сустракацца з ёю. Некалькі дзён старанна абмінаў яе, вечарамі прыкідваўся хворым, ляжаў на нарах і шчыра ўздыхаў, стагнаў, бо яму сапраўды было цяжка. Але калі хлопцы ішлі на вячоркі, страшэнная туга апаноўвала яго. Люба стаяла ў вачах. Успаміналіся ўсе сустрэчы, асабліва апошнія, калі яна, пахілая і няшчасная, глядзела на яго з такім балючым дакорам. Гэта было і дзіўна і страшна. Адным словам, грызла сумленне. Ён меў нямала сувязей з дзяўчатамі і да Любы, але разыходзіўся з імі хутка і весела. Так, як і сыходзіўся. А цяпер атрымлівалася зусім інакш...

Ён сустрэў яе нечакана. Ужо сцямнела на дварэ, і ў маёнтку заціх працоўны тлум. Люба ішла са свінушніка ў свой дзявочы барак, сагнутая, як бярозка пад асеннім ветрам, і няшчасная, як само гора. У Міхаля закалацілася сэрца. Ён не мог ні прайсці міма, ні адвесці ад яе вачэй.

— Любачка,— сказаў, беручы яе за плечы.

— Пусці,— прамовіла яна, не падымаючы галавы.

— Ну, Любачка!.. Няўжо ты мяне больш не любіш?

— Жыццё ты маё адабраў, Міхаль,— адказала яна і падняла вочы. А ў тых вачах! Божа ты мой! Міхалю здалося, што яго апёк яе позірк. У ім былі і бясконцы сум, і бязмерны жаль, і маўклівы папрок, і шчырае-шчырае каханне.

— Люба мая родненькая!

— Долю ты маю сірочую адабраў... Каму я цяпер трэба такая? Дзіця будзе. Якая я работніца!.. Выганіць немец... Дзе я падзенуся з дзіцем? Да каго прытулюся... Хто пашкадуе мяне і маё дзіця? Нікога ў мяне няма... Думала, ты... дзіцяці свайму бацькам будзеш... і мне мужам...

Слёзы не далі ёй дагаварыць. Міхаль раптам адчуў, што сам плача. І не мог зразумець, як гэта атрымалася, што ён узяў ды заплакаў. Але дзіўней за ўсё было тое, што не саромеўся гэтых слёз. Наадварот, адчуваў, што яны змываюць увесь бруд з яго не вельмі чыстага сумлення.

— Ну, дык жа яшчэ не ведаеш, які я! — сказаў ён ні к сялу ні к гораду і, падхапіўшы Любу на рукі, пранёс праз увесь двор, праз луг і пасадзіў на беразе Случы.

— Утапіць хочаш? — скрозь слёзы запытала Люба.

Ён не адказаў, прыцягнуў да сябе, цалаваў доўга і не мог здаволіцца.

— Люблю я цябе, Любачка, так, што выказаць не магу. Ссохнуў я за гэтыя дні...— Люба недаверліва зірнула на яго.— Не верыш? Верыць мне не хочаш? А я не магу без цябе! У нядзелю павянчаемся.

— У якую нядзелю?

— Вось у гэтую, што прыйдзе!

— Не, Міхаль! Нам жа трэба падрыхтавацца.

І як змяніўся яе голас! Як высока падняла яна сваю прыгожую галоўку! Не радасць, а нешта большае гучала ў яе словах. У іх былі гордасць, надзея, шчасце.

Міхаль не пазнаў свае Любы. Дык вось яна якая, яго Люба, гэтая сціплая, пакорлівая, такая ціхая і непрыкметная дзяўчына! Дык яна ж красуня! Ды такіх дзяўчат больш у свеце няма нідзе! А яна прытуліла яго галаву да сваіх грудзей, пачала расчэсваць яго валасы.

— Ах, Міхаль!.. Каб я магла паверыць табе!

— Ты мне не верыш? — закрычаў Міхаль.— Ну, дык от я табе кажу: у нядзелю ты будзеш мая жонка! І няхай хто паспрабуе на цябе пальцам паказаць!

— Не, Міхаль... У гэтую нядзелю вельмі ж блізка. Адкладзём на тыдзень, на наступную нядзелю... Мне хочацца, каб у нас было як ва ўсіх людзей. Толькі ж ты...

— Што я? — перабіў яе Міхаль.— Можа перадумаю? Ну, не! Гэтага не будзе! Я згодзен з табой, няхай і ў нас будзе як ва ўсіх людзей. Я яшчэ з Паўлам Квітуном пагавару і са Стасем Вярбіцкім.

— Пагавары, Міхаль. Стась такі добры чалавек.

— І разумны... А Павел кажа, што я крыху пуставаты. Не думаю...

— Ах, Міхаль... Зусім ты не пуставаты! Ты... ты, Міхаль, лёгкі нейкі...

— Ну! Ты таксама сказала! Я зусім не лёгкі, Люба, і не пусты! Гэта жыццё наша такое... сабачае. Жывём як старцы. Ні кала ні двара... За людзей не лічаць... паны ды немцы розныя. Мы дома жывём, а ён прыехаў на нашу зямлю і над намі пануе... Ты кажаш, каб і ў нас як у людзей было. Значыць, трэба вяселле нейкае справіць. Хлопцаў пазваць ды дзяўчат. У мяне ёсць капейка...

— І ў мяне ёсць, Міхаль... Зберагла крыху...

— Тваіх мы не будзем чапаць. Нам яны яшчэ будуць патрэбны.

— Калі будзе дзіцё, Міхаль.

— Але, калі будзе дзіцё.

Доўга сядзелі яны і разважалі пра сваё будучае жыццё. А ў гэты час у хаце Станіслава Вярбіцкага цьмяна гарэла лямпа, бо кнот быў прыкручаны амаль да канца. За сталом сядзелі сам Станіслаў і Павел Квітун. Гаворку вялі ціха.

— Значыць, ты прачытаў гэтую кніжку,— сказаў Станіслаў.— Добра, Павел. Я табе дам яшчэ адну. Толькі, сам ведаеш: асцярожнасць перш за ўсё. Не толькі сам можаш папасціся, улічы.

— Ведаю, Станіслаў, не вучы мяне асцярожнасці. А кніжку разумны чалавек пісаў.

— Ленін! Гэтую кніжку пісаў Ленін. Мы яшчэ шмат чаго не ведаем, Павел. Не адну кнігу трэба прачытаць і табе і мне, каб шырэй зірнуць на жыццё і ісці па правільным шляху. А ў нас тут і эсэры могуць мець нейкі ўплыў... Сялянам яны зямлю абяцаюць, багатае жыццё. Шкада, што мала нас тут. Ты ды я, калі не лічыць Якава. А мы ж павінны рыхтавацца да бою, павінны весці за сабою народ. Наша задача, Павел, — рыхтавацца, падбіраць людзей... Значыць, ты на Міхаля Рожку не спадзяешся?

— Не, Станіслаў. За ім трэба добра панаглядаць. Нешта ён з Любай круціць ды мудруе. Па-мойму, здраднік у любой справе здраднік.

— Гэта праўда.

— У мяне ёсць другі чалавек, Станіслаў.

— Хто?

— Платон Шабуня.

— Я ўжо гаварыў Якаву пра яго. Але ж вельмі непрыкметны ён.

— Мала ты яго ведаеш. Чалавек ён цвёрды, сумленны, і разважанні яго вельмі смелыя.

— Ты не даваў яму гэтых брашур?

— Ну, што ты! Аднак я думаю, што яму акурат па дарозе з намі.

— Трэба звесці яго з Якавам, няхай пазнаёміцца. А ты тым часам прыглядайся да яго, Павел.

— А я, браце, даўно прыглядаюся і мяркую, што трэба яго ўвесці ў нашу групу. Калі прыйдзе Якаў?

— Я тады паведамлю табе. Літаратуру возьмеш?

— Вазьму. Як там яе палажыць у свой куфэрак, каб ніхто не бачыў... Пайшла б за мяне Надзя Пракопава, аджыў бы я! Кватэру сваю меў бы, кінуў бы гэтыя праклятыя баракі, дзе ты ўвесь на вачах.

— Тут я табе нічым не памагу, Павел, сам ведаеш.

— Ведаю... Я пайду, Станіслаў.

— Ідзі... Прыглядайся да людзей, прыслухоўвайся, пра што яны гавораць. І галоўнае — прыгледзься да Платона Шабуні.

— Гэта я сам ведаю, Стась. А літаратуру прынясі ў бровар заўтра. Сам аддасі мне.

— Добра.

Калі Павел прыйшоў у барак, Міхаля яшчэ там не было. Павел адразу заўважыў гэта.

— Дзе ж гэта сёння Міхаль? — запытаў ён у хлопцаў.

— А чорт яго ведае! — адказаў Платон Шабуня.— Ляжаў-ляжаў, усё хворым прыкідваўся, і раптам сарваўся, як з ланцуга.

Платон Шабуня быў халасцяк гадоў пад трыццаць пяць. Хлапечага ў ім ужо нічога не было. Ён, як мужчына, гадаваў вусы і таму выглядаў старэй за свае гады. Шыракалобы, гарбаносы, вечна пануры, ён заўсёды глядзеў уніз, амаль ніколі не смяяўся, і ў вачах былі нейкі затоены сум і нездаволенасць.

— Кажаш, сарваўся? — запытаў Павел.— А калі гэта ён сарваўся?

— Яшчэ з вечара. Пустальга такі.

— Ты так думаеш, Платон?

— Ды не толькі я. І ты так думаеш. Загубіў такую харошую дзяўчыну, сволач! — раптам вымавіў Платон з прыціскам і са злосцю.— Ды каб яна за мяне пайшла, я яе і такую ўзяў бы.

— Ты?

— Чаго ты на мяне так глядзіш? Вядома, я! Думаеш, не надакучыла мне аднаму вечна ў гэтых свалачоўскіх бараках валяцца? Трыццаць пяць гадоў маю і ўсё ажаніцца не мог. Ды як малодшы быў — і думкі не такія былі. Такі ж дурань быў, як і гэты абух Міхаль. Парабку, бачыш, і жаніцца не варта. А цяпер мне вельмі лёгка і добра,— з горкай усмешкай усё гаварыў ён.— Клопату няма... Вы на вячоркі да дзевак, вам патанцаваць хочацца, а мяне ўжо не цягне. А калі прыйдзеш, то тырчыш там сярод маладых адзін, хоць і ў гурце, але нікому не патрэбен. Або валяешся на гэтых нарах, як сабака ў будцы на ланцугу... А была б жонка, да яе прытуліўся б, з дзецьмі пагуляў бы... А цяпер — цьфу! Так і здохнеш адзін, у зямлю закапаюць, і не ўспомніць ніхто, што жыў на свеце такі вось Платон Шабуня...

— Ну, гэта ты дарэмна, Платон,— прамовіў Павел.— З такімі думкамі лепш і не жыць.

— А што ж ты думаеш! Калі жыць пустацветам, то лепш і не жыць. А ён, дурань, свайго шчасця не ведае. Прывык да харчэўні, нажарэцца, чаго пададуць, і добра... А тады дзевак ашукваць... А якое гэта шчасце — сесці за стол са сваёй сямейкай! І не якая-небудзь тая крывая Антоля прынясе табе міску гарохавага супу і падсуне пад нос, як сабаку: «Жары!» — а твая жонка прынясе табе! Няхай сабе таго ж самага супу або яшчэ горшага, поліўкі нішчымнай!.. Ды скажа: «Еш, Платон, пакуль не астыла» або: «Ты, Платон, сёння мала еў». Ды вы ведаеце, што гэта значыць, абэлтухі вы такія!

Павел змоўк, бо ў гэтую хвіліну ў пакой увайшоў Міхаль Рожка. Выгляд у яго быў незвычайны, нейкі ўрачысты і святочны. Вочы зіхацелі, твар свяціўся радасцю.

— Хлопцы! — ад парога паведаміў ён.— У нядзелю мы жэнімся! Толькі не ў гэтую, а ў тую!

Платон Шабуня мігам падхапіўся з ложка.

— Хто гэта мы? — запытаў ён.

— Я з Любай! Разумееш?

— Хлусіш, шэльма! Заўтра ты другое будзеш спяваць!

— Я хлушу?! Тады ты зрабі са мной усё, што хочаш!

— Добра. Тады я цябе заб’ю.

— Пачакай, Платон,— сказаў Павел.— Мы пагаворым з Міхалём сур’ёзна. Ён ужо другі раз абяцае, што ажэніцца з Любай. Першае вяселле яго прайшло ўжо. Ды не толькі вяселле, але і хрэсьбіны. Я нават кумам у яго быў. Так, Міхаль?

— Ну, ведаеш, Павел... Тады было зусім не тое... А сёння мы пагаварылі з Любай пра ўсё. У тую нядзелю вяселле.

— У тую нядзелю вяселле...— паўтарыў Платон.— Я гэтага не забуду, Міхаль.

— Усіх запрашаю! Так і Люба хоча! І цябе, стары конь, запрашаю, хоць ты і хочаш мяне ўбрыкнуць.

Платон усміхнуўся невясёлай, але добрай усмешкай.

— Калі ты гэта зробіш, усё табе дарую, Міхаль. Ты ж ведаеш, як лёгка зрабіць чалавека няшчасным... Ды што там няшчасным!.. Да смерці давесці. На гэта не трэба вялікага розуму. Раскажу табе гісторыю адну. Сам сведкам быў, ведаю яе добра. Тады я працаваў у Навагрудскім павеце ў пана Залеўскага. Меў за плячыма толькі дваццаць гадоў... Ды не пра мяне тут гаворка. Дзяўчына там была адна... Каталічка. Чэсяй звалі. Прыгожая была дзяўчына. Такіх я больш не сустракаў. Яна ў панскіх пакоях рабіла. Не пакаёўкай была, а падлогу мыла, ну і іншыя работы ў кухні. Быў там і хлопец адзін... Відны такі, удалы. Ён каля коней хадзіў. Звалі яго не то Іван, не то Сцяпан. Не помню. Пятнаццаць гадоў прайшло... Ды мы з ім і не сябравалі. Улюбіўся ён у гэтую Чэсю. Прыліп да яе душой. А яна — хто яе ведае... Ганарлівая яна была... Ды яны ўсе, каталічкі, такія... А ён, вядома, просты парабак, мужык.

Прайшла зіма, вясна. Іван той ці Сцяпан ссох па гэтай Чэсі. Мо разоў пяць пацалаваў за ўвесь час. А ад яе за гэта толькі аплявухі атрымліваў... А летам прыехаў панскі сынок з Варшавы. Студэнт... Ды што тут доўга гаварыць. Сапсаваў ён тую Чэсю... Зрабіў чэрава, як і ты сваёй Любе... А сам зноў пакаціў у Варшаву. Тут ужо Чэся рада была б за таго Івана ці Сцяпана пайсці, а ён нос задраў... Задраў нос і годзе... І любіў яе, а от нос задраў: «Нашто яна мне з панскім байструком». Але больш за ўсё крыўдна яму было, што мужыкам заўсёды толькі пазадкі астаюцца пасля паноў. Ну, ды што тут казаць! Утапілася тая Чэся, от і ўсё... І хто тут вінаваты: ці сама Чэся, ці паніч, ці той Іван-Сцяпан, ніяк не разбяруся... Так от і я нежанаты астаўся...

— А пры чым тут ты? — пацікавіўся Міхаль.

— Мабыць, была прычына,— нехаця адказаў Платон і лёг на нары.

«Дык от чаму ты, браце Платон, заўсёды нахмураны ходзіш і ў зямлю глядзіш...» — падумаў Павел.

РАЗДЗЕЛ СЕМНАЦЦАТЫ

Якаў позна вярнуўся з Чыжэвіцкага маёнтка. Малінаўцы ўжо бачылі трэція сны, калі ён адчыніў брамку Халуставага двара. Сабакі ўзнялі шалёны брэх, але ён падаў голас, і яны супакоіліся. Халуставы вартаўнікі ўжо ведалі гаспадаровага работніка.

Якаў адамкнуў свіран, але спаць лёг не адразу. Лёгка кружылася ў галаве, і настрой быў крыху ўзнёслы. У маёнтку адгулялі вяселле Міхаля Рожкі і Любы Гірун. Якава не запрашалі. Ён прыйшоў да Станіслава Вярбіцкага, а там акурат і быў цэнтр урачыстасці. Люба папрасіла Ядзвігу быць ёй пасаджонай маткай, а Станіслава — бацькам. Ядзвіга спачатку не згаджалася. «Я каталічка,— гаварыла яна,— а вяселле праваслаўнае. Мабыць, няможна так». Але Станіслаў хутка развеяў яе сумненні.

Уся падрыхтоўка да вяселля вялася ў Станіслава. У ёй прынялі ўдзел амаль усе парабкі. Кожны ўнёс сваю лепту. Два дні перад вяселлем у хаце Вярбіцкага не патухала печ. Жанчыны, якія не хадзілі на работу, пяклі, смажылі, варылі, парылі. Міхаль ніколі не думаў, што яго вяселлем так усе зацікавяцца, так блізка прымуць да сэрца. Парабкі ад сваіх небагатых набыткаў назносілі маладым гару падарункаў. Калі дзялілі каравай, на талерку клаў кожны, колькі мог. Палажыў і Якаў цэлую пяцёрку. Так што Міхалю і Любе не толькі вярнуліся тыя грошы, якія яны патрацілі на вяселле, але і прыбавілася да іх удвая ці ўтрая.

У Станіслававай хаце справілі вяселле. Тут банкетавалі, а моладзь танцавала ў бараку, дзе звычайна спраўлялі вечарынкі.

Міхаль быў вельмі рады, што яго вяселле праходзіць так, як і ў людзей. Ён неяк адразу пасталеў і памужнеў, адчуў, што хлапечы час яго прайшоў, настала пара быць мужчынам. "

На вяселле запрасілі і аканома Гендарсана. Нельга было не запрасіць. Гэты немчык потым доўга помсціў бы маладым мужу і жонцы. Акрамя таго, Міхалю і Любе патрэбна была цяпер сямейная кватэра, а яе мог даць толькі аканом.

Гендарсан, як акуратны нямецкі сем’янін, прыйшоў на вяселле са сваёй даўганогай палавінай і цыбатай дачкой з халоднымі вачыма. Іх пасадзілі на лепшыя месцы. Аканом добра такі выпіў і развесяліўся.

— Ві, сволаш, не ўмейт піць,— заявіў ён.— Ві не ест рускі! Я ест лепш рускі, чым ест ві!

Ён сам наліў сабе чарку, выпіў не закусваючы, наліў другую і тую выпіў, хацеў наліць трэцюю, але жонка перахапіла з рук бутэльку. Яна і дачка нешта гаварылі яму па-нямецку, але ён брудна вылаяўся паруску, адабраў ад жонкі гарэлку і выпіў трэцюю чарку.

— Я сам знайт! — закрычаў ён.— Я знайт усё! Стоп! Я вілез! Я хачу вілез!

Яго пусцілі з-за стала.

— Музік, іграйт! — крыкнуў ён, стаўшы сярод хаты.— Я вам пакажу... як ест гэта? Каленца! Я вам пакажу айн каленца!

Але паказаць каленца так яму і не ўдалося. Жонка падхапіла яго пад руку. Ён вырваўся, лаяў яе так, як лаяў парабкаў і парабчанак. Жонка яго не ведала ні адной мовы, акрамя нямецкай, і, вядома, нічога не разумела.

Павел Квітун з цікавасцю наглядаў, што вытварае п’яны немец, і з прыемнасцю адзначыў, што ён ні ў якой меры не лепшы за вясковых мужыкоў. Нават горшы, бо мужыкі не бываюць ганарлівыя і пагардлівыя, калі нап’юцца. Тады ім кожны сябра і друг.

Да Квітуна падышла аканомава дачка Эльза.

— Вы даруйце... Мне здаецца, вы ўсё разумееце... Тата п’яны. Яго трэба завесці дадому. Вы памажыце нам...— Яна зірнула на Паўла бялесымі вачыма, у якіх на гэты раз акрамя халоднай зацікаўленасці відна была і просьба.

— Добра, паненка, я завяду яго,— сказаў Павел.— Толькі вы скажыце яму, каб ён заўтра на мяне не злаваўся. Ён, як бачыце, будзе ўпірацца, і я буду не вельмі далікатны.

Эльза махнула рукою: рабі, маўляў, што хочаш, толькі выведзі адсюль.

Павел падхапіў тоўсценькага каратканогага аканома пад руку. Той спачатку ўпёрся нагамі ў падлогу, потым паспрабаваў павіснуць на Паўлавай руцэ, але дарэмна: пайшоў за Паўлам, як міленькі.

— Ты ест сукін сын! — лаяўся аканом.— Швіня! Я буду біць табе зуб! Увесь зуб!

Якаў доўга чакаў Паўла, а яго ўсё не было. «Дзе ён мог затрымацца? — думаў Якаў, выйшаўшы на двор і ўглядаючыся ў сцежку, што вяла да аканомавага дома.— За гэты час можна было тры разы завесці Гендарсана і вярнуцца назад».

Тым часам пачало цямнець. Чаканне ў Якава перарасло ў трывогу. Ён, нікому нічога не кажучы, паволі пайшоў па сцежцы да аканомавага асабняка. У сумным маўчанні стаяў ужо апусцелы сад. Толькі лісце шасцела пад нагамі. Навокал ні душы, і Якаву здалося, што гэты асенні сад вельмі нагадвае могілкі. Для поўнага падабенства не хапала толькі крыжоў.

Раптам Якаў пачуў гаворку. Гаварылі Эльза з Паўлам. «Пра што ён можа так доўга гаварыць з аканомавай дачкой?» — падумаў Якаў. Не след парабку звязвацца з панскай дачкой. Хоць аканом і не пан, але звычайна ў такіх панскіх папіхачоў больш гонару, чым у саміх паноў. Тым болей не след, што аканомава дачка Якаву не спадабалася. Вельмі ж халодныя ў яе вочы. У такіх людзей няма чалавечай цеплыні і шчырасці. Падумаў, што трэба сказаць пра гэта Паўлу, папярэдзіць, каб далёка не заходзіў у сваіх адносінах з гэтай белабрысай дзяўчынай.

Павярнуў назад і накіраваўся ў сваю Малінаўку.

Цяпер ён сядзеў на парозе свірна, курыў і думаў. Думаў пра Міхаля і Любу, пра Паўла і Надзю, пра аканомаву дачку Эльзу, якая, нібы клін, утачылася паміж Паўлам і Надзяй. Яго трывожыла гэта. Пісьменная і разумная дзяўчына, але разбэшчаная, можа лёгка заваяваць сэрца простага парабка. Не верылася, што Павел так хутка паддасца ўплыву чалавека, чужога яму не толькі па нацыянальнасці, але і па ўсяму жыццю. Ва ўсякім разе, Якаў наважыў уведаць ад Паўла ўсе падрабязнасці сённяшняй яго сустрэчы з Эльзай.

Ён зачыніў свіран, лёг і нібы праваліўся ў прадонне.

Назаўтра яшчэ не паспела развіднецца, а Халуста ўжо грукаў кулакамі ў дзверы свірна і лаяўся на чым свет стаіць. Якаў не адзываўся.

— Ліха матары яго! Можа ён здох! Тады хавай яго, труну рабі, людзей ззывай... Расходы, ліха матары яго! Не адслужыў свайго... Не закапаеш жа яго як сабаку... От кавалак хама! На злосць табе дык ён і здохнуць гатовы... Міка-ала-ай! — раптам зароў ён.— Мікала-ай! Ю-узік! Дзе вы?

— Чаго ты крычыш, бацька? — пачуўся ад ганка голас Юзіка Грома.

— Сякеру нясі! Ламы, малаты!

— Нашто табе столькі начыння, бацька?—адазваўся Юзік ужо бліжэй.

— Якаў здох! Апруцянеў! Ногі выпрастаў! Аддаў чорту сваю сабачую душу. Можа ён там павесіўся! Трэба дзверы ламаць!

— Не бойся, бацька! — супакоіў Халусту сын. — Я яго і так разбуджу.

У гэты момант Якаў выйшаў са свірна.

— Ну, чаго ты разроўся, гаспадар? — запытаў ён у Халусты.

— Дык ты не выдах? Запрагайце з Юзікам коней і ў Крушнікі. Дубы прывезяце! Скарэй!

— Якія дубы? Ты раскажы толкам.

— Да лесніка Хмялеўскага паедзеце. Юзік усё ведае.

Да Крушнікоў было каля шаснаццаці вёрст. Ехаць трэба было цераз Старочын, а там дарога ішла скрозь лесам.

Юзік ехаў наперадзе на парцы коней, а за ім Якаў на другой парцы. Як толькі мінулі мястэчка, Юзік пачаў дзікім голасам спяваць «Каробачку». Гэта была адзіная песня, якую ён ведаў цераз пятае на дзесятае.

Гэй, пална, пална каробачка,

Ест і сіцы і перча-а-а! —

роў ён на ўвесь лес, а Якаў рагатаў на сваім возе, хапаючыся за жывот.

Нарэшце прыехалі. Хмялеўскі жыў у самай пушчы. Толькі дарога і давала жылы выгляд гэтаму дзікаму месцу. Наўкол стаяў дрымучы лес. Выносістыя сосны гаманілі з небам. Ядлоўцавы падлесак абкружаў сядзібу. Пахла багульнікам і сасновай смалой. Зямля была пясчаная, але сядзіба ў Хмялеўскага была ладная. Усе будынкі новыя, са стрыжнёвай сасны, крытыя гонтай, агароджаныя не плотам, а парканам з такіх бярвенняў, з якіх у Малінаўцы будавалі хаты. Увесь двор нагадваў крэпасць.

З хаты выйшаў сам Хмялеўскі — пануры чалавек са звярынымі вачыма, няголены, мабыць, ад нараджэння, аброслы рыжымі валасамі ад барады да вушэй. Ён павітаўся з Юзікам і Якавам, скрывіў твар у нешта падобнае на ўсмешку і сказаў замагільным голасам:

— Значыць, такі прыехалі...

— Прыехалі, Юрка, хоць ты і не чакаў,— загрымеў у адказ Юзік.— Вядзі, паказвай тыя дубы.

— А яны тут, недалёка...— адказаў Хмялеўскі.

Якаў глядзеў на яго са здзіўленнем і цікаўнасцю. «Што гэта за чалавек? З выгляду сапраўды дзікун. Сустрэнься з такім на вузкай сцежцы адзін на адзін — рукамі задушыць». Мімаволі зірнуў на рукі Хмялеўскага. Сапраўды, гэта былі рукі асілка: вялізныя, мазольныя, з вузлаватымі пальцамі, імі можна было задушыць і мядзведзя.

— Што ты так адгарадзіўся сцяной ад лесу? — пацікавіўся Якаў.— Не ад мядзведзяў?

— Ад дзікоў,— адказаў Хмялеўскі.— Ратунку няма! Бульбу рыюць, поле псуюць, каб яны падохлі.

— Хіба іх тут так многа?

— Поўны лес! — Хмялеўскі ажывіўся — мабыць, гэтая гаворка прыйшлася яму да спадобы.— У мяне ўсе паляны, дзе бульба пасаджана, абгароджаныя, а то нічога б не асталося. І то кожную ноч са стрэльбай выходжу, палохаю.

— Ну, ты тут развядзеш свае казкі да вечара, паляўнічы, — сказаў Юзік.— Вядзі да тых дубоў, а то не справімся да ночы.

— А ты думаеш за дзень з абодвума дубамі ўправіцца? Хоць бы аднаго адолелі ды дамоў завезлі. Паганяй коней.

Дуброва сапраўды была блізка, сажняў за дзвесце ад хутара. Хмялеўскі адвёў іх далей ад дарогі і паказаў дубы. Гэта былі волаты — лясныя цары. З кожнага магло выйсці па два добрыя шулы, не лічачы верхавін і сукоў на слупкі і калы. Цвёрдае, як жалеза, дрэва слаба паддавалася піле.

Хмялеўскі зірнуў на яе і сказаў:

— Такой пілой дубы пілаваць! Эх вы, людзі палявыя!

Ён збегаў дамоў і прынёс сваю пілу, даўжэйшую і вастрэйшую. Пілавалі ўпераменку, падмяняючы адзін аднаго. Нарэшце такі першы волат паляцеў на дол, абіваючы галлё з дрэў, ломячы малады зараснік.

Пакуль дуб распілавалі на кавалкі, абсеклі сукі, адным словам, прывялі ў нейкі парадак, час падышоў да вечара. Абедаць не было калі. Селі перакусіць перад тым, як класці вазы. Юзік прынёс торбу, што дала маці, і развязаў. Там быў акраец чэрствага хлеба і кавалак сухога, як камень, сыру. Прыйшлося пакласці яго на свежы дубовы пень і рассекчы сякерамі.

— Ды гэты сыр мацнейшы за дуб! — сказаў Хмялеўскі.— Добра вас кормяць... Не, хлопцы, пасля такой яды мы гэтых шул на вазы не пакладзём. Схаджу я дадому ды прынясу дзічыны!

— І я з табой,— сказаў Якаў.— Піць хачу страшна.

— Ну, то хадзем.

Хмялеўскі нечым спадабаўся Якаву. Адчувалася, што пад яго дзікунскім выглядам хаваецца нешта добрае, чалавечае. Ды і наогул хацелася бліжэй пазнаёміцца з гэтым чалавекам, уведаць, што ў яго за адносіны з Яўхімам Халустам.

— Пачым ты прадаеш гэтыя дубы? — запытаў Якаў.

— Прадаю...— нібы з таго свету адказаў Хмялеўскі. — Гора маё прадае... У доўг улез к Халусту, калі хутар гэты купляў у пана. Халуста ж мне і параіў... Не такі дарагі мне быў гэты хутар, як леснікоўская пасада... А цяпер от кручуся. Магу астацца і без хутара і без пасады. Папраўдзе, дык ужо даўно выбраў ад мяне Халуста за той доўг і грашыма, і лесам, і шкурамі, і мясам, і мёдам. Я борці ў лесе маю... А ён трымае, вексёль, не аддае мне, і цяпер я ўвесь у яго руках. «Дай,— кажа,— два добрыя дубы, шулы мне трэба, тады вексель аддам». Дык от краду сам у сваім абходзе... Паспрабуй не даць Халусту! У суд падасць, тады ўвесь хутар яго будзе. У старцы прыйдзецца ісці з дзецьмі... А калі ў суд не падасць, то Гендарсану паскардзіцца, а той з пасады выганіць. А што гэты хутар без пасады! Свайго хлеба толькі на восень. Адзін паратунак — проса. Іншы год добра родзіць, дык от і корміш дзяцей кашай. І то богу дзякуем, калі проса ёсць.

— А многа ў цябе дзяцей?

— У гэтым бог не пакрыўдзіў. Пяцёра.

— Дык, значыць, і твая доля горкая?

— Не давядзі бог нікому. Вы от паедзеце, а мне на ноч работы. Трэба ж сляды замесці...

— Трохі ж, мабыць, дзічыну страляеш?

— Страляю, няма чаго казаць, а то зубы паклаў бы на паліцу. Ды не вельмі настраляеш. Забараняе пан. От прыедзе з Варшавы, навязе адтуль статак абэлтухаў розных. Наедуць сюды цэлай ардой, і пачнецца! Не, столькі настраляюць, колькі напалохаюць... Калісьці тут коз было да халеры. Статкамі хадзілі, а цяпер рэдка дзе ўбачыш. Ласі сустракаліся, а цяпер няма. Сышлі ўглыб. Яшчэ адно ў мяне на ўме ёсць... Бабра застрэліць.

— А дзе тут бабры?

— Ды недалёка. Тут жа Случ блізка, вярсты не будзе. Дык от на Случы я і знайшоў іхняе паселішча. Хоць і кажуць: баброў біць — век слёзы ліць, але ў мяне яны і без баброў не высыхаюць... Ну дык зайдзі ў маю хату, паглядзі, як я жыву.

З невясёлымі думкамі выходзіў Якаў з хаты Хмялеўскага. «Усюды галеча, бяда,— думаў ён.— У гарадах капіталісты душаць рабочых. У вёсках паны ды Халусты не даюць жыцця парабкам і сялянам... Прыйдзе ж канец цярпенню народнаму...»

Толькі перад заходам сонца крануліся з лесу Якаў і Юзік.

У Старочыне Юзік спыніў коней каля Бэркавай манаполькі.

— Гэй! — гукнуў ён Якава.— Зойдзем!

— Чаго?

— Паўкварты возьмем ды селядцом закусім.

Зайшлі. Якаў піць адмовіўся, і Юзік яго не ўпрошваў. Ён адзін выпіў усю гарэлку, з’еў цэлага селядца і парадкам захмялеў.

Выехалі з мястэчка, калі змеркла, але акурат узышоў месяц, і на дварэ было зусім светла. За мястэчкам дарога была лепшая, і коні пайшлі весялей. Юзік сеў на воз.

— Не зваліся! — папярэдзіў Якаў.— А то пападзеш пад калёсы, то раструшчыць, як жабу!

— Не бойся! — грымнуў у адказ Юзік.— Ідзі лепш сюды, пагаворым!

Якаў прыстроіўся на дубе, поруч з Юзікам. Яму

было цікава, пра што будзе гаварыць Юзік Гром, ды яшчэ пад чаркай.

— Ты жанаты ці не?

— Не,— адказаў Якаў.

— А думаеш жаніцца?

— Пакуль што не.

— А дзеўку маеш?

— Маю.

— А хто яна?

— Яе тут няма. Ты яе не ведаеш.

— Прыгожая?

— Нічога. Для мяне прыгожая.

Юзік памаўчаў, мабыць збіраўся з думкамі.

— А я буду жаніцца,— раптам паведаміў ён.

— З кім? — запытаў Якаў, хоць яму Юзікавы сакрэты не былі навіной.

— У мяне дзеўка — ого! Алену Сташэвічаву бачыў?

— Бачыў. Але наўрад ці яна за цябе пойдзе.

— Чаму? За мяне любая пойдзе.

— Любая то можа і пойдзе. А Андрэй за цябе сястру не аддасць. Бачыў ён, як вы рэжацеся.

— Дык я ж не рэжуся. От ажанюся, ад бацькі аддзялюся. Паўвалоку забяру. Хіба я не старэйшы сын? А яны няхай рэжуцца.

— Не аддасць табе бацька паўвалоку.

— А дзе ён дзенецца! Я сам забяру! Мне самому абрыдла. Грошы толькі ў бацькі ды ў Мікалая, а мне толькі рабі. Есці — як сабаку. А лаянкі — няхай бог не давядзе.

— А дзе ты грошы на паўкварты ўзяў? — пацікавіўся Якаў.

— Хаіму Ножыку ў млын ноччу паўмяха жыта занёс. Ты ў Чыжэвічах быў. Толькі бацьку не кажы, а то за нож схопіцца.

— Не скажу, не бойся.

— Абрыдла мне такая жытка. Я, калі аддзялюся, так жыць не буду. Жонка ў мяне будзе на першым месцы. Рабіць, дык рабіць, я горы перавярну, але дай мне і з’есці. Каб жонка гатавала яду як чалавеку, а не як сабаку...

Юзік зусім ахмялеў. Якаў глядзеў на яго і думаў: «І гэты абух разумее, што ў хаце яго бацькі не жыццё, а пекла».

— Я не люблю грызні. Змалку не люблю. Ціхі я быў. Лупіў мяне бацька, як ката, але я і жывучы быў, як кот... Гэй! Каб вы падохлі! — раўнуў ён на коней і заспяваў:

Гэй, пална, пална каробачка,

Ест і сіцы і перча!

РАЗДЗЕЛ ВАСЕМНАЦЦАТЫ

Сымон Ашакевіч на сваёй пярэстай кабыле ехаў са Слуцка. Вёз да Арлоўскага гарэлку. Кабыла роўнай, але спорнай хадою ішла па бітай дарозе. Праз Выгоду — слуцкую вуліцу — і праз прыгараднае сяло Агароднікі Сымон ішоў пехатою каля воза. Воз не то што быў вельмі цяжкі, але вялікі, застаўлены скрынкамі. На ім і месца добрага не было, каб сесці.

Вечарэла. Сонца стаяла над самым захадам. На дварэ стала халадней, але Сымон увагрэўся, узабраўся на перадок і падагнаў кабылу.

Сымон думаў пра тое, што і сёння дамоў прыедзе пасля поўначы. Пакуль дацягнецца да Чыжэвіч, здасць Арлоўскаму тавар, пакуль той пералічыць бутэлькі... І гэтак кожны раз. За работу плаціць з такім выглядам, нібы не тваё табе аддае, а сваё. Што за чалавек! Ужо і так накраўся, нахапаўся, і ўсё яму мала, а калі трэба з чалавекам за работу разлічыцца, дык у яго, сабакі, рукі калоцяцца. «Няма сёння, пане Ашакевіч, няхай другім разам». Панам заве. Ведаць не хоча, што гэтаму «пану» капейка дорага. Дома хворыя дзеці, доктару няма чым заплаціць, лякарствы купіць.

Тым часам пачало цямнець. У такую пару дарога яшчэ жыве. Дзве фурманкі абагналі Сымона. Мабыць, людзі таксама са Слуцка едуць. П’янаватыя, вясёлыя. Нешта прадалі і дамоў гасцінцы вязуць. Сымон таксама вёз паўфунта цукерак і фунт абаранкаў. А п’яных ды вясёлых Сымон нямала ведаў. Іншы апошнюю капейку аддасць, каб на якую гадзіну гора сваё забыць, песню заспяваць. А потым праспіцца — і валасы на сабе рве. Бо тая капейка не на чарку была зароблена.

Сам Сымон у рот не браў гарэлкі, хіба толькі на бяседзе, от як у Андрэя Сташэвіча на памінках. Ужо каму б і не піць, калі не яму, Сымону. Заўсёды з гэтым паскудствам у дарозе. А дома столькі гора ды бяды, а ў галаве столькі цяжкіх думак ды клопатаў, што, каб забыць іх хоць на гадзіну, здаецца, і глынуў бы разоў колькі. Не адзін раз спакуса гэта за горла брала Сымона. Было, што ўжо і Пярэстую сваю спыняў, ужо і бутэльку вымаў з воза... Але дзеці паўставалі ў вачах, нібы яны ўсе поруч з ім на возе сядзяць... І вочы ў іх такія сумныя, такія гаротныя іх тварыкі, што ў Сымона сціскалася сэрца ад жалю і ён запіхаў тую спакусу назад у воз.

Сымон успомніў сваю жонку Аўдолю. Да чаго дажыла жанчына... Калі жаніліся — як кветка была, а цяпер на каго яна падобна! За дзесяць гадоў старая стала. А якія ў яе гады! Толькі трыццаць, калі чалавек у самай сіле і прыгажосці. Не раз думаў Сымон, нашто яна пайшла за яго, беднага, непрыгожага, даўганогага. Не такога яна знайшла б. Хоць і з небагатай сям’і, але ж і не з такіх бедакоў, як Сымон Ашакевіч. Дзяцей напладзіў на гаротнае жыццё, калі выгадуюцца, выжывуць... Летась старэйшая дачка памерла... Цяпер сын Паўлік хварэе. Дактары кажуць, харчы трэба добрыя. А дзе іх узяць тых харчоў? Калі хлеб на стале ёсць ды малака шклянка, то і дзякуй богу. Летам яшчэ сюды-туды, а зімой, калі карова запусціцца, нішчымніца на стале. А вясной і хлебу рады.

Сцямнела. Зоры высыпаліся на небе, дробныя як мак. Халадок прыціснуў. Сымон прывязаў лейцы да лёсткі, саскочыў з воза і пайшоў па замежку поруч. Уперадзе павінна была быць Гнілая Дуброва. Калісьці сапраўды была дуброва. Не за Сымонаву памяць. А бацька расказваў, што тут раслі магутныя дубы, грабы, вязы, ясені. Лес быў вялікі і глухі, зверыны рознай ды птаства многа вадзілася. Мала хто адважваўся тады ехаць па Гнілой Дуброве ўночы. Ды і ўдзень па адным не ездзілі.

Карчма стаяла блізка каля лесу. Хто ехаў са Слуцка з нейкім набыткам, дык збіралася каля той карчмы фурманак некалькі, тады і ехалі. Разбойнікі хаваліся ў дуброве і рабавалі людзей. Масток там быў акурат пасярод лесу, вось на гэтым мастку і пераймалі. Калі пераехаў масток — значыць, усё, можаш далей спакойна ехаць. Карчмар з разбойнікамі ў адной хеўры быў. У яго амаль кожны праезджы спыняўся, а ён цікаваў, хто вязе тавар, хто грошы, і паведамляў разбойнікам. А можа і разбойнікі тыя ў карчме спыняліся, нібыта падарожныя.

Цяпер няма ні дубровы, ні карчмы, ні мастка. Замест дубровы толькі гнілыя пні сям-там асталіся. На тым месцы, дзе карчма стаяла, расце блёкат ды крапіва. На паскудным месцы і трава добрая расці не хоча. А там, дзе масток быў, ледзь прыкметная лагчына. Калісьці, мабыць, раўчук працякаў. Як высеклі лес, дык і раўчук высах.

Вось і Дуброва. Навокал поле, ралля. Сымон паспрабаваў уявіць сабе той лес, што рос тут многа гадоў назад. І шкада стала таго лесу. Падумаць! Са Слуцка да Чыжэвіч больш за дваццаць вёрст — і хоць бы кусцік ці дрэўца. Усе дваццаць вёрст чыстае поле... Не шкадуюць паны ні людзей, ні прыроды. Чужынцы, ворагі! Спатрэбіліся навадворскаму пану Рэгелю грошы ў карты прагуляць, дык ён за граніцу прадаў усю Гнілую Дуброву. Прыехалі нямецкія майстры з нямецкімі рабочымі, усё выразалі і вывезлі. Рускаму чалавеку нават капейкі не далі зарабіць. Выглумілі паны лес ва ўсёй Случчыне, каб іх зямля не насіла.

Так думаў Сымон, ідучы за возам, але, калі ўзняў вочы і зірнуў наперад, сэрца яго ёкнула. Крокаў за сто наперадзе стаялі дзве постаці. Хто гэта — людзі ці слупы? Месца тут было такое, што да бліжэйшай вёсачкі вёрст пяць, не менш. Ніякіх слупоў тут быць не магло. Дарогу са Слуцка да Чыжэвіч Сымон ведаў як сваіх пяць пальцаў. Вядома ж, што гэта не разбойнікі, бо, калі высеклі Гнілую Дуброву, ціха і спакойна стала ў гэтым месцы. Ды пры чым тут разбойнікі! Два чалавекі выйшлі на дарогу, хіба цяжка ім абрабаваць Сымона Ашакевіча! Забяруць гарэлкі, колькі панясуць, а ты, Сымон, плаці...

Усе гэтыя меркаванні праляцелі ў Сымонавай галаве за адну хвіліну. Дзявацца не было дзе. Пярэстая стала. Адзін узяў яе за аброць, другі падышоў да Сымона.

— Адкуль едзеш?

— Са Слуцка, добры чалавек.

— А што вязеш?

Голас гэтага чалавека паказаўся Сымону такім знаёмым!

— Гарэлку вязу да Арлоўскага.

— Адкуль сам?

А Сымон ужо быў упэўнены, што чалавек гэты не толькі ведае, адкуль ён, але і як яго завуць. Не раз ён сустракаўся з гэтым чалавекам, не раз закурваў і гаварыў...

— З Малінаўкі я, Сымон Ашакевіч.

— Ну што ж, калі Сымон, дык Сымон. Ідзі сюды! — гукнуў ён таварыша.

Той падышоў і моўчкі стаў каля першага.

— Гарэлку да Арлоўскага вязе,— сказаў першы другому.— Можа вып’ем?

Другі згодна кіўнуў.

— Даставай бутэльку! — загадаў першы.

«Гора ты маё,— думаў Сымон.— Хіба ім адной бутэлькі хопіць! Ды яшчэ ж і з сабой возьмуць... Прапаў мой заработак... А што я дома скажу ды Арлоўскаму?..» Ён дастаў з воза бутэльку, падаў першаму.

— А хлеба ў цябе кавалак знойдзецца?

Сымон успомніў пра абаранкі.

— Няма хлеба... Абаранкаў дзецям купіў.

— Кажаш — дзецям? Ну, нам па адным дасі.

А колькі ў цябе дзяцей?

— Трое...

— Та-ак...

Сымон дастаў сваю торбачку, развязаў яе і палажыў на возе.

— Бярыце, добрыя людзі.

Абодва пацягнулі проста з бутэлькі, узялі па абаранку, а бутэльку першы падаў Сымону.

— Пацягні і ты, добры чалавек. Мабыць, возіш-возіш гэтую халеру, а сам і не панюхаў ніколі.

— Дзе вы бачылі, добрыя людзі! У мяне і на хлеб няма.

— Не гавары многа. Пі, ды да дна.

Ніколі не думаў пра такую сустрэчу Сымон. Нават падумаў, што спіць і ўсё гэта яму сніцца. Узяў у руку бутэльку, патрымаў. «Няўжо выпіць?.. А чорт яго забяры, усё роўна мне плаціць». Выпіў усю да дна.

— Давай яшчэ адну,— загадаў першы.

Хіба аскірзацца будзеш! Дастаў з воза другую.

— Піце, добрыя людзі.

— Добрыя! — з нейкім непрыемным смехам прамовіў першы.— Каму, чалавеча, добрыя, а каму ліхія!

Адаткнулі корак, выпілі абодва, а дапіваць зноў Сымону аддалі.

— А цяпер, Сымон Ашакевіч з Малінаўкі, давай яшчэ дзве, мы іх з сабой забяром.

«Нічога не зробіш»,— думаў Сымон, падлічваючы, на колькі напілі гэтыя разбойнікі. Выцягнуў яшчэ дзве бутэлькі.

— Дык цяпер мне можна ехаць, добрыя людзі?

— Пачакай, добры чалавек. А хто ж табе за гарэлку заплаціць? Можа Арлоўскі закладзе?

— Дзе вы бачылі!..

— Ага! Дык можа ты сам? І калі такі багаты стаў, Сымон Ашакевіч з Малінаўкі? — гаворку вёў толькі першы, другі ўвесь час маўчаў.

— Багацце маё! — махнуў рукою Сымон, у якога ўжо закруцілася ў галаве.

— Ну, дык разлічымся, бо Арлоўскі табе не падаруе.

Ён павярнуўся да другога і сказаў:

— Вымай грошы.

Другі падняў крысо світкі, выняў кашалёк і падняў угору адзін палец.

— Дай дзве. Мы ж яго абаранкі елі.

Сымон не верыў сваім вушам і вачам. «Сон ды ўсё... Не можа так быць у сапраўднасці...» А другі выняў з кашалька дзве паперкі па дзесяць рублёў і падаў Сымону. Сымон не адважваўся ўзяць іх.

— Бяры! — загадаў першы.— А то мы раздумаем.

Сымон баязліва працягнуў руку.

— Не бойся, бяры! Ды от што, Сымон Ашакевіч з Малінаўкі, нікому ты не хваліся, што сустрэў некага ў Гнілой Дуброве, што гарэлку прадаваў. Скажы Арлоўскаму, што гарэлку ў цябе ў Агародніках купілі. Навязаліся, скажы, п’яныя, не мог адчапіцца. Ну, і самому выпіць далі. І гэта праўда будзе, бо сёння ў Агародніках шмат п’яных. Вяселле гуляюць. І калі пачуеш, што ў Гнілой Дуброве сёння ноччу нешта адбылося, то таксама язык на прывязі трымай. Ты нічога не знаеш, не ведаеш. Так будзе лепш і табе і нам. Ты часта на сваёй пярэстай у Слуцк ездзіш, то лепш табе памаўчаць. Бо калі прагаворышся, то не такая будзе наша другая сустрэча.

— Людзі добрыя!.. Ды мне і цяпер здаецца, што я гэта сасніў.

— Ну, дык няхай і будзе, што сасніў. І сну гэтага нікому не расказвай. Нават жонцы. А сама лепш — забудзь на гэты сон. Ну, паганяй сваю Пярэстую ды будзь здаровенькі.

— Няхай вам бог дасць здароўя!

Сымон сеў на перадок, махнуў пугай, і Пярэстая амаль з месца пайшла трухам. Больш за вярсту праехаў так, і толькі тады стала трохі спакойна на душы. «Божа мой! — думаў ён.— Тодара Шымкевіча сыны...» Абодвух пазнаў — і старэйшага, Васіля, і сярэдняга, Юрку. Ды яны не вельмі і хаваліся ад яго. «Божа мой! Такія былі хлопцы! А работнікі, а спакойныя, а ціхія. Божа мой, божа! А цяпер на дарогу выходзяць, людзей запыняюць... От да чаго даводзіць жытка людзей... Да злачынства. Такі гаспадар быў Шымкевіч, калі барысевішчыну ў арэндзе трымаў. І сам быў чалавек, і дзеці як людзі. Рабілі, ні дня, ні ночы не ведалі. А як выгнаў Халуста Шымкевіча з Малінаўкі, сцерлася ў чалавека і жытка і сям’я. Кідаўся Тодар з аднаго месца на другое і нідзе грунтоўна асесці не мог. Парабкаваў то ў аднаго пана, то ў другога, а хіба можа быць добрым парабкам той, хто сам гаспадаром быў! Сыны ды дочкі пайшлі заработкаў шукаць. Растрэслася сям’я...»

Два гады бадзяўся Тодар па маёнтках, бяздомнік, беззямельнік. Дашчэнту згалеў. Грошай у кішэні не меў, бо, дурнем будучы, усё ў чужую гаспадарку клаў. Хіба арандаваная зямля свая!.. А потым чыгунку праз усю Сібір пачалі пракладаць. Рынуліся тады людзі ў Сібір, на Далёкі Усход, на новыя неабжытыя землі, у лясы ды пушчы, дзе толькі дзікія звяры пладзіліся. Прадаў апошнія манаткі Тодар, сабраў сям’ю і таксама паехаў у тую далёкую невядомую Сібір. З тае пары ў Малінаўцы пра яго і чуткі не было, а сёння двух сыноў яго ў Гнілой Дуброве сустрэў... А дзе ж трэці? І той ужо не маленькі. Можа сыны і не ездзілі з бацькам, а можа вярнуліся. Мабыць, не вельмі смачныя тыя новыя землі. Нялёгка чалавеку, калі ў яго няма за душой капейкі, асесці на новым месцы, лес выдраць, зямлю раллёю зрабіць, гаспадарку сякую-такую агораць!

Ад’ехаўшы вярсты тры ад Гнілой Дубровы, Сымон добра ахмялеў і нават прыдрамнуў. Кабыла чула дом і ішла поўнай хадою. Не паспеў Сымон агледзецца, як паказаўся чыжэвіцкі могільнік. Мінулыя разы страшнавата было каля яго праязджаць ноччу. А сёння Сымон пляваць хацеў на ўсе страхі. За могільнікам блізка было і сяло.

Сымон уехаў на вуліцу і зноў злез з воза. Ціха было на сяле, усе спалі. Нават сабакі — хоць бы голас каторы падаў.

Сымон спыніў кабылу каля двара Арлоўскага, адчыніў браму і ўехаў у двор. Пастукаў у дзверы. Доўга ніхто не адзываўся. Прыйшлося ў акно пастукаць. Тады нехта прачнуўся, прайшоў па хаце.

Доўга стаяў Сымон на ганку, нібы сабака, што ў хату просіцца. Нарэшце выйшаў Арлоўскі.

— Нешта вы позна сёння, пане Ашакевіч. Я ўжо і не чакаў вас. Думаў — заўтра раніцай.

— Не мая віна. Чакаць прыйшлося, пане Арлоўскі, пакуль атрымаў тавар. Ды і свае справы былі. Выехаў перад самым захадам, а кабыла не вельмі ідзе, з’ездзілася ўжо. А тут яшчэ ў Агародніках затрымалі мяне п’яныя.

— Ну і што, пане Ашакевіч... Яны, гэтыя п’яныя, э-э-э... нічога яны вам не зрабілі благога?

— А нічога. Чатыры бутэлькі гарэлкі купілі, і ўсё. Як прысталі, нібы смала. Вяселле там у іх нейкае. Хацеў не прадаваць, але пабаяўся, каб дарам не ўзялі.

— Добра вы кажаце, пане Ашакевіч... Ну, а яны, э-э-э, грошы вам заплацілі за гарэлку?

— Я ж кажу, прадаў, а не дарам аддаў.

— Ну, то і добра. Нясіце скрынкі ў сені.

Пакуль Сымон апаражняў воз, ставячы скрынкі на ганак, Арлоўскі запаліў лямпу. Тады Сымон пачаў насіць скрынкі ў сені, а Арлоўскі пералічваў бутэлькі. Пасля смачнага сну з гладкай служанкай у галаве яго ўсё блыталася. Ён лічыў, пералічваў, адымаў чатыры бутэлькі, і ўсё ў яго не выходзіла.

— Так і ёсць,— нарэшце прамовіў ён, пазяхаючы. — Чатырох бутэлек не хапае. Трэба заплаціць за іх, пане Ашакевіч.

— Так, так, пане Арлоўскі, трэба разлічыцца.— Сымон успомніў Гнілую Дуброву, Шымкевічавых сыноў і адчуў, што сустрэча з імі дадала яму смеласці. — Палічыце, пане Арлоўскі, колькі вы мне вінаваты, і адлічыце грошы за чатыры бутэлькі.

Арлоўскі не чакаў гэтага.

— Вы мне, пане Ашакевіч, не аддалі ўсяго тавару. Не хапае чатырох бутэлек, от я за іх і прашу грошы.

— А вы мне, пане Арлоўскі, не плаціце за работу. Чацвёрты раз я прывожу вам са Слуцка тавар, і вы са мной ні разу не разлічыліся. А мне трэба жыць на свеце.

— Дык як жа я, пане Ашакевіч, ноччу разлічвацца буду! Мо няхай другім разам.

— Я, пане Арлоўскі, ноччу са Слуцка ехаў, не спаў, а вам разлічыцца са мной цяжка, бо вам спаць хочацца. А мне хіба не хочацца? Ды мне грошы трэба.

— Ая-яй! Так ужо вам наперла, пане Ашакевіч! У вас жа за гэтыя чатыры бутэлькі грошы ў кішэні.

— Нашто вы лічыце грошы ў маёй кішэні, пане Арлоўскі! Я ж не лічу ў вашай! А ў вашай больш грошай, чым у маёй. Ды я ж і не прашу вашых грошай. Я свае прашу. Разлічымся, пане Арлоўскі.

— Заўтра, пане Ашакевіч... Далібог, у мяне сёння галава баліць. Бутэлек не мог далічыцца... Адной не хапае, здаецца. От заўтра і пералічым.

— Не, пане Арлоўскі, так не будзе. Тады я ўвесь тавар забяру з сабою і павязу дамоў. А заўтра прывязу, тады і пералічым.

Сымон падхапіў адну скрынку і панёс да дзвярэй. Арлоўскі кінуўся за ім.

— Куды вы яе праце, пане Ашакевіч! Не трэба! Я палічыў правільна! Не хапае толькі тых бутэлек, што вы прадалі.

— Гэта другая справа,— сказаў Сымон і паставіў скрынку на месца.— Але пакуль не аддасце грошай, я дамоў не паеду. Я вам вінаваты, вы мне. Разлічымся — і справа будзе з канцом.

— Ая-яй, які ж вы ўпарты, пане Ашакевіч... Але ж не забывайце, што я магу і другога чалавека наняць.

— Не, пане Арлоўскі, нікога вы не возьмеце. Такога другога дурня, як я, вы не знойдзеце.

Арлоўскі як ні круціўся, як ні муляўся, але такі здаўся. Разлічваліся амаль да раніцы.

Калі Сымон прыехаў у Малінаўку, на дварэ пачало ўжо днець.

РАЗДЗЕЛ ДЗЕВЯТНАЦЦАТЫ

Аўдоля чакала Сымона і ўсю ноч не клалася спаць. Цьмяна гарэла лучына. Агонь то заміраў, то разгараўся ярчэй, доўгі вугаль скручваўся, як вуж, трашчаў і абломваўся, падаў у вядро з вадой і патухаў з кароткім шыпеннем.

Дзеці спалі. Пасля поўначы заснуў і хворы Паўлік. Трывожны быў яго сон. Хлопчык круціўся, трызніў, мабыць, снілася яму нешта страшнае, бо зваў маму і тату, і лобік яго, абліты потам, быў гарачы.

Аўдоля латала Сымонаву вопратку. Надыходзіла зіма, а чалавек заўсёды ў дарозе, на холадзе. Новага не справіш, няма за што, а кажух ужо так знасіўся, хоць вон выкідай. Яна клала лату на лату і раз-поразу паглядала ў акно.

Сёння Аўдоля вельмі трывожылася за Сымона. Здавалася, што сёння з ім зрабілася нешта нядобрае, нейкая немінучая бяда напаткала яго. Ніколі не было, каб ён астаўся начаваць у Слуцку. Хоць позна, хоць пасля поўначы, але прыедзе дамоў, а сёння раніца на дварэ, а яго няма... Галава трашчала ад думак. «Не давядзі, госпадзі, да няшчасця,— шаптала яна.— Хіба мала ў нас гора ды немачы... Пашкадуй ты нас, госпадзі, не пакінь нас сіратамі...»

Раптам на дварэ загрукаталі колы. Аўдоля кінулася да акна. Прыехаў! Неўзабаве ў хату прыйшоў і сам Сымон.

— А божачка! Дзе ты быў дагэтуль, Сымон?

— У Арлоўскага затрымаўся. Разлічваўся.

— Дзякуй богу! А я чаго толькі не перадумала...

— Было пра што думаць! Хіба я першы раз у Слуцак ездзіў. Як Паўлік?

— Спіць...

— Цукерак прывёз паўфунта...— сказаў Сымон, падаючы жонцы сваю торбачку, дзе ляжалі цукеркі і некалькі абаранкаў, што асталіся ад начной выпіўкі ў Гнілой Дуброве.

— Ты можа чаго з’ясі ды спаць ляжаш?

— Не. Завяду кабылу на канюшыну.

Ён выйшаў, адвязаў Пярэстую і павёў яе на поле.

Раніца пачыналася ясная, халодная, зырка гарэла неба на ўсходзе. Навокал незвычайная цішыня. Амаль усю ноч быў Сымон у дарозе, і ў галаву яму не прыходзіла, што так хораша можа быць на дварэ. Не тым занята гэтая галава... А цяпер, калі зірнуў навокал, сэрца затрапяталася ад замілавання. «Які ж ты прыгожы, белы свет, і якая чорная жытка ў людзей...»

На палетку былі ўсе засцянковыя коні. Некаторыя ўжо ляжалі, некаторыя яшчэ хрумсталі зялёную канюшыну, ляніва, нібы нехаця. «У скаціны бывае добры час хоць раз у год,— падумаў Сымон.— А чалавек усё жыццё спакою не мае».

Начлежнікі-канапасы, пазакручваўшыся ў кажухі, спалі, прытуліўшыся адзін да аднаго. Патух агонь, пра яго ўсе забыліся, толькі белы попел ляжаў на вогнішчы.

Сымон спутаў Пярэстую, і яна нібы да месца прырасла. Выгаладалася за ноч у дарозе і ў Арлоўскага на двары. «Нідзе не дзенецца,— падумаў Сымон.— Пакуль не наесца, будзе скубці»,— і пайшоў дадому.

Ужо ў сенях пачуў, што ў хаце ёсць чужы чалавек. «Хто так рана мог прыйсці?» — з трывогай падумаў Сымон і ўспомніў начную прыгоду ў Гнілой Дуброве. Адразу прыйшло ў галаву, што гэты ранні прыход чужога чалавека мае дачыненне да таго выпадку.

Ён адчыніў дзверы і ўбачыў Хаіма Ножыка. Па твары і па постаці пазнаў, што Хаім не то каб устрывожаны, а проста перапалоханы, усхваляваны і бездапаможны.

— Дзень добры, Хаім! — сказаў Сымон.— Нешта ты рана сёння прыйшоў да мяне.

— Што рана? Якое рана? Я сёння яшчэ не лажыўся спаць!

— Чаму ж так? Можа ў млыне быў цэлую ноч? Ды чаго ты стаіш, Хаім, прысеў бы!

— Не хачу я садзіцца... У млыне! Я не быў у млыне. Я ў Слуцку быў, а не ў млыне.

У Сымона ёкнула сэрца.

— Я таксама ў Слуцку быў,— сказаў ён.

— Хіба я не ведаю, што ты быў у Слуцку! Я цябе бачыў у Слуцку. Я хацеў табе сказаць, каб ты мяне пачакаў. Але я падумаў, што ў цябе на возе тавар і ты будзеш памалу ехаць. А мая кабыла бяжыць. У мяне было многа інтэрасу ў Слуцку, але я думаў, што цябе даганю. І не дагнаў...

— Мабыць, я раней за цябе выехаў, Хаім.

— Ну, але! Дурань, чаму я не сказаў, каб ты мяне пачакаў...

Ён прабег па хаце, па нейкай прычыне зазірнуў у печ, замармытаў нешта і, спыніўшыся каля Сымона, уважліва зірнуў яму ў вочы.

— Слухай, Сымон. Ты рана прыехаў са Слуцка?

— У поўнач, а можа пазней. Ты ў Арлоўскага запытай, у яго гадзіннік ёсць, а ў мяне няма. Ён табе скажа, у каторай гадзіне я да яго прыехаў. А разлічваліся мы да раніцы.

— Ну, але! Ён мне казаў...

Пасля гэтых слоў Хаім спахапіўся.

— Ён мне казаў, што ў цябе не хапіла чатырох бутэлек гарэлкі.

— Але, Хаім. Я іх прадаў у Агародніках.

— У Агародніках, кажаш! У гэтых Агародніках усе разбойнікі! — закрычаў Хаім.— Усе злодзеі!

— Яны мяне не абрабавалі. Яны за гарэлку заплацілі мне грошы.

— Ну, няхай... Але скажы мне, Сымон: там, у тых Агародніках, не было такіх двух мужыкоў?

— Якіх?

— Такіх здаровых.

— Я да іх не прыглядаўся. Я, сказаць па праўдзе, трохі спалохаўся. Яны маглі і дарма забраць.

— Ага, і ты спалохаўся! Дзіва што! Калі яны павымалі даўгія нажы, то хто не спалохаецца!

— Не, нажоў яны не вымалі.

— Не вымалі, кажаш? То гэта былі не тыя... А скажы ты мне, Сымон, ты ў Гнілой Дуброве нікога не сустрэў?

— Не, Хаім. Нікога я не сустракаў. І мяне ніхто не сустракаў. Але ты, Хаім, нечага не дагаворваеш. Нешта, мабыць, з табой зрабілася ў Гнілой Дуброве?

— Няхай яна стане морам, тая Гнілая Дуброва... І ты нікога там не сустракаў? Чалавек ехаў з таварам, і яго ніхто не пераняў! А я ехаў з пустым возам — і мяне перанялі!

— Хто цябе пераняў, Хаім? — запытаў Сымон. Яму было цікава даведацца, ці пазнаў Хаім тых двух хлопцаў, што ў яго куплялі гарэлку, а Хаіму паказалі нажы.

— Хто мяне пераняў? Каб на іх хвароба, каб на іх халера, адкуль я ведаю! Гэтыя прыгарадныя мужыкі ўсе злодзеі, усе разбойнікі! Ён удзень твой лепшы сябар, а ноччу цябе пярэйме, выме нож і грошы адбярэ!.. Няхай на іх паморак!

Хаім яшчэ нешта хацеў сказаць, але махнуў рукой і пайшоў да дзвярэй. Каля парога ён стаў і павярнуўся:

— Дык цябе, Сымон, ніхто не пераймаў?

— Не, Хаім.

— Ну, то бывай здаровы.

— Шчасліва.

— Будзеш снедаць, Сымон? — запытала Аўдоля, калі Хаім выйшаў.

Сымон задумаўся і адказаў не адразу. Аўдоля адчувала, што Хаімава прыгода нейкім чынам датычыцца і Сымона, што Хаім сёння прыходзіў не дарэмна. І гэта яе ўстрывожыла. Хоць Сымон быў з выгляду і спакойны, але Аўдоля адчувала, што яго нешта хвалюе.

— Што гэта здарылася з Хаімам? — запытала яна.

Сымон усміхнуўся і спакойна адказаў:

— Хіба ты не дагадалася? Грошы ў дарозе адабралі.

— Дык чаго ён да цябе прыходзіў? Можа...

— Не ведаеш, чаго ён прыходзіў? Я ж таксама са Слуцка ехаў, і мяне ніхто не пераняў. Дапытваецца, можа каго бачыў у дарозе.

— А можа ён думае, што гэта ты?

— Здурнела ты, ці што? Як ён можа падумаць такое?

— А ты, Сымон... сапраўды нікога не бачыў?

— Перахрысціся, Аўдоля. Калі б я каго і бачыў, то хіба ён прызнаўся б мне, што абрабаваў Хаіма або хоча яго абрабаваць?

Аўдоля супакоілася, хоць у душы і не паверыла Сымону.

Хаім тым часам ішоў да Халусты. «Хто гэта быў?» —думаў ён. Справа ў тым, што Хаім ведаў усіх злодзеяў у двух паветах — Слуцкім і Бабруйскім. Яны былі не толькі яго сябры, а ў некаторай меры і падначаленыя. Ён прымаў ад іх крадзенае, наводзіў, у каго і калі красці, і ў некаторых выпадках хаваў. А гэтых ён не ведаў. Ён пазнаў бы сваіх хлопцаў. «Хоць бы яны голас падалі,— думаў Хаім.— Дык не, ні гуку. Адзін затрымаў кабылу, другі выцягнуў з халявы доўгі нож». Калі Хаім убачыў гэты доўгі блішчасты нож, у яго спынілася сэрца і адняўся ад жаху язык. Хто яны? Адкуль яны ведалі, што Хаім едзе з грашыма? Божая кара! Трыста рублёў! Хіба гэта жарт! Гэта не жарт, а няшчасце, згуба...

Трэба пабачыцца з Халустам. Можа гэта яго сябры! Можа ён падказаў ім, што Хаім не паедзе без грошай. Халуста! Гэта такі сабака, што за лішнюю капейку матку сваю прадаў бы.

Халуста ўжо бегаў па двары і па-звычайнаму лаяў усіх, каго сустракаў: сабак, курэй, ката, якому наступіў на хвост, а той заенчыў так, што Халуста ледзь не самлеў ад жаху. І тут ён убачыў Хаіма.

— А-а! Гэта вы, пане Хаім! Дзень добры, дзень добры! Ну, як вы ўчора з’ездзілі ў Слуцак?

— Як я з’ездзіў у Слуцак,— не то паўтарыў, не то перапытаў Хаім.— Я і сам не ведаю, пане Халуста, як я з’ездзіў у Слуцак...

— Чаму? — Халуста ўзняў свае мутныя выцвілыя вочы з-пад аблезлых павек і зірнуў на Хаіма.

Той прачытаў у яго позірку ўсё, што яму трэба было, і падумаў: «Не ведае, свіны гой. Не ведае... Каб ведаў, то не так паглядзеў бы».

— Чаму вы не ведаеце, пане Хаім, як вы з’ездзілі ў Слуцак? Мабыць, п’яныя былі, пане Хаім? Ая-я-яй! Гэта ж падумаць толькі! Хаім Ножык п’яны! Прызнавайся, з кім ты ўчора выпіў?

— Яўхім, ша... Ціха, Яўхім... Давай мы дзе-небудзь пасядзім... У мяне ногі падгінаюцца...

— Танцаваў? Ліха матары тваёй, танцаваў п’яны! Ая-яй!

— Ша, Яўхім. Не будзь ты як малы... Давай пасядзім. Мне пагаварыць з табой трэба.

— Ага! То хадзем вунь пад свіран, на лавачцы пасядзім.

— У тым свірне спіць Якаў Шэмет, твой парабак. Там яго няма?

— Ужо даўно ў Крушнікі з Юзікам паехаў.

У гэты момант Халуста думаў, што Хаіму нешта прыперла, нездарма ж ён крывіцца, нібы плакаць хоча, і што калі гэта так, то прыйшла каза да ваза і ён прыпомніць Хаіму тыя тры рублі, якія ён садраў у яго за Якава.

Перш чым сесці, Хаім адчыніў свіран і агледзеў яго. Тады прымасціўся на калодзе супроць Халусты і расказаў, як яго абрабавалі ў Гнілой Дуброве.

— Ты скажы мне, хто гэта быў? — запытаў ён у Халусты.

— Адкуль я ведаю! Можа твае сябры!

— Не, Яўхім, не мае сябры. Я сваіх сяброў пазнаў бы. Можа гэта, Яўхім, былі твае сябры.

— Ліха матары тваёй! — Халуста падхапіўся з месца.— Ты гэта што? За сабаку мяне лічыш?

— Яўхім, ша. Цяпер не лічу. Не, гэта былі не твае сябры. Гэта былі не нашы людзі. Хто?

— Колькі іх было?

— Два... Іх было два. Здаровыя хлопцы.

— Э-э-э... А-а-а... І-і... многа яны ў цябе забралі?

Халусту больш за ўсё хацелася ведаць, колькі грошай забралі разбойнікі ў Хаіма.

— Не вялікія грошы, Яўхім... Не вялікія грошы... — Хаім не хацеў казаць праўды.

— Але ж сто рублёў было? — дапытваўся Халуста.

— Мо было, мо не было... Я не лічыў, калі ад’язджаў са Слуцка.

— Ая-яй! — заенчыў Халуста.— А хіба сто рублёў мала?

— Ша, Яўхім! Я, з табою пагаварыць хачу, а ты вельмі рады, што ў мяне грошы забралі. А хіба да цябе яны не могуць прыйсці? Не могуць прыйсці ды скалануць? Гэта ж незнаёмыя людзі! Хіба цябе яны пашкадуюць? Дурны ты, Яўхім.

— А чаго яны да мяне пойдуць?

У гэты момант Яўхім успомніў Шымкевічавых сыноў, якія калісьці таксама злавілі яго ў Гнілой Дуброве і хоць грошай не адабралі, затое здароўя не пашкадавалі. І ён адразу збавіў тон.

— Слухай, Хаім... А яны ланцугамі цябе не білі?

— Якімі ланцугамі? Яны мяне нічым не білі! Яны мне паказалі нож... Чаму ты пытаеш пра ланцугі?

Халуста азірнуўся, праверыў, ці ўсё навокал ціха, ці ніхто не падслухоўвае, не падглядае, тады адказаў:

— Я падумаў, што гэта можа былі Шымкевічавы сыны.

Хаім адхіснуўся ад Халусты.

— Ты дурны, Яўхім! Хіба я не пазнаў бы іх?

— Адкуль ты іх пазнаеш? Ты, пане Хаім, тады са страху і жонкі роднай, мабыць, не пазнаў бы.

— Яны ў Сібіры, Яўхім.

— Хто ведае, дзе яны цяпер! Больш за тры гады прайшло, як яны ў Сібір паехалі. Такія галякі! Не вельмі яны ў Сібіры аседзяцца. Там, пане Хаім, трэба грошы, а якія грошы ў Шымкевіча? Галяк!

— Гэта ты яго галяком зрабіў, Яўхім. Але Шымкевічавы сыны на дарогу не пойдуць.

— Ты ведаеш! Ліха матары тваёй, як ты ўсё ведаеш!

— Нічога я не ведаю, Яўхім... Каб я ведаў, хто мяне абрабаваў, каб я толькі ведаў!

— І нічога ты не зрабіў бы! Дык ты не думаеш, Хаім, што гэта былі Шымкевічавы сыны?

— А чаму ты так думаеш? Уга! Хіба Шымкевіч і яго сыны ведаюць, што гэта я падвучыў цябе прагнаць іх з Барысевічавай валокі?

У Халусты прайшла ўся цікаўнасць. Ён ужо не думаў, колькі грошай забралі разбойнікі ў Хаіма. Больш трывожныя думкі апанавалі яго. Шымкевічавы сыны стаялі ў яго вачах.

Хаім тым часам сабраўся быў пайсці, але нешта яшчэ затрымала яго ў Халуставым двары. Ён убачыў Сымона Ашакевіча, які выйшаў з хаты і накіраваўся ў адрыну.

— Слухай, Яўхім... Сымон Ашакевіч сёння ноччу таксама са Слуцка ехаў. Няўжо ён не бачыў тых злодзеяў?

— Ён жа мне не казаў. Запытай сам.

— Я пытаў.

— Што ён кажа?

— Кажа, што не бачыў... Але я не веру яму, Яўхім.

— Слухай, Хаім! — Халуста аж падскочыў.— Гэты Ашакевіч, каналуп, злодзей, рыштант, ён бачыў! Ён можа і навёў іх на цябе! Ты ўрадніку заяві!

Хаім задумаўся:

— Як я заяўлю ўрадніку?

— Едзь ды заяві! Скажы, што ён ехаў з таварам, яго ніхто не зачапіў. А ты ехаў услед за ім, і цябе абрабавалі. Ты скажы, што ў цябе ўзялі не сто рублёў, а тысячу!

— Грошай мне ўраднік усё роўна не верне, хоць бы я сказаў, што ў мяне дзесяць тысяч узялі... Але... можа і сапраўды заявіць?

— Ты яшчэ думаеш! — узлаваўся Халуста.— Прыйдзіся на мяне!..

— Добра, добра! — перабіў яго Хаім.— Я яшчэ падумаю, Яўхім... Нельга не падумаўшы. Бывай здаровы.

Калі Хаім пайшоў, Халуста некаторы час стаяў моўчкі. Потым выскаліў зубы і пачаў рагатаць. Рагатаў да знямогі, спыняўся, выціраў кулаком вочы, стагнаў і войкаў, потым зноў пачынаў рагатаць.

— Ага-га-га-га! — заліваўся ён.— Хі-хі-хі!.. Кхікхі... Ая-яй! Тры рублі! Ха-ха-ха... За Якава! За Якава тры рублі! Ліха матары тваёй! А-а-а! Хі-хі-хі! От табе тры рублі за Якава!

РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАТЫ

Нічыпар Мартыневіч быў у Малінаўцы за дзесяцкага. Гэтую выбарную пасаду малінаўцы займалі па чарзе. Па году.

Жыў Мартыневіч пасярэдзіне засценка. І хоць належаў да ліку першых гаспадароў, але хата яго была старэзная, ледзь, як кажуць, на нагах стаяла. Ды і ўсе будыніны яго ставіліся яшчэ пры цару Гароху дзядамі ці прадзедамі і амаль увачавідкі разлазіліся. Павыгнівалі вуглы, трухлявыя і паедзеныя шашалем бярвенні вылазілі са сцен, і Нічыпар кожны месяц падпіраў іх з сярэдзіны і знадворку. Нават у хаце давялося паставіць пад бэльку слуп, бо тая бэлька так выгнулася, што гатова была ўламацца. Даўно пара было ставіць новыя будынкі, у першую чаргу хату, і Мартыневіч мог гэта зрабіць, бо меў грошы і ўласны лес, але рашыцца на такую справу не мог. Трэба ж наймаць людзей, плаціць, карміць. Паспрабуй наймі гэтых басякоў (Мартыневіч майстравітых людзей, як і большасць малінаўцаў, лічыў за басякоў), дык яны з вантробамі цябе з’ядуць, усю гаспадарку ў кішэнях вынесуць.

Лявон Нарбутовіч лаяў Нічыпара:

— Дажывешся ты, сугней, да таго, што абваліцца хата і самога і дзяцей падушыць.

Мартыневіч у адказ стагнаў:

— От ужо на той год збяруся...

Так і збіраўся, адкладаючы на другі год.

А што ўжо ў хаце ў Мартыневіча, то ў добрага гаспарадара ў хляве было і чысцей і больш парадку. У хаце яго сесці было проста немагчыма, бо куды б ты ні сеў, то абавязкова ў цеста або ў параную бульбу. Жонка яго Кацярына ў засценку была самая няўклюдная гаспадыня. Гаварыла яна ў нос і заўсёды кешкалася, нешта рабіла, але з тае работы нічога не атрымлівалася, бо не было ў ей ні пачатку, ні канца. Дзеці яе хадзілі вечна мурзатыя. Ніколі не мытыя, у брудных, падраных кашульках і штоніках.

У той дзень Мартыневіча, як дзесяцкага, выклікаў у Чыжэвічы стараста Сафрон Вырвіч. Мартыневіч устаў рана, накарміў скаціну, памацаў сям-там падпоркі, запхнуў у конскім хляве шчыліны жытняй саломай і, не снедаючы, пашыбаваў у Чыжэвічы. Усю дарогу маліўся. Не таму, што баяўся нейкай навалы. Ён заўсёды маліўся — і ў дарозе, і на рабоце.

У хаце Сафрона Вырвіча Нічыпар ніколі не быў, зайшоў туды ўпершыню. Зайшоў і здзівіўся. От табе і мужык-хам, а вазьмі яго за рубель. У хаце, мой пане, цеплыня, чысціня, пахне хлебам з чарнушкай, а з печы валіць такі мясны дух, што Нічыпар аж аблізнуўся. Сам Сафрон, не глядзі, што мужык, а паголены, гладкі, лысіна блішчыць, як маслам вымазана. Кашуля на ім крамная, порткі хоць і саматканыя, але новыя, чыстыя, і боты, дай ты божа, ялавыя, нібы толькі ад шаўца. Дзве дзяўчыны, мабыць, дочкі, маладзенькія, чырванашчокія, сядзяць і прадуць.

Мартыневіч павітаўся і зірнуў кругом сябе: тут і сесці боязна, усё чыстае, вымытае, аж блішчыць. А гэты хам стараста буркнуў нешта ў адказ на «дзень добры» і, трасца яго матары, сесці не запрасіў. «Бачыш ты яго, якая шышка: стараста! А я пляваць на цябе хачу, пане мой! Я шляхціц, дваранін, і воласць ваша хамская мне не закон, толькі што падаткі плачу, от і ўсё...»

Пакуль так думаў Мартыневіч аб сваёй шляхецкай годнасці, Вырвіч дастаў з шуфляды паперку і падсунуў яе Нічыпару.

— Сымона Ашакевіча ўраднік выклікае на заўтрашні дзень. Аддасі яму гэтую паперку. І скажы, каб не спазняўся.

— І то ўсё?

— Усё! — адказаў Сафрон і акінуў Мартыневіча вострым зладзейскім позіркам. «Сукін сын, шляхціц! Старац ты, а не шляхціц! Каб не ведаў, хто ты, хлеба акраец падарыў бы. Адны лапці чаго варты. Ды ты і ў іх абуцца не ўмееш!»

Мартыневіч выйшаў ад Вырвіча і ўсю дарогу да Малінаўкі лаяў яго на чым свет стаіць. Праз гэтую сабачую паперку прыйшлося валачыцца аж у Чыжэвічы!

Не мог ён, хамская морда, самога Ашакевіча пазваць і аддаць паперку яму. Дык не! З Чыжэвіч даслаў да Мартыневіча нейкага мужычка з наказам з’явіцца дзесяцкаму да старасты. «Начальства! Не дай бог мужыку панства, а свінні рог... Каб на цябе халера якая, лёгка мне валачыцца сюды-туды...»

Каля самага засценка Мартыневіч супакоіўся і пачаў ужо шаптаць «Верую», як раптам да яго розуму дайшло пытанне: а чаго ўраднік выклікае Сымона? Хм! Тут ёсць над чым падумаць. Тут, не іначай, ці крадзеж, ці яшчэ якая-небудзь скула. Ураднік калі выклікае, то не дарэмна. А чаму не крадзеж! Сымон жа на сваёй Пярэстай вечна ў падводах. Арлоўскаму возіць то гарэлку, то ліха, то халеру, можа і пракраўся. Мартыневіч быў упэўнены, што Сымон пракраўся, па сабе ведаў: каб быў на Сымонавым месцы, то ў першы ж дзень пракраўся б.

Каля свае хаты Мартыневіч сустрэў Лявона Нарбутовіча. Той, мабыць, такі і чакаў яго.

— Дзе ты валочышся, сугней? — запытаў злосна, як і заўсёды.

— У Чыжэвічах быў. Вунь стараста паперку даў. Сымона Ашакевіча ўраднік у воласць выклікае.

— Што? — Лявон ледзь не падскочыў. Ён адразу забыўся, нашто яму быў патрэбен Нічыпар.— Кажаш, ураднік? А чаго?

— Адкуль я ведаю! Паперку даў і кажа: скажы, каб не спазняўся.

— Пакажы мне тую паперку.

Нічыпар даў яму павестку. Лявон доўга круціў яе каля носа, падносіў да самых вачэй, але так і не вычытаў, чаго гэта ўраднік выклікае Сымона Ашакевіча.

— На... Нічога тут не напісана... Аддай Сымону.

Нічыпар спачатку зайшоў дадому і сеў снедаць.

Калі Кацярына падала на стол бульбу і гуркі, то Нічыпар успомніў той смачны мясны дух, які ішоў са стараставай печы, і еў бульбу з гурком і хлебам так заўзята, што аж за вушамі трашчала.

Лявон тым часам памчаўся дамоў, паведаміў Міхаліне, што Сымона Ашакевіча выклікае ўраднік, а адтуль махнуў аж у кузню да Мікалая Халусты, з якім у яго было нейкае невялікае сяброўства.

Міхаліна таксама не спала ў шапку. Такім чынам, пакуль Мартыневіч занёс паперку Ашакевічу, увесь засценак ужо ведаў, што Сымона выклікае ўраднік. Малінаўцы ламалі галовы: чаго? Што натварыў Сымон Ашакевіч? Значыць жа, нешта злачыннае зрабіў!

Толькі адзін Сымон не ламаў над гэтым галавы. Ён ведаў, чаго яго заве ўраднік. Ведаў таксама і тое, што к гэтай справе прыклаў руку Хаім Ножык. Ён прыбягаў да яго ў тую памятную раніцу, ён, вядома, і ўрадніку заявіў, што ехаў са Слуцка амаль услед за Ашакевічам... Усё гэта зусім прыгняло Сымона. А тут яшчэ жонка. Яна амаль страціла розум і не знаходзіла сабе месца.

— Сымон... Скажы мне, што ты нарабіў?

У Сымона сэрца аблівалася крывёю.

— Нічога я не нарабіў, Аўдоля.

— Чаго ж ён цябе выклікае? Няўжо ты, Сымон... Можа, ты нешта ўкраў у Арлоўскага?

— Пабойся ты бога!

— Але ж ты ведаеш, чаго ён цябе заве?

— Я не ведаю, Аўдоля, я толькі дагадваюся... Помніш раніцу, калі да нас прыходзіў Хаім?

— Помню.

— Ну, дык таго мяне ўраднік і выклікае... Тады Хаіма абрабавалі, а ён ехаў услед за мной.

— А ты не бачыў тых людзей, Сымон?

— Не, Аўдоля... Не бачыў...

— А што ты скажаш урадніку?

— Так і скажу, што не бачыў.

— Божа мой, божа,— прашаптала Аўдоля.— За што ты нас караеш!..

«Навала...— думаў Сымон.— Гэтая праклятая сустрэча можа вылезці бокам». Ён пачаў апранацца.

— Куды ты, Сымон?

Сымон адказаў не адразу.

— Трэба з некім параіцца, Аўдоля... Трэба параіцца...

— З кім ты параішся! Каму ты пра гэта раскажаш? Апраўдвацца пойдзеш у тым, у чым не вінаваты! Усё роўна вінаватым зробяць, радавацца будуць!..— Аўдоля хапілася за Сымонаву світку.— Не пушчу! Не пушчу, Сымон, як ты сабе хочаш!..

— Да Яна Сташэвіча схаджу я, Аўдоля... Сэрца маё шчыміць.

— Да Яна... Але ж там жонка яго, Тамаш, меншы...

— Я не буду пры іх. Я адзін на адзін Яну скажу.

— Глядзі ж, Сымон...

Сымон пайшоў проста да Сташэвіча, толькі не да Яна, а да Андрэя. Па нейкай прычыне яго цягнула іменна да Андрэя, а не да Яна. Андрэй ненавідзеў Халусту, ненавідзеў Хаіма, а Сымон быў упэўнены, што там, дзе ўваткнуўся Хаім, ёсць і Халустава рука, а дзе ўваткнуўся Халуста, там можна схапіць за бараду і Хаіма.

Андрэй з Іванам малацілі ў гумне, калі прыйшоў Сымон. Андрэй адразу кінуў работу і сеў на куль.

— Садзіся, Сымон, закурым. І ты, Іван, адпачні,— загадаў ён хлопцу.

Селі на кулях.

Іван выйшаў на прыгуменне.

— Я да цябе параіцца прыйшоў, Андрэй,— сказаў Сымон.— Папаўся я ў такое балота, што не ведаю, як вылезці... Толькі нам трэба пагаварыць адзін на адзін.

Андрэй выйшаў на прыгуменне і адаслаў Івана ў хату. Сымон расказаў пра сваю прыгоду ў Гнілой Дуброве, як разлічваўся з Арлоўскім і як да яго раніцай прыходзіў Хаім Ножык.

— І от на заўтра мяне выклікае ўраднік. Вядома, што па гэтай самай справе. Што мне яму гаварыць, Андрэй?

— Што гаварыў Хаіму, тое гавары і ўрадніку, ды не вельмі палохайся.

— Хіба гэта добра, калі пачынаюць цябе валачыць! Яны з мяне душу выматаюць.

— Цвёрда стой на адным: нікога не бачыў, нічога не ведаю. Справа ў тым, што, магчыма, Хаім пазнаў Шымкевічаў і хоча, каб ты пацвердзіў. Ну, а калі ты сказаў яму, што нікога не сустрэў, то тое ж самае гавары і ўрадніку.

— Я гэтаксама думаў...

— А ты нікому не прызнаваўся, што сустракаў Шымкевічаў?

— Нікому, Андрэй, толькі табе.

— І жонцы не гаварыў?

— Не гаварыў.

— Добра. І трымайся ў урадніка смела, не калаціся, проста глядзі яму ў вочы.

Сымон супакоіўся. Яны пагаварылі яшчэ пра старога Шымкевіча і пра яго сыноў, што на дарогі выходзяць, пра Халусту і Хаіма Ножыка, якія крадуць і грабяць, не выходзячы на вялікія дарогі, і Сымон пайшоў дадому.

Андрэй узяўся за малацьбу. Скора прыйшоў Іван, якому не сядзелася ў хаце, бо там была Алена. Малацілі да змроку. Тады Андрэй пачаў перабіраць салому на куль, а Іван панёс коням канюшыну. Пакуль ён накарміў скаціну,. Андрэй кончыў работу ў гумне. Ён пачаў рыхтаваць трасянку коням на ноч. На дварэ к гэтаму часу зусім сцямнела. Андрэй склаў трасянку ў рэзгіны, заціснуў яе, а з галавы не выходзілі думкі пра Сымона і пра Шымкевічавых сыноў. Васіль быў старэй за яго гады на два, а малодшы, Юрка,— аднагодак. Калісьці сябравалі. І не верылася яму, што Васіль, такі спакойны, працавіты хлопец, будзе спыняць на дарозе людзей, няхай сабе такіх, як Хаім Ножык. Мабыць жа, ёсць на гэта прычына, мабыць, ліхі лёс давёў хлопцаў да такога жыцця.

Андрэй хацеў ужо ўскінуць рэзгіны на плячо, як два чалавекі ўвайшлі ў гумно. Ён падумаў, што гэта яму здалося, бо людзі гэтыя ўвайшлі так ціха, нібы то былі не людзі, а здані, нейкія прывіды. Усё гэта адбылося так нечакана, што Андрэй на нейкае імгненне аслупянеў.

— Не падымай крык, Андрэй,— сказаў адзін з іх хрыпатым прастуджаным голасам.— Ты мо не ведаеш, што мы хаваемся...

Андрэю здалося, што гэты голас яму знаёмы, і хоць ён дасюль увесь час думаў пра Шымкевічавых сыноў, але і цяпер бы не сказаў з упэўненасцю, што чуе голас Васіля Шымкевіча.

— Я вас не ведаю, хлопцы.

Васіль ціха засмяяўся.

— Няўжо ж ты такі сапраўды не пазнаў мяне, Андрэй? — сказаў ён і падышоў бліжэй.— Не пазнаў Васіля Шымкевіча?

Андрэй маўчаў. Усё гэта здавалася яму неверагодным. Удзень Сымон Ашакевіч расказваў яму пра сустрэчу з Шымкевічамі ў Гнілой Дуброве; як пайшоў Сымон, ён увесь час думаў пра іх — і вось яны прыйшлі, нібы іх нехта выклікаў, бо калі першы — Васіль, то другі, той, што прытуліўся плячыма да сцірты, не хто іншы, як Юрка.

— Цяпер я пазнаў вас абодвух, Васіль. Але не думай, што я вельмі рады вашаму прыходу.

— Ведаю, браце... Ніхто нам не рады... А некаторыя былі б рады ўбачыць нас на вяроўцы. Аднак жа ты не пабяжыш ззываць людзей. А можа пабяжыш?

— Ззываць людзей? Не вельмі ты разумны, Васіль, калі так думаеш. Людзей ззываць я не буду. Скажы мне, што вам трэба?

— Ідзі сюды, Юрка,— паклікаў Васіль брата.

Той падышоў, і хоць Андрэй не бачыў яго твару, але пазнаў, што Юрка хворы.

— Мы прыйшлі да цябе, Андрэй, бо няма куды нам больш зайсці. А з табою мы сябравалі... Ды ўсё роўна не зайшлі б, каб не пільная патрэба... Добра, што мы засталі цябе ў гумне.

— Якая ў вас патрэба, хлопцы?

З гэтымі словамі Андрэй зірнуў у дзверы, падышоў да іх і агледзеў прыгуменне. «Хоць бы Іван не прыйшоў!» — падумаў ён.

— Мы хочам пераначаваць у тваім гумне.

— Што ж, начуйце.

— Ты не вельмі ахвотна нас пускаеш.

— Не вельмі ахвотна, але пускаю... Я рад бы прыняць вас у хаце з чаркай гарэлкі, але ж вы самі не захочаце...

— Нас гоняць, як сабак... Нам нідзе нельга спыняцца надоўга, нельга паказвацца людзям...

— У сене спаць будзе цёпла, а адзежыны я вам прынесці не змагу. Запытаюць, куды нясу.

— Нам не трэба адзежына, Андрэй. Каб ты разжыўся на кавалак белага палатна, яно неабходна Юрку... І каб якога несалёнага тлушчу... У Юркі з рукой дрэнна...

Андрэй падумаў.

— А калі ёду?

— О, каб у цябе быў ёд!

— Ёду і палатна прынясу. А цяпер лажыцеся ў сена, бо я вас тут замкну на некаторы час.

Ён ускінуў на плечы рэзгіны і выйшаў з гумна, зачыніў вароты і замкнуў.

На дварэ бралася на марозік. У полі захадзіўся сівярок. На небе высыпаліся зоркі, і здавалася, што ад гэтага стала яшчэ халадней. «Начаваць у гумне без вопраткі ў такую ноч...— думаў Андрэй.— Нашто яны прыйшлі, і іменна да мяне... А што мне было рабіць? Не пусціць, выгнаць вон?.. Людзей сазваць ды аддаць іх у рукі Хаіму Ножыку і Яўхіму Халусту!.. Не! Так не будзе... А Юрка паранены... Чым я магу памагчы ім...»

Ён палажыў вязку з трасянкай каля конскага хлява, а сам, не заходзячы ў хату, пайшоў да Гарасіма Жукоўскага. Той сядзеў за сталом і чытаў. Андрэй быў першы раз у хаце ў Гарасіма, але разглядацца яму не было калі.

— Вам, мабыць, нешта трэба, пане Сташэвіч? — запытаў Гарасім і закрыў кніжку.

— Так, пане Жукоўскі... Мне трэба ёд.

— А што ў вас такое, пакажыце мне. Я ж трохі ўмею, калі што невялікае... Нажом парэзалі ці сякерай?

— Не я... хлопец мой руку парэзаў. Глупства там... Калі маеце ёд, дайце мне з сабою. Я заплачу, бо ёд часта бывае патрэбен...

— О, гэта вы праўду сказалі. Я вам цэлую бутэлечку дам.

Увесь той вечар Андрэй быў сам не свой. Процьма думак круцілася ў галаве, і ён адчуваў сябе як у сне.

Пасля вячэры ён запаліў ліхтар.

— Куды ты, Андрэй? — запытала ў яго маці.

— У камору. Кавалак скуры там быў. Боты трэба шаўцу занесці, няхай падладзіць, а то перады рвуцца.

У каморы ён адчыніў кубел, выняў кавалак сала, тады зняў з паліцы булку хлеба і ўсё палажыў у мяшок. Тады са скрыні выняў матчына палатно, адрэзаў кавалак аршыны тры і яго сунуў у мяшок.

У хаце Андрэй патушыў ліхтар, сказаў, што скуры не знайшоў, недзе завалялася. У сенях падабраў мех і памалу пайшоў да гумна. Хоць гаспадар і мае права ў любы час зайсці ў свой будынак, але Андрэю здавалася, што за ім сёння сочыць увесь свет...

Васіль яго чакаў.

— Тут вячэра і палатно,— сказаў Андрэй, вымаючы з мяшка хлеб і сала.— Палажы, браце, у сваю торбу... А вось табе і ёд. Заўтра прыйду малаціць рана, тады разбуджу.

— У цябе работнік ёсць.

— Я прыйду адзін.

Усю тую ноч Андрэй нават павек не звёў.

РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ПЕРШЫ

Урадніку Антону Беразоўскаму было дваццаць сем гадоў. Высокі і шыракаплечы, ён быў складзены, як асілак. Гадаваў чорныя вусікі, і вочы ў яго былі чорныя, праніклівыя. Ён быў прыгожы і ведаў гэта, быў не вельмі дурны і таксама ведаў гэта. Таму ён любіў сваю асобу і сачыў за сабой надзвычайна. Апранаўся заўсёды бездакорна: ці ў форменны гарнітур — пры выкананні службовых абавязкаў, ці ў цывільны — у прыватных выпадках.

Паходзіў Беразоўскі з Бабруйшчыны. Бацька яго — багаты шляхціц-хутаранец — жыў недзе пад Глускам. Антон быў яго малодшы сын. Не вельмі здатны да ву- чэння, ён сяк-так дацягнуў да сёмага класа гімназіі і падаўся на службу. Паліцэйская кар’ера яго захапляла. Тады яшчэ бязвусы юнак, ён думаў, што вельмі хутка пойдзе ўперад па службовай лесвіцы, але падымацца ўгору аказалася не так лёгка. Хіба можна ў поўнай меры праявіць свае здольнасці ў такім глухім месцы, як Старочынская воласць, дзе, акрамя дробнага крадзяжу, і злачынстваў іншых не было. Беразоўскі ж быў перакананы, што месца ўрадніка для яго вельмі нізкае і малое. Ва ўсякім выпадку, ён адчуваў, што пасада прыстава не была б для яго вельмі высокая.

Спачатку Беразоўскі вельмі актыўна ўзяўся за справу, але час ішоў, і малады ўраднік пакрысе астываў. Менш думаў пра пасаду станавога прыстава або спраўніка: абодва гэтыя месцы былі для яго гэтак жа далёка, як і ў той час, калі ён упершыню надзеў форму ўрадніка. Ён цяпер быў больш за ўсё заняты заляцаннямі да багатых шляхцянак і з ахвотай пайшоў бы ў прымы на добры хутар. Пошукамі такога хутара і займаўся Беразоўскі ў апошні час, але сакрэтнае прадпісанне са Слуцкага паліцэйскага ўпраўлення прымусіла яго насцярожыцца. У прадпісанні гаварылася аб сацыялістах-дэмакратах, аб хваляванні сялян і парабкаў у радзе месц імперыі і прапанавалася сачыць за настроем насельніцтва. Прачытаўшы такое прадпісанне, Беразоўскі хмыкнуў. Сацыялісты ў Старочынскай воласці! Глупства. Ва ўсёй воласці не знойдзеш чалавека, які ведае, што такое сацыяліст, дэмакрат. Але скора ён перамяніў сваю думку. Нядаўна да яго з’явіўся Яўхім Халуста з Малінаўкі і паведаміў, што падазрае свайго парабка Якава Шэмета: «Ліха матары яго! Ён сацыяліст, гаспадзін ураднік!» Халуста падмацаваў свае словы тым, што Якаў Шэмет не п’е гарэлкі, не бегае за дзеўкамі, а гэта не ўласціва парабкам. Не ходзіць у царкву, затое штонядзелі валочыцца ў Чыжэвічы. «А там жа ўся басата, гаспадзін ураднік!» Прытым Шэмет працаваў у горадзе тры гады, а вядома ж — адтуль, з горада, і ідзе ўсялякая зараза.

Беразоўскі думаў, што паведамленне Халусты беспадстаўнае, аднак не забыў яго. Хто ведае, як павернецца справа, а кар’еру пабудаваць можна толькі на палітычнай аснове. І Беразоўскі вырашыў мець Якава Шэмета на ўвазе, прасачыць за яго дзейнасцю.

Некалькі дзён назад з’явіўся да ўрадніка Хаім Ножык з Чыжэвіч. Яго абрабавалі ў Гнілой Дуброве, калі ён ехаў са Слуцка. Уперадзе яго праехаў Сымон Ашакевіч з Малінаўкі. Гэты Ашакевіч прадаў у Агародніках чатыры бутэлькі гарэлкі. Арлоўскі сцвярджае, што Ашакевіч і сам быў п’яны.

Паведамленне Халусты і абрабаванне Хаіма Ножыка не мелі між сабой нічога агульнага, але Беразоўскі нейкім дадатковым пачуццём зразумеў, што ва ўсім гэтым нешта хаваецца і не звярнуць на яго ўвагі нельга. Перш за ўсё ён падрабязна дапытаў Халусту і запісаў яго паказанні. Хаіма Ножыка ён мог адправіць у Слуцак, бо Гнілая Дуброва знаходзілася на тэрыторыі Слуцкай воласці, аднак ён дапытаў і Ножыка і Арлоўскага. Шэмета вырашыў не турбаваць, не было важкіх прычын, а Ашакевіча выклікаў на допыт.

Сымон прыехаў у Старочын рана. Гандляры толькі паадчынялі свае крамы. Ён спыніўся ў знаёмай яўрэйкі Ханы, распрог сваю Пярэстую, прывязаў яе да воза і пайшоў да ўрадніка.

Беразоўскі сядзеў за сталом, рабіў выгляд, што чытае важныя паперы, што яму вельмі некалі, што ён страшна заняты, аднак не забыў, не падымаючы галавы, высакародным жэстам паказаць рукой цераз стол на крэсла, прапануючы гэтым Сымону сесці.

Прайшло некалькі хвілін. Тады Беразоўскі падняў галаву, прыветна ўсміхнуўся і запытаў:

— Што вас прывяло да мяне, пане Ашакевіч?

Хітры шэльма, ён ведаў, як лапцюжная шляхта ганарыцца сваім шляхецтвам, бо сам на Глушчыне вырас сярод такіх самых дваран. Звярніся да такога, як да пана, і ён увесь перад табой раскрыецца.

— Я атрымаў павестку, гаспадзін ураднік,— адказаў Сымон.

— А-а! — Беразоўскі ўсміхнуўся і ляпнуў далоняй сябе па лбе.— Помню, помню!.. Вы, здаецца, нядаўна былі ў Слуцку. Так, так...— ён зірнуў у свае паперы і назваў дзень.

— Так, гаспадзін ураднік. Я ездзіў па тавар Арлоўскаму.

— Вы ехалі са Слуцка адзін?

— Адзін.

— І на дарозе нікога не сустрэлі?

— Нікога.

— Так, так... Значыць, вы на дарозе нікога не сустрэлі, ні з кім не гутарылі?

— Так. Нікога не сустрэў, ні з кім не гутарыў.

— Дазвольце, пане Ашакевіч. А каму вы прадалі чатыры бутэлькі гарэлкі?

— Я прадаў іх у Агародніках. Людзей тых я не ведаю.

— Вось бачыце! А кажаце, што нікога не сустрэлі ў дарозе.

— Гэта было не ў дарозе, а ў сяле.

— Хоць і ў сяле, але ўсё роўна ў дарозе, бо вы ехалі дамоў.

— Так. Але гэта было не ў чыстым полі ў дарозе, а ў сяле, гаспадзін ураднік.

— Правільна. Я вас разумею. Вы хочаце сказаць, што ў Гнілой Дуброве вы нікога не сустрэлі?

Беразоўскі зірнуў на Ашакевіча з лёгкай усмешкай: прызнавайся, маўляў, дурань, я ўсё роўна ўсё ведаю. Але збіць Сымона яму не ўдалося.

— Я, гаспадзін ураднік, нікога не сустракаў ні ў Гнілой Дуброве і ні дзе ў іншым месцы. Я ехаў дамоў уночы.

— А вы не пазналі б тых людзей, якім прадалі гарэлку?

— Наўрад. Мне не было калі іх разглядаць. Ды я такі, прызнацца, трохі спалохаўся. Яны былі п’яныя і маглі гарэлку дарам узяць.

— А колькі іх было, пане Ашакевіч?

— Чацвёра.

— Вы сказалі няпраўду, пане Ашакевіч.— Ураднік зірнуў на Сымона, як бацька на дзіця, якое правінавацілася, з дакорам, але без думкі пакараць.— Іх было толькі двое.— Беразоўскі схіліў галаву, нібы яму было сорамна за Сымонаву хлусню.— Так, пане Ашакевіч?

Беспрычынны жах запаліў сэрца Сымона, але ён адказаў цвёрда:

— Не, гаспадзін ураднік. Іх было не двое, а чацвёра. Калі вы лепш ведаеце, то нашто пытацца? Можа вы там былі?

— Ого, пане Ашакевіч, вы залішне смелы. А я от вазьму ды пакажу вам тых, двух чалавек. А-а? Яны злоўлены і сядзяць пад замком.

Млявасць пакацілася па Сымонавым целе. «Няўжо іх злавілі? — з жахам падумаў ён.— Тады я прапаў».

— Што ж, пакажыце.

— Не цяпер, не цяпер, пане Ашакевіч. Але я бачу, што вы спалохаліся.

— Не, гаспадзін ураднік, я не спалохаўся, бо не зрабіў ніякага злачынства.— Злосць раптам апанавала Сымона: «Смаркач, сядзіць, як аблізаны каровай...

Фігу ты злавіў, а не Шымкевічавых хлопцаў!» — Я, гаспадзін ураднік, дваранін! А дваранін не хлусіць, не крадзе, бо тады ён не быў бы дваранінам.

— Таму я з вамі і гавару не так, як гаварыў бы, скажам, з нейкім там Шэметам. Аднак вы да Арлоўскага прыехалі выпіўшы. Мабыць, тыя, што куплялі ў вас гарэлку, выпілі яе разам з вамі.

— Не, гаспадзін ураднік. У дарозе я не п'ю. Гэта Арлоўскі сказаў вам, што я быў п’яны, бо ён на мяне злосны. Я патрабаваў у яго разлічыцца. Ён мне быў вінаваты за чатыры паездкі, а я чалавек бедны, мне патрэбны грошы. Нямала чакаў я яму і раней і цяпер. У мяне хворае дзіця, грошы патрэбны на лячэнне.

— Вы маеце поўнае права патрабаваць свае грошы. Але ад вас пахла гарэлкай.

— Эх, гаспадзін ураднік! А сёння ад мяне не пахне гарэлкай? Каб вы вазілі гарэлку, і ад вас бы пахла. А зайдзіце да Арлоўскага ў сенечкі, дзе ў яго гарэлка стаіць. Там такі смурод, што нос верне, бо ён не толькі казённую прадае, а і рамязоўку, от яна яму і пахла...

— Ха-ха-ха! — зарагатаў ураднік.— У яго сенечках так пахне, што і не п’ючы можна ап’янець. Ха-хаха! А што да рамязоўкі, то вы дарэмна. Гэта праверана. Вы галаслоўна сцвярджаеце.

— Я нічога не сцвярджаю, гаспадзін ураднік. Якая справа Арлоўскаму да таго, выпіў я ці не? Калі я і выпіў, то не з яго рук і не за яго грошы. І якая каму справа, што я прадаў у дарозе чатыры бутэлькі гарэлкі? Я за іх аддаў грошы. Ды, нарэшце, я мог забраць іх сабе. Я гарэлку важу, цягаю на сабе...

— От бачыце, мы з вамі адной думкі. Якая каму справа, што вы прадалі ў Гнілой Дуброве чатыры бутэлькі гарэлкі двум чалавекам. Яны хацелі купіць, а вы ім прадалі. Дык нашто ж гэта адмаўляць, пане Ашакевіч?

— У Гнілой Дуброве? Гэта, значыць, Хаім Ножык вам данёс.

— Зусім не. Чаму ў вас з’явілася такое падазрэнне?

— Бо Хаім Ножык прыбягаў да мяне, як толькі я прыехаў ад Арлоўскага.

— Ах! Ён да вас прыбягаў!

— Так, гаспадзін ураднік.

Беразоўскі крэкнуў і пачырванеў. «Пракляты жыд»,— падумаў ён.

Допыт на некаторы час перарваўся. Беразоўскі пачаў гартаць паперы, нібы забыўшыся пра Ашакевіча. Сымон тым часам думаў, што ён ледзь не ўляпаўся. Каб ураднік, паабяцаўшы яму паказаць тых людзей, якім ён прадаў гарэлку, ступіў да дзвярэй, Сымон паверыў бы, што Шымкевічы злоўлены, і, мабыць, прызнаўся б. Але ўраднік зрабіў удалы ход і не падмацаваў яго.

— Так, пане Ашакевіч... Вы не хочаце гаварыць праўды. А па сутнасці, чаму нам не пагаварыць адкрыта? Мы абодва дваране, суседзі па паветах. Што нам за бяда, калі нейкага злодзея-жыда абрабавалі такія ж самыя злодзеі...

«Значыць, Хаіма такі абрабавалі»,— падумаў Сымон.

— А я буду гаварыць з вамі адкрыта,— гаварыў Беразоўскі.— Хаіма Ножыка спынілі ў Гнілой Дуброве два чалавекі. Гэта здарылася не больш чым праз гадзіну пасля таго, як Гнілую Дуброву праехалі вы. Ён не пазнаў тых людзей, але па некаторых прыметах мяркуе, што яго абрабавалі сыны Тодара Шымкевіча.

От мне і важна знаць, ці бачылі вы іх, ці пазналі, нарэшце?

— Я нікога не сустракаў у Гнілой Дуброве, гаспадзін ураднік.

— Упарты вы чалавек. Каго вы, уласна, хаваеце? Разбойнікаў з-пад моста. За сынамі Шымкевіча, Васілём і Юрыем, павятовая паліцыя сочыць. Яны абрабавалі не аднаго Хаіма Ножыка і не толькі ў Гнілой Дуброве.

— Я гэтага не ведаю.

— А я ведаю. Значыць, вы сцвярджаеце, што нікога не сустракалі ў Гнілой Дуброве?

— Нікога, гаспадзін ураднік.

— Тады, калі ласка, падпішыце вось гэта.

— А што гэта такое?

— Тут запісана ваша паказанне. Я магу прачытаць.

— Калі ласка, прачытайце.

Беразоўскі зморшчыўся і пачаў чытаць пратакол.

— ...Ну, усё так запісана?

— Так, гаспадзін ураднік.

— Падпішыцеся.

Сымон падпісаўся.

Калі Сымон выйшаў ад урадніка, было пасля паўдня. Ён пайшоў да Ханы, запрог сваю Пярэстую і паехаў дамоў. Думка пра Беразоўскага не пакідала яго. Ды, уласна, не пра яго ён думаў. Яго хвалявала пытанне — закончыцца сённяшнім допытам уся справа ці гэта толькі пачатак? Чорт яго ведае. Ды і якая справа! Не думаў Сымон, калі сустрэўся з Шымкевічамі, што прыйдзецца яму сядзець ва ўрадніка на допыце. Шымкевічы... значыць, за імі паліцыя сочыць. А можа Беразоўскі схлусіў, каб запалохаць Сымона. Вось, маўляў, якія яны, а ты з імі сустракаешся і маўчыш.

Але Беразоўскі не схлусіў. Сымон мо толькі за вярсту яшчэ ад’ехаў ад Старочына, а ўрадніку сам начальнік пошты прынёс пакет за пяццю сургучнымі пячацямі. Каб гэты пакет Беразоўскі атрымаў раней, то інакш павёў бы допыт. З павета старочынскаму ўрадніку паведамлялі, што Васіль і Юрый Шымкевічы павінны знаходзіцца цяпер у межах яго воласці. Яны накіраваліся ў гэты бок, іх прасачылі. У іх нават стралялі. Павятовая паліцыя згубіла іх сляды. Беразоўскаму прапанавалася прыняць усе меры, каб знайсці разбойнікаў.

Прачытаўшы паведамленне, Беразоўскі гатовы быў кусаць локці. Няхай бы гэты пакет прыйшоў раней, або няхай бы ён Ашакевіча выклікаў не на сёння, а на заўтра. Выклікаць узапар другі раз зусім неразумна. Ды нічога цяпер і не даб’ешся ад «пана Ашакевіча». Тым болей, што сам ураднік даў маху. Допыт ён вёў не як прадстаўнік улады, а як добры сусед. Думаў, што так будзе лепш. Зліберальнічаў, дурань... Якія ж меры цяпер прымаць, каб напасці на след разбойнікаў Шымкевічаў? Цяпер ужо Беразоўскі не сумняваўся, што абрабаванне Хаіма Ножыка — работа не прыгарадных мужыкоў, а іменна Шымкевічаў. І ён выклікаў стражніка Макара, каб параіцца з ім.

На дварэ было холадна. Вецер дзьмуў проста ў твар з поўначы, са Слуцкага бору. Адтуль заўсёды дзьмуў халодны вецер. Сымон не падганяў свае кабылы. Спяшацца не было чаго, усё роўна дзень страчаны. Ён выняў тытунь, закурыў і перабраў у памяці ўсё тое, што адбылося з ім у апошні час. От табе і жыццё. Ты думаеш так, а яно зробіцца гэтак. Проста замарачэнне нейкае, а не жыццё. Мала сваёй бяды ў хаце, дык от яшчэ Шымкевічы з Хаімам Ножыкам утачыліся ў яго долю.

Тым часам пачало распагоджвацца. Усё неба яшчэ было заслана хмарамі, але на захадзе пасвятлела. Хутчэй бы лёг снег, а то зямля ўмерзла, дарога цвёрдая, як камень, кабылу трэба падкоўваць, ды і калёсы б’юцца, кожная лёстка дрыжыць. Калі так доўга пастаіць, кузні не мінеш, Халуставаму сыну паклонішся. Эх, каб сняжок, запрог бы кабылу ў сані. Скора трэба сена вазіць, дровы. Не столькі таго сена, але можа нехта наняў бы на Волю ці ў Крушнікі паехаць. Ды мо дзе якую калодку агораў бы на клёпкі ды на дны. Зімой, калі работы вялікай няма, вёдры рабіў бы ды цабры. Трэба ж на свеце жыць.

Амаль паўдарогі так праехаў Сымон, ужо малінаўскія Маргі відны былі здалёк, калі пачуў, што ззаду нехта едзе. Азірнуўся і пазнаў Юрку Хмялеўскага — лесніка з Крушнікаў. Хто з гэтага палявога боку не ведаў Юрку Хмялеўскага!

— Гэй, Сымон! Усё на Пярэстай ездзіш! — гукнуў ззаду Юрка.

— Другой не маю, Юрка!

— Добрая кабыла. Крок шырокі. Мая нашто хадавая кабыла, але тваёй на хвост не наступае. Ідзі да мяне, закурым.

— Не, браце, ты ідзі да мяне. Я такі ж наперадзе, кіраваць трэба, а твая кабыла следам будзе ісці.

— Добра ты кажаш.

Юрка сеў на Сымонаў воз. Сымон зірнуў на яго і ўсміхнуўся.

Зусім не чалавек, а звер. Аброс увесь, толькі вочы блішчаць, і тыя нейкія дзікія. От што Палессе з чалавекам робіць. Пакуль парабкаваў у маёнтку — чалавекам быў, а калі купіў хутар у Крушніках — на звера стаў падобны.

— Куды гэта ты выбраўся, Юрка? Ці не ў Слуцак?

— Не, Сымон. У Малінаўку да пранцаватага Халусты.

— Чаму ж да пранцаватага? Ты ж з ім добра жыў, хутар ён табе памог купіць. Можа ў яблыкі да яго едзеш?

— Няхай яго скулы ядзяць, а не я яго яблыкі буду есці. Ён мне такіх яблыкаў падсунуў, што не толькі ў роце горка, але на душы млосна.

— Што ж гэта за яблыкі такія, Юрка?

— Ай, браце... Пра хутар ты гаворыш. Грошай ён пазычыў, праўда, бо ў мяне не было свае капейкі. Вэксаль я, вядома, падпісаў, куды ж ты дзенешся, усё па закону...

— Я гэта ведаю, Юрка.

— Нічога ты не ведаеш. І ніхто не ведае, колькі мне каштуе гэты пракляты хутар... Я і цяпер сяджу ў Халуставай кішэні, як сядзеў і да гэтай пары.

— Не аддаў Халусту доўгу?

— Братка ты мой! Пяць разоў аддаў, калі не больш. Колькі ён у мяне лесу перацягнуў! Штогод возіць. А колькі шкур узяў лісіных, і казіных, і выдры, і куніцы! А колькі мяса перавалок! Чыстымі грашыма сто рублёў аддаў. Згалеў зусім. На жонцы ды на дзецях транты адны... Прашу вэксаль, дык не, не аддае ды годзе...

— Цяжка табе будзе вырваць з яго зубоў гэты вэксаль,— зазначыў Сымон.

— Хіба я не ведаю... Вясной да мяне прыехаў. Такі добры, такі лагодны, памяркоўны. «Мне, пане Хмялеўскі, шулы трэба. Каб ты мне пару дубкоў даў, то мы з табою і разлічыліся б». Даў я яму два дубкі.

— Бачыў я, Юрка, тыя дубкі пад гумном у Халусты. Чатыры шулы здаравенныя ды калоў на цэлы плот.

— Ну от. Дзіва што! Там не толькі калы, там на зруб у калодзеж можна выбраць. Вечны калодзеж быў бы. Ну, дык што ты думаеш, аддаў ён мне вэксаль? Дулю ён мне паказаў. Мне, кажа, яшчэ трэба чатыры сахі ў гумно...

— І дасі, нідзе не дзенешся.

— А што я магу зрабіць? Сэрца маё крывёю аблілося, ледзь не заплакаў я... Што ж, кажу, пане Халуста, можа вам і скура мая трэба, то здзірайце, кажу, і скуру... Смяецца, гад: «Нашто мне, братачка, твая скура! Хіба я з яе боты пашыю! Ты мне чатыры сахі дасі, тады мы гэты вэксаль шах-мах — і ў печ! Ну, дык от чым усё кончылася: пазаўчора сам Гендарсан з аб’ездчыкам прыязджаў абход мой правяраць. Ну і знайшлі тое месца, дзе дубы стаялі... Так ужо я яго вытараваў, здаецца, ніякі чорт не пазнаў бы, а Гендарсан пазнаў. Разбушаваўся, чортаў немец, рады няма. Прыгразіў з работы прагнаць.

— Та-ак,— працягнуў Сымон.— Невясёлая і твая жытка, Юрка.

— Ворагу свайму такой не жадаю... Як на жары голымі нагамі стаю. Дык от еду да Халусты, папрашу, каб слова закінуў за мяне Гендарсану. Такі ж яны сябры нейкія, ды і дубы ж Халуста забраў... Як думаеш, закіне?

— Не ведаю. Калі сохі дасі ды да сох нешта паабяцаеш, то закіне.

— Паабяцаю... Бабра паабяцаю... От, браце, як прыходзіцца жыць... Да ворага свайго еду, каб пакланіцца яму... Бо жыць трэба. Эх, каб не дзеці, кінуў бы ўсё...

— Нічога не зробіш, Юрка. А я думаў да цябе ў Крушнікі з’ездзіць, можа б на клёпкі якога дрэва разжыўся. А ты такога нагаварыў...

— Прыязджай, Сымон. На клёпкі я табе з свайго надзела дам. Сухая яліна ёсць, ладная. А ты мне цэбрык ды вядро зробіш.

— Добра, прыеду.

Так, размаўляючы, непрыкметна праехалі і Маргоўскі лес. Малінаўка была блізка, і Хмялеўскі перасеў на свой воз.

РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ДРУГІ

Малінаўцы спасвалі канюшыну на яравым палетку. У гэтым годзе вырасла яна, як ніколі: укрыла ржэўнік, закусцілася, нібы сабралася зацвісці ў першы год. Спасваць увосень канюшыну было неабходна. Тады вясной яна лепш бралася ў рост і гусцела.

Засцянковыя коні аджылі. Мінула летняя і асенняя работа, да зімы яшчэ далёка. Нават дохлыя адры, якія за лета вырабіліся так, што ледзьве ногі цягалі, ад’еліся на канюшыне і пачалі падбрыкваць.

Яўхім Халуста не знаходзіў ад злосці месца. Справа ў тым, што яго нівы былі ўдвая шырэй за нівы паўвалочнікаў, не гаворачы ўжо аб тых, хто меў па чвэрці ці, як Сымон Ашакевіч, толькі шостую частку, а паша праз гэтую праклятую цераспалосіцу на ўсім палетку агульная. Выходзіла, што засцянковыя коні дабрэлі на яго шырокіх нівах. А паспрабуй не пусці, калі адзін палетак. Не загародзіш сваіх ніў. Ды каб і загарадзіў, то хіба не паломяць платоў такія арыштанты, як Сташэвіч!

— Ліха ма-а-тары іх! — лаяўся Яўхім.— Выйду з засценка! Прадам гэтую праклятую барысевішчыну! Куплю фальварак, бо гэтыя праклятыя шляхцюкі мяне з вантробамі з’ядуць.

Адпраўляючы Юзіка на начлег, ён кожны раз строга яму наказваў:

— Ты праганяй іх са сваіх ніў! Праганяй! Вазьмі пугу і гані к чорту! Чуеш, сугней?

— Чую, бацька. Хіба я павінен цэлую ноч чужых коней пасвіць? Дык начлежнікі ж маіх коней ганяць будуць. А ваўкаўні ведаеш колькі распладзілася? Поўныя Маргі!

— Ты дурны! Ты сваіх коней пасі на сваёй ніве! Спутай і пасі! А чужых праганяй! Пугаю! Чуеш?

Юзік нічога не адказваў і выязджаў са двара. Халуста хапаў пугу і імчаўся ўслед за ім на канюшынны палетак. Там ён насіўся, як ашалелы, і разганяў коней, а малінаўскія канапасы глядзелі на яго, як на дзіва, і рагаталі.

Асабліва ненавідзеў Халуста Андрэя Сташэвіча і ўсё, што Андрэю належала або мела да яго нейкае дачыненне. Ён не мог забыць, як гэты накольнік з Тамашом звязалі яго, як здзекаваліся. Ды і не толькі за гэта. Па нейкай прычыне Яўхім баяўся Андрэя, таму і ненавідзеў, як самага лютага ворага.

Аднойчы сярод белага дня Халусту ахапіла такое шаленства, што ён пабег на канюшынны палетак, вылучыў з табуна Сташэвічавых коней і пагнаў іх на маргоўскую дарогу. Іван паспрабаваў пярэчыць, дык ён адхвастаў яго пугай.

— Заганю тваіх коней у Маргі!.. Хі-хі-хі! У Маргі! Няхай іх там ваўкі падушаць.

Іван прыбег дадому з пісягом цераз усю шчаку.

— Што гэта з табою? — запытаў Андрэй.

— Халуста... Коней з палетка сагнаў і мяне пугаю адхвастаў...

— За што?

— Не ведаю.

Андрэй усхапіўся з месца.

— Дзе ён?

— Там, на палетку.

— Не ідзі, Андрэй,— узмалілася маці.— Бяды наробіш.

— Я яму нараблю бяды! — крыкнуў Андрэй.— Ён не толькі мяне, а след мой будзе абмінаць за вярсту.

Халуста тым часам ішоў дамоў, памахваючы пугаю. Андрэй сустрэў яго каля самага засценка. Там, крыху ўбаку ад вуліцы, расла высачэзная таполя. Каля яе калісьці малінаўцы пабудавалі невялічкую капліцу з дошак, пасадзілі чатыры рабіны і некалькі кустоў бэзу. Рабіны к гэтаму часу сталі вялікімі дрэвамі, бэз разросся так, што капліца амаль хавалася ў ім. Вось у гэтым месцы Андрэй і сустрэў Халусту. Халуста мог бы раней заўважыць Андрэя і пазбегнуць сустрэчы, але кусты бэзу падвялі. Як толькі прамінуў іх, так і сутыкнуўся з Андрэем нос у нос. Той не сказаў яму ні слова. Перш за ўсё вырваў у яго з рук пугу і пачаў хвастаць па чым папала. Халуста падскокваў, круціўся, войкаў, закрываў далонямі твар і лаяўся. Нарэшце Андрэй здаволіўся.

— Ну як? У суд будзеш падаваць?

Халуста здзічэлымі вачыма глядзеў на яго і маўчаў.

— Калі яшчэ кранеш майго хлопца хоць пальцам — заб'ю. Чуеш? Заб'ю, як сабаку. А калі ў суд падасі, я сведак пастаўлю, што ты майго хлопца біў. А ў цябе сведак няма, сукін ты сын! Хіба гэтую таполю папросіш, каб пацвердзіла. Ды за мяне і парабак твой у судзе слова скажа — помніць, як ты з сынам рэзаўся.

— Ліха матары тваёй! — закрычаў нарэшце Халуста.— Ты ў мяне за гэта ногі будзеш лізаць!

— Твае ногі лізаць? — злым шэптам перапытаў Андрэй.— Яшчэ хочаш? — і падняў пугу.

— Не! Не хачу! — увесь скурчыўшыся, залямантаваў Халуста.

Андрэй зламаў пугаўё, закінуў яго ў кусты, пугу скруціў у жмуток і падаў Халусту.

— На, ды нікому не хваліся, бо яшчэ атрымаеш.

Халуста схапіў пугу, адбег крокаў за дваццаць, склаў дзве дулі і выставіў іх Андрэю.

— На! На! Кусай мяне во за гэта! — ён паляпаў сябе па вядомым месцы.— Кусай! Цю-га-га! А-а-а! Выхвараеш, злодзей, шэльма, накольнік, рыштант, разбойнік! Цю-га-га!

Гэты выпадак каля капліцы ўмацаваў тую бязлітасную варожасць, якая ўжо існавала між Халустам і Андрэем. Яна потым цягнулася доўгія гады. Халуста абыходзіў капліцу, як абыходзіў пасля гэтага Андрэеў двор, бо зноў жа каля капліцы, амаль у тым самым месцы, яго стрэла і другая прыгода, на гэты раз з Сымонам Ашакевічам. Калі Андрэй вярнуўся дадому, маці сустрэла яго з трывогай у вачах.

— Што ты там нарабіў, сынок? Хоць бы нічога благога.

— Нічога благога, мама. Нахвастаў Халусту пугай, і ўсё.— І тут яго вочы сустрэліся з вачыма Алены. Яна глядзела на яго з такой варожасцю і адчужанасцю, што Андрэю стала не па сабе.— Ты чаго на мяне так глядзіш? — запытаў ён сястру.

— Таго...— злосна адказала яна і адвярнулася.

— Халусту шкадуеш?

— Не шкадую... Шкадую, што ты які быў, такі і астаўся... І татава смерць цябе не перайначыла.

— Што? — задыхаючыся ад гневу, запытаў Андрэй.— Што ты сказала?! Ты татаву памяць кранула!

Гадаўка! Ты не павінна кратаць яго памяць! Дык от татавымі словамі табе кажу.

— Дзеці! Хоць таты не чапайце...— пачала прасіць маці.

— Добра, мама, я памаўчу... Але злодзей Халуста не будзе біць маіх работнікаў, ганяць з палетка маю скаціну. Я сам на Івана слова дрэннага не сказаў і не дазволю рознай свалаце падымаць на яго руку.

— Не зліняў твой Іван,— уедліва прамовіла Алена.— Гэтакая цаца — мужычок з Чыжэвіч.

Андрэй пабялеў. Ён быў гатовы кінуцца на сястру і ўжо рвануўся да яе, але маці схапіла за рукі.

— Андрэй, сыночак!.. Апамятайся.

Андрэй адчуў, як цела яго абвяла. Ён сеў, пачаў закурваць, але рукі не слухалі яго.

— Добра, сястра!.. Я табе ўспомню гэта... Успомню!

— Не страш.

Яна сказала гэтыя словы такім самастойным і халодным голасам, нібы Андрэй для яе зусім не існуе.

Андрэй толькі цяпер па-сапраўднаму адчуў, якую праўду гаварыў Ян, што Алену трэба як мага хутчэй аддаваць замуж. Сувязь яе з Юзікам Халустам аказалася мацнейшай, чым ён думаў. Халустава сям’я ёй цяпер даражэйшая, чым свая. Ён не мог сабе гэтага ўявіць, бо не лічыў сястру зусім дурною. Што яна знайшла ў гэтым Громе, што ў ім ёсць, акрамя дзікага голасу? Нават прыгожым назваць нельга. Няўжо ж і сапраўды каханне сляпое!

Вось калі Андрэю патрэбен быў бацька. Аднаго яго слова хапіла б, каб паставіць усё на сваё месца. А сястра — што ж, гэта амаль адрэзаны кавалак. Аляксандра не прыехала на пахаванне бацькі, не з’явілася і на памінкі. У яе, вядома, свая сям’я, ёй можна дараваць. А Алена! Яна жыве яшчэ ў бацькавай хаце, а брат, які замяніў бацьку, на чыёй шыі вісяць усе клопаты, усе турботы, стаў ёй ворагам. Як жа гэта зразумець, як з гэтым пагадзіцца! Нягледзячы на шалёную злосць, якая ахапіла яго, ён не лічыў сястру ворагам. Жадаў ёй дабра. Няўжо яна не разумее гэтага! Страшна...

Андрэй не мог аставацца ў хаце. Яму трэба было з кім-небудзь пагаварыць, параіцца, хоць выказаць усё тое, што ляжала, як цяжкі камень, на душы. І ён пайшоў да Яна Сташэвіча. Той на дварэ майстраваў ворчык і сустрэў Андрэя не вельмі ласкава.

— Значыць, так,— сказаў ён, сеўшы на калодачку.— Ты зноў малайцом, хвалю... Адлупцаваў Халусту.

— Адкуль ты ведаеш?

— Увесь засценак ужо ведае.

Андрэя гэта здзівіла.

— Няўжо сам Халуста пахваліўся?

— Дзеці бачылі.

— Не было там ніякіх дзяцей.

— Былі. Каля капліцы ў хованкі гулялі.

— Дзяцей ён сведкамі не паставіць.

— Вядома, не паставіць. Закону такога няма, ды і бацькі не дазволяць. Але што ты думаеш, скажы ты мне! Хіба не ведаеш, з кім звязаўся? Ён жа табе гэтага ніколі не даруе.

— Сціхні, Ян! Я не баюся Халусты! І дараваць яму таксама не буду! Ведаеш, за што я яму даў?

— Ведаю. За коней. Дурань ты, от хто! Нарваўся б нейкі Нарбутовіч ці Мартыневіч — па судах бы нацягаўся. Не ведаеш яшчэ, што такое суд, і дай бог каб ніколі не ведаў.

— Не за коней я біў яго, гада, а за Івана. Ён Івана пугай адхвастаў, ну, і я яго пугай.

— За Івана? Гэтага я не ведаў. Тады я нічога табе не скажу. А добра ты яму наўскладаў?

— Пачухаецца тыдзень.

— Добра. Тут і суд яму нічога не паможа. Ён Івана, а ты яго, і справа з канцом. А знакі ў Івана ёсць?

— Пісяг праз увесь твар.

— Няхай падае ў суд, сабака. Трасцы яму.

Андрэй быў рады, што Ян змяніў гнеў на міласць, і пачаў расказваць яму пра Алену.

На захадзе сонца Андрэй сам пайшоў да коней. Захацеў пабыць на начлезе, паслухаць, што гавораць людзі пра яго і Халусту. Івану ён загадаў, каб раніцаю пасля снедання падмяніў яго.

На дварэ ўжо стаяла сапраўдная восень. Ночы былі ясныя і халодныя. Андрэй апрануў кажух, узяў з сабою бурку: калі, на выпадак, і прыйдзецца паспаць, то каб было цёпла.

На канюшынным палетку ўжо гарэла вогнішча. Канапасы пяклі бульбу, смажылі на ражнах сала. Па ўсім палетку пасвіліся коні. Але яны ўжо здаволіліся добрай пашай і ляніва грызлі канюшыну. Жарабяты трымаліся каля матак, і калі каторае адставала, матка звала яго доўгім іржаннем. Малінаўскія коні былі прывучаны да маргоўскай небяспекі — ваўкоў.

Тамаш Сташэвіч ужо быў тут. Ён пра нешта гутарыў з Халуставым парабкам Якавам Шэметам.

Калі Андрэй падышоў да гурту, Тамаш падміргнуў яму.

— А дзевак сёння няма,— паведаміў ён.— Абы толькі я на начлезе, дык ні адной дзеўкі няма, а калі бацька, дык іх хоць адбаўляй.

— Так цябе дзеўкі баяцца? — пацікавіўся Якаў.

— Любяць, а не баяцца, браце Якаў.

— Здорава ж яны цябе любяць!

— Як сабака палку.

Андрэй не стаў слухаць Тамашовай балбатні і прысеў каля гурту. Весялосці ў яго сёння не было. І не так сапсаваў настрой Халуста, як Алена.

Як толькі прыйшоў Андрэй, нібы знарок, пачалася гаворка пра яго і Халусту. Малодшыя рагаталі, старэйшыя зрэдку ўстаўлялі словы. Але ніхто не спачуваў

Халусту. Стары Талімон доўга маўчаў і нарэшце выказаў сваю думку:

— Яго трэба было не пугай адлупцаваць, а добрым бічом, гада такога. Коней з палетка ў Маргі гоніць, шэльма. І хлопца набіў. А пры чым хлопец?

Андрэй маўчаў.

— Ты ж хоць пахваліся, Андрэй, як там у вас было! — сказаў Тамаш, штурхануўшы Андрэя.

— Нічога я не ведаю. Я сёння не бачыў Халусты,— сказаў Андрэй і мімаволі зірнуў на Якава Шэмета. Той глядзеў на яго цікаўным і падбадзёрваючым позіркам.

— Як не бачыў! — не супакойваўся Тамаш.— Ты ж, кажуць, пугай яго ссек так, што ўвесь у сіняках і морда падпухла.

— Гэта не я. Можа ён са сваімі сынамі пабіўся. Забыў, як вязалі яго?

Тамаш зразумеў, што Андрэй не прызнаецца па нейкай важнай прычыне, і змоўк. Якаў Шэмет тым часам устаў і пайшоў да коней. Неўзабаве адтуль пачуўся яго голас:

— Гэй, Андрэй Сташэвіч! Ідзі пераймай сваю кабылу!

Андрэй усхапіўся з месца і пабег на голас Шэмета.

— А дзе мая кабыла? — запытаў ён, убачыўшы Якава.

— У табуне твая кабыла, Андрэй. Нікуды яна не пабегла. Я цябе не таму зваў. Садзіся, пагаворым.

Селі на мяжы. Шэмет выняў партабак і пачаў закурваць. Закурыў і Андрэй.

— Асцерагайся Халусты, Андрэй,— сказаў Якаў без ніякай прадмовы.

— Не баюся я яго. У суд не падасць.

— Хіба справа толькі ў судзе? У суд ён не падасць, але знойдзе спосаб адпомсціць табе.

— Што ён мне зробіць?

— Тое, чаго ты ніколі не зробіш. З-за вугла секане, спаліць, пакалечыць або патруціць скаціну. Хіба ты Халусты не ведаеш? Гэта, браце, азіят.

Гэтыя словы дзерпанулі Андрэя за сэрца. Не будучы баязліўцам, ён жахнуўся. У тым, што Халуста ўсё гэта можа зрабіць, ён не сумняваўся, але дасюль такія думкі не прыходзілі яму ў галаву. Цяпер ён адчуў страшную бездапаможнасць. Аднак такое пачуццё скора прайшло.

— Пабачым, хто каго,— сказаў ён.

— Добра, Андрэй, калі ты верыш у сваю сілу, але асцярожнасць ніколі не шкодзіць. Халуста злосны на цябе не толькі за тое, што ты яго сёння пугай налупцаваў, і нават не за тое, што ты са мной і Тамашом вязаў яго. Ён, вядома, і гэтага не забыў, але ёсць яшчэ нешта іншае, чаго я не ведаю. Можа ты лепш ведаеш... Мне здаецца, што ты стаіш на яго дарозе, замінаеш яму.

— Я на яго дарозе не стаю і не замінаю яму. Не ведаю, пра што ты гаворыш. Я проста ненавіджу гэтага злодзея, от і ўсё.

— Тады выбачай... А я падумаў не пра гэта...

Якаў не бачыў, як пасля гэтых слоў бліснулі Андрэевы вочы.

— Я ведаю, пра што ты падумаў... Ты падумаў пра маю сястру і пра Юзіка Грома.

— Так, Андрэй. Але не хачу, каб ты пра мяне дрэнна думаў. Я не пляткар...

— Я таксама не пляткар,— перапыніў яго Андрэй. — І калі на тое пайшло, то і за гэта я ненавіджу праклятае Халустава кодла, якое лезе ка мне ў радню.

РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ТРЭЦІ

Гендарсан гойсаў на сваёй кабыле па вёсках, шукаў работніц капаць бульбу. Ні ў адным годзе не было так цяжка Гендарсану, як у гэтым. Бульбы ў маёнтку было пасаджана шмат, гэтага вымагала справа, бо хоць бровар у асноўным працаваў не на сваёй бульбе, але ж трэба было мець запас, пакуль не пачнуць прадаваць сяляне.

У пачатку работы Гендарсан абыходзіўся толькі парабчанкамі ды жонкамі сямейных парабкаў, якім трэба было зарабіць капейку на аршын крамніны ці хустку. Ён не вельмі спяшыў, пакуль у вёсках сяляне не выберуць сваю бульбу, бо спадзяваўся, што тады работніц у яго хопіць: усе жанчыны з вёсак хлынуць на заработкі ў маёнтак. І памыліўся. Калі аб’явіў леташнюю цану — грыўню за дзень, з ім ніхто не захацеў гаварыць. Упарты немец лічыў гэта хамскімі штучкамі. Прыблізна так было кожны год. Спачатку задзяруць хамаўкі насы, потым прыйдуць на работу, нідзе не дзенуцца. Але ён не ўлічыў, што гэты год быў не такі. Весткі пра забастоўкі ў гарадах, пра сялянскія хваляванні ў многіх губернях дайшлі да вёскі і ў маёнтак. Шэмет, Вярбіцкі і Квітун рабілі сваю справу. Памагаў ім і Марцін Крываблоцкі, хоць пра гэта і не здагадваўся.

Акрамя Чыжэвіч, Гендарсан кіраваў і фальваркам Бярозаўкай. Там таксама шмат было пасаджана бульбы. Гендарсан меркаваў як мага скарэй выбраць бульбу ў маёнтку, прытым пераважна сезоннымі работніцамі, а тады ўсю рабочую сілу перакінуць у Бярозаўку. Аднак з яго меркаванняў нічога не выйшла. За дзесяць капеек у дзень ніхто з жанчын не згаджаўся рабіць. А Гендарсан не мог больш чакаць. Яго спалохалі дажджы, пасля якіх маглі пачацца замаразкі. Бульба ж ішла не толькі ў бровар, ёю кармілі цэлую абору свіней, ішла яна і ў парабкоўскую кухню.

Аднак Гендарсанава галава варыла добра. Ён аб'ехаў навакольныя вёскі і аб’явіў, што будзе плаціць па залатоўцы на дзень. Пятнаццаць капеек не дзесяць: назаўтра ў маёнтак хлынулі работніцы. Гендарсан вымушаны быў паставіць усіх коней і аратых на разворванне бульбы.

Цяпер аканом не ведаў спакою. Ён па некалькі разоў у дзень аб’язджаў бульбяныя палі. Унурыўшыся, хадзіў па раллі і наском бота або ручкай бізуна корпаў зямлю. Барані бог, яму ўдавалася знайсці бульбіну, ды яшчэ вялікую! Ён роў на ўсё поле і лаяўся на чым свет стаіць:

— Я вам платшу грошш! Ві павінны выбірайт не так! — ён паказваў нагой на бульбіну.— Не так! За што я платшу вам грошш?

«Толькі што грош,— думалі работніцы.— Удавіўся б ты той бульбінай і тым грошам».

Праклятая бульба! Ужо хто, а парабчанкі ведалі, як капаць яе на панскім полі. Гэта не на сваёй ніве, што можна разагнуцца і адпачыць, сагрэць рукі. Выбіраць бульбу Гендарсан ганяў і тых работніц, што даглядалі скаціну. Ім трэба было раней уставаць і пазней лажыцца. На полудзень яны хадзілі ў маёнтак. Не самім, вядома, палуднаваць, а карміць скаціну.

Нялёгка ад цямна да цямна прахадзіць па полі сагнуўшыся. У вачах лятаюць жоўтыя кругі ды плямы, цяжкія кашы адрываюць рукі. Але ж трэба зарабіць той панскі грош, каб купіць кавалак мыла ці аршын паркалю. Хто мог перабіцца, не вельмі квапіўся на панскія заработкі. Ішлі тыя, каго гнаў лёс, каму гэты грош быў неабходны, як кавалак хлеба.

Адной з першых прыйшла на работу ў маёнтак Агапа Аўсянік, Іванава маці. Штогод хадзіла яна на работу ў маёнтак. Не толькі капаць бульбу, але і сена грэбці, на жніва. Нявестка яе — жонка старэйшага сына Спірыдона — коса паглядала на старую свякроўку, і калі не лічыла дармаедкай, то толькі таму, што тая мела свой заробак і да капейкі аддавала яго сыну. Адным словам, яна яшчэ ў хаце не толькі ела свой хлеб, але і памагала сыну гадаваць дзяцей.

Пракопава Надзя таксама ўзгарэлася ісці на работу ў маёнтак. Не заробкі яе заманьвалі — была іншая прычына, якая цягнула ў маёнтак. А бацька не пускаў:

— На чорта табе ісці туды! Ёсць яшчэ кавалак хлеба на стале, і адзежа не горшая, як у другіх. Гэтакія там грошы! Пятнаццаць капеек у дзень.

Бацька можа і не пусціў бы, але дзядзька Марцін зірнуў на пляменніцу і зразумеў, што ёй трэба ў маёнтку.

— Няхай сходзіць. Няхай паглядзіць, як там жывуць людзі, якая там работа. Паглядзіць, паразумнее, можа і парабкаў за людзей пачне лічыць.

— Ты заўсёды патураеш ёй,— нездаволена сказаў Пракоп.— Быццам я, бацька, дабра ёй не жадаю.

— Татачка! Другія ж дзяўчаты ходзяць.

— Ідзі і не дуры мне больш галавы. Роўныя вы з дзядзькам.

Пяты дзень выбірала Надзя бульбу. Усё спадзявалася ўбачыць Паўла. Гэтакі гняўко, больш месяца і вачэй не паказаў. Як пасварыліся, дык і не прыйшоў ні разу. Надзя спачатку думала, што гэта можа і добра. Няхай лепш не прыходзіць. Можа ім трэба забыць адно аднаго. Тата і мама яго не любяць і ўсё роўна замуж не аддадуць. Толькі дзядзька Марцін вельмі ўпадабаў. Абы прыйшоў Паўлік, дык рассядуцца ўдвух ды як пачнуць гаворку, то пра ўсё забудуць. Няшчасны! Яму газета мілей за ўсё. Уваткнецца ў яе і не зірне... Надзя так думала, але спадзявалася, што ў нядзелю Паўлік зноў прыйдзе. А ён не прыйшоў ні ў першую нядзелю, ні ў другую... Зусім пакінуў хадзіць. Мабыць, пакрыўдзіўся ці заганарыўся... А што яна яму сказала? Здаецца, нічога такога. Сказала, што з парабкаў людзей няма. Цягаюцца па свеце з маёнтка ў маёнтак, крадуць — ведама, бяздомнікі. Як за парабка пайсці замуж! Нават хаты свае мець не будзеш. А ён зірнуў са здзіўленнем і адказаў:

— Вось як ты пра нас думаеш! Не ведаў я. Ну, дык бывай.

Пайшоў і не азірнуўся. А ёй хацелася плакаць ды бегчы за ім... Думала — забудзе, зноў у нядзелю прыйдзе. Няўжо ён не ведае, што яна сказала гэта са злосці на яго няўвагу, каб падражніць... Мабыць, не ведае... А можа другую ў маёнтку знайшоў? Хапае там усякіх. Няхай не ідзе, не вельмі патрэбны...

Але хіба ашукаеш сэрца, калі яно трапечацца і баліць. Сама на сябе злавацца пачала. «Павел, вярніся, забудзь мае дурныя словы. Хіба ты не ведаеш, як я цябе люблю, мой міленькі».

Думала Надзя ўбачыць Паўла або хоць каго-небудзь з яго сяброў: Міхаля Рожку ці яго жонку Любу, або хоць таго злоснага Платона Шабуню. Але на полі, акрамя аратых з маёнтка, нікога больш не было, а іх Надзя не ведала. Выбіральшчыцы ж усе былі з вёсак. Сустрэўся б ёй хто знаёмы, дык можа пры гаворцы сказаў бы Паўліку, што Надзя бульбу выбірае. Няўжо ён не ўспомніў бы мінулага, не прыйшоў бы на тое месца, дзе сустракаліся раней. Пуста і холадна цяпер там, вербы атрасаюць апошняе лісце, сцюдзёны вецер вее ад ракі. Але каб прыйшоў туды Паўлік, вясна б вярнулася ў Надзіна сэрца.

На вялізным пляцы каля бровара таксама кіпела работа. Ішло буртаванне бульбы. Кіраваў гэтай работай Платон Шабуня. Фурманкі з бульбай адна за адной прыязджалі з поля. Работнікі ссыпалі бульбу ў бурты, накрывалі саломай і засыпалі зямлёй. Гендарсан паспяваў быць і тут.

— Каб не гніль, не парыль! — крычаў ён.— Бульба для бровара не павінна гніль! Яна можа быт з мароз, як камень, но не гніль!

Ён поркаўся ва ўжо засыпаных буртах, вымяраў пласт саломы і зямлі, але не знаходзіў фальшу.

— Маладзец, як ты? Платон Шабунь. Справу сваю знайт. Ты ест — як гэта? Спецыяліст! Ты ест спецыяліст.

Аднак недавер да парабкаў у яго такі вялікі, што ён не мог не правяраць любой работы. І трэба сказаць, што любую работу ён ведаў, акрамя машын. Гэтую сваю слабасць ён старанна хаваў, калі бываў у млыне або ў бровары. Гледзячы збоку, неспрактыкаванаму чалавеку магло здацца, што ён і тут вялікі майстра. Адным словам, аканом Гендарсан нікому не верыў і ніколі не быў у настроі. Ён вечна быў чым-небудзь нездаволены. Толькі дома пасля работы ён надзяваў хатні гарнітур і рабіўся дабрадушным абываталем, клапатлівым мужам і бацькам. У часе вячэры любіў прапусціць кілішак спірту, заесці смачнай кілбасой, паслухаць грамафон, успомніць родную Саксонію і непрыкметна пусціць слязу.

— Нічога! — гаварыў ён сваёй доўгай жонцы.— Я скора буду сам сабе пан! Яшчэ чатыры-пяць гадоў, і мы купім свой маёнтак, Інга!

— Не гавары так, Пауль. Не трэба выпрабоўваць лёс. Мы і так жывём шчасліва, няхай нам памагае бог.

— Не, мая дарагая Інгеборг! Бог — гэта адно, а свой лёс я раблю сам. Лёс! Што такое лёс? Для панскіх работнікаў я ёсць лёс! Я іх лёс! Што ёсць лёс для мяне? Мая ўласная галава, вось што ёсць мой лёс.

— Няхай табе паможа бог, Пауль.

— Ён мне паможа! — упэўнена прамовіў аканом.

Дачка Эльза глядзела на бацьку сваімі халоднымі вачамі, і тады здавалася, што яна яго глыбока зневажае. Эльза цяпер была дома. Яна ўжо скончыла гімназію, і цяпер яе трэба было аддаваць замуж. Але за каго? Тут, у глушы, не было такога чалавека. Ды за рускага Гендарсан і не аддаў бы. Ён думаў пра дачку і хваляваўся. Што з ёю рабіць, дзе яе дзяваць? А дачка нібы і не думала пра сябе. У яе былі не толькі халодныя вочы. У яе было халоднае сэрца. Яна не мела ніякай пяшчотнасці да бацькоў, нібы яны для яе чужыя людзі. Яна глядзела на іх звысаку, як на нікчэмных асоб, якім нічым не абавязана. Але Гендарсан любіў дачку, хоць і не разумеў яе. Ён нават не ведаў, чаго яна хоча. Яна ніколі не выказвала якіх-небудзь жаданняў, ніколі не звярталася да бацькі з якой-небудзь просьбай. Яна нават мала гаварыла, а калі і гаварыла, то словы яе былі такія ж халодныя, як і вочы. Яны не сагравалі бацькавага сэрца. І ўсё-такі Гендарсан любіў сваю дачку.

— Чуеш, Інга, мая ўласная галава — мой лёс! Я прымусіў рускіх хамавак працаваць, і яны працуюць! Яны робяць мой лёс!

— Тата казаў, што ён сам робіць свой лёс,— сказала Эльза.

— Так, мая дарагая дачка! Сам, але рукамі рускіх мужыкоў.

Эльза зірнула на бацьку так холадна, што ён аж здрыгануўся.

— Тата не ведае рускіх мужыкоў,— прамовіла яна і адвярнулася.

— Я? Я іх ведаю! Ты гаворыш, мая дачка, пра Паўля Квітуна. Ты казала, што ён разумны і пісьменны. Усё гэта глупства, мая дарагая дачка. Квітуноў у Расіі вельмі мала, і ўсе яны, па сутнасці, рабы.

— Аднак ты павялічыў плату за дзень выбіральшчыцам бульбы, бо ніхто не выйшаў на работу.

Гендарсан паглядзеў на дачку са здзіўленнем. Адкуль ёй гэта вядома? Але ён нічога не адказаў дачцэ. Не мог адказаць. Яна была вельмі далёка ад яго ў той вечар і не зразумела б, што абяцанне павялічыць плату — гэта толькі маленькая палітыка ў адносінах да рускіх хамавак, якія задзіраюць насы. Яны скора зразумеюць, што дарэмна іх задзіралі. Ах, дачка, дачка...

Яна нават не хоча зразумець, што ўсё, што робіць бацька, то робіць не для сябе, а для яе і для сына.

Сын Вільгельм не такі, як Эльза. Вілі практычны хлопец. Ён вучыцца ў камерцыйным вучылішчы ў Слуцку. Бацька хоча бачыць сына вялікім камерцыйным і прамысловым дзеячам. Ён дасць сыну адукацыю. У яго хопіць сродкаў на гэта.

Станіслаў Вярбіцкі і Павел Квітун канчалі рамонт механізмаў бровара. Лакамабіль быў ужо зношаны, старое маркі, адрамантаваць яго было нялёгка. Гендарсан і сюды ўтыкаў свой нос, хоць у машынах разбіраўся дрэнна. Ён кратаў вінцікі і заклёпкі, заглядаў у топку, мацаў цыліндры, пагладжваў машыну, як добрага каня, і гаварыў:

— Мы, немцы, любім машын. Мы ест, як гэта? Машынная нацыя, то ест такі народ.

У суботу раніцай ён уляцеў у машыннае аддзяленне, як вар’ят.

— Канчай рамонт! — закрычаў ён.— Сволатш! Праз тыдзен бульба ў Чыжэвічы ест гатова. Машына чаму не гатова?

— Праз тыдзень-другі пусцім у ход, пан аканом,— пажартаваў Павел Квітун, пазіраючы, як вар’яцее гэты немчык.

— Як ты казаль? Што есть тыдзен-другі! Не тыдзен-другі, а дзен-другі — і завод павінен пускайт першы дым гэты год. Першы дым! То будзе свята. Першы спірт усім па шклянка.

— Калі вы хочаце, каб бровар працаваў бесперапынна, дайце нам Якава Шэмета, які цяпер за парабка ў Халусты,— сказаў Вярбіцкі.

— Якава Шэмета? — закрычаў аканом.— Якаў Шэмет — швіння, сволатш, сукін сін!

— Справа ваша, пан аканом, але Якаў Шэмет добра ведае лакаматывы, а лакаматыў і лакамабіль вельмі падобныя.

Пачуўшы пра лакаматыў і лакамабіль, Гендарсан крыху супакоіўся і пачаў прыслухоўвацца, а Вярбіцкі гаварыў далей:

— Лакамабіль у бровары зусім зношаны і часта будзе псавацца. А хіба ў млыне новая машына? Такі самы лом, як і тут. Наняць добрага майстра, пане аканом, выгадней, чым купляць новыя машыны.

Гэта быў вельмі ўдалы ход, які прымусіў Гендарсана задумацца.

— Я павінен падумайт,— сказаў ён міралюбна.— Я потым скажу, праз дзень-другі...

— А лоўка ты прыдумаў пра Якава! — з захапленнем сказаў Павел, калі Гендарсан выйшаў.— Добра было б, калі б Якаў быў тут.

Вярбіцкі зірнуў на Паўла запытальна.

— Ты лепш раскажы пра сваё знаёмства з Гендарсанавай дачкой.

— Не глядзі так на мяне, Стась. Я табе раскажу ўсё.

Ён расказаў, як Эльза знарок сустракала яго некалькі разоў, як на яго глядзела, як нарэшце папрасіла завесці гэтага Паўля дадому з Міхалёвага вяселля, як потым затрымала на ганку, пачала распытваць, як завуць, дзе працуе, як жыве, ці пісьменны, што чытае, ці чуў пра такога рускага паэта — Пушкіна. І калі даведалася, што ён чытае кнігі, абяцала даць кнігі, запрашала да сябе. Яна гаварыла, што хоча быць настаўніцай, што любіць рускую прыроду і рускіх дзяцей.

— Цікава,— прамовіў Станіслаў.— І ты больш з ёю не сустракаўся?

— Не, Стась.

— Хм. Чаму ты мне раней пра гэта не расказаў?

— Проста з галавы выйшла. У той вечар расказаў бы, бо самому было цікава, а потым забыў, ды ўсё.

— Цікава, што за блазнота прыйшла ў галаву аканомавай дачцэ. Вырашыла пазнаёміцца з парабкам.

— Няма чаго рабіць дзяўчыне.

— Гэта адно. Ты не глядзі на яе халодныя вочы. Можа ў яе душы ўсё кіпіць. Гэтыя адукаваныя паненкі бываюць вельмі разбэшчаныя, заўваж гэта.

— Я іх не ведаю.

— Цікава, чаму яна табе сказала, што хоча быць настаўніцай, і ці праўда гэта. Адным словам, Павел, пагутарым мы з Якавым, і можа табе прыйдзецца схадзіць да яе, папрасіць кніг.

— Не вельмі мне хочацца сустракацца з ёю.

Амаль да абеду працавалі моўчкі, і кожны думаў пра сваё. Потым у бровар зайшоў Міхаль Рожка, запэцканы ў гразь, з бруднымі рукамі.

— Здаровы, хлопцы! З цябе, Павел, паўкварты за добрыя весткі.

— Якія?

— Сёння даслалі мяне бульбу вазіць ад падзёншчыц. Паехаў я на поле — і каго я бачу? Бачу я, браце Павел, Пракопаву Надзечку. Павіталіся і пагаварылі. Яна запытала, як мы жывём, як маецца мая Люба. Нам, сам ведаеш, няма чым хваліцца, але я сказаў, што добра. Сказаў, што ты ў мяне будзеш кумам, а за куму папрасіў яе. Ах, як жа яна, браце Павел, узрадавалася! Не таму, што я за куму яе бяру, але таму, што і ты кумам будзеш! Скажы, браце Стась, ці не варта такая навіна цэлай кварты?

— Чуеш, Павел?

— Вядома варта, Міхаль,— адказаў Вярбіцкі.

— Чую. Будзе табе кварта к хрэсьбінам.

— Ну, дык я яшчэ не кончыў. Сёння яна прыйдзе грошы атрымліваць, так што не спі ў шапку. Толькі скажыце мне, куды гэта паехаў пан аканом?

Станіслаў кінуў на варштат абцугі і крута павярнуўся да Міхаля.

— Ты кажаш, што ён некуды паехаў? — запытаў ён глухім голасам.

— Я сам сустрэў. Завярнуў пад Слуцак на сваёй кабылцы.

— Я так і ведаў,— прамовіў Станіслаў.— Сёння ён не будзе разлічваць работніц. Ён хоча ашукаць выбіральшчыц. Разлічыць іх праз тыдзень, калі будзе выбрана ўся бульба, і заплаціць не па пятнаццаць, а па дзесяць капеек.

Павел і Міхаль пазіралі на Станіслава — адзін з захапленнем, другі з недаверам.

— Не можа ён скруціць! — прамовіў Міхаль.— Паабяцаў.

— Табе ён абяцаў асобны пакой з Любай, а жывеш і цяпер у бараку.

— Што мы можам зрабіць? — запытаў Павел.

— Я хацеў бы, каб ты мне адказаў на гэтае пытанне... У нас мала часу, вось у чым бяда. Мы не паспеем загітаваць усіх, каб у панядзелак не выходзілі на работу. Ды і паслухаюць нас не ўсе. Многія павераць Гендарсану... Нам трэба дабіцца, каб выбіральшчыцы патрабавалі, як дамоўлена, па пятнаццаць капеек за дзень. А на гэта ў нас часу хопіць.

— З чаго мы пачнём? — запытаў Павел.

— Ты пагаворыш з Надзяй. Сёння ў кантору збярэцца нямала выбіральшчыц. Гендарсана, вядома, не будзе. Трэба растлумачыць жанчынам, што аканом іх хоча ашукаць. Скажы пра гэта Надзі, няхай яна ўвядзе ў вушы ўсім падзёншчыцам.

— Мая Люба выбірае бульбу з Надзінай цёткай Агапай. Вострая жанчына! — сказаў Міхаль.

— Ну дык і пагавары са сваёй Любай.

— Абавязкова!

— А я скажу пару слоў сваёй Ядвізе.

— Хіба яна таксама выбірае бульбу? — запытаў Павел.

— З першага дня. Калі Гендарсан паабяцаў выбіральшчыцам пятнаццаць капеек у дзень, то я адразу зразумеў, што тут, акрамя ашуканства, нічога няма, і даслаў на работу Ядвігу. Цяпер мне зручней умяшацца ў гэтую справу, я, як бачыце, буду абараняць жончыны, значыць, і свае інтарэсы.

— Разумна,— прамовіў Павел.

— Неабходна,— дадаў Станіслаў.— Акрамя гэтага, вечарам трэба ўсім нам быць ля канторы і пагутарыць з некаторымі жанчынамі. Пераважна з вясковымі, бо яны яшчэ не ведаюць, які шэльма Гендарсан. Нашы, з маёнтка, ужо навучаныя. Гаварыць трэба асцярожна, каб гаворка гэта не нагадвала сходу. Я мяркую, што ўсё зразумела. Вечарам абавязкова трэба быць каля канторы.

— Добра. Мне трэба ехаць, хлопцы,— сказаў Міхаль.— Я ж Надзею зноў убачу, Павел. Што мне ёй сказаць?

— Скажы, каб прыйшла ў кантору. Можаш сказаць, што я сумую без яе...

— Толькі пакуль што не расказвай пра нашу гаворку. Нам трэба, каб жанкі сёння сабраліся тут, у маёнтку. Я ўпэўнены, што Гендарсан рыхтуе ім вялікае паскудства. Трэба іх падрыхтаваць,— папярэдзіў Станіслаў.

— Зразумела,— адказаў Міхаль і выйшаў.

РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ЧАЦВЁРТЫ

Пара было падымаць лён, што вылежваўся на пясках каля Маргоў. Пясок гэты, парослы сіўцом, як скула быў для малінаўцаў. Плацілі за яго падаткі як за ворную зямлю, а ён і на пашу быў непрыгодны. Толькі авечкі і знаходзілі там сабе корм.

Калісьці малінаўскія дзяды і прадзеды аралі гэты пясок. Яшчэ і цяпер былі відны нівы, разоры і межы. Упіраліся гэтыя нівы аж у раку Случ, каля вёсачкі Стамагілы. Далёка ад засценка былі гэтыя палі, гною не набярэшся, ды і вазіць яго блізкі свет, два вазы ў дзень, больш не завязеш. Так і запуставалі пяскі. Якія былі бліжэй да Маргоў, нават пачалі зарастаць лесам: ядлоўцам ды крывымі хвойкамі.

У гэтым годзе ў Андрэя вырас вельмі добры лён, доўгі і валакністы. Алена радавалася: напрадзе за зіму ды натчэ вясной ручнікоў, абрусаў ды кап. Маці паможа. Ды што там казаць. Маці напрадзе больш за Алену. Трэба ж дачушцы пасаг рыхтаваць.

Падымаць лён выехалі ўсе, толькі маці пакінулі ў хаце ўпраўляцца ды свіней пасвіць. Узялі на перавяслы кулявой саломы, пукі звязваць. Дзень удаўся ясны, раніцай іней высыпаўся, а калі сонца паднялося, зусім цёпла стала.

Калі Сташэвічы прыехалі на пясок, там ужо была ўся Малінаўка. Кожны распрог коней на сваёй палосе. Хоць і не аралі пяску, але дзе чыя ніва, ведалі, кожны на сваёй ніве і лён разаслаў. Калёс і коней сабралася — як на конскім рынку ў Слуцку.

Андрэй і Іван граблямі скручвалі радкі вылежалага льну, рабілі з іх вялізныя пукі, а Алена круціла доўгія перавяслы і звязвала тыя пукі.

Цікаўныя суседкі адна за адной падбягалі зірнуць на Сташэвічаў лён. Дзівіліся, зайздросцілі, ківалі галовамі. Яны і раней бачылі гэты лён, але такая ўжо жаночая натура.

— Олялечкі! Ды ён, як паляжаў, яшчэ даўжэйшы стаў!

— От лён, дык лён!

— А я казала свайму: не сей у панядзелак. Пільнуйся старога Юстыня! Не паслухаў. Ну і вырас лянок... Толькі адна кудзеля і будзе. Адкуль той кужаль!

— Стары Юстынь ведаў!

— Ого! Ён ведаў.

Алене было прыемна, што жанкі хваляць лён, а от што пра тату гавораць — не падабалася. Ведаў, ведаў... Яна і раней чула, як гаварылі пра бацьку, што ён нешта ведае. Вядзьмар... Дурныя бабы.

— А ў Сымона Ашакевіча — от лянок!

— Бо ён на навіне сеяў. На Наддатках каля Маргоў.

— А што тая Сымоніха з ільном зробіць! Калі яна яго папрадзе? Дзеці хворыя.

— Папрадзе, жаначкі, папрадзе.

Прыйшла і жонка Лявона Нарбутовіча, Міхаліна, зірнуць на Сташэвічаў лён. У яе ў гэтым годзе такі няўдалы і маленькі парос, што ў жменю ўзяць нечага. Каліўцы кароценькія, тоўсценькія, не раўнуючы, як мышыныя хвасты.

— Ай і добры ж у цябе лянок, Аленачка! — лісліва прамовіла яна.

Алена аж усміхнулася ад прыемнасці.

— Будзе што прасці ды ткаць... Толькі ён, мабыць, нямоцны. Такі доўгі ды тонкі моцны не бывае.

Алена коса зірнула на яе. Міхаліна тым часам нагнулася, узяла жменьку льну, пацерла ў руках і паспрабавала рваць. Дзе там! Не рвецца!

— Ой, до і моцны ж!.. Тата сеяў. Ваш тата ведаў і месца, і пару, калі сеяць лён.— Яна зірнула на Андрэя, які быў недалёка, нібы хацела сказаць, што калі будзе сеяць Андрэй, то такога льну Алене больш не ўбачыць.— Тата ваш ведаў...

Гэта ўжо зусім пачало не падабацца Алене. «І гэтая пляткарка: ведаў, ведаў». Не хапала яшчэ, каб і гэтая балбатуха плёткі разносіла, што пакойны Юстынь быў вядзьмар! Хіба гэта ў Малінаўцы доўга! Алена насцярожылася.

— Мо б ты, Аленачка, памяняла са мной пукоў з пяць? Я табе свайго больш дала б! На мяхі ды дзяругі і вам жа трэба ткаць.

— Не,— адрэзала Алена.— На мяхі ды на дзяругі трэба яшчэ мацнейшы лён, чым на палотны. Ды і Андрэй не захоча. Ён гаспадар.

Алена ўжо была б рада, каб гэтая пранозаватая баба адкаснулася ад яе, але хіба так лёгка збавіцца ад такой бессаромнай нахабніцы.

— Ай, што там Андрэй! — Міхаліна выставіла наперад свой вялікі жывот — хадзіла цяжарнай у другой палове — і проста наступала на Алену.— Што ён ведае, твой Андрэй! А мы цёртым памяняемся, Андрэй і ведаць не будзе. Ад мужчыны бабе не ўкрасці, дык і на свеце не жыць.

Наколькі вострая была Міхаліна, але, загаварыўшыся, не ўбачыла, што падышоў Андрэй і ўсё, пра што яна гаварыла, чуў.

— Ідзі ты, жанчына, да свайго Лявона, а то ён вунь да Нічыпарыхі падбіраецца,— сказаў Андрэй.

Жонка Нічыпара Мартыневіча, Кацярына, была такая няўдалая, лапэхаватая жанчына, такая няўклюда, што нават сарочка ў яе вісела на цэлую пядзю ніжэй спадніцы. Калі малінавец хацеў падкусіць сваю жонку, то варта было яму назваць яе Нічыпарыхай. Хапала!

— А што, табе зайздросна? — агрызнулася Міхаліна.— Сам да яе падабрацца хочаш?

— Зайздросна,— адказаў Андрэй.— Яна ў сто разоў лепшая за цябе!

— Во як! — успыхнула Міхаліна.

— У яе хоць язык чалавечы, а ў цябе — як у Васілёвай Паталашкі.

Паталашка была сучка, якую калісьці трымаў Васіль Барысевіч. Самога Васіля мала хто з малодшых і памятаў. Ведалі яго праз сучку Паталашку, якая брахала і на сваіх і на чужых.

— Дык я Паталашка? — закрычала Міхаліна.

— Дачка яе. Паталашка здохла даўно, а цябе на сваё месца пакінула.

Божа мой! Што зрабілася з Міхалінай! Яна пазелянела ад злосці і гатова была кінуцца на Андрэя.

— А ты! Накольнік! Думаеш, ніхто не бачыў, як ты Халусту біў? А-а-а! Я бачыла! Прысягну! Сведкай стану.

— Ідзі, жанчына, адсюль. Не замінай.

— Я табе вочы выдзеру! Думаеш, і мяне кранеш!

Малінаўцы, якія дасюль толькі прыслухоўваліся да «суседскай размовы» між Міхалінай і Андрэем, цяпер перасталі падымаць лён. Усім цікава было і паслухаць і пабачыць, чым гэта кончыцца.

— Думаеш, і мяне кранеш! — крычала Міхаліна і наступала на Андрэя.

— Адыдзі, Паталашка, бо як перацягну пугай, дык да пары ашчэнішся!

Малінаўцы пакаціліся ад рогату.

Лявон наляцеў на Андрэя як коршак.

— Ты! Туды т-тваю маць!.. Ты маю жонку!..

— Забяры сваю жонку і ідзі адсюль, бо цябе то я не пасаромеюся! Я вас не зваў на сваю ніву і да цябе не прыйшоў. Убірайся!

Ян Сташэвіч зразумеў, што пара ўмяшацца яму.

— Нарбутовіч! Аюц вон адсюль, свіння! Ідзі! Паскудніца твая жонка, а ты дурань.

— Дык я ж, пане Ян... Ён маю жонку, пане Ян...

Старога Яна пабойваліся і паважалі.

— Каб ты быў чалавек, то сваёй жонцы па мордзе даў бы. Яна сястру з братам зводзіць. Красці вучыць з гаспадаркі. Гнюсныя вы людзі, Нарбутовічы. Цьфу.

Нарбутовіч пад агульны смех пайшоў з Міхалінай да свайго льну.

— Ты, мой брат, нейкі прыгодлівы,— сказаў Ян Андрэю.— От жа да мяне Нарбутовічыха не прыйшла, а каб і прыйшла, то без сваркі абышлося б. І Халуста маіх коней з палетка не прагнаў бы, і парабка майго не крануў бы. А ты ўдаўся нейкі... От ты зноў ворага нажыў.

— Нарбутовіч і Мартыневіч ніколі не былі маімі сябрамі. Мне і тата казаў, якія гэта людзі.

— Яны і мне не сябры, але і ворагамі я іх дасюль не лічыў. Што падкусіць яны могуць спадцішка, то не толькі мяне, але і кожнага. Нарбутовіч Мартыневіча ўкусіць, а Мартыневіч Нарбутовіча. Такія гэта людзі.

Падвечар пясок апусцеў. Малінаўцы цяпер сабралі ўсё, што было ў полі. Можна было спакойна чакаць зімы.

Андрэй з Іванам склалі лён у гумне на таку. Іншага месца не было. Трэба было скарэй сцерці гэты лён, каб аслабаніць ток. Наперадзе чакала работа цяжкая і доўгая: малацьба. Абабіць цапамі ўсю збажыну нялёгка. А тады вывезці з Волі сена. Нарыхтаваць і навазіць дроў. У Крушнікі да Хмялеўскага прыйдзецца ездзіць. Бо калі пачнеш свае Маргі ў печы смаліць, дык праз два-тры гады замест лесу пустое месца астанецца.

Таму малінаўцы і бераглі Маргі. Улетку толькі заязджалі туды, каб ламачча падабраць, лішнюю галіну на хвоі адсекчы.

Настрой у Андрэя быў зусім няўдалы. Успамін пра Халусту і Нарбутовіча рэзаў яму сэрца. У абодвух выпадках ён адчуваў, што праўда на яго баку, але гэта не суцяшала. Як асмелілася гэтая Паталашка Міхаліна вымагаць у Алены лён? Можа Алена скардзілася Нарбутовічам на яго? Гнеў ахапіў Андрэя. Ці адважылася б гэтая Паталашка прыйсці да Алены з такім вымаганнем, калі б жывы быў бацька? Ніколі! Значыць, ёсць у яго — Андрэевых — паводзінах нешта такое, што адрознівае яго ад бацькі. А што? Чаму ён не ўмее сябе паставіць так, як ставіў бацька, і ў хаце са сваімі, і ў засценку з чужымі людзьмі? Значыць, ён не сапраўдны гаспадар. Ёсць у ім нешта няшчырае, несамастойнае, тое, чаго, напрыклад, няма ў Яна. Ян кажа: прыедлівы. Хіба Андрэй шукае прыгод, хіба ён без іх не можа жыць? Глупства нейкае, ды і толькі... Так думаў Андрэй, але ён не ведаў таго, што справа тут зусім не ў яго прыгодлівасці, а ў тым, што ён пачаў сустракацца з Гарасімам Жукоўскім. За іх адносінамі сачылі і Нарбутовіч з Мартыневічам і Яўхім Халуста. Нарбутовіч і Мартыневіч баяліся, што Гарасім аддасць яму ў арэнду сваю паўвалоку, адабраўшы яе ад іх. Яўхім Халуста баяўся горшага. Ён быў упэўнены, што Андрэй толькі таму і пасябраваў з Гарасімам, што хоча купіць у яго зямлю. А Халуста сам думаў пра гэта. Ён мог зрабіць гэта ў любы момант, бо меў грошы. Андрэй хоць і не меў грошай, але мог іх пазычыць. У яго на Бабруйшчыне багатая сястра, ды і зямельны банк яму не адмовіць. У гэтым Халуста быў упэўнены.

Аднак і Нарбутовіч з Мартыневічам і Яўхім Халуста не ведалі, як далёка быў Андрэй ад думкі браць у арэнду зямлю ў Жукоўскага або купляць яе. Гэта прыйшло да яго значна пазней.

Пасля вячэры Андрэй сказаў Івану:

— Можа пяройдзем спаць у хату? Халаднавата ўжо ў гумне.

— Не, Андрэй. Да маразоў, да самай зімы будзем спаць у гумне. Я не мерзну. Хіба ты?

— Я таксама не мерзну. Не люблю спаць у хаце. Я пра цябе думаў.

— Пра мяне! У хаце мы толькі замінаць будзем цётцы і Алене.

— І то праўда.

У Андрэя зусім наладзіўся настрой. Ён зірнуў на Івана, які ўжо сядзеў за сталом з кніжкай, і папрасіў:

— Дай мне свайго Гогаля.

Андрэй пакрысе пачаў прывыкаць да чытання. Гэтаму спрыяла жалоба, а вечары сталі доўгія, чым жа заняцца. Ён прачытаў ужо кніжкі Пушкіна, Някрасава, Лермантава, вядома, тыя, якія былі ў Івана, а цяпер узяўся за «Вечары на хутары каля Дзіканькі».

Маці латала кажух. Алена шыла кофту, мужчыны чыталі. У хаце было ціха. Аднак сёння Андрэю не чыталася. Атруціла яму сёння вечар Міхаліна. Ён загарнуў кнігу і сказаў:

— Трэба будзе да Гарасіма Жукоўскага калі-небудзь зайсці.

У Івана загарэліся вочы.

— У Гарасіма, кажуць, кніг многа.

— От мне і хочацца зірнуць на яго кнігі. Няўжо ж у яго толькі папоўскія!

— Іван! — раптам азвалася Алена.— А цябе стары Халуста моцна набіў?

Іван пачырванеў і апусціў вочы. Гэтая шляхцянка канчаткова надумала не даваць яму жыцця.

— А чаму ты яму назад не даў?

— Ён жа старэйшы за мяне. Як старэйшага біць.

— А Андрэй жа даў яму. Хіба Андрэй з ім аднагодак?

— Андрэй старэйшы за мяне, і ён... не парабак.

Андрэй уважліва паглядзеў на сястру.

— Можа б ты патрымала язык за зубамі?

— Табе не падабаецца, калі я гавару?

— Мне не падабаецца тое, пра што ты гаворыш...

Андрэй гукнуў Івана, і абодва пайшлі ў гумно.

Спаць у хаце асталася адна старая Аксеня, бо Алена спала ў сенях. Там, каля невялікага акенца, стаяў драўляны ложак. Алена напрацавалася за дзень, але заснуць сёння не магла. Многае ператрывожыла і перахвалявала яе за апошнія дні: і тое, што Андрэй хадзіў мірыць Халусту з Мікалаем, і тое, што ён набіў старога Халусту, і сённяшні выпадак на полі, і гаворка пасля вячэры. Яна злавалася на ўсіх і не ведала, на каго больш: ці на Андрэя, ці на Халусту, ці на Юзіка, хоць на яго, прынамсі, не было за што злавацца. Хіба толькі за тое, што ў яго такая нялюдская, дзікунская сям’я, а ён, такі вялікі і дужы, старэйшы сын, і не можа прывесці яе да парадку.

Алена нават не ведала, ці любіць Юзіка. Ён спадабаўся ёй за сілу, за голас. З выгляду ён быў такі мужчына, якога яна прывыкла бачыць у сваім уяўленні: дужы, магутны, грубаваты, на яго можна, здаецца, абаперціся. Яе мала хвалявала тое, што ён не вельмі разумны: лягчэй такім кіраваць. Але каб ён быў больш рашучы ў адносінах да свае сям’і! Алена не хацела прыкмячаць у Юзіку тое, што ў яго так і выпірала і было відно кожнаму. Перш за ўсё ён быў не толькі грубаваты, але зусім грубы, вельмі неразумны, бязвольны, баязлівы, крыху падлюкаваты, крыху зладзеяваты. У ім былі ўсе тыя якасці, якія меў яго бацька, але калі ў бацькі якасці гэтыя былі бязмерна вялікія, то ў Юзіка яны былі вельмі дробныя. Ён меў толькі адну станоўчую якасць: верна і шчыра любіў Алену. І Алена не магла так лёгка адмовіцца ад Юзіка, як захацелася Андрэю. Праўдзівей кажучы, на злосць брату, яна не хацела ад яго адмаўляцца. Самалюбная і ганарлівая, яна не хацела слухацца брата хоць бы таму, што ён знарок хоча прынізіць Халустаў у яе вачах...

Шмат яшчэ пра што думала Алена. Пра сваю сірочую долю, пра тое, што хутка прыйдзецца пакінуць бацькаву хату і родную матку, ісці ў чужую сям’ю. Яе ахопліваў жах, калі ўяўляла сабе, што назаве старога Халусту татам, а тую страшную кульгавую жанчыну, якая прыходзіла зваць Андрэя, мамай. Ці такі быў яе тата! Ці такая мама, добранькая, клапатлівая... Але ж хоць бы жыць у сваім засценку, сярод сваіх людзей, а не на чужыне. Тут хоць да мамкі прыбяжыш, калі захочаш... Ды і брат, які ён ні ёсць, а пашкадуе скарэй, чым чужы... Хацела ўжо заплакаць ад гора, але пачула на вуліцы свіст. «Юзік,— падумала яна.— От не выйду, ды ўсё».

Свіст тым часам паўтарыўся раз і другі. Алена накрылася з галавою, каб не чуць таго свісту. Але Юзік настойліва клікаў яе. Свістаць ён перастаў, улез у агародчык, прайшоў каля сцяны і пастукаў у акно. А каб ён спрахнуў! Яшчэ маці разбудзіць, бо чуйна спіць старая. А мо Андрэй з Іванам сапраўды да Гарасіма пайшлі. Нарвуцца, ідучы назад, на гэтага дурня, што па чужых гародах лазіць, чужых хат пільнуе, дык будзе бяды. Андрэй яму не даруе.

Алена ціхенька ўстала, апранулася, ціхенька адчыніла дзверы і выйшла на двор. Ноч была хоць не месячная, але зорная, Алена адразу ўбачыла Юзіка. Ён, як злодзей, выглядаў з-за вугла. Яна кіўнула яму і пайшла да брамкі. На вуліцы ўсё-такі спакайней, чым каля сваёй хаты. Прайшлі на агароды, там уздоўж платоў раслі вішні і слівы, хоць ужо і бязлістыя, але ўсё ж каля іх і ўтульней, і зацішней, і непрыкметней.

— Ну, чаго ты прыйшоў сёння? — запытала Алена.— Хіба я табе не казала, каб не хадзіў? Бачыць цябе не хачу.

— Ну, Аленачка...

— У мяне жалоба па тату. Ды і без таго не хачу я, каб ты хадзіў.

— Ну, Аленачка... А я па свайму бацьку жалобы не спраўляў бы.

— Бо, ведама, усе вы, Халусты, такія... Сіберныя. Як скаціна. Толькі і ведаеце біцца ды нажамі рэзацца.

— Ну, Аленачка! А Андрэй хіба лепшы! Вунь як майго бацьку адлупцаваў!

— Варт! За што ён Івана, такога харошанькага хлопчыка, пабіў?

— Харошанькага! — Юзік надзьмуўся.

— Харашэйшага за цябе.

— Дык таму ты і не выходзіш... У сваёй хаце маеш,— панура буркнуў Юзік.

Лясь! — і Юзік хапіўся за шчаку.

— Ах ты, свіння! Ты яшчэ такія словы будзеш мне гаварыць!

Алена акруцілася і зрабіла выгляд, што хоча ісці.

— Ну, Аленачка... Пачакай! Гэта я са злосці... Я гэтага мужыка...

— Са злосці! Паспрабуй толькі крануць Івана! Андрэй табе рэбры паломіць.

— Баюся я твайго Андрэя! Каб ён не твой брат, то я даўно яму даў бы!

Гэта крыху ўсцешыла Алену.

— Баязлівец ты! Ды і сілы ў цябе не хопіць. Наш Андрэй самы дужэйшы ў засценку.

— Я самы дужэйшы! — распаліўся Юзік.

— Не крычы, дурненькі, а то нехта пачуе.

— Нікога я не баюся! Па карку дам, калі хто паткнецца.

— А калі Андрэя ўбачыш, дык пабяжыш не азіраючыся.

Алене хацелася закрануць Юзікава самалюбства, раздражніць яго; ёй хацелася ўзняць яго смеласць, рашучасць, узбудзіць у ім злосць на Андрэя, звесці іх двух, няхай бы яны пабіліся. Яна жадала, каб у гэтай бойцы перамог Юзік, няхай бы Андрэй адчуў сябе прыніжана, а то ж ён Юзіка і ў грош не ставіць.

— Нікуды я не пабягу, а сагну яго ў дугу! Абы ты, Аленачка, не злавалася.

— От дурны! Чаго я буду злавацца! Каб Андрэй трохі баяўся цябе, дык не быў бы такі ўпарты.

— Добра! Я яму пакажу, дзе ракі зімуюць! Аленачка... А ты сапраўды гэтага Івана... Ну, гэты Іван да цябе не лезе?..

— Ды ён жа дзіця яшчэ!

— Добрае дзіця! З палескага злодзея... Ну, дай я цябе пацалую, Аленачка...

— Няможна, Юзік. Жалоба.

— Жалоба гэтая няшчасная... І так цэлы год?

— Цэлы год, Юзічак.

— Я не вытрываю, Аленачка... Ну, далібог...— ледзь выдахнуў Гром, прыцягваючы да сябе Алену.— Пацалую адзін раз, не будзе граху...

РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ПЯТЫ

Выйшла так, як і казаў Станіслаў Вярбіцкі. Вечарам Гендарсан не прыйшоў у кантору. Дарэмна чакалі яго выбіральшчыцы, сабраўшыся натоўпам каля ганка. Вечар быў на дзіва цёплы ў такую познюю пару. Зацішна было ў засені магутных дубоў, што раслі ля канторы. Жанчыны разважалі аб сім-тым, з надзеяй паглядаючы на аканомаў флігель. На дварэ сцямнела. Сярпок месяца заблішчаў на небе, весела заміргалі зоркі. Вецер шавяліў пажоўклае лісце на дубах, і яно ледзь чутна шалясцела.

Вечар перад святочным днём заўсёды здаецца прыгажэйшым за звычайныя вечары. У ім адчуваецца нешта ўрачыстае. Хоць бы таму, што заўтрашні дзень прынясе не цяжкую працу, а заслужаны адпачынак пасля цэлага тыдня работы і турбот.

Маладыя дзяўчаты з нецярплівасцю чакалі аканома. Атрымаць свае грошы, патрымаць іх ва ўласных руках, не выпрошваць у бацькоў! А потым купіць за іх крамніны на кофту ці на сукенку або новую хустку, самой, на свой густ, а не на бацькоўскі — як гэта важна ў жыцці дзяўчыны! Хлопцам лепш! У іх часцей бывае ўласная капейка, бо іх значэнне ў гаспадарцы большае і трывалейшае, на іх глядзяць як на гаспадароў, а дочкі — гэта толькі госці. Кожная дачка, калі ідзе замуж, то заўсёды гаспадарку растрыбушыць, пацягне не цялушку, дык авечку. Пасаг... А хіба хлопцу трэба столькі, колькі дзяўчыне? Яму не патрэбны ні грабянцы, ні шпількі, ні брошкі. Ён адну шапку носіць некалькі гадоў.

Так думала Пракопава Надзя, з трывогай паглядаючы на маёнтак, які цяпер нагадваў невялікі гарадок, што рыхтуецца да адпачынку. Ці прыйдзе Павел? Міхаль Рожка сказаў ёй, што бачыў яго. Ох, гэты Міхаль... Ён, ад’язджаючы з поля, неяк па-свойму хітравата, але шчыра падміргнуў ёй, нібы хацеў сказаць: «Абавязкова прыйдзе!» Але хіба можна верыць ім — парабкам...

Павел адразу ўбачыў Надзю і на некаторы час забыў пра ўсё на свеце. Надзя сустрэла яго стрымана, але радасна, і яны спачатку не знаходзілі слоў, каб выказаць усё, што перажыта і перадумана за час расстання.

Не згаворваючыся, яны адышлі ўбок ад гурту і спыніліся каля густых кустоў акацыі.

— Чаму ты, Паўлік... Чаму ты не прыходзіў?..— з дакорам запытала Надзя, заглядаючы яму ў вочы.

Павел зірнуў на дзяўчыну. Не, ён не мог сказаць ёй праўды, хоць яна і жорстка пакрыўдзіла яго. У Надзіных вачах свяцілася такое каханне, такая шчырасць і самаадданасць, што ўся крыўда, усё благое вылецела з Паўлавага сэрца.

— Пакрыўдзіўся, мабыць, Паўлік? — дапытвалася Надзя.

Ці мог ён прызнацца ёй, што не толькі пакрыўдзіўся, але і надумаў быў не сустракацца больш, забыць яе, калі іх каханне выйшла такое няроўнае, няўдалае.

— Не, Надзечка. Мне проста часу не было.

— Часу не было... Хіба ты цяпер і па нядзелях працуеш?..

— Не, вядома... Але ж у мяне і свой клопат ёсць. Вопратку залатаць, бялізну памыць. Я ж адзінокі, Надзя...

— Бялізну памыць...— горка прамовіла Надзя.— Бялізну памыць...— паўтарыла яна.— А можа, Паўлік, у цябе другая ёсць?..

— Што ты, Надзя?

Размову іх перапыніў Кірыла Верабей — вартаўнік стайні, які ішоў у сваю вартоўню. З ім быў і Станіслаў Вярбіцкі.

— Чаго вы сабраліся тут, бабы? — запытаў Кірыла, спыніўшыся.

— Аконама чакаем,— адказала за ўсіх Агапа Аўсянік.— Каб разлічыцца сёння за тыдзень.

Верабей засмяяўся.

— Разлічыцца! А хто гэта будзе вас разлічваць? Аконам яшчэ да паўдня да доктара ў Слуцк паехаў і сказаў, што сёння не вернецца. А табе, Агапа, ужо на печы грэцца трэба, а не бульбу выбіраць.

— Гэта ты на стайні вылежваешся, халуй панскі! — закрычала Агапа.— Злодзеі вы тут усе, разам са сваім аконамам!

— Што ты, Агапа! Які я злодзей або халуй!

Голас яго патануў у шуме і гомане жанчын.

— Чаму ж ён не сказаў, што сёння не будзе разлічваць!

— Ашуканец!

— А мы стаім тут як дурныя...

— Дома дзеці чакаюць!

— Скаціна галодная!

Толькі цяпер успомніў Павел, што ён павінен быў пагутарыць з Надзяй. Не аб тым, пра што пачаў. Ён бездапаможна азірнуўся і з радасцю ўбачыў, што Станіслаў і тут усё прадугледзеў: яго жонка Ядвіга нешта гаварыла Агапе Аўсянік.

— Дык ён знарок з’ехаў, каб ашукаць нас! — закрычала Агапа, выслухаўшы Ядвігу.

Яе абкружылі жанчыны. Пасыпаліся пытанні.

— Як ашукаць?

— Хіба мы не рабілі?

— Рабілі за дзесяць капеек у дзень, а не за пятнаццаць!..— крычала Агапа.— Разлічвацца павінен кожную суботу, а ён збег, каб у канцы сплаціць па-свойму.

— Не можа быць!

— Можа сапраўды захварэў!

— Абдурыў нас, а не захварэў!

— Няўжо ён сапраўды скруціць грошы? — усхвалявана запытала Надзя.

— Усё можа быць, Надзечка. Усіх, вядома, не скруціць. Я і прыйшоў да цябе пагаварыць пра гэта...

Тут Павел адчуў, што памыліўся. Надзя глядзела на яго так адчужана, што ў яго зашчымела сэрца.

— Дык ты толькі гэтага і прыйшоў?..— ціхім голасам запытала яна.— Няхай яны згараць, тыя грошы, калі так...

Яна павярнулася, каб пайсці, але Павел схапіў яе за плечы.

— Ты не так мяне зразумела, Надзечка...

— Ох, зразумела...

Падышоў Станіслаў Вярбіцкі, нібы ведаў, у якую бяду трапіў Павел.

— І ты прыйшла разлічвацца, Надзя?

— Прыйшла...

— Прыйшлося і табе панскую бульбу выбіраць.

— А што мне да таго, чыя яна...

— Не ў тым справа, Надзя. Я думаю пра твайго бацьку і дзядзьку Марціна. Хіба так патрэбна было табе ісці?

— Ваша жонка таксама выбірала,— адрэзала Надзя.

— Наша справа такая, парабкоўская. Але каб я ведаў, што Гендарсан так ашукае, то жонкі не пусціў бы.

— Ну, от бачыце: вы таксама не ведалі...

— У тым і справа, што ніхто не ведаў. Гендарсан хоча ашукаць выбіральшчыц. Ён разлічыць работніц тады, калі ўся бульба будзе выбрана, і дасць не па пятнаццаць, а па дзесяць капеек за дзень. А ты пайшла б выбіраць за дзесяць капеек?

— Што вы, дзядзька Станіслаў! Я і пайшла толькі таму, што немец абяцаў па пятнаццаць капеек!

— От бачыш, Надзечка. Трэба нешта рабіць, каб Гендарсану не ўдалося ашукаць работніц.

Ён растлумачыў Надзі, чаго дабіваецца Гендарсан і чаму ён збег сёння з маёнтка.

— Ты павінна, Надзя, расказаць пра гэта цётцы Агапе. Яна разумная жанчына, але нас, парабкаў, не вельмі любіць. Дык няхай яна ўвядзе ў вушы ўсім падзёншчыцам, што Гендарсан задумаў. Расплачвацца ён цяпер будзе толькі ў тую суботу або пятніцу, калі ў маёнтку выберуць усю бульбу. Хай падзёншчыцы не бяруць грошай, калі Гендарсан пачне плаціць па дзесяць капеек. Ты зразумела, Надзечка?

— Зразумела, дзядзька Станіслаў... Але калі па дзесяць капеек, то я і зусім не пайду выбіраць...

— А другія пойдуць. У цябе прападуць грошы за тыдзень, а ў іх і ў тваёй цёткі за два.

Дзяўчына падумала, зірнула на Паўла і адказала:

— Добра, дзядзька Станіслаў. А з цёткай Агапай няхай і ваша жонка пагаворыць.

Станіслаў усміхнуўся.

— Без гэтага не абыдзецца! Калі ты заўважыла, то яны пагаварылі ўжо.

— Заўважыла!

— А цяпер, Надзя, я пайду. Вашы вунь таксама расходзяцца. Перадай ад мяне паклон дзядзьку Марціну. Перадаў бы і твайму бацьку, але ён, як і цётка Агапа, парабкаў не любіць.

— А вы і не парабак!

— Парабак, Надзя. Такі самы, як і Павел.

Станіслаў — высокі, статны, вельмі падобны на стараватага шляхецкага жаніха — па-шляхецку далікатна схіліў галаву, крануўся рукой шапкі і пайшоў.

— Ну і дзядзька Станіслаў! — з захапленнем прамовіла Надзя.

— Ты яшчэ возьмеш ды закахаешся ў яго,— сказаў Павел.

— Ну і дурненькі.

Тым часам ля канторы стала пуста і ціха. Жанчыны разышліся. Надзя зірнула навокал, зразумела, што астаецца адна, і памкнулася бегчы.

— Куды ты, Надзечка? — запытаў у яе Павел.

— Хіба ты не бачыш, што ўсе разышліся! А цётка Агапа яшчэ да нашых зойдзе... У яе запытаюць, чаму няма мяне...

— Ну дык і хадзем! Я ж правяду цябе.

Гендарсан прыехаў са Слуцка ў нядзелю падвечар. Увесь твар яго быў забінтаваны. Ён памалу злез з брычкі, кінуў лейцы ў рукі Кірылу Вераб’ю, нешта буркнуў яму і пайшоў у свой флігель.

«Ге-ге! — падумаў сам сабе Кірыла.— Значыць, у цябе, панок, раптам зубы забалелі. Эге-ге! Учора ты і не намякаў пра гэта, а сёння такі абвязаны прыехаў. Нават рот у цябе не разяўляецца, і ты не можаш вымавіць слова. Хітры ты, немчык, як чорт... Гм... А можа ў дарозе табе нехта морду пабіў, як некалі Яўхіму Халусту? Можа быць, пане, можа быць».

Гендарсан тым часам памалу ішоў дадому, давольны, бо план яго ўдаўся. Яму абавязкова трэба было прытварыцца хворым, але не такім хворым, які павінен ляжаць. Нельга дазволіць сабе такой раскошы — ляжаць, калі на полі ідзе работа. Вось і прыйшлі на думку зубы. Хіба ў людзей не баляць зубы? Баляць. Чаму яны не могуць забалець у Гендарсана? Могуць! А што ў Старочыне няма зубнога доктара, то гэта толькі на руку. Затое ёсць зубны доктар у Слуцку, і прытым свой брат, немец. Не такі, вядома, немец, як Гендарсан — немец з самой Германіі, а рускі немец, з-пад Рыгі. Але хіба немец з немцам не знойдуць агульнай мовы? Знойдуць! І ў суботу Гендарсан махнуў у Слуцак.

Гер Пфэрдсан — прыватны зубны доктар у Слуцку — аказаўся наймілейшым чалавекам. Атрымаўшы пяцёрку ні за што ні пра што, ён збянтэжыўся, пачырванеў і прамовіў:

— А можа, гер Гендарсан, я ўсё-такі пагляджу на вашы зубы?

— Глупства, гер Пфэрдсан! У мяне зубы — як у льва! — паспрабаваў пярэчыць Гендарсан.

— Ну, ну! У львоў таксама зубы баляць, толькі іх ніхто не лечыць,— настаяў доктар і прымусіў Гендарсана разявіць рот.

Гер Пфэрдсан мо з паўгадзіны калупаўся ў Гендарсанавым роце, перабраў і абстукаў усе зубы — о, ён не хацеў дарма браць залатой пяцёркі — і ўгаварыў Гендарсана запламбіраваць адзін куткавы зуб. Потым яны селі вячэраць, а Гендрсанава гарэлка была такая добрая, што Пфэрдсан успомніў студэнцкія гады ў Юр’еве, і ўсё кончылася тым, што доктар і пацыент выпілі на брудэршафт. Гендарсан і пераначаваў у халасцяка-доктара на канапе. У галаве яго круцілася, але прыходзілі цікавыя думкі, накшталт таго, што варта было б доктара запрасіць да сябе, няхай бы з ім пазнаёмілася Эльза. Як ні кажы, а доктар гэта ёсць доктар, прытым ён халасцяк пад трыццаць пяць гадоў.

Назаўтра раніцаю доктар Пфэрдсан абматаў яму твар бінтам, даў нейкую вадкасць паласкаць рот, а ў падзяку атрымаў запрашэнне ў Чыжэвічы.

Са Слуцка Гендарсан выехаў не адразу. Ён наведаў сына Вільгельма, які ў гэтым годзе павінен быў скончыць камерцыйнае вучылішча, параіў яму пазнаёміцца з доктарам Пфэрдсанам, запытаў, ці не мае сын патрэбы ў грашах, і ўсхліпнуў ад радасці і замілавання, калі пачуў ад сына такі сур’ёзны і разважлівы адказ:

— Не, фатэр, не маю такой патрэбы. Той, хто сам не зарабляе грошай, павінен умець берагчы іх.

— О, мой сын! — ледзь не завыў ад захаплення Гендарсан. І ён бы завыў, каб меў магчымасць разявіць рот.— О, мой сын! Ты будзеш вялікім чалавекам!..

Потым Гендарсан зайшоў у некаторыя магазіны, купіў падарункі жонцы і дачцэ і толькі ў поўдзень выехаў са Слуцка.

І ўсё было б добра, калі б каля самых Чыжэвіч Гендарсан не адчуў, што ў роце яго няма парадку. Ён падумаў, што гэта яму здаецца, але гэтае «здаецца» і не думала праходзіць. Балеў зуб. Той самы зуб, што запламбіраваў доктар Пфэрдсан! Чорт ведае што! Гендарсан скрывіўся і, так скрывіўшыся, прыехаў дахаты і ўвайшоў у пакой.

— Божа мой! Што з табою, Пауль? — запытала яго жонка.

Гендарсан аддаў ёй пакупкі і паказаў рукою на сваю правую шчаку. Перад сном ён выпіў некалькі чарак гарэлкі і адчуў, што боль прайшоў. Але замест яго прыйшла незразумелая трывога. Не, не сумненне грызла яго. Трывога была зусім іншага парадку. Ён адчуваў, што недзе зрабіў памылку.

Прачнуўшыся раніцаю, канчаткова ўпэўніўся, што дастаў сабе хваробы. Балела галава, ніжнюю сківіцу ламала так, нібы хацела выкруціць з суставаў, у правым вуху страляла некалькі гармат, ныла ўсё цела. Гэта быў зусім не жарт, але аканом не меў права ляжаць у ложку ў такі час. Ён вымушаны быў устаць.

Гендарсан з’явіўся на полі не верхам на сваёй кабылцы, а ў брычцы, апрануты ў зімовае футра, абматаны ваўняным шалікам з галавой. І яму стала крыху лепш, калі ўбачыў, што работа на полі ідзе. Ён нават не звярнуў увагі, што падзёншчыцы паглядаюць на яго не так, як заўсёды. Не заўважыў, што ў позірках іх, акрамя звычайнай цікаўнасці, ёсць яшчэ недавер і падазронасць. Спагадлівасці ён і не чакаў ад гэтых хамавак.

Так памалу ён аб’ехаў бульбяны палетак, агледзеў яго, прыкінуў на вока і вылічыў, што да канца тыдня бульба ў Чыжэвічах будзе выбрана. Цяпер яго нішто не палохала. За работу возьмуць столькі, колькі ён дасць, а бульбу ў Бярозаўцы выберуць парабчанкі.

К чорту гэтых хамавак-падзёншчыц, лепш абыходзіцца без іх.

Калі Гендарсанава брычка пакацілася па дарозе ў маёнтак, Надзя разагнулася і сказала цётцы Агапе:

— Далібог, цётачка, ён хворы!

— Вер ты яму, злыдню! — адказала Агапа.— Паглядзіш на яго заўтра!

Агапа не памылілася. Гендарсан у той дзень праляжаў у ложку да вечара пад цёплай коўдрай, выпіўшы перад гэтым спірту з малінавым чаем. З яго выцекла сем патоў. Вечарам ён паўтарыў аперацыю і заснуў як забіты, а раніцаю ў аўторак ускочыў з ложка здаровы. На поле ён паехаў, хоць і ў брычцы і абматаны шалем, але калі апынуўся каля выбіральшчыц, то выскачыў з брычкі з такім імпэтам, нібы яго выкінулі адтуль спружынай, прабег па палетку, падкалупваючы пугаўём нявыбраную бульбу, і крычаў:

— Што гэта ест? Гэта ест безабразій! Я вам плачу грошш!

— Бачыла? — штурханула Агапа Надзю.— Што я табе ўчора гаварыла?

Яна разагнулася і крыкнула проста ў твар аканому, які апынуўся якраз каля яе:

— Пан яшчэ і гроша не заплаціў! Пабачым, як заплаціш!

— Што? — здзівіўся Гендарсан.— Ты ест — як гэта? — хам! Ты ест хам! Штраф за такую работу! Я вас!..

Тут ён зірнуў на бульбяны палетак, і ў яго адабрала язык. Выбіральшчыцы — усе як адна — кінулі работу, стаялі разагнуўшыся, чаго ніколі не было раней, і глядзелі на яго з такой нянавісцю, што ён спалохаўся.

— Работайт! — узвізгнуў ён.— Работайт ві, сволатш!

Але ніхто не сагнуўся, і ашалелы аканом, павярнуўшыся, кінуўся да свае брычкі.

Цяпер ён зразумеў, што ашуканства яго разгадана, што выбіральшчыцы зразумелі яго хітрыкі, і яму стала страшна. У маёнтку ён крыху супакоіўся. Тут ён адчуваў сябе гаспадаром. Ён загадаў Кірылу Вераб’ю распрэгчы каня, а сам пайшоў на пляцоўку, дзе буртавалі бульбу. Першы раз ён даў «дзень добры» парабкам, і сам здзівіўся гэтаму. Яшчэ больш здзівіўся, што парабкі сустрэлі яго прывітанне вельмі стрымана. Платон Шабуня абкладаў бурт саломай і нават не зірнуў на аканома. Гендарсан абышоў бурты і накіраваўся ў бровар.

Станіслаў Вярбіцкі і Павел Квітун не чакалі яго так хутка.

— Ну як? — запытаў аканом, крывячы твар у прыветную ўсмешку.— Скора канец работы?

— Скора, пан аканом,— адказаў Станіслаў.— А што вы надумалі пра Якава Шэмета?

Гендарсан, заходзячы сюды, надумаў быць ветлівым. Ён не хацеў, каб і тут яго сустрэлі так варожа, як на полі, і так насцярожана, як ля буртоў, але Станіславава запытанне яго ўзарвала.

— Што Шэмет! Што Якаў Шэмет! Сволатш Якаў Шэмет! Я знаю! Мне Яфім Халюста казаль! І не ў маёнтку яму ест места!

— Справа ваша, пан аканом,— адказаў Станіслаў.— Але адзін я не магу даглядзець дзве старыя машыны — у бровары і ў млыне. Вы схадзіце ў млын. Ён скора стане, бо машыну трэба наладзіць.

— Што? — закрычаў Гендарсан.— Млын стане? Што гэта ест? Гэта ест... як гэта?.. Штрайк! Гэта ест штрайк!.. Гэта, гэта ест...— Ён плюнуў і выйшаў з бровара.

Да самай пятніцы ён жыў як у сне. Чужаземец, хцівец і злодзей, ён адчуваў, што ў маёнтку робіцца нешта такое, чаго ён не можа зразумець, але яно накіравана супроць яго. Аратыя моўчкі разворваюць бульбу або аруць зябліва і не падымаюць вачэй на аканома. Нават работнікі фермаў, бровара і млына выглядаюць інакш, чым раней. Яны нешта затаілі і насцярожана чакаюць свайго часу. Калі ён з’яўляецца сярод рабочых, змаўкаюць размовы. Гэта яшчэ больш палохала Гендарсана, бо ён не ведаў і не мог даведацца, пра што яны гаварылі. І ён зразумеў, што ў сваёй дзейнасці дапусціў вялікую памылку. Ён не лічыў рускіх паўнацэннымі людзьмі, знарок не збліжаўся з імі, і ў маёнтку не было чалавека, якому ён мог бы даверыцца або які даверыўся б яму. У яго не было верных людзей, якія былі б яго вачамі і вушамі ў маёнтку. Гендарсан зразумеў, што яму патрэбен памочнік. І такога памочніка ён павінен знайсці. А пакуль што трэба дзейнічаць самому. Баязлівец і злодзей, ён, аднак, быў упэўнены, што апошняе слова будзе яго.

У пятніцу бульба ў маёнтку была выкапана, надышоў час разлічыцца. Гендарсан рыхтаваўся да гэтага дня. Ён мабілізаваў усю сваю нямецкую мужнасць і стойкасць, каб кожны бачыў, што ён нікога не баіцца, што ён поўны гаспадар і зробіць так, як захоча сам. Гэта падтрымлівала аканомаў дух. Але трэба было зрабіць і нешта матэрыяльнае. У пятніцу пасля абеду аканом загадаў цяпліць лазню для мужчын. Цэлае лета яна стаяла з замком на дзвярах. Хто хацеў памыцца, меў у сваім распараджэнні ўсю Случ; і хоць пара купання даўно прайшла, але лазню адамкнулі б толькі перад калядамі, каб не аканомаў загад. Такім чынам, цяпленне лазні было немалой падзеяй. Усе мужчыны пойдуць мыцца, а пасля лазні ім захочацца выпіць па чарцы, і ніхто не будзе замінаць Гендарсану разлічваць выбіральшчыц. А з імі ён справіцца. Каб нямецкі мужчына не здолеў справіцца з цёмнымі бабамі! Аднак і гэты яго манеўр быў разгаданы.

Павел Квітун і Станіслаў Вярбіцкі першыя пабылі ў лазні і змярканнем прыйшлі да канторы, дзе ўжо стаяў натоўп падзёншчыц і парабчанак. Жанчыны чакалі іх. Станіслава адразу абкружылі, а Павел пайшоў да Надзі.

— Мо і сёння не прыйдзе той злыдзень,— зазначыла Агапа Аўсянік.

— Сёння прыйдзе, бо няма дзе яму дзецца. Толькі не трэба паддавацца на яго пагрозы і ўгаворы,— прамовіў Станіслаў.

— Я першая буду атрымліваць,— сказала Агапа,— а мяне ён не запалохае, не ўгаворыць!

— Правільна. Толькі не рабіце беспарадку, не душыцеся.

Прысутнасць мужчын падбадзёрыла выбіральшчыц. Станіслава Вярбіцкага паважалі ў навакольных вёсках таксама, як і ў маёнтку.

Вечар быў халодны, за тыдзень надвор’е пахаладнела, пачало падмарожваць. Жанчыны перамерзлі на полі, а тут яшчэ падняўся ветрык і прабіраў да касцей.

Нарэшце з’явіўся аканом. Ён акінуў позіркам жанчын і зразумеў, што памылкам яго няма канца. Навошта яму самому разлічваць рабочых! Ці не разумней было трымаць касіра! Ён бы толькі прысутнічаў і быў бы не адзін супроць такога натоўпу хамавак, а ўдвух... Яму стала крыху страшнавата... Ён адамкнуў кантору, замкнуў за сабой дзверы, тады запаліў у памяшканні лямпу, падрыхтаваў паперы, агледзеўся і ўздыхнуў.

Трэба было пускаць работніц. Ён адчыніў кантору, а сам шмыгнуў за перагародку.

Жанчыны адна за адной услед за Агапай пайшлі ў памяшканне. Але яно было не такое прасторнае, каб умясціць столькі людзей. Станіслаў і Павел ледзь улезлі ззаду і паволі прабіраліся ўперад. Жанчыны маўчалі, але гэта не вельмі супакойвала Гендарсана.

Першая да аконца падышла Агапа. Аканом разгледзеў спіс, прыкінуў на лічыльніках, адлічыў з мяшочка дробязь і сыпнуў на стол.

— Усе! Марш, марш, баба! Другі!

— Пачакай, панок! Спачатку трэба палічыць, колькі ты плаціш.

Яна пачала лічыць, і ўсе жанчыны глядзелі на яе.

— Дык што? За адзінаццаць дзён рубель з грыўняю? Па дзесяць капеек за дзень?

Агапа высыпала свой «заработак» пад нос Гендарсану.

— Жары ты іх, злыдзень!

— Што? — закрычаў Гендарсан.— Што гэта ест?..

— Свіння ты і злодзей, от што гэта ёсць! Па пятнаццаць капеек за дзень, як абяцаў!

У канторы падняўся гармідар.

— Зладзюга! Каб цябе зямля не насіла!

— Ашуканец!

— Антыхрыст!

— Бачыце, што ён прыдумаў!

— Не будзем браць па дзесяць капеек за дзень!

— Плаці, як было дамоўлена!

Гендарсан пабялеў.

— Гэта ест бунт! — крычаў ён.— Я пазаву паліцыю і жандарм!

— Заві!

Жанчыны гатовы былі разнесці ўсю кантору. Толькі Станіслаў і Павел стрымлівалі іх.

Гендарсан сядзеў за перагародкай, як злоўлены воўк.

— А, ашуканец! От не выпусцім цябе адсюль жывога!

— Насмактаўся крыві людской.

— Крывасмок!

Нехта локцем выціснуў у акне шкло. У дзірку шугануў з двара вецер. Агонь у лямпе падняўся, міргнуў і патух. У цемры пачалося тварыцца нешта незразумелае. Частка жанчын рынулася да дзвярэй, пачалася ціскатня, лямант.

— Ціха, жанчыны! — крыкнуў Станіслаў і запаліў агонь.— Шукай лямпы, Павел. А вы не душыцеся, жанчыны, скора будзе парадак.

Жанкі, пачуўшы мужчынскі голас, супакоіліся.

Калі Павел дастаў лямпу і святло разлілося па памяшканню, усе ўбачылі, што Гендарсана ў канторы няма. Пакуль было цёмна, ён адчыніў акно і вышмыгнуў у яго.

— Мабыць, трэба разыходзіцца па хатах, жанкі,— сказаў Станіслаў.— Пан аканом паедзе ў Старочын па ўрадніка і стражнікаў. А вы трымайцеся дружна і патрабуйце той платы, на якую вы дамаўляліся. Ваша справа законная.

— А вашы жанкі заўтра пойдуць у Бярозаўку выбіраць бульбу за дзесяць капеек у дзень,— сказала Агапа.

— Не пойдуць. Пра гэта я хацеў сказаць. Ніхто не пойдзе.

У памяшканні некаторы час стаяла цішыня.

— Ну от, зарабілі мы, жаначкі! — прамовіла Агапа.

— Зарабілі...

— І два вечары грошай чакалі.

Жанчыны пачалі разыходзіцца. Услед за імі выйшлі Станіслаў і Павел. На дварэ стаяла цёмная асенняя ноч.

— Павел,— сказаў Станіслаў,— прыйдзі да мяне пазней, пагутарым. Шмат аб чым пагутарым. А цяпер яна цябе, напэўна, чакае.

— Так, браце Стась... Чакае,— адказаў Павел.

РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ШОСТЫ

У душы Яўхіма Халусты заўсёды было шмат бруду, аднак гэта ні ў якой меры не замінала яму жыць, наадварот, акрыляла на новыя шальмоўствы, падбадзёрвала, падымала ноччу з ложка, насіла пад вокны засцянковых хат, у чужыя двары, пад суседнія хлявы і гумны. Ён там нічога не рабіў, але яго радавала думка, што можа зрабіць усё, што захоча: спаліць, украсці, знявечыць жывёліну, сыпнуць атруты.

Але з некаторага часу дробныя шальмоўствы перасталі яго радаваць. У галаве яго нарадзіліся два новыя жаданні, якія на некаторы час адсунулі назад усё іншае. Яны палілі яго пякельным агнём. Ён лажыўся спаць і прачынаўся разам з імі. Калі яму даводзілася ўбачыць Андрэя Сташэвіча або хоць пачуць яго імя, яго ахоплівала шалёная злосць і прага помсты. Ён прыдумваў сотні спосабаў, як разлічыцца з ненавісным чалавекам, і ні адзін яго не здавольваў. Забіць? За гэта можна адказаць. Ды паспрабуй забі такога чорта? Спаліць? Небяспечна. Не бяда, што згарыць увесь засценак, уласныя будынкі могуць згарэць. Падаслаць да яго злодзеяў? А што ж у яго ёсць? Кажуць, голаму разбой не страшны. І Халуста ламаў галаву, каб прыдумаць нешта надзвычайнае, такое, каб звалілася сарамацішчам не толькі на Андрэя, але і на ўвесь яго род.

Другое жаданне было не менш балючае, чым першае. Калі Халусту даводзілася праходзіць каля ніў Гарасіма Жукоўскага, дзе гаспадарылі Лявон Нарбутовіч і Нічыпар Мартыневіч, твар яго зелянеў ад зайздрасці. «Гаспадары, ліха матары вашай! Нядоўга вы будзеце гаспадарыць!» Жаданне заўладаць Гарасімавай паўвалокай гарэла ў яго прагным сэрцы. Ён не ведаў, што зрабіць, але быў перакананы, што заўладае ёю. Гэтая перакананасць крыху супакойвала, каб не Андрэй, які тут клінам станавіўся між Гарасімавай зямлёй і Халустам. Яўхім па нейкай прычыне верыў, што Андрэй будзе стаяць яму на дарозе.

Тым часам восень падыходзіла к канцу. Іншыя дні ішоў дождж разам са снегам. Нізкае хмарнае неба вісела над зямлёй без прасвету. Вераб’і забіліся пад ліштвы. Сумныя мокрыя галкі нерухома сядзелі ў сваіх гнёздах на таполях. Нішто не цешыла вока на полі.

Па малінаўскай вуліцы нельга было ні пешшу прайсці, ні з возам праехаць. Падарожныя цяпер аб’язджалі Малінаўку або навозамі каля гумнаў, або каля агародаў, бо на самой вуліцы можна было захраснуць у гразі.

Малінаўцы ў такую пару заўсёды сядзелі дома. Калі каму-небудзь трэба было схадзіць да суседа па справе, то ён ішоў прыгуменнямі, пералазячы платы і парканы.

Цяпер у засценку поўным жыццём жыла толькі сушня, што стаяла на адбоцы каля агародаў. Цэлы дзень з яе коміна валіў дым, як з трубы добрага завода, а з вечара і да глыбокай ночы, а то і да самай раніцы ў прыбудове ляскацелі церніцы, чуўся гоман людзей, смех і жарты моладзі.

У Малінаўцы лён церлі талакой. З даўніх часоў у засценку склалася некалькі хаўрусаў са сваякоў і суседзяў. Кожная такая талака мела свой час, за які яна павінна сцерці лён кожнага гаспадара, які ў яе ўваходзіў. Таму гэтая цяжкая работа — жаночая бяда — праходзіла хутка і нават весела. У ёй прымалі ўдзел і мужчыны, якія церлі лён хутчэй за жанок, хоць і не так чыста.

Калі прыйшла чарга Андрэя Сташэвіча, Тамаш і Андрэй загадзя нарыхтавалі сухіх дроў, каб выпаліць сушню. Узяўся за гэтую работу сам стары Ян, бо і сушню выпаліць таксама трэба ўмець.

Калі звечарэла, у сушні сабралася ўся талака. Стары Ян падаваў лён, і трысцен ажыў. Затарахцелі церніцы, і памяшканне напоўнілася пылам. Пакуль сагналі ахвоту, ніхто не азваўся. Івану Аўсяніку дасталася больш, чым усім. Ён упершыню займаўся гэтай «бабскай работай», бо ў Чыжэвічах лён церлі кожны сам па сабе, і мужчыны да яе рук не прыкладалі.

Калі сцямнела, стары Ян запаліў два ліхтары і падвесіў іх пад страхой. Але якое святло было ад тых ліхтароў, калі ў трысцене слупам стаяў пыл.

Аднак першы запал прайшоў, усе без загаду спынілі работу. Трэба ж было адпачыць, абцерціся, бо на запыленых тварах блішчалі толькі вочы. Пад церніцамі гурбамі ляжала кастрыца, трэба было яе рассунуць, параўнаваць.

— Ну, хто больш нацёр? — запытала Алена, пераможна аглядаючы ўсіх.

— Вядома ж, ты, Аленачка,— адказала Талімонава Лісавета. Бацька яе Талімон меў чвэрць валокі, але і сярод чвэртнікаў быў апошні. Не шанцавала чалавеку ў жыцці. Як памерла жонка, так і пайшла гаспадарка і крыва і коса. Старэйшая з дзяцей была Лісавета, яна і стала гаспадыняй пасля смерці маці.

Сам Талімон у клопатах не ведаў ні дня, ні ночы, але не шанцавала чалавеку. Або выгадуе жарабя да каня, толькі ў барану яго б запрагаць, а гэты конь ні з таго ні з сяго возьме ды здохне. Падкорміць парсючка, толькі б сальнікам прадаць, рубель на патрэбу выручыць, а гэты парсюк ногі задзярэ.

Лісавета была самая гаротная дзяўчына ў Малінаўцы. Ціхая, непрыкметная, сарамлівая: здавалася — яна яшчэ па-сапраўднаму не уступіла у жыццё, але ніхто не ведаў, што ў душы сваёй яна хавае таямніцу, якая адбірае спакой.

— У Аленачкі больш? — засмяяўся Тамаш.— У мяне больш, чым у тваёй Аленачкі, а ў Андрэя вунь, зірні!

Алена ўспыхнула.

— Работнікі! Ваш лён нанова пераціраць трэба, у ім палова кастрыцы асталося! А ў мяне ды ў Лісаветы чысценькі, а ў братавай Яніхі і трапаць не трэба.

Яніха — жонка Яна Сташэвіча — звалася Стэфа, але мала хто з засцянкоўцаў ведаў яе імя. Яніха, ды і ўсё.

— Ай, дзеткі,— сказала яна.— Я ўжо сваё і адцерла і адтрапала. А бывала, то ад Алены не асталася б.

— Ну, мама! — сказаў Тамаш.— Чаго там! Вы яшчэ ў нас малайчына.

— От, сынок, пахваліў маці,— усміхнулася Яніха.— Няхай бы ж ты, такі добранькі, дома мяне пакінуў, няхай бы я на печы паляжала.

— Улежалі б вы сёння на печы! Хіба каб прывязаў за комін.

Усе засмяяліся.

— Хадзем, курцы, на двор,— сказаў Андрэй.— Тут пыл задушыць.

Вечар быў халодны. Дыхала ветрам з поўначы. Пад месячным святлом іскрыўся іней, і звонкая цішыня стаяла над сусветам.

Хлопцы і мужчыны закурылі, дзяўчаты стаялі гуртком каля дзвярэй сушні. Да іх падышоў Тамаш і пачаў дурэць. Дзяўчаты ўзнялі піск. Тамаш адну за адной паўкідаў іх у трысцен на кастрыцу, падняў Лісавету і непрыкметна ўпіўся губамі ў яе вусны.

— Тамаш! —закрычала яна, вырываючыся.— Пусці!

— Маўчы, дурненькая,— шапнуў ён ёй.— Падабаешся ты мне...

— Пусці мяне, Тамаш! — з незразумелым адчаем гаварыла дзяўчына.

Тамаш паставіў Лісавету на зямлю і пайшоў да мужчын. Але закурыць яму так і не прыйшлося. Стары Ян аддаў загад:

— Ну, хопіць! Усяму свой час.

У самы разгар работы да сушні прыйшла моладзь. Былі сярод іх і абодва Халусты. Услед за імі прыйшоў Якаў Шэмет. Спачатку аціраліся каля сушні, потым дзяўчаты зайшлі ў трысцен, каб падмяніць сваіх сябровак. Ведалі, што калі цяпер памогуць яны, то ў свой час памогуць і ім. Бо нялёгка без падмены цэлую ноч, сагнуўшыся каля церніцы, бесперапынна глытаць пыл. А колькі работы рукам! Назаўтра аж не падняць іх, і плечы ныюць.

На перапынку Андрэй Сташэвіч выйшаў на двор і здзівіўся, калі ўбачыў Мікалая Халусту. Гэты груган, нягледзячы на сваю маладосць, рэдка калі прыходзіў на зборышчы моладзі. Іншы раз ненадоўга з’яўляўся, аглядаў усіх, нібы некага шукаў, тады паварочваўся і знікаў. У яго былі свае знаёмствы і свае інтарэсы, невядомыя і незразумелыя малінаўскай моладзі. Калі хлопцы наймалі музыку іграць вечарынку, то Мікалая Халусту ніколі не бралі ў хеўру. «Што ж яго сёння сюды прыцягнула?» — падумаў Андрэй.

— Го-го! — рагатаў Юзік Гром.— Тут сёння лепш за вечарынку! Каб музыка быў, то і паскакаць можна.

— А ты без музыкі можаш паскакаць,— адказаў яму Тамаш.

— Ну, ну! — рыкнуў Юзік.— Хіба я дурнаваты!

Алена зірнула на яго і адвярнулася. Яна была б рада Юзіку, каб не Андрэй. Пры Андрэі ў яе не хапала рашучасці нават пагаварыць з Юзікам, і яна злавалася.

Андрэй зразумеў, пра што думае сястра, і зірнуў на яе, але ўвага яго адразу перакінулася на Лісавету, якая стаяла пры Алене, запалоханая, як загнаны ў пастку звярок. «Што гэта робіцца з дзяўчынай? — падумаў ён.— Хіба яна каго спалохалася ці захварэла?» Каб ён мог убачыць Лісавеціны вочы, то адразу знайшоў бы тлумачэнне. Лісавета глядзела на Мікалая Халусту, як птушка на змяю.

У гэты момант да Андрэя падышоў Якаў Шэмет.

— Як твой Іван упраўляецца сёння? — запытаў ён.

Андрэй насцярожыўся. Яму не спадабалася такое пытанне, акрамя таго, ён быў і так раззлаваны на сястру і Юзіка Халусту. Ён адразу загарэўся.

— А што ты маеш да майго Івана?

— Не сярдуй. У нас у Чыжэвічах такой работы мужчыны не робяць.

— У Чыжэвічах не робяць, а ў Малінаўцы робяць. Іван цяпер не ў Чыжэвічах, а ў Малінаўцы. Не думаю, што ён хадзіў да цябе скардзіцца, нібы я яго работаю задушыў.

— Ты не зразумеў мяне, Андрэй. Мне трэба было пачаць з табою гаворку, але я не так пачаў, і ты ўзлаваўся.

У Андрэя ўжо ўсё кіпела ўсярэдзіне, і ён не мог узяць сябе ў рукі.

— Узлаваўся. Не люблю, калі нехта совае свой нос у мае справы. І дзіўлюся: няўжо калі чалавек пажыве ў сабакі Халусты, дык і сам становіцца сабакам.

«О, чортаў шляхціц! — падумаў Якаў.— Столькі ў цябе гонару, што невядома, з якога боку прыступіцца... Што з табою сёння?»

— Дарэмна ты мяне сабакам абзываеш, Андрэй,— сказаў ён.— І ніхто яшчэ мяне сабакам не абзываў.

— Каб ты прыйшоў сюды адзін, я не так бы гаварыў. А ты прыйшоў з Халуставымі сынамі. У хеўру ўвайшоў. Што ж, можа гэта і гонар для парабка быць у адной хеўры з сынамі гаспадара, але я, нават старцам будучы, не захацеў бы такога гонару.

Якава закалаціла, але ён перамог сябе.

— Слухай, пан Сташэвіч... Я прыйшоў сюды адзін. У мяне была да цябе гаворка. Адкладзём яе да другога разу.

У Андрэя аж перасмыкнуўся твар ад страшэннай злосці, якая апаноўвала яго сёння. Ён хацеў дагнаць Якава, сказаць яму, што памыліўся, і перапрасіць, але не мог гэтага зрабіць. І тут ён убачыў Алену і Лісавету, якія стаялі каля дзвярэй трысцена. З імі размаўлялі абодва Халусты, Юзік Гром і Мікалай. Андрэй знарок накіраваўся туды, нібы знячэўку цярнуўся каля Мікалая, і той ледзь не зляцеў з ног.

— Прэшся, як бык! — пагражальна прамовіў той.

— Што? — спыніўшыся, запытаў Андрэй.

— Трэба глядзець уперад, калі ідзеш.

— Не стой на дарозе. Я не кожнага абыходжу.

— А я не кожнаму саступаю.

— Мне саступіш!

— Паглядзім!

Спрэчка гатова была ўспыхнуць, і хто ведае, чым бы яна кончылася, каб не Ян Сташэвіч.

— Тут не пагулянка, хлопцы,— сказаў ён.— Ідзіце дамоў. А вы лён церці,— загадаў ён сваім.

Церлі лён амаль да самай раніцы, пакуль не апаражнілі сушню. Андрэй працаваў, як ашалелы. Душа яго сёння была перапоўнена супярэчлівымі пачуццямі: злосцю, нянавісцю і раскаяннем. Не, ён не раскайваўся ў тым, што зноў задраўся з Халустамі, ён быў згодзен пабіцца сёння з імі, але за што ён пакрыўдзіў Якава? Без прычыны, зусім без прычыны... Той прыйшоў да яго з гаворкай, а ён такі туз! І Андрэй успомніў, як з гэтым жа Якавам вязалі Халустаў, як гэты ж самы Якаў папярэдзіў яго на начлезе, што Халуста будзе помсціць. Мабыць, і сёння ён хацеў нешта сказаць. Што? І Андрэй без жалю ламаў і трушчыў церніцай лён, выціраў кастрыцу і клаў у кучу бліскучыя белыя палойкі.

Калі сцерлі апошні лён, на ўсходзе з’явілася белая палоска зары.

Усе разышліся дадому, у сушні асталіся толькі Андрэй і Ян.

— Ідзі запрагай каня,— сказаў Ян,— і прыязджай забіраць лён. У гэтым годзе, брат, лён у цябе царскі.

— І ў цябе не горшы.

— У мяне крыху горшы... Пра што ты гаварыў з Якавам?

— Ды так... Успаміналі, як Халусту вязалі...

— Успаміналі... Лепей бы вы не ведалі гэтага. А ты зноў з Халустамі схапіўся.

— Не магу на іх глядзець.

— Дурань.

— Ты мяне ў апошні час іначай не завеш. Я і сам сёння думаю, што дурань, толькі не за Халустаў.

— А за каго?

— За Якава. Ён мне сказаць нешта хацеў... А я...

— А ты слухаць не захацеў... Разумны! Ну дык от: аддаю табе сваю галаву — калі мы пойдзем адсюль абодва, сушня пыхне полымем разам з тваім лёнам.

— Глупства...

— Ідзі па каня, а я папільную тут.

Андрэй пайшоў, а Ян сеў каля сцяны і зірнуў навокал. На дварэ пачало святлець. Пабляднеў, нібы пачаў раставаць, Млечны Шлях, здрабнелі зоры, затое на ўсходзе светлая палоса расла і шырылася ўвачавідкі. Ян думаў пра Андрэя, што рабіць з ім, як давесці яго да розуму. Калі хворы быў бацька і ў першыя тыдні пасля яго смерці хлопец быў як хлопец. Паспакайнеў, пасталеў, стаў сапраўдны мужчына. А цяпер зноў пачалося старое. Нашто яму было біць Халусту, навошта было яго вязаць? Яшчэ і Тамаша з сабою пацёг. А той дурань новае вужышча з дому знёс. Не пойдзеш цяпер да Халусты, не скажаш: «Аддай маё вужышча, тое, якім цябе вязалі». Халуста ўсю сваю сабачую зграю з ланцугоў спусціць... Ды няхай яно згарыць, тое вужышча... Халуста — чалавек люты, лепш бы з ім зусім не звязвацца... Цяпер Нарбутовіч гэтакі гад печаны, і з ім звязаўся. Калі ў сваім засценку поўна ворагаў, то цяжка жыць чалавеку...

Тут Яна нібы нехта сапхнуў з месца. Ён пачуў шорхат ля задняй сцяны і кінуўся туды.

— Гэй, хто там! — крыкнуў ён адразу, каб папярэдзіць злачынца, напалохаць яго.

Амаль у гэтае ж імгненне з-за вугла выйшаў не хто іншы, як Яўхім Халуста.

— Гэта я, пане Сташэвіч, гэта я,— сказаў ён, выскаліўшыся.— Як вы маецеся, пане Сташэвіч?

Яна ахапіла злосць, але ён адказаў спакойна:

— Ды от толькі лён кончылі церці. А вы чаго, пане Халуста, да сушні прыйшлі?

— Ая-яй!.. Я не да сушні... Я толькі ішоў каля сушні...

— Куды ж гэта вы?

— Сыны!.. Ліха матары іх, сыны! Як выйшлі звечара, дык і дасюль няма... Дзе іх нячыстая сіла носіць! А ў мяне ж работа на рабоце.

— Няма тут вашых сыноў. Звечара былі.

— Распуснікі! Дзе ж яны падзяваліся?.. Ну, бывайце здаровенькі.

«Значыць, Якаў хацеў папярэдзіць Андрэя,— падумаў Ян.— А Андрэй, мабыць, і гаварыць не захацеў. Ах, дурань, дурань... Добра, што хоць мне сказаў, бо каб пайшлі абодва дадому — не было б ні сушні, ні лёну. І вінаваты быў бы я... Сказалі б людзі, што недаглядзеў Ян Сташэвіч печы, жар пакінуў...»

Воддаль пачулася тарахценне калёс. Гэта ехаў Андрэй па свой лён.

РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ СЁМЫ

Выскачыўшы з канторы праз акно, Гендарсан задаў такога драпака на сваіх кароценькіх ножках, што калі спыніўся каля флігеля, то яны аж гулі, а сэрца гатова было парвацца, і ў грудзях не хапала дыху. Ён стаў каля ганка, уплёўся рукамі за слупок і, разявіўшы рот, як рыба, выкінутая на бераг, хапаў паветра. Нарэшце сяк-так аддыхаўся. Калі зайшоў у пакой, Інга зірнула на мужа і выпусціла з рук вышыўку.

— Што з табою, Пауль? Чаму ты такі?

— Я... Яны мяне хацелі забіць, Інга...

— Хто?..— спалохана запытала яна.

— Бабы! — узвізгнуў Пауль.— Яны напалі на мяне!.. О-о-о! Але мяне выратавалі мае ногі, Інга!..

— Ах, ах!.. Яны заб’юць нашу Эльзу! — закрычала Інга, падхопліваючыся з месца.

— А дзе наша Эльза? — у тон жонцы крыкнуў Гендарсан.

— Ах!.. Гэтая непаслухмяная дзяўчынка, як і заўсёды, пайшла на спацыр.

— Дзіця маё! — завыў Гендарсан.

У гэты самы момант Эльза зайшла ў хату. Маці і бацька кінуліся да яе.

— Дачка мая! — залямантавала Інга.— Яны з табой нічога не зрабілі?

— Хто? — зірнуўшы на маці халоднымі вачыма, запытала Эльза.

— Бабы! Яны ледзь не забілі нашага бацьку!..

— Ніхто мяне не збіраўся забіваць. Я сустрэла баб. Яны ішлі з канторы і лаялі немца, які іх ашукаў.— Эльза пагардліва зірнула на бацьку і прайшла ў свой пакой.

— Як ты смееш так гаварыць пра бацьку! — крыкнуў ёй услед Гендарсан.

Маці крыху супакоілася, але і ў самога Гендарсана на сэрцы шкраблі кошкі. Ён ведаў, што сённяшні вечар — гэта толькі пачатак. А што будзе заўтра?

Адзін цяпер не дасць парабкам ніякай рады. Проста пабаіцца сустрэцца з імі. А ў Бярозаўцы амаль уся бульба яшчэ ў полі. Сезонныя работніцы з вёсак больш не прыйдуць. Каб яны прыйшлі, трэба заплаціць дамоўленую цану, а рабіць гэта Гендарсану вельмі не хацелася. Страціць такі барыш і адступіць перад жабракамі? Пацярпець такое паражэнне! Толькі не гэта... Зняць з усіх работ пастаянных парабкаў і парабчанак і адправіць іх у Бярозаўку ён таксама не мог, бо прыйшлося б спыніць у маёнтку ўсю іншую работу. А хіба можна спыніць паравы млын, зняць работнікаў з бровара, калі нават рамонт яшчэ не кончаны, пакінуць без дагляду жывёлу...

Не думаў Гендарсан, што справа павернецца такім бокам. У яго практыцы не было яшчэ выпадкаў, каб выйшла не так, як хацеў. Ён заўсёды плаціў работнікам столькі, колькі надумаў, і ніхто не падымаў супроць яго голасу. А гэта што ж такое? Рускія бабы, мужычкі, падымаюць бунт!

У часе вячэры, каб супакоіцца, ён, насуперак звычаю, напіўся як шавец. У галаве закружылася, але супакою не адчуў. Ён цэлую ноч не спаў, круціўся на пярыне і думаў. Бабскі бунт... Але калі пачаў прыводзіць да парадку свае ўспаміны аб мінулым вечары, то да яго разумення дайшло, што ў канторы былі не толькі бабы. Там былі Станіслаў Вярбіцкі і Павел Квітун. Ага! Ці не іх гэта работа!

На дварэ яшчэ была ноч, калі Гендарсан устаў з ложка. Паціху, каб не разбудзіць жонку, апрануўся, схадзіў у камору, сабраў тое, што было патрэбна, склаў у мяшочак, палічыў у кішэні грошы і выйшаў на двор. Чорт! Навокал стаяла халодная асенняя цемень. Гендарсан здрыгануўся, але не ад холаду. Вельмі няёмка сябе адчуваў. Здавалася, што за кожным вуглом стаяць бабы з рыдлёўкамі і падпільноўваюць яго. Кожны слупок, кожны пень нагадваў яму чалавека. Усё выглядала варожым і чужым. Так памалу дайшоў да стайні.

Кірыла Верабей — адзінокі чалавек, былы панскі фурман — у вартоўні не толькі спаў начамі, але і жыў удзень. Блізкай радні ў яго не было, фурманам на старасці быць ужо не мог і дажываў апошнія гады вартаўніком на стайні. Кірыла ведаў, што ўчора было ў канторы, і не вельмі здзівіўся, калі яго разбудзіў аканом. Стары адамкнуў стайню, памог аканому запрэгчы кабылу ў брычку і, калі той выязджаў са двара, запытаў:

— А куды так рана, пане?

Іншым разам Гендарсан паставіў бы хама на месца, але сёння яго язык сам сабою сказаў:

— У Бярозаўку. Я еду ў Бярозаўку.

Кірыла пастаяў каля варот, паслухаў, на якую дарогу зварочвае аканом, і падумаў: «У Бярозаўку! У Старочын ты накіраваўся, сукін сын, а не ў Бярозаўку».

Маёнтак яшчэ спаў, калі Гендарсан праехаў паўдарогі ў мястэчка. Не шкадаваў кабылы, бо дурныя думкі лезлі ў галаву. То яму здавалася, што за ім гоняцца, то — што страляюць з-за дрэва. Усё цяпер стала яму варожым у гэтай краіне.

Урадніка прыйшлося пачакаць. Беразоўскі яшчэ спаў, калі Гендарсан зайшоў у прыёмную. У абшарпаным пакоі было пуста і брудна. Гендарсан зірнуў на пыльныя лаўкі і не захацеў садзіцца. Пачаў хадзіць з кута ў кут і думаць. «Усе яны брудныя свінні. Бесталковая краіна... Нідзе няма парадку, нават у такой установе...»

Крокі яго пачула служанка Беразоўскага і зазірнула ў прыёмную. Убачыўшы такога важнага наведвальніка, запрасіла яго ў пакой. Тут Гендарсан сеў у крэсла і закурыў.

Праз паўгадзіны Беразоўскі і Гендарсан сядзелі ў канцылярыі і вялі гутарку.

— Які ж гэта бунт, пане Гендарсан? — пытаў ураднік у аканома.— Вы абяцалі разлічыць людзей па адной цане, а пачалі разлічваць па другой. Гэта ж несправядліва!

— Я кожны год плаціў ім па дзесяць капеек.

— А ў ведамасці пісалі па пятнаццаць.

Гендарсан пачырванеў і надзьмуўся.

— Гэта ест — як гэта? — абраза!

— Якая абраза, пане Гендарсан, кіньце вы! — усміхнуўся Беразоўскі.— Тыя гады яны маўчалі, а цяпер зусім не тое. Вы ведаеце, што робіцца ў краіне?

— Так. Іх... я ведаю...

— Дрэнна ведаеце.

Беразоўскі разумеў, у чым справа. Звесткі аб забастоўках на фабрыках і заводах, аб хваляваннях парабкаў у Латвіі, на Паваложжы і ў іншых мясцінах, аб сялянскіх бунтах дакаціліся і сюды. Учарашні выпадак у Чыжэвіцкім маёнтку — водгулле тых падзей, якія ахапілі краіну. Дурны немец не разумее гэтага. Ці можна думаць, што ў маёнтку ўсё ўзнікла стыхійна, толькі таму, што людзям недадалі па пяць капеек у дзень? Ці не хаваецца тут нешта глыбейшае?

І Беразоўскі ўспомніў Якава Шэмета. Яўхім Халуста паведамляў яму, што гэты тып з горада кожны тыдзень ходзіць у маёнтак. Ці няма тут якой сувязі? Але Гендарсану гэтага Беразоўскі не сказаў. Трэба было давесці немца да таго, каб ён выняў грошы. «Сам нажываешся, а я павінен задарма табе памагаць!»

— Прыйдзецца, пане Гендарсан, заплаціць рабочым, як дамаўляліся.

Гендарсан бездапаможна ўнурыўся. Раптам ён загарэўся, падняў галаву і закрычаў:

— Гэта ест непарадак! Бульба пан Крупскага не павінен — як гэта? — зімаваць!

— Заплаціце людзям за работу, і яна зімаваць не будзе.

— Но гэта ест бунт! Яны разбілі акно, патушылі лямп і крычалі: «Заб’ём немца!»

— Вы проста спалохаліся, пане Гендарсан. А вінаваты вы. Вы самі справацыравалі гэты інцыдэнт. А цяпер трэба быць асцярожнейшым. Калі пра гэта паведаміць пану Крупскаму, то ён вас па галоўцы не пагладзіць.

Беразоўскі гаварыў і паглядаў, як успрымае Гендарсан яго словы. І Гендарсан звяў.

— А цяпер,— гаварыў далей Беразоўскі,— вы просіце ў нас дапамогі. Мы! — Беразоўскі тыцнуў пальцам у свае шырокія грудзі.— Мы павінны за ўсё адказваць. Мы павінны вас ратаваць. А каму гэта трэба? Вам, толькі вам.

— Але, гер ураднік... Яны хацелі мяне забіць...

— Глупства! А хто, уласна, хацеў вас забіць?

— Баба! Баба Агапа Аўсянік. Яна ест з Чыжэвіч.

Беразоўскі зарагатаў.

— Ба-аба! А мужчын там не было?

— Было! Там было мужык! Станіслаў Вярбіцкі і Пауль Квітун.

— Ага...— Беразоўскі насцярожыўся.— Хіба яны капалі бульбу?

— Найн! Яны не капалі бульба.

— Не ведаю, пан Гендарсан, чым я вам магу памагчы...

Гендарсан ужо зразумеў, што ад яго трэба. Ён мнагазначна зірнуў на ўрадніка і прылажыў руку да кішэні. Беразоўскі зрабіў выгляд, што не зразумеў яго жэсту.

— Пан ураднік... Ужо ест пара... як гэта? Снедаць! У мяне ест такая старая старка! Така-ая стара-ая!

Беразоўскі ўсміхнуўся.

— Ну, што ж! — сказаў ён.— Снедаць пара, але ваша старка падобна на хабар, таму я запрашаю вас на снеданне да мяне.

Гендарсанава старка і сапраўды аказалася добрая. Не горшая была і вяндліна, якую прывёз аканом. Калі Беразоўскі выпіў, у галаве яго стала значна святлей, чым да снедання. А калі Гендарсан у канцы снедання даў яму дваццаць пяць рублёў, урадніку ўсё стала зразумела. Ён падумаў, узважыў усё і вырашыў выехаць на месца сам. Неабходна было ўведаць абставіны ў маёнтку, што там зрабілася, высветліць, хто ж там завадатар. Тут ён успомніў пра Шымкевічаў, пра Якава Шэмета, пра Хаіма Ножыка і Сымона Ашакевіча. Што ж, калі не тое, то іншае! Ён павінен дзейнічаць, гэта яго прамыя абавязкі. Можа знойдзецца хоць маленькі павадок, за які можна будзе ўзяцца, цягнуць яго і памалу разблытваць. Можа нешта і разблытаецца. Ён сказаў Гендарсану ехаць дамоў і паабяцаў, што выедзе ўслед за ім.

Тым часам жыццё ў маёнтку цякло сваім парадкам. Парабкі выйшлі на работу кожны на сваё месца. Стары Кірыла Верабей яшчэ на цямку паведаміў некаторым, што немец паехаў у Старочын. Першыя ўведалі пра гэта конюхі, якія прыйшлі карміць і паіць коней. Яны і разнеслі гэтую вестку па ўсім маёнтку. Аратыя, што разворвалі бульбу, паехалі на зябліва. Здавалася, што нічога не адбылося, але нейкая незвычайная ціш і трывога адчуваліся ўсюды. Не чуваць было аканомавага голасу.

Станіслаў Вярбіцкі і Павел Квітун канчалі рамонт машыны. Сёння яны працавалі моўчкі, зрэдку перакідваючыся словамі. Платон Шабуня, які астаўся без работы, прыйшоў да іх. Яму загадалі падкручваць гайкі, і ён іх падкручваў дзе трэба і дзе не трэба.

— Чым жа кончыцца ўся гэта музыка? — запытаў ён нарэшце.

— Ты пра што?

— Ды пра тое, што Гендарсан паехаў у Старочын.

— Паглядзім, калі ён прыедзе,— адказаў Вярбіцкі.

— Няўдала выйшла,— прамовіў Платон.— Сёння не трэба было выходзіць на работу, а забастоўку абвясціць. Як рабочыя. Патрабаваць большай платы ўсім парабкам, а не толькі за капанне бульбы. А хіба ў нас людскія кватэры?

— Сёння пра гэта памаўчы, Платон,— адказаў Станіслаў.— Ты разумееш, што, перш чым абвясціць забастоўку, трэба падрыхтавацца. А ў нас народ не гатовы.

— Дык трэба рыхтавацца,— перабіў Платон.— Сядзім, як вераб’і ў веніку.

— А хто гэта павінен рыхтаваць людзей? — запытаў з усмешкай Павел.

— Ты! Вярбіцкі! Мне загадайце!

Станіслаў і Павел пераглянуліся.

— Якое мы маем права табе загадваць? Што гэта з табой сёння?

— Ага... значыць, мне вы не верыце... А я даўно ведаю, Павел, і пра Стася, і пра цябе, і пра Якава Шэмета... Я думаў, вы мяне не будзеце мінаць. Выходзіць што я не патрэбны...

— Сціхні, дурань! — горача прамовіў Стась, абхапіўшы за плечы Платона.— Патрэбны! Даўно хацелі табе сказаць...

Каля дзвярэй пачуліся крокі, і на парозе з’явіўся Міхаль Рожка.

— Аканом прыехаў,— паведаміў ён.

Гендарсан сапраўды прыехаў са Старочына, але са стайні накіраваўся проста дамоў, не заходзячы нікуды. Ён чакаў Беразоўскага, і той хутка з’явіўся са стражнікам Макаром.

Беразоўскі спыніўся ў канторы і даслаў стражніка па Гендарсана. Калі абодва з’явіліся, ён загадаў Макару паклікаць Станіслава Вярбіцкага і Паўла Квітуна, а сам прыняў такі начальніцкі выгляд, што Гендарсан крыху спалохаўся.

— У вас ёсць такое памяшканне, куды можна пасадзіць арыштаваных?

— Ест... Ест, пан ураднік!..

— Дзе яно?

— А во тут, пан ураднік. Пакойчык для касы. Такі малы і з малым аконцам.

— Краты на акне ёсць?

— Ест, пан ураднік.

— Пакажыце.

Гендарсан правёў Беразоўскага ў другі пакой і паказаў абітыя жалезам дзверы, на якіх вісеў замок.

— Адамкніце.

Гендарсан адчыніў дзверы. Беразоўскі зайшоў у пакой, агледзеў усё, пакратаў рукамі акно і жалеза на ім, сказаў «добра» і выйшаў.

У канторы іх чакалі Вярбіцкі, Квітун і стражнік. Беразоўскі з імі не павітаўся. Ён даў знак Макару, і праз хвіліну Вярбіцкі і Квітун апынуліся ў тым самым пакоі, які нядаўна ўраднік аглядаў. Гендарсан адразу павесялеў. Беразоўскі пасадзіў яго на крэсла супроць сябе, пачаў допыт па ўсіх правілах і паказанні запісаў у пратакол. Калі Гендарсан падпісваў той пратакол, рука яго дрыжала.

Стражнік Макар тым часам прывёў з Чыжэвіч Агапу Аўсянік. Беразоўскі зірнуў на яе і зразумеў, што ад гэтай жанчыны не даб’ецца таго, чаго хоча. Старая — бітая, хітрая, яе на мякіне не правядзеш.

— Хто цябе падвучыў падымаць у канторы бунт?

— Які бунт? Не ведаю я ніякага бунту.

— Учора вечарам, от тут у канторы.

— То які ж гэта бунт? А што немец ашукаў нас, то хіба гэта няпраўда?

— Каго гэта «нас» ашукаў немец? І які немец? Ён аканом пана Крупскага.

— Злодзей ён у пана Крупскага, а не аканом. Ён і ў пана крадзе, і з нас шкуру лупіць. Заробленага не аддае.

— Ён з вамі ўчора хацеў разлічыцца.

— Але, хацеў. І сёння хоча разлічыцца па дзесяць капеек за дзень. А мы ішлі на работу за пятнаццаць. Так і дамаўляліся.

— Усе гады выбіральшчыцам плацілі па дзесяць капеек. Чым жа гэты год не такі?

— А хіба вы не ведаеце, што цяпер усё падаражала! За дзесяць капеек паркалёвай хусты не купіш.

— А чаму ты крычала: «Заб’ём немца»?

— Не, я гэтага не гаварыла. Я гаварыла, што ён ашуканец.

— А хто крычаў: «Заб’ём немца»?

— Я гэтага не чула.

— От бачыш, як ты хлусіш. А я маю паказанні некаторых жанчын, што гэтыя словы выкрыквалі Станіслаў Вярбіцкі і Павел Квітун.

— Перахрысціцеся, пане ўраднік! Я іх і ў канторы не бачыла.

— Ты іх не бачыла ў канторы?

— Не.

Беразоўскі прымаў усе захады, каб выціснуць з жанчыны што-небудзь істотнае, і нічога не дабіўся. Ён лаяўся, гразіў, абяцаў арыштаваць і згнаіць у турме, спрабаваў купіць ліслівасцю, прасіў, але Агапа стаяла на сваім.

— Ніколі я не думала, паночак, што за маю работу ды мяне яшчэ па допытах будуць цягаць. Як быццам я зладзейка якая.

— Падпішыся! — загадаў ёй выведзены з сябе Беразоўскі.

— Я не ўмею пісаць.

— Пастаў крыж.

— Не буду я і крыжа ставіць. Я не ведаю, што вы пісалі.

— Я прачытаю.

— Калі на тое пайшло, то скажу: не веру я вам, паночак.

— Я цябе пасаджу!

— Садзіце, мне ўсё роўна.

— Вон! — зароў звар’яцелы Беразоўскі.

Калі Агапа выйшла, ён напісаў на пратаколе: ад подпісу адмовілася. Тады загадаў Макару прывесці Вярбіцкага і Квітуна. Ён чакаў іх, стоячы за сталом, прыняўшы глыбакадумны выгляд. Станіслаў ведаў гэтых надзьмутых архангелаў, смела падышоў да стала і рашуча заявіў:

— Вы, гаспадзін ураднік, не мелі права арыштоўваць нас, не прад’явіўшы абвінавачання. Мы пратэстуем.

— Гаварыце толькі за сябе, Вярбіцкі,— адрэзаў Беразоўскі.— Я вас не арыштоўваў, а толькі ізаляваў на некаторы час. Я спачатку зраблю ў вас вобыск, а тады прад’яўлю абвінавачанне і арыштую. Макар! Прывядзі двух панятых.

— Каго, гаспадзін ураднік?

— Першых, каго сустрэнеш.

Павел Квітун разгубленымі вачыма зірнуў на Станіслава. Той не зразумеў гэтага позірку, але трывога закралася ў яго сэрца.

Няўжо ў Паўла не ўсё ў парадку?.. А можа ён проста спалохаўся...

Першымі сустрэчнымі аказаліся Міхаль Рожка і Кірыла Верабей.

...У хаце Вярбіцкага паслужлівы Макар перавярнуў усё дагары нагамі, але нічога падазронага не знайшоў, пра што і было запісана ў пратаколе вобыску.

У пакоі, дзе жыў Павел Квітун, быў толькі Платон Шабуня. Ён сядзеў у сподніках, а штаны трымаў у руках і прышываў да іх латку.

— Ты што? — крыкнуў на яго Макар.— Надзявай штаны!

— Я ж яшчэ латкі не прышыў!

— У яго што? Няма цара ў галаве? — не звяртаючыся ні да кога, запытаў ураднік.

— Так, гаспадзін ураднік,— ахвотна адказаў сам Платон.— Няма ў цара ў галаве і жонкі таксама няма. Сам дзіркі зашываю.

Беразоўскі зірнуў на яго з падазрэннем.

— Маўчаць, хамула! Жыва адзявайся! Макар! Прыступай да справы!

Павел адамкнуў свой куфэрак. Макар пачаў выкладаць з яго парабкоўскі скарб: бялізну, ручнік, святочныя штаны і іншую дробязь. Аглядзелі пасцель, памацалі падушку і сяннік. Беразоўскі задумаўся.

— Ну, жартаўнік! Адчыняй свой куфар! — загадаў ён Платону.

Платон выканаў яго загад так ахвотна, нібы толькі і чакаў гэтага.

Беразоўскі зразумеў, што даў маху. Ён нават не зірнуў на Платонавы рэчы і ўжо канчаў пісаць пратакол вобыску, калі раптам яго ўвагу прыцягнула печ. І ён аддаў загад Макару абшукаць яе. Павел адчуў, што кроў адлівае ад яго твару і млявасць падкочваецца да сэрца. Ён адвярнуўся.

Макар палез на печ, нічога там не знайшоў. Потым злез, адчыніў яе, выграб попел, адсунуў юшку і засунуў у комін качаргу. Пуста было ўсюды. Павел не верыў сваім вачам...

— Скажыце, Вярбіцкі, чаго вы былі ў канторы ўчора вечарам, калі пан Гендарсан пачаў разлічваць рабочых?

— Я хацеў атрымаць за жонку грошы.

— За жонку? Ваша жонка капала бульбу?

— Але, гаспадзін ураднік, капала. Калі аканом назначыў цану пятнаццаць капеек за дзень, то яна пайшла капаць.

— Хм... Вы прывілеяваны рабочы. Хіба вам не хапае грошай?

— У абрэз, гаспадзін ураднік.

— Чаму не пайшла атрымліваць грошы сама жонка?

— Яна прыйшла з работы стомленая і пачала гатаваць вячэру.

«Гэтага сукінага сына не саб’еш»,— падумаў ураднік.

— Хм... А чаго ў той час быў у канторы Павел Квітун?

— Ён прыйшоў са мной, гаспадзін ураднік. Мы збіраліся выпіць пасля лазні. Яна ў нас рэдка бывае, а ўчора акурат была для мужчын. От мы і падумалі атрымаць грошы, узяць у Арлоўскага паўкварты і выпіць.

— Хто ўзняў беспарадкі ў канторы?

— Аканом Гендарсан, гаспадзін ураднік.

— Што? — зароў Беразоўскі.— Я вас навучу жартаваць!

— Я не жартую, гаспадзін ураднік. Беспарадкі ўзняў аканом. Ён пачаў выплачваць работніцам не па пятнаццаць, а па дзесяць капеек за дзень.

— Мне гэта вядома, чорт вас вазьмі! Вы павінны сказаць, хто крычаў «Заб’ём немца»! Хто выбіў акно і патушыў лямпу?

— Гаспадзін ураднік! Шхто не крычаў «Заб’ём немца». Ашуканцам яго называлі, бо так яно і ёсць. Гендарсан ашуканец.

— Маўчыце! Я не пра гэта ў вас пытаю!

— Дык чаго ад мяне хоча гаспадзін ураднік?

— Давайце паказанні! — крыкнуў ураднік.

— Я іх даю.

— Хто разбіў акно і патушыў лямпу?

— Я да гэтага і вяду, гаспадзін ураднік. У канторы сабралася столькі людзей, што не было дзе павярнуцца. Гендарсан не плаціў рабочым два тыдні. Прыйшлі ўсе, хто працаваў за гэты час. У такой цеснаце шкло проста выціснулі локцямі. У дзірку шугануў вецер і патушыў лямпу. Гендарсан гэта скарыстаў, бо яму не было дзе дзецца. Яму трэба было або плаціць па дамоўленасці, або ўцякаць. І ён, калі патухла лямпа, уцёк, як злодзей, праз акно.

«А ён праўду кажа, сукін сын,— падумаў ураднік.— Немец, напэўна, і ў штаны напусціў...»

— Як лоўка ў вас усё выходзіць!

— Бо так было, гаспадзін ураднік. Я нічога не выдумаў.

— Вы ведаеце Якава Шэмета?

— Шэметаў у Чыжэвічах шмат, і Якаў з іх не адзін.

— Таго Шэмета, што працуе ў Яўхіма Халусты ў Малінаўцы.

— Ведаю. Ён працаваў у маёнтку тры гады назад.

— Ён часта бывае тут?

— Часамі бывае.

— І да вас заходзіць?

— Вядома. Мы старыя знаёмыя.

— Сябры?

— Не. Я старэйшы і жанаты, ён малады і халасты.

— Гэта сяброўству не замінае... А чаго ён тут бывае?

— Не ведаю, гаспадзін ураднік. Па нядзелях тут бываюць вечарынкі. Напэўна, на вечарынкі ён і прыходзіць. Да дзевак.

— З кім ён сябруе, акрамя вас?

— Гэта мне невядома.

— З Паўлам Квітуном, напрыклад?

— Не ведаю. Запытайце ў яго.

— У нас ёсць дадзеныя, што ён сацыял-дэмакрат і праводзіць тут крамольную агітацыю.

— У мяне такіх дадзеных няма, гаспадзін ураднік. Я не разбіраюся ў такіх справах.

Беразоўскі закурыў і пачаў думаць. Не! Нічога ён тут не даб’ецца. А нешта падсвядомае падказвала яму, што ён ходзіць-бродзіць каля нечага важнага, але падысці да яго не можа, не можа злавіць павадка, а ён жа вось тут, блізка...

Ад Паўла Квітуна Беразоўскі таксама нічога не дабіўся.

Вечарэла. У канторы стала зусім змрочна. У вокны пырскаў халодны дождж. Буйныя плямы расплываліся па шкле, і Беразоўскаму стала бясконца сумна. Ён адчуў, што страшна замарыўся, прагаладаўся і змерз. Даслаў Макара па Гендарсана, а сам, ускінуўшы наапашкі шынель, пачаў хадзіць па канторы ад сцяны да сцяны. Розныя думкі прыходзілі ў галаву. Аставацца на ноч у маёнтку не было патрэбы. І наогул да Гендарсана заходзіць і не трэба і няможна. Што для яго тут зрабіў ён як ураднік? І нічога і многа. Работа тут толькі яшчэ пачынаецца, ён гэта адчуваў. Можа трэба было спачатку зрабіць вобыскі ў Вярбіцкага і Квітуна? Цікавы і, мабыць, небяспечны тып той штукар, што сядзеў без штаноў. Як яго прозвішча? Ён зірнуў у пратакол вобыску. Платон Шабуня. «Няма ў цара ў галаве»... Сукін сын!.. Паспрабуй прыдзярыся. Сам сказаў нешта падобнае: няма цара ў галаве... От мярзавец... Трэба заехаць да Арлоўскага, там пераначаваць і пагаварыць. Гэты Бессмяротны Кашч ведае ўсіх людзей навокал. Такі павук... А заўтра? Заўтра ў Малінаўку да Халусты. Ён, «ліха ма-атары яго», разумнейшы і за Гендарсана і за Арлоўскага. Што за суб’ект гэты Якаў Шэмет? Халуста сёе-тое падкажа...

Тым часам прыйшоў Гендарсан.

— Вось што, пан Гендарсан,— сказаў яму Беразоўскі.— Тое, што вы зрабілі, ужо зроблена. Я не буду прымушаць вас плаціць рабочым па пятнаццаць капеек за дзень, як вы ім абяцалі, хоць згодна тых паказанняў, якія я сёння атрымаў, і маю на гэта права...

Твар у Гендарсана выцягнуўся і пабялеў, вочы палезлі наверх.

— Можаце ніяк не плаціць. У суд на вас яны не пададуць, пісьмовых дакументаў у іх няма. Але тую бульбу, што асталася на полі ў фальварку Бярозаўцы, выбірайце як хочаце. Работніц з вёсак я не паганю на ваша поле. Не маю права. Цяпер не прыгонны лад.

Трэба ўмець нажываць грошы ў чужым маёнтку, пан Гендарсан. Вучыцеся, калі не ўмееце.

— А-а... гер ураднік...

— І заўважце! — Беразоўскі падышоў да аканома і паківаў пальцам каля яго носа.— Не рабіце беспарадку, бо вас я таксама не памілую. Беспарадкі будуць і без вашай дапамогі...

— Э-е.. гер ураднік...

— Загадайце, каб запрэглі нам каня. Ідзі, Макар, сам, ды пакладзі ў воз канюшыны. Загадай, каб насыпалі аўса. Мы ездзім не па сваёй справе.

Праз некалькі хвілін брычка з ураднікам і стражнікам пакацілася па дарозе ў сяло Чыжэвічы да Арлоўскага, які зусім не чакаў такіх гасцей.

...Павел не застаў дома Платона Шабуні. Ён зашчапіў дзверы на крук і кінуўся да коміна. Нелегальная літаратура — дзве тоненькія кніжачкі — павінна быць там, вышэй юшкі. Макар не знайшоў іх па сляпой выпадковасці. Не крануў качаргой, а то б яны ўпалі ў чалеснікі. Павел узлез на печ, выняў з коміна цагліну, усунуў у дзірку руку і абмацаў дымаход. Кніжак не было. «Што гэта такое? — абліўшыся халодным потам, падумаў ён.— Што яны — расталі ці сатлелі? Печ не палілася ўсё лета, і яшчэ невядома, калі яе будуць паліць».

Павел залажыў на месца цагліну і злез з печы. У калідоры пачуліся крокі, і ён адшчапіў крук. У пакой увайшоў Платон. Ён зірнуў на Паўла, распрануў світку і сказаў:

— Памый рукі, дурань. Кніжачкі шукаў?

— Платон, ты?..

Платон усміхнуўся.

— А ты думаў — бог? Я адразу прыбраў іх, як вас ураднік паклікаў.

— Адкуль ты ведаў, што яны тут? %

— Я дрэнна сплю, Павел, і два разы бачыў, як ты чытаеш пасля паўночы, а потым лазіш на печ.

— Пацалаваць цябе?

— Надзю сваю цалуй.

— Ах, Платон, Платон! Ты ведаеш, што ты зрабіў? Ты нас выратаваў.

— Глупства.

— Трэба Шэмету паведаміць... Ураднік пытаў пра яго. Ён можа туды заехаць, а ўсе кніжачкі ад Якава.

Платон махнуў рукой.

— Не трэба. Якаў не такі дурны, як ты. Ён такія рэчы ведае, дзе хаваць. Яны недзе ў Халуставых, будынках ці на Халуставым агародзе схаваны. У Стася ж таксама не знайшлі, а ў яго, мабыць, не дзве кніжачкі. Ён во-опытны, а ты яшчэ не.

РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ВОСЬМЫ

Адэля Арлоўская палажыла на падушку кнігу пра егіпецкую царыцу Клеапатру і маладога жраца, які закахаўся ў тую царыцу, і з тугой зірнула ў акно. На дварэ змяркала, ішоў дождж, шасцелі клёны і ліпы, атрасаючы пажоўклае лісце, булькала ў лужынах вада. Наставала пара доўгіх асенніх вечароў, падобных адзін на адзін, сумных да ачмурэння, калі Адэля не ведала, дзе сябе дзяваць... Яна баялася гэтай пары, але чакала яе, як нечага непазбежнага...

Каля вулічных варот стаяла служанка Мар’яна, ад дажджу ўскінуўшы на галаву пусты мех, і чакала з поля кароў. Вунь яны ідуць, чацвёра, адна ў адну, пярэстыя галяндэркі, а ззаду пляцецца пастушок Зміцер у цяжкім балахоне, мокры ад галавы да пят. Ён трымае ў руцэ пугаўё, а пуга, як доўгая тонкая змяя, цягнецца па гразі. Аб чым думае гэты асклелы хлапчук, чаго яму хочацца? Напэўна, хутчэй узлезці на цёплую печ, сагрэцца і заснуць. Есці яму таксама хочацца, але пакуль Мар’яна падоіць кароў і збярэцца яго накарміць, ён засне...

Мар’яна адчыніла вароты, каровы ўвайшлі ў двор. Зміцер босымі нагамі пашлёпаў за імі. Служанка пабегла заганяць кароў у стойлы, а пастушок зайшоў у кухню. Адэлі не чуваць, што ён там робіць, але яна ведае, што ён распранае набрынялы балахон, вешае яго на цвік каля печы і хукае на чырвоныя рукі, якія ад холаду не хочуць згінацца... Як добра ўсё гэта вядома Адэлі і як усё ёй надакучыла. Яна са злосцю думае пра тоўстую рыжую служанку, якая спіць з яе бацькам і таму больш адчувае сябе гаспадыняй, чым Адэля.

Усё ёй абрыдзела ў гэтым доме. Абрыдзеў сам дом, прапахлы наскрозь сівухай. Яна пайшла б адсюль немаведама куды, абы знайшоўся чалавек, які ўзяў бы яе за руку і павёў. Але такі чалавек не знойдзецца. Залатыя дзянькі прайшлі і канулі ў нябыт. Маршчынкі, як павуцінне, сабраліся ўжо каля вачэй. Яшчэ год-два — і яны збяруцца каля вуснаў. Старая дзеўка... Адэля баялася падыходзіць да люстэрка. Адтуль на яе паглядаў не дзявочы, а жаночы твар... А ці даўно Андрэй Сташэвіч гатовы быў аддаць за яе жыццё! Як ён любіў яе! Ды ён бы насіў яе на руках, каб яна хоць крышку схілілася да яго... І цяпер яна была б не старая дзеўка, а маладая жанчына. І нідзе не падзеўся б стары бацька, Андрэй даў бы яму рады! Вылецела б рыжая Мар’яна з гэтага дома як куля. Тады яны прадалі б Андрэеву і бацькаву зямлю і купілі б невялікі фальварак. Бацька памог бы. У гэтага скупога чалавека многа грошай... Скупога... «Кашча Бессмяротнага»... Вось як празвалі людзі яе бацьку. Адэлі стала сорамна, што яна так думае пра самага роднага чалавека... Самага роднага! Але ж ён, гэты самы родны чалавек, загнаў у труну яе маці. Ён не даваў ёй жыць сваёй неймавернай скнарасцю, ён замарыў яе голадам. Ён ніткай вымяраў хлеб, каб маці не адрэзала без яго ведама лішні кавалак, і калі яна ўсё-такі адразала — біў яе без жалю. Ён усё трымаў пад замком і насіў у кішэні паўпуда ключоў, гэты няшчасны Плюшкін, гэты злы, жорсткі, бязлітасны чалавек, якога цяпер трымае ў руках, як у абцугах, рыжая Мар’яна. Яна забрала ад яго ключы і распараджаецца ўсім, акрамя грошай. Як ненавідзела ў гэтую хвіліну Адэля свайго бацьку! Ён, калі памерла маці, забраў яе з гімназіі: шкада было плаціць грошы, каб трымаць дачку ў горадзе. Яна магла б стаць настаўніцай або акушэркай і быць незалежнай, а цяпер хто яна? Гэта праз яго яе ніхто не ўзяў замуж, ніхто не сватаецца, ніхто не гоніцца за яе пасагам. Бо ніхто не верыць, што Кашч Бессмяротны дасць за дачкой нейкі пасаг... Ашукае, сукін сын, як і заўсёды ўсіх ашуквае...

Арлоўскі ўвайшоў у пакой, пастаяў каля стала, памыляў тонкімі губамі, зірнуў на лямпу, што вісела пад столлю, хацеў зняць яе, але, мабыць, падумаў, што яшчэ рана і няма чаго дарма паліць газу. Адэля нават не адвярнулася ад акна.

На дварэ ўжо зусім змерклася. Нехта на брычцы пад’ехаў да варот і спыніўся. З брычкі саскочыў чалавек і адчыніў вароты.

— Татусь! Да нас нехта прыехаў,— сказала Адэля.

— Мо Сымон Ашакевіч са Слуцка... Але яму рана яшчэ.

— Не, не Ашакевіч... На брычцы...

«Сваты»,— падумала Адэля і кінулася ў свой пакой. «Няйначай, сваты... Наваражыла, стоячы ля акна...» Трэба было прывесці сябе да парадку, пераадзецца, знішчыць гэтыя праклятыя павуцінкі, што збегліся каля вачэй.

Арлоўскі запаліў лямпу..

— Добры вечар, пане Арлоўскі! — пачуўся ад парога вясёлы голас.

— Добры вечар, пане Беразоўскі, добры вечар... Чаго вы там сталі?

— Я не адзін, пане Арлоўскі, са мной стражнік. Ён каня выпрагае. Як сабе хочаце, а мы ў вас заначуем. Надвор’е такое, што, пакуль да Старочына дабярэшся, зусім раскіснеш. Мо б вы паказалі, куды паставіць каня, ды і брычку трэба некуды ўвапхнуць.

— А мы яе ў гумно... Я зараз... І каню месца знойдзем.

Арлоўскі, шорхаючы нагамі па падлозе, пайшоў з хаты. «Знайшоў месца, дзе начаваць, каб цябе зямля не насіла... Тут табе і наварана і напарана... А каню аўса насып ды канюшыны пакладзі... Ды яшчэ ўдвух са стражнікам...»

Беразоўскі тым часам распрануўся, адчыніў дзверы ў кухню, аддаў вопратку Мар’яне, загадаў яе высушыць, а сам падышоў да люстэрка і прычасаўся.

«Хм... у гэтым доме не любяць чужых людзей,— падумаў ён.— Каб я быў не ўраднік, а проста Беразоўскі, то гэты сукін сын Бессмяротны не пусціў бы мяне і на парог. Але рамязовачка, пане Кашч, трымае цябе ў маіх руках».

З суседняга пакоя адчыніліся дзверы, і ў іх паказалася галоўка Адэлі.

— Ах!.. Гэта вы, пане Беразоўскі!.. А я думала — хто там гаворыць з татусем...

— Гэта я, панна Адэля, гэта я ўласнай персонай!

Адэля была расчаравана. Нічога яна не наваражыла, стоячы ля акна. Беразоўскага яна не чакала. Гэты жаніх не ўпершыню заязджае да яе бацькі. У іх свае справы, якіх Адэля не ведае.

— Проша, проша, панна Адэля. Чаго вы стаіце ў дзвярах? Вы, як відаць, баіцеся мяне. Хіба я такі страшны?

Адэля ўвайшла.

— Вы ўраднік, пане Беразоўскі, от у чым справа,— адказала яна картавячы.

«Навошта яна так гаворыць? — падумаў Беразоўскі.— Усё яшчэ ўяўляе сябе дзяўчынкай».

— Я не толькі ўраднік, панна Адэля. Я, акрамя ўсяго, і мужчына.

— І прытым цікавы.

— Ого! Упершыню чую камплімент у свой адрас.

— Бо ад вас жа не дачакаешся...

— Я зусім ачарсцвеў на гэтай праклятай рабоце.

— Не апраўдвайцеся. Лепш скажыце, што вас занесла ў наш бок?

У галаве Беразоўскага імгненна з’явіўся цікавы адказ.

— Я прыехаў, панна Адэля, сватацца да вас.

Адэля недаверліва засмяялася.

— Вы, аказваецца, жартаўнік... А дзе ваш сват?

— Распрагае каня. Сват нецікавы, панна Адэля. Стражнік Макар... Каго можа ўзяць за свата ўраднік? Ды нашто той сват! Хіба мы з вамі не паразумеемся самі?

«А чаму і не пасватацца! — думаў у гэты час Беразоўскі.— Што я трачу? Нічога. А для карысці справы можа і прыдасца».

У пакой усунуўся Макар.

— Усё ў парадку, гаспадзін ураднік,— паведаміў ён.

— Добра, Макар. Ідзі на кухню, распраніся. Выбачайце, панна Адэля, я на адну хвілінку.—Ён вывеў стражніка на двор і шапнуў яму: — Ты, Макар, у пакой не лезь! Ацірайся на кухні. Забаўляй гэтую рыжую Мар’яну. Няхай трохі пашалее Кашч.

Макар па-змоўніцку ўхмыльнуўся.

— А чарка табе будзе... Мне, бачыш, трэба намацаць адну рэч...

— Зразумела, гаспадзін ураднік!

Адэля не то каб сур’ёзна прыняла словы Беразоўскага аб сватанні, але ёй прыемна было іх пачуць. Яна ахвотна памагала Мар’яне гатаваць вячэру, слухала не зусім прыстойныя жарты Макара, які па-сапраўднаму «аціраўся» каля рыжай служанкі, калоў трэскі на падпалку, сек мяса і, стаўшы ракам, дзьмуў у пліту, каб лепш гарэла, і не забываў пры гэтым ушчыкнуць Мар’яну.

Тым часам Беразоўскі і Арлоўскі ўдвух сядзелі ў пакоі і вялі размову.

— Я не трымаю парабкаў, пане Беразоўскі,— гаварыў сядзелец,— гэта такая прорва, што яе нічым не здаволіш. Я наймаю людзей на пару: на сяўбу, на сенакос, на жніва. Малатарня ў мяне свая. От найму на тыдзень малацьбітоў і ўсю пашню ссыплю ў свіран, а людзей разлічыў — і ідзіце вы да д’ябла. А пузні найму сена вазіць.

«Ты разлічваеш, Кашч,— падумаў Беразоўскі.— Ведаю, як ты разлічваеш. Некаторыя табе за чарку робяць па году».

— А гэты герман, пане Беразоўскі, то каб яго зямля не насіла. Такі злодзей, што свет не бачыў. Ён скора маёнтак купіць...

«Зайздросціш, Бессмяротны»,— канстатаваў ураднік.

— Я не зайздрошчу,— прамовіў Арлоўскі, нібы адгадаўшы думку Беразоўскага.— Я сам жыву, слава Езусу, не горш за другіх людзей, хоць ні ў кога нічога не краду, а гэты герман больш крадзе ў пана Крупскага, чым у парабкаў.

— Гэта не наша бяда, пане Арлоўскі. Няхай сам пан Крупскі яго і зловіць. А от з парабкамі зусім іншае... Справа ў маёнтку даходзіць да бунту.

— Бо свет такі настаў, пане Беразоўскі. Баламуцяцца людзі. Не толькі ў маёнтку, усюды. У сяле хлопцы пачалі галовы задзіраць. Мяне, пся крэў, лаюць, рабаўніком завуць ды жываглотам...

«Не толькі так»,— адзначыў сам сабе Беразоўскі.

— Баламутаў развялося, каб іх зямля не насіла... Буржуяў выдумалі... Я таксама буржуй... Ён пся косць, прапівае ўсё, а я не, дык за гэта я буржуй! Цар ім ужо не патрэбен, скора і да пана бога дабяруцца.

Беразоўскі насцярожыўся. Гаворка набывала патрэбны яму напрамак.

— А хто гэта такі разумны?

— Ёсць у сяле! Вунь Марцін Крываблоцкі, фельчар такі, прабачце, проша пана, зас..., дык ён «Ведамасці» чытае. Хаму і грамата не ў карысць...

— Дык кажаце, пане Арлоўскі, што яму ні цар, ні бог не патрэбны?

— Бог не патрэбен, а з папом Сулкоўскім гарэлку п’е... Прабачце, проша пана, а нашы ксяндзы такога сабе не дазваляюць.

Беразоўскі слухаў і матаў на вус. Сэрца яго калацілася ад радасці. Ён ніколі не думаў, што пачуе такое. Вось хто дасць яму ў рукі тыя нітачкі, якія ён не мог схапіць у маёнтку. Кашч Бессмяротны! Трэба толькі не перабіваць яго, а даваць напрамак гаворцы.

Арлоўскі тым часам гаварыў:

— Поп, пся крэў! Штодзень да мяне па гарэлку пасылае, а грошы то не вельмі хоча плаціць. Ды такі ўжо і вінаваты бутэлек за пяць.

— Можа і яму ні бог, ні цар не патрэбны? — асцярожна запытаў Беразоўскі.

— Пра гэта не ведаю, пане ўраднік.

— Ды не завіце мяне ўраднікам! — прытворна абурыўся Беразоўскі.— Мы ж свае людзі!

— Прабачце, проша пана. Не ведаю, пра што яны гавораць удвух, а Крываблоцкі то ўсё пра вайну талкуе ды пра мужыцкія бунты. А мужыкам што? Слухаюць, радуюцца...

— Выбачайце, што я вас пераб’ю... Можа ён заклікае мужыкоў ушчаць бунт? У маёнтку ж ушчалося не з парабкаў, а з мужыкоў. Нейкая, даруйце... э-э... Агапа Аўсянік пачала.

— То гэта ж яго родная сястра!

Беразоўскі ледзь стрымаўся, каб не ўскрыкнуць ад радасці.

— Сястра Марціна Крываблоцкага?

— Родная сястра, пане Беразоўскі.

У Беразоўскага проста рукі свярбелі. Яму хацелася па-сапраўднаму дапытаць Арлоўскага, запісаць яго паказанні ў пратакол, але ён адкінуў гэтую думку. Звычайна ў такіх выпадках кожны чалавек насцярожваецца, замыкаецца ў сабе і становіцца скрытным; з яго трэба выцягваць літаральна кожнае слова. Ён быў упэўнены, што Арлоўскі ў прыватнай размове скажа яму больш, чым сказаў бы пры афіцыйным допыце.

— Вы кажаце, пане Арлоўскі, што Крываблоцкі п’е. На гэта патрэбны грошы. Ён, напэўна, у маёнтку ў сваіх сяброў спірытус дастае.

— Гэтага не скажу, пане Беразоўскі. Гарэлкі то яму хапае. Ён жа фельчар, да хворых яго завуць і пояць.

— Не кожны ж дзень яго завуць да хворых! Мабыць, яму носяць спірытус з маёнтка. Сябры ж там у яго ёсць!

— Не ведаю, пане Беразоўскі, якія там у яго сябры. Ходзіць адзін да яго пляменніцы, Пракопавай дачкі.

Беразоўскі ажывіўся.

— А хто ён такі, пане Арлоўскі?

— Нейкі Квітун. На бровары ён робіць.

— Ну, от бачыце! Робіць на бровары! І як яго завуць, гэтага... гэтага... Квітуна?

— Э-э-э... Пся крэў... памяць адабрала...

— Ці не Павел?

— Так, так! Павел! Павел Квітун!

«Вось адкуль вецер дзьме! — захліпваючыся ад радасці, падумаў Беразоўскі.— Нітачкі, нітачкі! Саўюцца яны ў вяровачку».

— Ну, пане Арлоўскі! Я проста дзіўлюся! Адкуль вы ўсё гэта ведаеце? Памяць у вас адменная.

— Адкуль я ведаю? У мяне штодзень людзі. Збяруцца п’яніцы, па чарцы, па другой вып’юць, і калі пачнуць гаварыць, то толькі слухай. Я, пане Беразоўскі, ведаю ўсё, што робіцца не толькі ў Чыжэвічах і маёнтку, але і ва ўсіх суседніх вёсках.

— Залаты вы чалавек...

Гаворку іх перапыніла Адэля. Яна ўвайшла ў пакой, пяшчотным позіркам акінула Беразоўскага і паведаміла на сваёй птушынай мове:

— Вячэра гатова. Прашу, панове, адсунуцца ад стала, мы будзем збіраць вячэру.

Беразоўскі адсунуўся разам з крэслам, на якім сядзеў, а Арлоўскі падхапіўся з месца, пашкроб патыліцу і пайшоў у кухню. Пакуль ён вярнуўся, стол быў застаўлены. Адэля запрасіла Беразоўскага сесці і запытала не без яхідства:

— А што рабіць з вашым сватам, пане жаніх? Можа паклікаць сюды?

— Паклапаціцеся, панна Адэля, каб яму на кухні ўсяго хапала,— з сур'ёзнай мінай адказаў Беразоўскі.— Мы дамовімся і без яго.

Вярнуўся Арлоўскі і паставіў на стол бутэльку.

— Пане Арлоўскі! — сказаў Беразоўскі, устаўшы з месца.— Вы мяне так загаварылі, што я не паспеў сказаць, чаго я да вас прыехаў. Я асмеліўся прыехаць у сваты да вашай дачкі. Панна Адэля ведае. Калі вы не прымеце мяне як жаніха, то скажыце пра гэта адразу. Тады мы проста павячэраем і не будзем пра гэта гаварыць.

Арлоўскі стаяў як аглушаны, вылупіўшы вочы. У яго аднялася мова. Ён памыляў губамі і сказаў не сваім голасам:

— Я не ведаю, пане Беразоўскі... Мы ж католікі, а вы праваслаўны...

Адэля зірнула на бацьку так, нібы гатова была рынуцца на яго як коршак.

— Гэта глупасная прычына, пане Арлоўскі,— сказаў Беразоўскі, усміхаючыся.— Калі вы дасце згоду, а панна Адэля не адмовіцца стаць маёй жонкай, то п’яніца Сулкоўскі жыва перахрысціць яе ў праваслаўную веру. Я, пане Арлоўскі, знаходжуся на дзяржаўнай службе, і мне нельга мяняць веру, якая прызнана дзяржаўнай у імперыі.

І нават Адэля не зразумела, сказаў ён гэта сур’ёзна ці пажартаваў.

— Садзіцеся, садзіцеся, пане Беразоўскі,— захліпаючыся, як тапелец, прамовіў Арлоўскі.— Вы маеце рацыю... Мы пагаворым...

Усе селі за стол, але тут адбылася невялікая падзея, якая на нейкі час спыніла вячэру. Прыехаў са Слуцка Ашакевіч з таварам, і Арлоўскі вымушаны быў прыняць гэты тавар.

— Пся крэў...— сказаў ён.— Не мог ён прыехаць раней або пазней.

— Нічога. Мы пачакаем вас,— сказаў ураднік.

Калі Арлоўскі знік за дзвярыма, Беразоўскі падышоў да Адэлі, узяў яе руку і паднёс да губ. Адэля вырвала руку і сказала з гневам:

— Скажыце, подлы вы чалавек, нашто вам гэтая камедыя? Можаце жартаваць са мной, паліцэйскі чыноўнік на дзяржаўнай службе, але нашто ўмешваць сюды майго бацьку!

Беразоўскі зірнуў на яе са здзіўленнем, якое межавалася з захапленнем. «А яна разумная дзяўчына! — падумаў ён.— Гэтага я не чакаў... І прыгожая, хоць і стараватая... А я хіба маладзён...»

— Клянуся вам, панна Адэля,— горача прамовіў ён,— што калі спачатку я і пажартаваў, то цяпер гэта зусім не жарт!.. Не злуйцеся, прашу вас... Гэта зусім не жарт!

— Вам патрэбен мой пасаг?

— Шчырасць на шчырасць: патрэбен. Але мне патрэбны і вы. І паверце, што хто б да вас ні сватаўся, акрамя мяне, то і яму патрэбен быў бы ваш пасаг. І можа толькі пасаг, а не вы...

— Не смейце!.. Вы не лічыце мяне не толькі дзяўчынай, але нават чалавекам...

— У тым і справа, што лічу. І дзяўчынай і чалавекам. І прытым разумным чалавекам. А то хіба я гаварыў бы з вамі так адкрыта? Я перад вамі так навыгінаўся б, так нахлусіўся б, што ачараваў бы вас.

— Абармот вы, аднак...

— Так няможна гаварыць жаніху, які будзе вашым мужам... Цяпер пра пасаг: хіба вы не адна дачка ў бацькі і не яго наследніца? Можа мне патрэбен не ваш пасаг, а ўся ваша гаспадарка.Што вы на гэта скажаце?

— Ах...— уздыхнула Адэля і схіліла галаву.

— Не бойцеся! — шапнуў ёй Беразоўскі.— Гэтую рыжую Мар’яну мы скора сплавім, замінаць нам яна не будзе.

Адэля падняла галаву.

Беразоўскі ўсміхнуўся.

— Я толькі паліцэйскі чыноўнік, панна Адэля.

Арлоўскі на гэты раз прыняў тавар вельмі хутка і без доўгай гаворкі разлічыў Сымона. Той не разумеў, у чым справа, і, развітаўшыся, выйшаў з сянец. На дварэ ўжо не было дажджу, праяснілася неба, поўны месяц адлюстроўваўся ў лужынах, асвятляў мокрую зямлю, будынкі, дрэвы, і чорныя цені ад іх лажыліся ў гразь. Пахаладнела. Мокры да касцей Сымон, выйшаўшы з цёплага памяшкання, скалануўся, агорнуты халодным паветрам. Яму хацелася пазяхаць, цела білі дрыжыкі. Ён завярнуў кабылу і ўжо збіраўся сесці на воз, калі раптам убачыў ладную постаць урадніка. Ён спачатку не паверыў сваім вачам, потым зразумеў, чаму яго без затрымкі разлічыў Арлоўскі. А Беразоўскі ўсміхнуўся, бліснуўшы зубамі, і, схіліўшыся над Сымонам, запытаў:

— А сёння, пане Ашакевіч, вы не сустрэлі братоў Шымкевічаў?

Сымон з нянавісцю зірнуў у вочы ўрадніку і адказаў:

— Сустрэў. Яны пыталіся, як жыве гэтая шэльма ўраднік, і абяцалі сустрэцца з ім.

Твар Беразоўскага перакасіўся ў пачварнай грымасе.

— Мярзотнік... Сукін сын...— прашыпеў ён.

Сымон не чуў яго слоў. Ён ускочыў на воз, сцёбнуў пугай кабылу, і яму адразу стала горача. «Што я нарабіў, што я нарабіў...» — думаў ён, разумеючы, што ўраднік яму гэтага не даруе.

РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ДЗЕВЯТЫ

Сонца яшчэ толькі што ўзышло. Пасля ўчарашняга дажджу вільготная зямля дыхала халодным туманам, які нізка вісеў над апусцелымі паплавамі і палеткамі. Паветра стаяла нерухома, але калматыя слупы дыму, ледзь вырваўшыся з каміноў, прыгіналіся і слаліся над стрэхамі. З дрэў капала халодная раса, і стаялі яны панурыя і асклелыя, маўклівыя і непрывабныя.

У Чыжэвічах наставала святочная раніца, і не было таго працоўнага руху, што пачынаўся тут кожны дзень і ў кожным двары яшчэ да ўсходу сонца. Заўважыў гэта нават ураднік Беразоўскі, што, сагнуўшыся і скурчыўшыся, увабраўшы рукі ў рукавы шыняля, сядзеў на брычцы, якая толькі выехала з двара Арлоўскага. Стражнік Макар на козлах трымаўся вальней і бравей. Рыжая Мар’яна сумела-такі ўпотай ад Кашча Бессмяротнага сунуць яму шклянку рамязоўкі. Але не адно гэта ўзнімала яго настрой. Учора ўвечары ён украў бутэльку казённай з-пад самага носа Арлоўскага. Цяпер гэтая бутэлька і сама грэлася ў яго запазухай і сагравала сэрца баявога стражніка. І не толькі яна сагравала яго сэрца.

Арлоўскі зачыніў за гасцямі вароты і крыкнуў наўздагон брычцы:

— Заязджайце, пане Беразоўскі! Не мінайце!

Беразоўскі нехаця павярнуўся назад і адказаў:

— Заедзем, заедзем, пане Арлоўскі! Не мінём!

А сам падумаў: «Сукін сын ты, Кашч! Паснедаць не даў, шэльма. А я ж такі да тваёй дачкі сватаўся...»

Брычка ехала па гразі, калёсы плюхаліся ў глыбокія калдобіны, конь ішоў размашыстай хадой, і пырскі з-пад яго ног ляцелі ва ўсе бакі. Беразоўскі сядзеў унурыўшыся і думаў. Каб ён паглядзеў на вясковыя хаты, то не ў адным акне ўбачыў бы твар, які праводзіў яго нядобрым позіркам. Але Беразоўскі не азіраўся на бакі. Ён думаў аб тым, што яго ўчарашні жарт са сватаннем быў вельмі ўдалы. І цікава тое, што справа міма яго волі абярнулася зусім не жартам. Выйшла так, што ён ашукаў не Кашча і яго дачку, а самога сябе. І ашукаў так, што сам быў здаволены. Эге! Дзе тут знойдзеш і багаты хутар і маладую прыгожую жонку — усё разам? Так не бывае! Калі ёсць адно, то няма другога... А гаспадарка ў гэтага Бессмяротнага найбагацейшая ў наваколлі, грошай у яго цэлы мех. Ніякай радні, акрамя адзінай дачкі. Пасля яго смерці ўсё астанецца ёй. Стараватая будзе жонка? Не бяда! Ён і сам не малады. Але хіба можна сказаць, што яна непрыгожая або дурная? Не, гэтага не скажаш. І прыгожая, і разумная, і ў дадатак адукаваная. Гаворыць картавячы? Лёгка адвучыць. Раз-два, і гатова! Так загаворыць, што слухаць будзе люба!.. З другімі круцілася... Было! Сташэвіч з Малінаўкі ледзь розуму праз яе не страціў. Ну, гэты ад яе нічога не атрымаў. Другія былі... Але хіба мора ад таго стане паганае, што з яго сабакі пахлебчуць? Глупства... Ён і сам нямала пакруціўся. «Хе-хе-хе... — Беразоўскі ўсміхаўся сам сабе.— Як другі раз прыеду, то напушчу Макара на рыжую Мар’яну! Кашч Бессмяротны ўсшалее ад злосці і прагоніць яе». Не ведаў ураднік, што Макар у гэтым напрамку ўжо сёе-тое зрабіў. Ён сам напусціўся на рыжую Мар’яну і меў немалы поспех.

Не трэба, аднак, думаць, што Беразоўскі вырашыў кінуць дзяржаўную службу і забыў пра свае абавязкі. Праз усе гэтыя прыватныя думкі, якія датычыліся яго ўласнай асобы, непрыкметным раўчуком цякла галоўная думка аб тым, што ён зрабіў у маёнтку, у Арлоўскага і што зробіць у Яўхіма Халусты. Куды яго прывядзе той клубочак, за нітачку якога ён ужо, здаецца, ухапіўся? Ці будзе раскручвацца гэты клубочак і далей, ці заблытаецца?

Тым часам брычка выехала з сяла і кацілася цяпер па дарозе ў Малінаўку. Расчырванелы Макар сядзеў на козлах, расхінуўшы шынель. Раптам ён заспяваў:

Гэй вы, хлопцы-малойцы-ы,

Не кажыце маёй жонцы-ы,

Бо мая жонка ліхая-а.

Кулаком каля носу махая-а.

Беразоўскі прыўзняўся з месца і сунуў яму кулаком у спіну.

— Дзе ты напіўся, сукін сын?

Макар азірнуўся, выскаліў белыя, як рэпа, зубы і адказаў:

— Рыжая Мар’яна падсунула шклянку рамязоўкі, гаспадзін ураднік. Моцная, як чорт...

— С-сук-кін сын! — з захапленнем прамовіў Беразоўскі.— Як ты скора пад’ехаў да яе!

— Яна даўно гатова была, гаспадзін ураднік. Хіба ёй не абрыдзеў гэты стары Кашч! Цёплая бабка!

Ён прыязным, цёплым позіркам акінуў свайго асклелага начальніка, і ў п’яным яго сэрцы заварушылася нешта падобнае на спачуванне і жаласць.

— А вам і паснедаць не даў гэты абармот Бессмяротны.— Ён засунуў руку запазуху, выцяг адтуль бутэльку і падаў Беразоўскаму.— Выпіце, гаспадзін ураднік. Цяплей будзе. Ды і ў Халусты мы наўрад ці паснедаем.

Беразоўскі зірнуў на яго са здзіўленнем.

— І гэта Мар’яна табе падсунула?

Твар Макара расплыўся ў шырокай ухмылцы.

— Не, гаспадзін ураднік. Гэта я сам захацеў пакараць Кашча Бессмяротнага за яго сабачую скупасць. Піце, гаспадзін ураднік.

У душы Беразоўскага паднялася злосць на Макара. Ураднік у некаторай ступені ўжо лічыў сябе зяцем Арлоўскага. Значыць, стражнік абакраў і яго самога, пацягнуў з яго будучай гаспадаркі. Але калі ён зірнуў на бутэльку, злосць гэтая адразу выпарылася.

— Не магу я без закускі, Макар...— застагнаў ён.

— Га-га-га!

Макар дастаў з кішэні колца кілбасы.

— Злодзей ты, Макар, і шэльма, якіх мала... Па закону я павінен апытаць цябе, скласці пратакол і пасадзіць за крадзеж. Але я спадзяюся, што кілбасу ты атрымаў з Мар’яніных рук.

— Не, гаспадзін ураднік. З-пад Мар’яніных рук... Ды пра што тут доўга талкаваць! Піце, гаспадзін ураднік, а то яшчэ нехта сустрэнецца.

Выпілі абодва. Пустую бутэльку Макар выкінуў з воза, кілбасу з’елі. Беразоўскі адчуў, што ўсярэдзіне ў яго разгараецца агеньчык і цяпло ад яго расцякаецца па ўсім целе. Твар яго расчырванеўся, стала горача рукам, і ён расхінуў шынель. Настрой яго палепшаў, ён адчуў сябе вялікім чалавекам і надзвычайным сышчыкам. Ён быў упэўнены, што намацаў існаванне сапраўднай антыдзяржаўнай змовы і трымае яе ў руках. Але цяпер яму не хацелася нікому рабіць зла, ён усіх раптам палюбіў, і ўсіх яму было шкада. Ён успомніў Адэлю, і яго агарнула замілаванне. Яна будзе яго жонкай. Ён навучыць яе чалавечай мове. Нават Кашч Бессмяротны, яго будучы цесць, здаўся цяпер яму такім добрым і шчырым чалавекам, якіх мала ёсць на свеце. А хамула Макар пакрыўдзіў гэтага няшчаснага, адзінокага чалавека. Мала таго, што ўкраў кілбасу і бутэльку гарэлкі, дык яшчэ і паспаў з рыжай Мар’янай. Свіння... Ён ужо хацеў садануць стражніку па вуху, але калі падняў вочы і ўбачыў шырокую Макараву спіну і лапавухую галамозую галаву, то яму стала шкада і Макара. Шчыры ён чалавек. Па сутнасці, ён украў гарэлку і кілбасу не сабе, а яму, свайму начальніку. А калі паспаў з Мар’янай, то хіба яна зліняла? Асталося яшчэ і Арлоўскаму. Ці многа старому трэба!

— Слухай, Макар,— сказаў ён.— Калі мы другі раз прыедзем да Арлоўскага, а мы цяпер будзем часта туды ездзіць, то ты нічога ў яго не крадзь.

— Слухаю, гаспадзін ураднік! — адказаў Макар, не разумеючы, што зрабілася з яго начальнікам.

— Красці, Макар, вялікі грэх... Акрамя таго, гэтае злачынства прадугледжана крымінальным кодэксам... Крыміналістыка, разумееш?..

— Разумею, гаспадзін ураднік!

— І не спі з Мар’янай... Гэта таксама грэх. Называецца пралюбадзеянне... Калі яна будзе да цябе лезці, гані яе к чорту... А не паслухае, пакліч мяне...

— Я і сам спраўлюся, гаспадзін ураднік! — весела бліснуўшы вачамі, адказаў Макар.

— Ага! Гм! У якім сэнсе справішся, сукін сын? Ты, здаецца, кепікі строіш з мяне, шальмец?

— Не, гаспадзін ураднік, якія кепікі!..

— Ну, дык от, слухай. Не смей з ёю спаць...

«Зусім ап’янеў, смаркач,— падумаў. Макар пра свайго начальніка.— Пляце немаведама што... Выпіў нашча, от і разабрала...»

— Ты чуеш, Макар?

— Чую, гаспадзін ураднік!

— І памятай, што я табе сказаў...

— Добра, гаспадзін ураднік... Вунь нехта ідзе насустрач...

Малінаўка была ўжо блізка, і ішоў не хто іншы, як Якаў Шэмет. Ён здалёк убачыў падводу і разгадваў, хто гэта едзе ў Малінаўку, ды яшчэ на брычцы. Калі падышоў бліжэй, то па паліцэйскіх шынялях і шапках пазнаў урадніка і стражніка. Трывожная думка запала ў яго галаву. Ці не па яго душу яны едуць? Няўжо ўрадніку нешта стала вядома пра яго дзейнасць?..

Параўняўшыся з брычкай, ён сказаў «дзень добры» і нават крануўся рукой шапкі.

— Дзень добры, дзень добры! — весела адказаў ураднік, у якога з’явілася жаданне спыніць прахожага і пагаварыць з ім.— Куды так рана?

— Ужо не вельмі рана, гаспадзін ураднік. У сяло іду.

Стражнік вялізнымі вачыма глядзеў на ўрадніка, а Якаў мінуў іх і крочыў памалу наперад, хоць яму ў гэты час хацелася быць далей ад гэтага месца.

— Бачыш, якія ветлівыя людзі шляхта...— пачаў Беразоўскі, але Макар не даў яму кончыць.

— Якая шляхта! Гэта Якаў Шэмет!..

— Якаў Шэмет? — у Беразоўскага ўвесь хмель вылецеў з галавы. Ён зірнуў Якаву ўслед.— Няхай ідзе... Сёння мы абыдземся без яго,— прамовіў ён.

Калі ўязджалі ў засценак, зноў адбылася нечаканая сустрэча. Сымон Ашакевіч вёў пасвіць на поплаў сваю кабылу. Беразоўскі скоса зірнуў на яго, і злосць ускіпела ў ім з незвычайнай сілай. Ён адвярнуўся, каб не адказаць на прывітанне, а ў беднага Сымона аж душа скочыла ў пяткі, калі ўбачыў у Малінаўцы Беразоўскага са стражнікам. Успомнілася ўсё: і Шымкевічы ў Гнілой Дуброве, і допыт ва ўрадніка, і ўчарашні адказ. «Што гэта будзе?!» — з жахам падумаў ён.

Каля Халуставага двара ўрадніка сустрэў Андрэй Сташэвіч, які таксама вёў на поплаў сваіх коней, бо Іван яшчэ ўчора вечарам пайшоў дадому, але Андрэя Беразоўскі не прыкмеціў, бо быў заняты думкамі пра Якава Шэмета.

«Якое трасцы прыехаў гэты абармот да злодзея?» — падумаў Андрэй і таксама ўспомніў Шымкевічавых сыноў. Ён не спалохаўся, як Сымон Ашакевіч, але трывога закралася і ў яго сэрца.

У дадатак да ўсяго Лявонава Міхаліна стаяла на вуліцы, і праз паўгадзіны ўся Малінаўка ведала, што сам ураднік, ды, далібог, са стражнікам, прыехалі да Яўхіма Халусты.

Макар выпрагаў каня. Халуста стаяў каля брычкі і кланяўся і брычцы, і Беразоўскаму і, прыклаўшы руку да грудзей, крычаў:

— Ая-яй, ая-яй! Далібог, не паверу! Да мяне прыехаў сам гаспадзін ураднік! Ну! Гэтага не можа быць!.. Гэта мне саснілася!..— Ён працёр шурпатым кулаком вочы.— Такі ж прыехаў!.. Ліха ма... Гаспадзін ураднік! Пане Беразоўскі! Гаспадзін Макар! Пане стражнік! Проша, проша... Проша ў хату!..

— Трэба, пане Халуста, некуды паставіць каня,— сказаў Беразоўскі.— Бо хоць я да вас, так сказаць, толькі па дарозе заехаў і ненадоўга, але каню трэба нечага падкінуць.

— Гаспадзіну каню? Аўса гаспадзіну каню! Ю-узік! — зароў Халуста страшэнным голасам.— Ю-узік, ліха матары тваёй! Юзік!

Макар рагатаў і, каб не паваліцца, трымаўся за брычку, а Беразоўскаму хацелася заткнуць вушы. «От гад, мярзотнік,— думаў ён пра Халусту.— Ці ён здзекуецца, ці жартуе, ці сапраўды вельмі рады. «Гаспадзіну каню!» С-сукін с-сын, злодзей...»

З хаты выйшаў Юзік Гром і звычайнай сваёй хадой накіраваўся да брычкі. Халуста наляцеў на яго з кулакамі.

— Гад! Гіцаль! Як ты ідзеш! Не бачыш, хто да нас прыехаў, ліха матары я... тваёй! Сляпы! Вочы павылазілі?

— Бачу, яшчэ не павылазілі. Чаго ты равеш, як бык, бацька? — буркнуў Юзік Гром.

— Як бык? Чулі, гаспадзін ураднік, што ён сказаў? У кутузку яго! Замкніце яго ў гэтым свірне, сукінага сына, гаспадзін ураднік! Я прынясу замок і ключ!

Беразоўскі ўсміхнуўся, а Макар гатовы быў паваліцца і дрыгаць нагамі. У яго ўжо не хапала сілы ні смяяцца, ні гаварыць.

— Няхай ён спачатку паставіць каня, пане Халуста,— сказаў Беразоўскі,— а тады мы падумаем, што з ім рабіць.

— Чуў? Вазьмі гэтую лошадзь,— Халуста не асмеліўся назваць проста канём ураднікавага каня,— завядзі ў хлеў, залажы канюшыны і насып аўса.

Юзік зірнуў на ўрадніка зверху ўніз і падумаў, што такога смаркача ён пстрычкай забіў бы, а бацька перад ім выгінаецца, як чарвяк, тады падміргнуў Макару, з ім ён быў знаёмы, забраў у яго з рук повад і павёў каня пад павець.

— Ну от, гаспадзін ураднік, лошадзь будзе ў парадку, а брычку і тут чорт не возьме. Хадзем у хату. Пане Макар, ліха ма... чаго ты агінаешся і трымаешся за морду, нібы ў цябе зубы баляць? Хадзем у хату.

— Макара мы потым паклічам, пане Халуста,— сказаў Беразоўскі.— У нас з вамі будзе гаворка.— Ён кіўнуў Макару, і той пайшоў за Юзікам.

У гэты час з чыжэвіцкай царквы данесліся гучныя пералівы званоў: бом-ці-лі-лі, бом-ці-лі-лі, бом-ці-лі-лі!

Халуста задраў галаву і прыслухаўся, потым заліўся смехам.

— Праспаў, ліха матары яго! Праспаў поп! Ай-яй, бацюшка! Айцец Сцяпан! Што з табою? Ці ў карты гуляў да раніцы, ці гарэлку піў? Ха-ха-ха! Тпру, кабыла, стой, поп, здрасце, бацюшка, ці дома свяшчэннік? Хі-хі-хі. Гаспадзін ураднік, арыштуйце гэтага шэльму Сулкоўскага! Ха-ха-ха!

— Гэта не ўваходзіць у мае абавязкі, пане Халуста. На ім сан!

— На ім сан? Ліха матары яго! Гарэлка на ім, у ім і пад ім, а не сан?

Не паспеўшы адчыніць дзвярэй у хату, Халуста адразу накінуўся на жонку і на служанку, глуханямую дзяўчыну гадоў трыццаці, якую ён знайшоў аж пад Слуцкам.

— Ліха матары вашай! Кабыла крывая! Не бачыш, хто да нас прыехаў? Сам гаспадзін ураднік з гаспадзінам Макаром! Вары і смаж! Яечню, кілбасу і сала! Нясі кумпяк! Чуеш? Скажы глухой падле, каб весялей варушылася.

Беразоўскі сказаў «дзень добры», але ніхто яму не адказаў. Крывая Настуля зірнула на яго так, што ў прадстаўніка ўлады мурашкі забегалі па целе. «Сапраўдная ведзьма»,— падумаў ён.

Халуста адчыніў дзверы ў нейкі цёмны калідор, правёў па ім урадніка, тады зноў адчыніў дзверы, і Беразоўскі апынуўся ў невялікім пакоі з адным акном. У гэтым пакоі, акрамя стала і дзвюх лавак, не было ніякай мэблі. Ля сцяны стаялі тры куфры, акаваныя жалезам. На ўсім гэтым тоўстым пластом ляжаў пыл. Пахла сырасцю і затхласцю.

Калі Халуста ўвайшоў у гэты пакой, у яго паводзінах знікла ўсё наігранае. Ён зірнуў на ўрадніка разумнымі, але хітрымі, як у старога чорта, вачыма, сцёр далоняй з лаўкі пыл і запрасіў Беразоўскага сесці.

— На зіму пасялю тут парабка. Пастаўлю ложак, і няхай спіць.

— А дзе ён спіць цяпер?

— У свірне, пане Беразоўскі.

— Я сёння сустрэў яго па дарозе ў сяло Чыжэвічы.

— Ён, пане Беразоўскі, пайшоў не ў Чыжэвічы, а ў маёнтак.

Беразоўскі кіўнуў.

— Часта ён туды ходзіць?

— Кожную нядзелю.

— Да каго ён туды ходзіць?

— Да Станіслава Вярбіцкага, пане Беразоўскі, да механіка.

— А з кім ён яшчэ там сустракаецца, не ведаеце?

— Гэтага я пакуль што не ведаю. Трэба думаць, што з сябрамі Вярбіцкага. А Вярбіцкі, пане Беразоўскі, чалавек небяспечны. Я ведаю яго даўно, яшчэ з тае пары, як быў там аконамам. Ён мала гаворыць, але многа думае, і парабкі яго слухаюць. Ён і мне не раз падстаўляў нагу ў маёнтку.

— А як ён яе вам падстаўляў, пане Халуста?

— Ат,— Халуста махнуў рукою.— Ён, пане Беразоўскі, ніколі не быў за мяне, а заўсёды за парабкаў. Сацыяліст, я інакш не думаю. І Якаў Шэмет таксама сацыяліст.

— Чаму вы так думаеце, пане Халуста? Такое меркаванне трэба пацвердзіць фактамі.

— Фа-актамі! — скрывіўшыся, прамовіў Халуста.— Якія вам трэба факты? Я скажу вам, што кожны парабак хоць крышку ды злодзей. А Якаў Шэмет не злодзей. Гарэлкі не бярэ і за губу. Да дзевак не валочыцца, а ён жа малады. Чым жа ён жыве? Ідэяй ён жыве, ліха матары яго! У яго ёсць ідэя: далоў цара, памешчыкаў і капіталістаў!

«А ён мае рацыю!» — падумаў Беразоўскі.

— Цяпер падумайце, пане Беразоўскі. Калі б я сёння загадаў яму дома ды нешта па гаспадарцы рабіць, то ён бы сказаў, што мае права. Ён мае права адпачываць у нядзелю. Ён, сукін сын, выгаварыў гэтае права ў мяне, калі наймаўся. Дзе ён гэтага нахапаўся? У горадзе! А адкуль жа ідзе гэтая хвароба, калі не з горада? Наш сельскі парабак ніякіх правоў не ведае. А яго ў дэпо абгладзілі сацыялісты-забастоўшчыкі. Яго і сюды даслалі для таго, каб парабкам правы ў галовы ўвагнаць. Ён жа і хацеў у маёнтак наняцца, але Гендарсан яго не ўзяў. Дык ён, ліха матары яго, да мяне наняўся, а сам кожны тыдзень у маёнтак ходзіць,— ну, хіба гэта не факты!

— Вы разважаеце правільна, пане Халуста...

— От, бачыце! У яго ж у Чыжэвічах кавалак зямлі ёсць і палова братавай гаспадаркі, то ён адказаўся і ад зямлі, і ад гаспадаркі ў карысць брата Піліпа. Што вы на гэта скажаце? Гэта ён хоча быць сапраўдным пларэ... прале... пралетарыятам... Якое сібірнае слова, проста такі катаргай... кхе, кхе... вісельняй пахне...

— А дзе вы нахапаліся такіх слоў? — запытаў здзіўлены Беразоўскі, з павагай аглядаючы пачварную постаць Халусты.

— Хе-хе-хе, пане Беразоўскі... У турме... Я быў у турме. Але не за палітыку, не, не! А з палітычнымі сустракаўся... Меў з імі справы.

— Усё гэта добра, пане Халуста, лагічна і правільна. Але ж я гэтых разважанняў не магу прышчапіць да пратакола... Дзе знаходзяцца рэчы Якава Шэмета?

— Вы хочаце зрабіць вобыск? — Халуста паківаў галавою.— Не варт... Я кожную нядзелю абыскваю яго куфэрак. І не толькі куфэрак, а і ўвесь свіран. І не толькі свіран. Я ж на сваёй сядзібе ведаю кожную дзірку... Ведаю, дзе ён ходзіць. І нічога не магу знайсці. Ліха матары яго, дзе ён хавае тыя плак... прак... сібірнае слова, ліха матары яго... пракламацыі...

Беразоўскі задумаўся.

— Каб я, пане Беразоўскі, у першыя дні паглядзеў у яго куфэрак, то нешта знайшоў бы... Але пакуль я ключ падабраў, то ён з куфэрка ўсё выняў і перахаваў у другое месца.

«Клубочак... нітачка...— думаў Беразоўскі.— Усё спынілася на адным месцы. Хоць бы маленькая зачапка... Трэба ж нешта прыдумаць».

— Вам, пане Халуста, я даручаю сачыць за Якавам Шэметам. Вы павінны даведацца, дзе ён хавае палітычную літаратуру. Я пагутару з вашымі сынамі, каб яны таксама...

— Не, не! — загаварыў Халуста, хапаючы Беразоўскага за руку.— Не, не, не, пане Беразоўскі... Гром... Гэта старэйшы, Юзік, дурны, абух абухом... А малодшы, Мікалай, звер зверам. Я з імі нават не гавару. Ліха матары іх! Адзін з дурнаты, а другі са злосці ды яшчэ возьмуць Шэмету скажуць...

«Сямейка»,— падумаў ураднік.

— Тады вы самі, пане Халуста.

— Так, так! Я сам! Я яго прасачу-у!

Халуста пакрысе пачаў рабіцца такім, якім ён быў заўсёды на людзях, і Беразоўскі не мог зразумець, дзе пачынаецца і канчаецца яго прытворства.

— А што вы думаеце пра Хаіма Ножыка, пане Халуста?

— Злодзей, шэльма, ашуканец, ліха матары яго! — закрычаў Халуста.

— Я не пра тое. Хто яго абрабаваў у Гнілой Дуброве?

— Шымкевічавы сыны! Хто больш! Яны разбойнікі!

— Як вы можаце гэта сцвярджаць?

— А хіба мяне яны не пераймалі?

— Ножыка мог абрабаваць нехта другі... А як вы думаеце: Сымона Ашакевіча яны таксама сустрэлі ў тую ноч?

— Сустрэлі! — пераканаўча сказаў Халуста.— Але ж ён не прызнаецца, сацыяліст гэты, ліха матары яго!

— І Ашакевіч сацыяліст?

— Сацыяліст! — Халуста быў у такім настроі, што кожнага, каго ён не любіў, назваў бы сацыялістам. Каб Беразоўскі запытаў у яго пра Андрэя Сташэвіча, то ён бы сто разоў пакляўся, што і Сташэвіч таксама сацыяліст, і прытым самы заядлы.

Халуста ўсё-такі пакарміў Беразоўскага, але таму нішто не лезла ў рот. Яечня была перасоленая, кумпяк смярдзеў, у кілбасах відно, што былі чэрві, але тыя мясціны, дзе яны пладзіліся, павырэзвалі нажом. А тут яшчэ позірк кульгавай Настулі, якая не зводзіла з яго вачэй, быў такі «ветлівы», што ўрадніку хацелася выскачыць у акно, як таму Гендарсану. Гарэлкі ён усё-такі выпіў і закусіў агурком.

Макар з Юзікам паспелі выпіць да гэтага і дужаліся на дварэ. Гром клаў стражніка і рагатаў так, што суседскія куры кудахталі, як шалёныя, а вароны, падняўшыся з таполяў, паляцелі ў Маргі.

...Якаў Шэмет вярнуўся з маёнтка позна ўвечары, як і заўсёды. Сабакі пазнавалі ўжо яго хаду, і ні адзін з іх не гаўкнуў. Якаў ведаў, чаго прыязджалі да Халусты ўраднік і стражнік, і зусім не хваляваўся. Ён і раней адчуваў, што Халуста за ім сочыць, а цяпер у гэтым упэўніўся. Каб ён прыйшоў удзень, гэта выклікала б падазрэнне. Халуста падумаў бы, што парабак баіцца, а калі баіцца, значыць, вінаваты. І сказаў бы гэта ўрадніку. Аб тым, што Халуста заглядае ў яго куфэрак, ён таксама ведаў і не баяўся, што пры вобыску нешта знойдуць, бо, каб знайсці літаратуру, якую ён схаваў, трэба было б ператрэсці ўсё Халустава гумно.

Перш чым легчы, Якаў закурыў. На вуліцы пачуліся цяжкія крокі Юзіка Грома, які ішоў з вячорак. Ён убачыў агеньчык ад папяросы і падышоў да Якава.

— Не спіш яшчэ?

Ён дыхнуў Якаву ў твар, і той зразумеў, што Гром сёння занёс Хаіму Ножыку паўмяха жыта.

— Не сплю, як бачыш.

— А да нас сёння госці прыязджалі. Ураднік са стражнікам.

— То ты і выпіў з гасцямі?

— Я і без іх магу выпіць... Ты паслухай, што я табе скажу.

Гром сеў з Якавам на парог і пачаў гаварыць шэптам:

— Ураднік з бацькам доўга ў хаце гаварылі. Пра што, я не ведаю. А перад ад’ездам бацька адчыніў свіран, і ўраднік зайшоў. Пытаецца: «Тут ён і спіць?» Бацька кажа: «Тут, ліха матары яго». «А гэта яго куфэрак?» — пытаецца ўраднік. Бацька кажа: «Яго». От і ўсё.

— Ну, дык што?

— Пра цябе гаварылі, бо хто ж тут спіць, акрамя цябе!

— І я так думаю.

— Я табе сказаў, каб ты ведаў. А па мне хоць ты коней крадзь, хоць пад мостам сядзі, а хлопец ты добры. Пайшлі яны ўсе к... мацеры!

— Няўжо ты думаеш, Юзік, што я магу коней красці або пад мостам сядзець?

— Ты не, а бацька мой і Мікалай могуць! — Юзік зарагатаў.— Слухай, а я яго кладу!

— Каго?

— Стражніка Макара! Лажыцца, як міленькі.

Ён павярнуўся і пайшоў у хату.

«А ўсё-такі ты не зусім згніў у гэтай хаце, Юзік Гром!» — падумаў Якаў.

РАЗДЗЕЛ ТРЫЦЦАТЫ

Пасля ад’езду Беразоўскага Гендарсан пайшоў дадому не сваімі нагамі. На сэрцы было так нядобра, нібы на яго ўзлілі нешта смярдзючае. Ён праклінаў гэтую краіну, у якой пачало рабіцца немаведама што.

І ці трэба здзіўляцца! Людзі, якія пастаўлены сачыць за парадкам, найгоршыя хамы. Ён злаваўся на Беразоўскага, які і грошы з яго пацягнуў, і старку яго піў, і нічога не памог. Няўдзячная свіння... Калі Гендарсан палічыў усе выдаткі, якія ён зрабіў у Слуцку і ў Старочыне, ды прыкінуў да іх тыя грошы, якія трэба заплаціць за выбіранне бульбы, то яго ахапіў жах.

Дома ён сеў за стол, загадаў Інзе прынесці кілбасы, вяндліны і так налёг на старку, што Інга пачала глядзець на яго са страхам.

— Пауль! Што ты робіш, Пауль? — запытала яна.— Ты ніколі так не піў!

Ён падняў на яе асалавелыя вочы, брудна вылаяўся і па-руску сказаў:

— Ты ест хам! Доўгі лысы хам! Ха-ха-ха!

Інга спалохалася. Яна лічыла, што муж яе вар'яцее:

— Пауль! Што ты гаворыш, Пауль!..

Яна не ведала, як абражае яе муж.

— Ідзі вон, доўгі швіня! Лысы швіня!..

Ён не бачыў, што на парозе стаіць Эльза. Яна зірнула на бацьку так, што той на нейкую хвіліну працверазеў, але потым зноў схапіў бутэльку і хацеў наліць. Эльза вырвала з яго рук бутэльку, забрала чарку і выйшла з пакоя.

— Якая свіння! — сказала яна, вярнуўшыся.— Мама, калі ён не ляжа цяпер спаць, я паклічу Пауля Квітуна, і ён яго звяжа.

— А-а-а! Пауль Квітунь!.. Гэта... гэта ест, як гэта?

Эльза схапіла яго за руку і так шматанула, што ён выскачыў з крэсла і сеў на падлогу. Цяпер ён зразумеў, што яго і сапраўды могуць звязаць, і пакорна пайшоў у спальню.

Прачнуўся ён пасля поўначы і ўжо не мог заснуць. Хмель праходзіў паступова і вельмі пакутліва. У галаве не станавілася лепей: наадварот, усе мінулыя падзеі паўставалі ў такім змрочным выглядзе, што аканому хацелася плакаць. І ён стрымліваў сябе. Потым прыйшла здольнасць думаць, але што гэта былі за думкі! Яны былі чарней за тую дажджлівую асеннюю ноч, якая глядзела ў вокны... Аднак чым больш ён думаў, тым бліжэй падыходзіў да вываду, што не такі страшны чорт, якім маляваў яго ўзбуджаны розум. Ну што ж! На гэты раз не выйшла. Ён нарабіў шмат памылак, быў залішне самаўпэўнены, неасцярожны, не меў памочнікаў. А цяпер ён будзе разумнейшы. Няўжо сярод гэтых хамаў ён не знойдзе верных людзей? Знойдзе! Гендарсан прыблізна ўгадваў іх, і калі не карыстаўся дагэтуль іх дапамогай, то толькі таму, што ўсе здабыткі хацеў браць сабе. Цяпер ён навучыўся, а за навуку плацяць грошы. І калі добра разабрацца, то не так дорага яна каштавала яму. Ва ўсякім разе, ён верне гэтыя грошы.

Калі Гендарсан прыйшоў да такога вываду, яму захацелася дзейнічаць. Ён падняў галаву і зірнуў у акно. Праз фіранку сачылася сіняе ранішняе святло. Гендарсан ціхенька ўстаў, адзеўся, пайшоў у кухню, памыўся халоднай вадой і адчуў сябе так бадзёра, нібы нанава нарадзіўся на свет.

Ён зайшоў у спальню да жонкі, каб зірнуць, спіць яна ці не. Інга ўжо не спала.

— Інга,— сказаў ёй Гендарсан.— Я ўчора быў хам... Даруй мне, Інга...

— Ах, Пауль, я разумею. Табе ўчора было цяжка.

— Так, Інга...— ён ледзь не ўсхліпнуў. Ён так быў удзячны жонцы, што яна не папракае яго за ўчарашняе.

— Я баюся нашай Эльзы, Пауль,— прашаптала Інга.— Я не разумею яе. Яна становіцца вельмі грубая.

— Я аддам яе замуж,— сказаў Гендарсан, успомніўшы слуцкага зубнога доктара.

Ён выйшаў з флігеля і накіраваўся да подвальнага Яся Дамэйкі. Ясь быў чалавек гадоў пад пяцьдзесят, шыракаплечы, з вялікай галавой і лупатымі вачыма, з цяжкім падбародкам, начыста паголены. Зірнуўшы на яго, можна было падумаць, што гэта асілак, а варта было яму падняцца з месца, як ён ужо нагадваў вырадка. Ногі ў яго былі тонкія і кароткія, рукі доўгія, як у малпы, і хоць на спіне не было гарба, але быў ён да таго сутулы, што яго звалі Гарбатым Ясем. Жонка яго, гадоў на дзесяць старэйшая, была калісьці ахмістрыняй у старога пана Крупскага, і калі стала яму не патрэбна, то пан аддаў яе Ясю разам з пасадай подвальнага, дзесяцінай зямлі, сядзібай і хатай. Усё гэта Ясь прыняў з вялікай ахвотай, акрамя жонкі. Жонка яму была не патрэбна, хапала ў маёнтку жанчын і дзяўчат, але адмовіцца ад яе ён не мог. За гады, якія з ёю пражыў, Ясь выбіў з яе не толькі ўсе грахі, якія яна рабіла, але і тыя, якіх магла нарабіць. Цяпер гэтая жанчына была падобна на здань. Яна і хадзіла ціха і нячутна, як здань.

Не па-добраму жаніўся Ясь на панскай ахмістрыні, пажылой, зношанай жанчыне. Займаў ён калісьці ў гэтым маёнтку тую ж самую пасаду, якую займаў цяпер Гендарсан, але страшна пракраўся і быў злоўлены. Аставалася адно: або ісці на катаргу, або згадзіцца з панскімі ўмовамі. Ясь згадзіўся. Цяпер, праз многа гадоў, мала хто помніў, як жаніўся Ясь, мала хто ведаў, кім была яго жонка. Маёнтак не бацькаўшчына, людзі тут навечна не прыжываюцца. Але Ясь сам не забываў таго часу, калі з ім не хацелі гаварыць апошнія дворныя пастухі, як паказвалі на яго пальцамі, як кожны смаркач папракаў яго жонкай. І звераваты Ясь азвярэў і ўзненавідзеў людзей. Злосць на іх спаганяў на жонцы. Ён яе збіваў да паўсмерці.

— Хоць бы ты мне дзіця нарадзіла, лярва! — казаў ён пры гэтым.— Усё з панам павыціскала, сука... Пустая да мяне прыйшла. Нашто ты мне такая! Забіць цябе трэба. Забіць!

І біў ён яе не адзін раз.

Не ведаў Гендарсан, што сядзіць з чалавекам, разумнейшым і хітрэйшым, чым ён сам. Не ведаў, што Гарбаты Ясь бачыць яго наскрозь.

У хаце стаяў паўзмрок. Ясь сядзеў насупраць Гендарсана, жаваў цяжкімі, але ўжо бяззубымі сківіцамі парасяціну, слухаў, што гаворыць аканом, і маўчаў.

Дагаварыліся яны не скора.

Якаў Шэмет, сустрэўшыся з ураднікам, зразумеў, што той са стражнікам едзе ў Малінаўку і што едзе не са Старочына, а з Чыжэвіч. Ён яшчэ не ведаў, што адбылося ў маёнтку, але адчуваў, што нешта адбылося, бо быў у курсе таго, што там рабілася ў апошнія два тыдні. Адчуваў і тое, што ўраднік ехаў у Малінаўку хоць і не па яго душу, але да яго душы ўсё роўна меў нейкае дачыненне.

Якаў ішоў у маёнтак, каб сустрэцца з Паўлам Квітуном і Станіславам Вярбіцкім, але цяпер надумаў пакуль што не ісці туды. Калі ён спатрэбіцца ўрадніку і яго пачнуць шукаць і знойдуць у маёнтку, ды яшчэ ў Стася, то справа можа павярнуцца вельмі дрэнна. Ён быў упэўнены, што ўраднік не мае падстаў на яго арышт, але асцярожнасць ніколі не шкодзіла. Была і другая прычына. Таму, прыйшоўшы ў Чыжэвічы, накіраваўся да свайго брата Піліпа.

І Піліп і Лукер’я сустрэлі Якава радасна. Дзятва абкружыла дзядзьку, і ён вельмі пашкадаваў, што не мае ў кішэні цукерак.

— Акурат ты к снеданню падышоў, брат,— сказаў Піліп.— То садзіся за стол.

— Па праўдзе кажучы, я паснедаў, але пасля Халуставых харчоў можна паснедаць і яшчэ раз,— адказаў Якаў і распрануўся.

Елі бульбяныя бліны з верашчакай і гутарылі. Пакуль кончылася снеданне, Якаў прыблізна ведаў усё, што адбылося ў маёнтку.

— Малайчына, брат, Агапа,— расказваў Піліп.— Каб якая другая жанчына, то хіба асмелілася б супраць Гендарсана слова сказаць! Узяла б, колькі даў, і пайшла. А за ёю і ўсе ўзялі б. А яна, брат, на! Прывык ён, каб на яго дарма рабілі. От я, як адмалачуся, таксама пайду ў маёнтак работу шукаць, то я ўжо смялей з ім гаварыць буду.

— Кажаш, Агапа першая пачала. А хіба мужчын там не было?

— А як жа! Былі і мужчыны! Механік Вярбіцкі і Павел Квітун. Такі ўдалы хлопец. Ён часамі да Крываблоцкіх ходзіць. У Пракопа дачка Надзя — харошая дзеўка, то ён да яе.

Піліп завёў брата ў адрыну, паказаў, колькі нажаў збажыны ў гэтым годзе. Адрына была малая і тая няпоўная.

— От бачыш, які я багатыр. Дай божа, каб хлеба хапіла да вялікадня... Гэта калі не ўваб’ецца ў хату ніякая хвароба. А калі, не давядзі бог, якое няшчасце, то вясной дзецям торбы на плечы — і пад вокны, да чужых хат.

— Я і сам гэта ведаю, Піліп, нашто ты мне расказваеш? Хіба ты забыў, што я быў у гэтай самай хаце разам з табою і калупаўся на гэтай самай гаспадарцы?.. І так будзе датуль, пакуль на нашай зямлі будуць сядзець паны. Хіба ты адзін такі ў Чыжэвічах?

— Каб адзін... Усё сяло амаль... Яшчэ горшыя за мяне ёсць.

— Няўжо ты не бачыш, што ўся лепшая зямля панская? Ды не толькі ворная зямля, а сенажаць і лес, усё ж у іх руках. Адзін Крупскі мае больш зямлі, чым усё сяло Чыжэвічы, ды за адным і шляхецкія засценкі Малінаўка і Жывіцы.

— Чаму я не бачу, Якаў!

— Дык заўваж, брат, што самі паны ніколі не аддадуць зямлі мужыкам. У іх трэба адбіраць яе сілай.

— Ёсць жа, братка, цар...

Якаў усміхнуўся.

— Цар? Ды ён жа найбольшы пан, Піліп! Ты ведаеш, колькі ў яго маёнткаў?

— Сціхні, Якаў...

— А ты не палохайся мяне, Піліп. У некаторых месцах мужыкі зразумелі, што ні цар, ні паны не памогуць, і спадзяюцца на саміх сябе.

— Маўчы, Якаў!..— Піліп схапіў брата за руку.— От, мабыць жа не дарма кажуць, што ты супроць цара пайшоў і цябе з горада выгналі.

— Хто гэта так кажа? Хто так цікавіцца маёй асобай?

— Людзі кажуць.

— Як гэта людзі? Няўжо ўсе людзі ў адзін голас крычаць пра мяне?

— Ды не... Пракоп Крываблоцкі ў кузні быў у Халусты. То туды якраз і стары Халуста прыбег...

— Ага! Дык гэта Яўхім Халуста так пра парабка свайго гаворыць. Цікава, што ж ён яшчэ казаў?

— Ён казаў, што нідзе табе месца не было... Гендарсан адмовіўся ўзяць цябе. А ён, Халуста, проста з ласкі ўзяў... Трэба ж, кажа, даць чалавеку кавалак хлеба. То калі так, Якаў, і табе сапраўды не было дзе дзявацца, то нашто ты ад сваёй часткі адмаўляўся... Неяк пражылі б да часу. Ты дома рабіў бы, а я нешта ў маёнтку мог бы зарабіць, бо мяне Гендарсан хоць сёння возьме, ведае, які я работнік. А потым ты нейкія прымы знайшоў бы. Хоць да таго самага Пракопа Крываблоцкага. Надзя — харошая дзеўка, і за таго парабка Паўла Квітуна Пракоп яе ўсё роўна не аддасць.

Якаў засмяяўся. Вось якая мужыцкая логіка. Гэта нічога, што нехта там да дзеўкі ходзіць і што яна яго любіць. А ты, нелюбімы і можа ненавісны, бяры яе, абы гаспадарка была. Сцерпіцца, злюбіцца, а што ад некага шчасце адбярэш, жыццё загубіш, то гэта глупства... Горш было яшчэ тое, што Піліп, хоць і не ведаючы, прапануе яму дзяўчыну, якую любіць яго лепшы друг.

— А я хто, Піліп? Хіба я не такі самы парабак, як Квітун?

— Не, Якаў! — рашуча запратэставаў Піліп.— Не такі. Ты з гаспадарскай сям’і! Пракоп і бацьку, і нават дзеда нашага ведаў, і ўсю радню ведае.

— Эх, і прастата ж ты, Піліп! Ды ўсе ж парабкі от з такіх самых гаспадарак выйшлі. Не толькі парабкі, а рабочыя, што цяпер на фабрыках і заводах працуюць, і, апрача ўласных рук, нічога больш не маюць, і яны з такіх гаспадарак, як твая, выйшлі. Калі не самі, дык бацькі іх або дзяды. А ты гаспадар! Сам у маёнтак збіраешся на кавалак хлеба дзецям зарабіць.

Піліп доўга маўчаў. Думаў, схіліўшы галаву.

— А ўсё-такі, Якаў, ты не ўсё мне гаворыш... Я і не дабіваюся, каб ты гаварыў, не! Ты лепш маўчы, Якаў. Лепш маўчы... Я табе, брат, праўду сам скажу... Нельга жыць... Ты мо і злаваўся, што Лукер’я мая не вельмі ласкава на цябе паглядала дагэтуль...

— Заблытаўся ты, Піліп. Пра гэта не трэба гаварыць...

— Можа я і заблытаўся, але... жыць цяжка... І ў мяне на душы весялей стала, калі ты сказаў, што мужыкі на сябе спадзявацца пачалі... Зямлі няма! Няма да чаго свае сілы прылажыць... Толькі мне шкада цябе, брат... Не давядзі бог, каб з табою благое зрабілася... Я цябе заўсёды любіў, Якаў... Ну, а Лукер’я, то яна баба... Ну, ды што там, брат, такое наша жыццё.

Якаў намацаў за пазухай кніжку, якую нёс да Стася. Хто ведае, а можа туды наляціць ураднік! Не трэба было сёння вымаць яе з Халуставага гумна.

— Піліп,— сказаў ён.— У мяне ёсць кніжачка, якую мне сёння нельга трымаць пры сабе. Можа б ты яе схаваў дзе-небудзь тут. Толькі не ў хаце.

— Давай яе сюды, схаваю... От бачыш, я ўсё ж такі ведаў, што ты мне не ўсё гаворыш. І не гавары. А кніжачку я схаваю, ніякі чорт не знойдзе.

— Лукер’я не павінна нічога ведаць.

— Гэтага ты мог мне і не гаварыць.

...Падышоўшы да маёнтка, Якаў першым з усіх будынкаў убачыў палац, які нагадваў турму. Галкі сядзелі на яго комінах, з якіх даўно не ішоў дым, а на тоўстых таполях і ліпах вароны спраўлялі кірмаш. У Якава заўсёды псаваўся настрой, калі ён заходзіў у маёнтак. Стаяў ён тут на беразе Случы, як балячка на здаровым целе. Такое прыгожае месца, а няма на ім ні радасці, ні весялосці.

Якаў намерыўся зайсці спачатку да Паўла Квітуна, але на дзвярах яго пакойчыка вісеў замок, і Якаў пайшоў да Вярбіцкага.

У хаце Станіслава ўжо гарэла лямпа, бо на дварэ змяркалася. За сталом сядзелі сам Станіслаў, Павел Квітун і Платон Шабуня. Павел і Станіслаў раней гаварылі Якаву пра Платона, але ён не ведаў яшчэ, што яны ўвялі яго ў свой гурток. На стале стаяла кварта гарэлкі, гуркі, шаткаваная капуста і сырое сала. Якаў спачатку падумаў, што хлопцы проста захацелі адзначыць святочны дзень пасля ўчарашніх падзей.

— А мне сёння шанцуе,— сказаў Якаў.— Два снеданні і два полудні.

— Садзіся, Якаў,— прамовіў Вярбіцкі.— Калі хочаш есці, то во, еш, а на чарку выбачай: у бутэльцы не гарэлка, а вада.

— Зразумела,— сказаў Якаў, зірнуўшы на Платона, і сеў.

— Платон учора ўсіх нас ад бяды выратаваў,— сказаў Павел, убачыўшы, як зірнуў Якаў на Шабуню.

— Як ён выратаваў? — пацікавіўся Якаў.

— Тут учора ўраднік вобыскі рабіў,— растлумачыў Стась.— Мяне траслі і Паўла,— ён расказаў падрабязна ўсё, што адбылося ў маёнтку.

— Во як! Ну, брат Платон, шчыра дзякую табе, бо ты і мяне выручыў,— з пачуццём сказаў Якаў і, падняўшыся з месца, паціснуў Платону руку.— Я сустрэў сёння раніцай урадніка, ён ехаў з Чыжэвіч у Малінаўку, напэўна, да майго Халусты.

— Значыць, ён у сяле начаваў,— прамовіў Станіслаў.— Цікава, у каго? У Вырвіча ці мо ў папа.

— Не, ён начаваў у Арлоўскага. Мне расказваў брат Піліп,— адказаў Якаў.

— У Кашча Бессмяротнага. Гэта самы небяспечны чалавек у Чыжэвічах,— зазначыў Платон.

— Гэта, бадай, праўда,— адказаў Якаў.— Але самы небяспечны — Яўхім Халуста з Малінаўкі... Цяпер скажыце, як мы будзем канчаць гэтую бульбяную справу? Заўважце, што ў Чыжэвічах яна нарабіла шуму.

— Цяпер ужо ўсё пойдзе сваім парадкам,— сказаў Станіслаў.— Падзёншчыцы ў Бярозаўку не пойдуць, пакуль Гендарсан ім не заплаціць. Нашы жанкі таксама не будуць выбіраць па старой цане. Калі Гендарсан не захоча, каб бульба ў Бярозаўцы зазімавала, то разлічыць работніц па дамоўленасці.

— Так. Гэта вельмі добра. Але на гэтым мы не павінны спыніцца. Будзьце упэўнены, таварышы, што Гендарсан стане цяпер асцярожнейшы і будзе шукаць сяброў і памочнікаў. У маёнтку знойдуцца і такія, што за капейку яму прададуцца. Нам у сваю чаргу таксама трэба праводзіць работу з людзьмі і лепшых уводзіць у сваю групу. Я вельмі рады, што ў маёнтку вас ужо не двое, а трое. З цягам часу можна будзе падрыхтаваць сапраўдную забастоўку, от хоць бы ў час веснавой сяўбы. Палітычных патрабаванняў мы

Гендарсану не выставім, а эканамічныя абавязкова. Рэвалюцыйны рух у краіне нарастае, забастоўкі выльюцца ў паўстанне. Ну, пра гэта пагаворым пасля. Шкада, што я ад вас далекавата, нават не ведаю, што тут робіцца ў вас.

Станіслаў усміхнуўся.

— Ёсць надзея, што Гендарсан сам пакліча цябе ў маёнтак.

— Сам пакліча? Табе, Станіслаў, не трэба пра мяне ўспамінаць яму.

— А я і не буду ўспамінаць. Ён цябе пакліча сам, калі млын спыніцца. У млыне патрэбен майстар.

— А ты ўпэўнены, што млын спыніцца?

— За гэта я ручаюся.

— У наступную нядзелю нам трэба будзе, хлопцы, сустрэцца дзе-небудзь у іншым месцы. Я спадзяюся, што ў мяне будуць новыя матэрыялы.

— Новыя матэрыялы... А дзе мы можам сустрэцца, калі не ў мяне?

— За Случчу ў лесе,— падказаў Павел.— Там нікога не сустрэнем. От на Дзедавай паляне.

Дзедаву паляну Павел ведаў, бо сустракаўся там з Надзяй.

— Добрае месца,— падтрымаў Станіслаў.— Яе ўсе ведаюць?

— Гаворкі няма,— сказаў Платон.— Калі я ведаю, што Павел хадзіў туды летам, то Якаў жа чалавек мясцовы.

Калі бразнулі ў сенцах дзверы, Станіслаў узяў бутэльку і пачаў наліваць чаркі. У хату ўвайшла Ядвіга. Яна павіталася, весела зірнула на стол і сказала:

— Ох і п’яніцы!.. Ды пастаў ты гэтую бутэльку з вадой, Стась.— Вясёлы яе твар раптам пачырванеў, і з вачэй пырснулі слёзы.— Дзесяць гадоў жыву я з табой, Стась... Няўжо ты думаеш, што я нічога не ведаю... Мо таму не верыш, што дзетак у нас няма...

Стась падхапіўся з месца і абняў жонку...

РАЗДЗЕЛ ТРЫЦЦАЦЬ ПЕРШЫ

Цяжка было Гендарсану плаціць выбіральшчыцам па пятнаццаць капеек за дзень. Гэтыя грошы вырвалі ў яго з зубоў. Але на сэрцы аканомавым стала лягчэй, калі ў Бярозаўцы забуртавалі апошнюю дзесяціну бульбы: пачаліся ранішнія замаразкі. Прайшоў бы яшчэ тыдзень, і ён не выгнаў бы на поле ні адной жанчыны, нават падвоіўшы плату.

Цяпер можна было і адпачыць. Жыццё ў маёнтку ўвайшло ў прывычную каляіну. Палявыя работы кончаны: жыта пасеяна, бульба выбрана, зябліва заворана. Асталіся малацьба і догляд скаціны. На поўны ход працавалі млын і бровар. Вось на іх і ўскладаў надзею Гендарсан. Ён быў упэўнены, што млын і бровар вернуць яму не толькі тое, што ён страціў, а ў многа разоў больш. У млыне цяпер сядзеў Гарбаты Ясь — чалавек з разумнай галавой і доўгімі рукамі. Гендарсан захапляўся яго зладзейскім розумам і нават крыху пабойваўся: гэты павук мог ашукаць і самога аканома.

Немалая надзея ўскладалася і на бровар. Скора сяляне з навакольных вёсак пачнуць прадаваць бульбу. Цана яе была ўстаноўлена даўно і не мянялася з году ў год. І з году ў год Гендарсан плаціў адну цану, а ў дакументах пісаў другую. Гэта давала немалы прыбытак, які ўвесь аставаўся ў кішэнях аканома. Калі ў млыне яму цяпер трэба было дзяліцца з Гарбатым Ясем, то ў бровары Гендарсан быў адзіны і паўнаўладны гаспадар. Гэта яго цешыла.

Так, цяпер можна было і адпачыць: турботы і клопаты зваліліся з плячэй, у галаве стала светла, наладзіўся настрой. Зайшоўшы ў свінарнік або на стайню, Гендарсан менш лаяўся, дазваляў сабе ўсміхнуцца і пажартаваць. Аднак на Станіслава Вярбіцкага і Паўла Квітуна ён пазіраў скоса. Пасля таго вечара ў канторы, калі яму прыйшлося ўцякаць праз акно, ён затаіў недавер’е і злосць на механіка і яго памочніка. Ён ужо не ляпаў Паўла па плячы, не ўспамінаў, што яны цёзкі.

Вельмі ўзрадаваўся Гендарсан, калі да яго прыехаў слуцкі зубны доктар.

— Гер Пфэрдсан,— пытаў ён, трымаючы яго за локаць на ганку свайго флігеля,— хто вас сюды прывёз?

— Старочынскі балагол, гер Гендарсан. Я вырваў у яго зуб, а ён за гэта прывёз мяне сюды, хе-хе-хе!

— Хе-хе-хе! — падхапіў Гендарсан.— Вы ў яго вырвалі зуб, а ён вас прывёз сюды! Каб вы напісалі мне, я даслаў бы па вас сваю брычку.

— Я не падумаў пра гэта.

— Але добра, што вы прыехалі! Я за апошні час тут нямала чаго перажыў.

— Непрыемнасці?

— Так, гер Пфэрдсан, вялікія непрыемнасці... І мне не было з кім адвесці душу... Я тут адзін... Але, дзякуй богу, усё кончылася... Праходзьце, калі ласка! — гасцінна запрасіў ён, адчыняючы насцеж дзверы.

Потым яны сядзелі за сталом, і расчырванелы пасля першай чаркі аканом гаварыў жонцы:

— У нас сёння свята, Інга! Мы за сталом прымаем немца! Як даўно гэта было!.. Але мы — немцы — сабраліся разам, і ў нас сёння вялікае свята. Дзе наша Эльза, Інга, чаму яе няма дома?

— Хіба ты не ведаеш, Пауль, што наша Эльза ўдзень мала бывае дома? Яна ходзіць па лесе і каля ракі...

— Яна, мабыць, любіць прыроду, — глыбакадумна зазначыў Пфэрдсан.

— Так! — горача пацвердзіў Гендарсан.— Яна любіць рускую прыроду: лес, раку і поле!

— О-о! — сказаў Пфэрдсан.— Я так і думаў. Я таксама люблю прыроду. Каля Рыгі, дзе я нарадзіўся, цудоўная прырода. Там блізка мора.

Ён падчапіў на відэлец скрылік кілбасы, панюхаў яго, палажыў у рот і пачаў жаваць.

— Вельмі смачная кілбаса,— прамовіў ён.

— Мая Інга сама яе робіць! — адказаў Гендарсан і наліў чаркі.

— Добра, калі ў хаце такая гаспадыня, як ваша жонка,— важна сказаў Пфэрдсан.

Інга пачырванела, як дзяўчынка.

— Нямецкія жанчыны ўсе добрыя гаспадыні! — пераканаўча заключыў Гендарсан.— Наша Эльза таксама будзе добрая гаспадыня! — дадаў ён.

— О-о! Я ў гэтым не сумняваюся! — сказаў Пфэрдсан.

— Вып’ем, доктар! — горача прапанаваў Гендарсан.— Я вас буду зваць доктарам, гер Пфэрдсан. Вы згодны?

— Я буду вельмі рад.

Яны забылі, што ў Слуцку, калі Гендарсан лячыў зубы, пілі на брудэршафт.

— Ну, дык вып’ем, доктар! Інга, вазьмі чарку! У нас сёння свята! І заўтра будзе свята! Мы сабе можам гэта дазволіць!

— Можам! — пацвердзіў Пфэрдсан.

Так святкавалі яны да позняга вечара.

Назаўтра раніцай, калі Пфэрдсан яшчэ спаў, Гендарсан, як і звычайна, прайшоў па маёнтку. Ён праверыў, ці ўсё на сваіх месцах. У стайні сварыўся з конюхамі: яму здалося, што яны позна пачынаюць карміць коней. Потым зазірнуў у бровар і пайшоў дадому. У млын ён нават не заходзіў. Там цяпер быў Гарбаты Ясь, і аканом ведаў, што ў млыне ўсё ў парадку.

Ідучы ў свой флігель, думаў, што ён шчаслівы чалавек, што ўсё складваецца так, як трэба, як павінна быць, што нават часовыя няўдачы ідуць яму на карысць. Каб ён не з’ездзіў у Слуцак «лячыць зубы», то не пазнаёміўся б з доктарам Пфэрдсанам. Не ведаў бы, што такі чалавек ёсць на свеце. А цяпер — калі ласка! Доктар Пфэрдсан у яго гасцюе! І доктар Пфэрдсан будзе яго зяцем! О! Аб гэтым яны ўчора пагаварылі, пакуль не было Эльзы. А потым прыйшла Эльза. І ён убачыў, што яна спадабалася доктару. Гер Пфэрдсан быў ад яе ў захапленні. Эльза таксама зацікавілася доктарам. А цікаўнасць для жанчыны самае галоўнае. Калі жанчыне мужчына не падабаецца, то яна не будзе на яго глядзець з цікаўнасцю. Яна зусім не будзе на яго глядзець.

Калі Гендарсан увайшоў у кухню, доктар мыўся. Інга стаяла каля яго з доўгім калматым уціральнікам. Як бы рад быў Гендарсан, каб на яе месцы была Эльза! Але тая свавольная дзяўчына яшчэ спіць.

Гер Пфэрдсан мыўся з асалодай, з нейкім асаблівым доктарскім стараннем. Здавалася, што для яго няма нічога даражэйшага ў свеце, чым мыццё. Гендарсан пастаяў каля яго, і яму самому захацелася памыцца. Раніцай ён толькі спаласнуўся.

— Як спалася, доктар? — запытаў Гендарсан.

— О, дзякую! Вельмі добра!

— Я сёння буду свабодны ўвесь дзень, і мы яго правядзём так, як захочам. Мы пагаворым пра ўсё. У мяне, доктар, справы ідуць як па масле! — пахваліўся аканом.

— О, я гэта бачу. Вы добры гаспадар, гер Гендарсан,— доктар пачаў выцірацца.— І добры бацька. Ваш сын Вілі — разумны хлопец.

— Ён у вас быў? — узрадавана запытаў Гендарсан.

— О не! Я гутарыў з выкладчыкамі камерцыйнага вучылішча. Яны ў мяне лечаць зубы!

— У вас шырокая практыка, доктар! — з захапленнем прамовіў Гендарсан.

— Найшырэйшая!

Ён аддаў Інзе ўціральнік і важна выйшаў з кухні.

— Інга, наша Эльза яшчэ спіць? — шэптам запытаў Гендарсан у жонкі.

— Ах, Паўль... Яна пайшла ўслед за табою, калі доктар яшчэ спаў...

— Свіння... Яна знарок сышла з дому... Што я цяпер скажу доктару?..

— Ты не ведаеш, Паўль, што яна сказала мне...

— Што яна табе сказала?

— Ах... Яна сказала, што я...— Інга ўсхліпнула,— што я сама магу ісці замуж за гэтага... за гэтага парсюка доктара...

— Ціха...— зашыпеў Гендарсан.— Я гэтую нягодніцу!..

Але ён не ведаў, што зрабіць з гэтай нягодніцай. Адчуваў, што нічога не зробіць. Ён баяўся яе. Баяўся ўласнай дачкі. Спадзяваўся, што з часам яна адумаецца, зразумее, што бацька хоча ёй толькі дабра. І да доктара прывыкне... Такі мілы чалавек гер Пфэрдсан.

Пакуль Інга гатавала снеданне, Гендарсан з доктарам выпілі па чарцы старкі і, сеўшы ў крэслы адзін супраць аднаго, разважалі. Аднак з галавы ў Гендарсана не выходзіла Эльза, і злосць кіпела ў яго душы. Нягодная дзеўка! Нахабная і бессаромная! Ні разу яна не выходзіла з дому так рана, як сёння. А што, калі яна не вернецца і да снедання? У якое становішча яна яго паставіць! А што падумае доктар і пра яе, і пра бацькоў. Жах!.. Хоць бяжы і шукай гэтую распусніцу. Але дзе ты яе знойдзеш! А калі і знойдзеш, то хіба яна паслухае!..

Аднак Гендарсан яшчэ не траціў надзеі, і кожны раз, калі стукалі дзверы на вуліцы, ён думаў, што гэта вярнулася Эльза. І кожны раз чаканне яго было дарэмнае: гэта Інга выходзіла на ганак і вярталася назад.

Нарэшце! Нарэшце дачка зайшла ў кухню, нешта сказала маці і шпаркімі крокамі накіравалася ў пакой. Гендарсан утаропіў позірк на дзверы. Калі яны адчыніліся, ля парога стаяў Гарбаты Ясь. Ён засопся, мабыць, бег ад млына да самага флігеля. І цяпер у яго не хапала духу, каб вымавіць слова...

З адчыненай топкі паравіка, як з пашчы ненасытнага казачнага страшыдлы, ірвалася полымя. Павел Квітун кідаў туды дровы, і іх мігам ахопліваў агонь.

Станіслаў Вярбіцкі стаяў, сагнуўшыся над варштатам, курыў і нешта вылічваў на кавалачку паперы. Потым ён разагнуўся, скамечыў паперку і кінуў яе ў агонь.

— Хопіць, Павел. Зачыняй топку.

— А мо яшчэ трохі?

— Даволі.

Павел выцер рукавіцай успацелы твар і зачыніў цяжкую дзверку.

— Згарні мне папяроску, Стась. Рукі адзеравянелі...

Станіслаў пачаў згортваць папяросу.

— Ты ведаеш, колькі гэты абармот аканом мае прыбытку ад бульбы, што купляе ў мужыкоў?

Павел адмоўна кіўнуў галавой.

— І я, дурань, не цікавіўся да гэтага часу. Тысячы рублёў недадае мужыкам! Усюды ў маёнтках, дзе есць бровары, цана за пуд адзінаццаць капеек, а ён плаціць восем.

— Адкуль ты ведаеш, што адзінаццаць?

— Я ж у Слуцку быў, то гаварыў з людзьмі. Ды і тут некаторыя ведаюць. Мне Кірыла Верабей падказаў, што немец на бульбе ашуквае мужыкоў. Дык от я, будучы ў Слуцку, і пацікавіўся. А, думаеш, Гарбаты Ясь не ведае?

— Гэтакі злодзей!

— Ты, Павел, ходзіш цяпер у Чыжэвічы... Памірыўся з Надзяй?

— Сам ведаеш.

— Дык от пагавары з Марцінам, з Пракопам, знаёмых у цябе там хапае. Няхай не аддаюць па восем капеек. Няхай патрабуюць па дванаццаць. Калі бровар стане, то нідзе не дзенецца, дасць і па дванаццаць. Хопіць яму тут панаваць! Не тыя гады!

— Добра, Стась. Але каб ты сам пагаварыў з Марцінам, то было б яшчэ лепш. Марцін там у павазе, да яго слоў і шляхта прыслухоўваецца. Доктарам завуць. А я хто яму? Малакасос...

— Я з ім абавязкова да нядзелі пагавару. Хоць вазьму ды захварэю, ці што! Жонку дашлю, каб пазвала.

Ён прычыніў дзверы, зірнуў у бок млына, усміхнуўся ў вусы і, павярнуўшыся да Паўла, сказаў:

— А я гасцей чакаю, ды нешта доўга няма.

— Якіх гасцей?

— З млына.

— Хто гэта прыйдзе да цябе ў госці з млына? — зацікавіўся Павел.

Станіслаў зачыніў дзверы, прайшоў да варштата і сеў на скрынку з інструментамі.

— А ты хіба не заўважыў, што млын сёння не падаваў голасу? Наш бровар загуў, а млын, як нямко, не адказаў.

— Далібог, я не чуў. Круціўся каля паравіка і не звярнуў увагі.

— Млын не адказаў. Дык от чакаю гасцей. Скора павінен з’явіцца Гарбаты, а можа нават і сам пан аканом.

У гэтую хвіліну з грукатам адчыніліся дзверы, і ў памяшканне ўляцеў ашалелы Гендарсан.

— Што гэта ест? — зароў ён.— Гэта ест безабразій. Швінства! Я вас... як гэта?.. Сібір, турма!.. Катарга!..

— У чым справа, пан аканом? — спакойна запытаў Вярбіцкі, падымаючыся з месца.

— Млын не работайт! Машына — стоп, і ўсё! Ты ест механік, чаму не работайт машына?

— Ага! Значыць, машына сапсавалася. Я вам, пане аканом, гаварыў пра гэта раней.

— Ты ест механік!

— Я — механік у бровары, а не ў млыне. Я адказваю от за гэтую машыну,— Станіслаў паказаў на паравік,— і за гэта атрымліваю плату. Да млына я не маю ніякай справы. Там Гарбаты Ясь.

Гендарсан адразу збавіў тон.

— Карбаты Ясь не ест механік...

— Я таксама не механік у млыне. І не палохайце мяне катаргай, пан аканом. Я не люблю, калі на мяне крычаць. К чорту вашу работу і вас разам з ёю! Разлічвайце мяне! Я знайшоў работу ў другім месцы.

Гендарсан збялеў і вылупіў вочы. Ён гэтага не чакаў.

— Э-э... Як гэта разлічваць?! А машына?.. Машына павінна работайт...

— Я не сунімаў вашай машыны. Вы паставілі ў млыне няўмеку — Гарбатага Яся, а я вам казаў, што там патрэбен сапраўдны машыніст, які ведае сваю справу. Машынаю трэба кіраваць, быць пры ёй, а Гарбаты Ясь пільнуе не машыны, а мяхоў.

Павел з цікаўнасцю назіраў, як мяняецца аканомаў твар: самаўпэўненасць змянілася спачатку разгубленасцю, потым страхам. «Ну і Станіслаў!» — з захапленнем думаў Павел, паглядаючы на Вярбіцкага, які стаяў перад збялелым аканомам.

— Пане механік... Трэба... як гэта?.. папраўляйт машыну... У млыне ест завоз... Поўны млын завозу...

— Я вам сказаў, пане аканом, што ў млыне патрэбен механік. Я адзін не магу дагледзець дзве дашчэнту зношаныя машыны, якія даўно пара выкідаць у лом. Нават калі я папраўлю тую машыну, то ненадоўга. Праз дзень-другі яна зноў стане. А праз месяц стане назаўсёды. Мне зусім не цікава бегаць з бровара ў млын, а з млына ў бровар. Я не магу парвацца на дзве часткі, таму і знайшоў сабе работу ў другім месцы. Можа вы знойдзеце лепшага механіка, такога, што будзе адразу наглядаць за дзвюма машынамі, але я ўпэўнены, што не знойдзеце. Вам прыйдзецца купляць два новыя паравікі.

— Пане механік, я прашу вас...— прамовіў зусім знішчаны аканом.

«Ага, сукін сын, цяпер ты мяне заўсёды будзеш зваць «панам механікам»,— падумаў Вярбіцкі.— Але я табе яшчэ не сказаў галоўнага».

— Не магу і не хачу. Я сёння выберуся з гэтага праклятага маёнтка. Каб праз пана аканома ў мяне тут вобыскі рабілі ды на допыты цягалі!..

— Пане механік...то было... як гэта?.. непаразуменне!..— перапыніў яго Гендарсан.

— Непаразуменне? А сёння таксама непаразуменне? Машына стала, дык механіка на катаргу? Даволі з мяне!

— Э-э... Слухайце, пане механік... Я... як гэта?.. я ест з вялікімі нервамі...

Павел не мог стрымаць смех і адвярнуўся.

— У мяне тут,— аканом паказаў на грудзі,— у мяне тут усё... зварылася... Машына стала... Трэба папраўляйт машына...

— Вазьміце машыніста. Я вам ужо казаў: Якаў Шэмет ведае машыны. Вазьміце яго на работу ў млын. Мы паправім паравік, і млын пойдзе поўным ходам. Калі тут будзе Шэмет, то мы ўдвух неяк наладзім гэтыя два паравікі, а інакш я сёння звальняюся.

— Якаў Шэмет...

Гендарсан схіліў галаву і задумаўся.

— Добра...— нарэшце прамовіў ён.— Я бяру Якаў Шэмет! Я яго бяру!.. А машына трэба папраўляйт цяпер... У млыне завоз...

— Я пагляджу на тую машыну,— згадзіўся Вярбіцкі.— Але мне патрэбен памочнік. Квітун астанецца тут. Паклічце, пане аканом, Платона Шабуню. Мы з ім пойдзем у млын, хоць я вам наперад нічога не абяцаю.

Калі Гендарсан выйшаў, Станіслаў і Павел зірнулі адзін на аднаго.

— Ну, пане механік,— усміхаючыся, прамовіў Павел.— Даў жа ты дыхту пану аканому!

— Яшчэ адна перамога.

— У млыне твая работа?

Станіслаў сцвярджальна кіўнуў.

— Якаў Шэмет павінен быць з намі! — сказаў ён.

— Там вялікая работа?

— Пакуль Якаў Шэмет не будзе з намі, млын будзе стаяць,— адказаў Станіслаў Вярбіцкі.