Дэлегатка (1928)/Пуд жыта
| ← Летапісец | Пуд жыта Апавяданьне Аўтар: Змітрок Бядуля 1928 год |
Белы певень → |
| Іншыя публікацыі гэтага твора: Пуд жыта. |
Прапануем да спампаваньня!
ПУД ЖЫТА
Мутная вільгаць вісела ў паветры, як павуціна. Конік трухаў, памалу перабіраў нагамі, хлёпкаў па топкай грэблі, на якую наступалі з абодвух бакоў шэрагі высокіх асін і жыліста-вілаватых вольхаў.
Побач з конікам соваўся аблезлы ў рознаколерных латах і латачках кажуронак.
— Но-о-о! Ка-аб цябе… — чуўся з кажуронка няшчыры фурманскі голас. — Но-о-о! Ка-аб цябе… — не даканчваў ён лаянкі. Пры гэтым кожны раз пугаўё пісала таемныя знакі ў паветры. Пугаўё намервалася прыпадаць да худых скабаў коніка і… не адважвалася.
Конік на гэта не зварачваў жаднай увагі. Калматыя тоўстыя ногі яго лагодна мерылі грэблю крок за крокам, а вочы няпільна глядзелі наперад на роўную муць дарогі, якая выглядала вузкай туманістай глоткай балоцістага густога лесу.
За конікам тарарахталася скрыпучая каламажка. Напружаныя аглоблі трымалі моцна коніка, уеліся ў яго з абодвух бакоў, нібы доўгія клыкі зьвера.
У каламажцы на сядзеньні з гарохвінаў чарнелася суконнае паліто пад чорным капялюхом. З-пад капялюха тырчэлі ва ўсе бакі іржанога колеру доўгія валасы. Валасы крахталі кожны раз, як мажка зыбалася па карчох. Шырокія чорныя рукавы тады капашыліся ў кучы гарохвінаў і палахліва ўядаліся ў хварбаваныя бакавыя плянкі, уядаліся смагла даўгімі, жылістымі, тонкімі пальцамі-спрунжынамі.
— Што, бацюшка, трасе? — ляніва пытаўся фурман, — вядома, грэбля паганая, чартоўская дарога. Но-о-о! Ка-аб цябе!
Чорнае паліто нічога не адказала. Яно пільна і моўчкі пазірала на дугу.
Бацюшка выпадкова даведаўся, што ў яго пархавіяніна жонка памірае. Той ня кліча яго, духоўніка. Ня хоча паспавядаць жонку перад сьмерцю. Мабыць, пуд жыта шкадуе.
Бацюшка надумаўся і сам паехаў. Усё роўна жыта не падаруе…
Доўга ехалі яны.
Бацюшка напалавіну драмаў. Яму здавалася, што вечна будзе ён ехаць па гэтай старой грэблі і ніколі да вёскі не дабярэцца. Ад грэблі да вёскі Дубаўцоў было вёрст пяць.
Бацюшка спаў моцна, бо выбраліся на гладкую дарогу.
— Бацюшка, бацюшка! — будзіў яго фурман.
— А-а? — пачуўся з-пад капялюха тлусты і лянівы голас.
— Мы прыехалі.
Бацюшка пачаў азірацца па бакох.
Дзядзінец.
Па шырокім дзядзінцы ёрзалі падсьвінкі, ружовыя, з рэдкай шарсьцінкаю. Яны круцілі Шаблон:Перанок-пачатак Шаблон:Перанок-канецхвасткамі, як жывымі зьмейкамі, і час-ад-часу няласкава пазіралі на каламажку.
Чорная сабачка піскліва гаўкала на калёсы, і, здавалася, каб ня пуга фурмана, яна іх зьела-б у адну хвіліну. На ганку стаяў стары селянін. Шырокая гасьцінная ўсьмешка плыла з яго зморшчанага няголенага твару ў бок каламажкі і ўдаралася аб валасы бацюшкі.
Усе рухі старога селяніна дзіву даваліся на неспадзяваны прыезд такога гасьця. Дзівіліся рукі селяніна, дзівіліся плечы. Робленая радасьць тырчэла з яго вачэй, як шыла з мяшка.
Новыя лапці глуха затупалі, і гаспадар падскочыў да папоўскай каламажкі.
— Здрасьце, бацюшка, дзень добры! Вось ня думалі, не чакалі…
Ён памог бацюшку зьлезьці з каламажкі.
— Як ня думалі, не чакалі? — зьдзівіўся ў сваю чаргу поп: — твая жонка пры сьмерці, а ты па мяне нават не прысылаеш! Што ты, Марцін, пра бога забыў, ці што? Выпадкова даведаўся я, што жонка твая памірае, вось і прыехаў яе выспавядаць перад сьмерцю.
— Ды яна, бацюшка, выздаравела, — апраўдваўся селянін.
Ва ўсёй фігуры гаспадара відаць было, нібы яму брыдка, што жонка выздаравела.
— Гм-м-м… — загумкаў бацюшка, — а ня маніш? Ты, пэўна, яе ўжо і пахаваў без мяне…
— Далібог, выздаравела; хварэла, а вось узяла ды выздаравела.
— Ды колькі-ж ёй гадоў? — запытаўся поп.
— Сёмы дзесятак, бацюшка, канчаецца. Мы самі думалі, што памрэ.
— Калі выздаравела, дык дзякаваць богу, — сказаў холадна бацюшка. У яго тоне чулася, што ён шкадуе аб тым, што старая выздаравела, бо пуд жыта прапаў за нішто…
— Забылі, забылі вы ўсе пра бога, — махінальна марматаў поп, ідучы ў хату.
Вінавата апусьціўшы галаву, ішоў побач з ім стары селянін.
— Не паверу табе, Марцін, — казаў поп, — пакуль не пабачу тваю гаспадыню сваімі вачыма.
Пры гэтым ён хітра ківаў доўгім пальцам на селяніна.
— Пабачыце, бацюшка, пабачыце! Яна якраз бліны пячэ, — запэўніваў папа селянін.
Ад цемнаватых сенцаў аддавала цялятамі і кіслай капустай.
— Асьцярожна, бацюшка, асцярож… — Але Марцін лічыў за лішняе закончыць слова, бо бацюшка ўжо ўдарыўся капялюхом аб касяк дзьвярэй.
Поп перажагнаўся на абразы і сказаў хатнім: „Здравствуйце“. Жвавая бабулька, як уюн, круцілася каля прыпечку. Весела палаў у печы агонь. Вялікі саган з капустай быў абхоплены полымем. Вар у ім баўтыхаўся і шлёпаўся. Побач стаялі два меншыя гаршчкі і паглядалі на вялікі гаршчок, як два чорныя мурыны на свайго караля. Самы прастор у печы быў аддадзены патэльні, на якой пякліся пшанічныя бліны.
Старая варочала вілачнікам гаршчкі, здымала зьверху шумавіны, пробавала на смак страву, але галоўная ўвага яе была зьвернута на патэльню
З блінамі. Глядзела на іх, пільнавала, як пільнуюць заядлага злодзея.
Старая завіналася не на жарт. Рукамі лезла ў печ у самы агонь, падхваціць патэльню пальцамі, смаргане па гарачаму поду, пераверне блін і зноў падсуне патэльню к загнету.
Проціў печы на высокім тапчане, засланым бялюткім абрусом, ляжаў вялікі стос бліноў, адзін на адным, як сарваная капа круглых месячыкаў з неба або як куча грамафонных пласьцінак.
Гаспадарскі сын, белавусы, румяны селянін, поркаўся над старым хамутом, а яго жонка стаяла нагнуўшыся над калыскай і супакойвала плачучага дзіцянёнка.
Такі абразок сустрэў зьбянтэжанага папа ў сялянскай хаце.
Печ дыміла, і лёгкае воблачка дыму трохі зьмякчала рухлівыя абрысы хатніх, апранутых у шэрыя саматканкі.
Высокая чорная постаць папа выглядала, як здань, што во-во расплывецца і заценіць усю хату.
— Дык во, бацюшка, і гаспадыня мая! бліны пячэ і ня думае паміраць, кажа — часу няма.
— Што і да бацюшкі пагалоска пашла аб маёй сьмерці? — пачуўся злосьліва-кплівы голас з прыпечка. — Бачыце, васан, усім я вам насаліла: узяла ды наўмысьля выздаравела. Пукайцеся ўсе! Доўбняй мяне хіба прыб‘яцё!
— Ды жыві доўганька, гаспадыня, усім на радасьць і па божай волі, — казаў поп.
— Ведаю я гэта „ўсім на радасьць“, — зноў як-бы голас з печы пачуўся, — гаспадар мой, соль яму ў вочы, ня рад — рыхтаваўся да маладой удованькі сватацца пасьля маёй сьмерці. Нявестка ня рада думала сама гаспадарыць у хаце, бо я ёй ужо вочы намазоліла. Суседзі таксама да хаўтураў маіх зубы астрылі. А я на злосьць усім выздара…
Але тут голас яе спыніўся на поўслове, бо ў печы пачаў смаліцца блін.
Гаспадар павёў папа праз сенцы ў сьвятліцу. Ад сьвежага жаўтаватага зрубу аддавала смалой. У сьвятліцы было чыста. На ложках, засланых каляровымі дыванамі, ляжалі груды падушак. Пад трамай віселі кажухі, сьвіткі, жаночыя вопраткі і дзьве пары новых ботаў. Каля глінянай ляжанкі стаяў новы куфар, маляваны „пад ясень“. Ля сьцяны стаяў белы сасновы стол, агароджаны з усіх чатырох бакоў лавамі. У куце вісеў адзін маленькі абразок „сьвятога“ Мікалая, а над сталом красаваўся вялікі „павук“ з хварбаванай саломы.
Поп зьняў паліто і капялюх і сеў на лаву. Гаспадар, прыбіраючы з акон гэблі, далоты і іншыя інструманты, апавядаў папу, як ён цэлы год быў заняты будоўляй трысьценя і новага хлева. Ён усё кіраваў на тое, што яму некалі было езьдзіць у цэркаў.
— А ў сьвяточныя дні? — трывожна зайздросна пытаўся поп. — Ці-ж ты і ў сьвяточныя дні таксама працаваў?
— У сьвяточныя дні я езьдзіў у горад на кірмаш або адпачываў у хаце.
— Дрэнна, дрэнна… — ківаў бацюшка галавой, — забылі вы пра бога, забылі. А бог напомніў пра сябе, і старая твая чуць не памёрла.
Бацюшка шкадаваў прапаўшы пуд жыта, хацеў злавацца і нават моцна злавацца, але пачуў шэпты кабет у сенцах. Пах пражанай яечні казытаў прыемна яго нос. Пры гэткіх абставінах сэрца бацюшкі распусьцілася, як кветка вясной, і лагодныя думкі аб смачным абедзе грэлі яго, нібы праменьні сонца.
Селянін апусьціў галаву. Ён задумаўся: гаспадыня сапраўды ўсіх падвяла сваёй хваробай. Усе з носам асталіся, як яна выздаравела: і поп, і ён сам, і нявестка, і добрыя людзі, якія чакалі выпіўкі пры хаўтурах. Вось жывучая, каб яе…
Думкі папа пакіраваліся ў сьветлы бок. Гэта толькі часова парахвіяне яго ахаладзелі да цэркві божай. Ва ўсім гэтым яго сьвятая божая воля, — ён так хоча памуштраваць людзей.
Селянін яму нешта гаварыў аб сваёй гаспадарцы, а ён думаў свае думкі.
„Ды мне няма чаго бога гнявіць, у суседняй парахвіі яшчэ горай, там духоўніка і слухаць ня хочуць“.
Пры гэтым старая гаспадыня палажыла на белы, як сьнег, абрус і разам з маладой нявесткай пачалі насіць яду. Чаго-чаго толькі яны не нанесьлі стог бліноў стаяў пасярод стала, як асэсар, побач блішчэла ўсімі колерамі неба і зямлі яечня з салам і кілбасой. Яйкі на патэльні выглядалі, як вялікія залатыя чырвонцы, сала — як растопленае срэбра, а кілбаса — як парэзаная на кавалкі труба архангела Гаўрылы. Усё гэта сьпявала, скігатала на патэльні на розныя лады, нібы хор анёлаў у раі. Сыр быў парэзаны на вялікія чатырохкантовыя кавалкі, масла — цэлая міска, хлеба — вялікая булка.
„Благадаць божая“, думаў бацюшка, ня гледзячы на грахі, бог ня крыўдзіць рупных гаспадароў. Вялікая дабрата госпада… Вось да такога сытнага абеду ня шкодзіла-б і чарачка. Ці дагадаецца толькі мужык?“
Гаспадыні ўсё насілі і насілі на стал. Бадай чалавек дваццаць можна было-б накарміць гэтым абедам.
Бацюшка вукрадка ўглядаўся, ці не нясе хто пляшкі к сталу, але пляшкі ня відаць было… Гэта напусьціла на яго маленькую тугу і дадавала цягу да філёзофскіх разважаньняў:
„Вялікія таемнасьці твае, госпадзі! Ці-ж гарэлкі ня будзе? Мужык хіцёр: хоча перад духоўнікам пафарсіць сваёй цьвярозасьцю“.
Селі абедаць. Неспадзеўна апынулася на стале і пляшка гарэлкі.
Бацюшка пацеў і еў з вялікім апетытам. Новая драўляная лыжка глуха стукалася аб талеркі. Гаспадар падсоўваў яму найлепшыя кавалкі і частаваў бацюшку шчыра ад душы.
А папу чамусьці здавалася пасьля пятай чаркі, што гаспадар пры сваіх салодкіх упрашваньнях думае:
„Давіся, поп, скула табе ў лоб, трасца табе ў бок! Што ты мяне аб‘ядаеш, гультай?“
Яму здавалася, што малады гаспадарскі сын, які моўчкі чвакаў, злосна на яго сподлоб‘я глядзіць.
Падазроныя думкі яшчэ болей павялічылі яго апэтыт.
На старую гаспадыню бацюшка паглядаў добрымі набожнымі вачыма і ўцяшаў сябе:
„Усе мы памром. Вечна жыць ня будзем“.
Яго радавала думка аб тым, што ўсе памруць. Пры гэтым ён крытычна паглядаў на старую… Нідзе яна ня дзенецца… Пуд жыта не прападзе…
Старая вабіла яго да сябе сваім зморшчаным тварам, змораным выглядам. Ён глядзеў на яе, нібы на казачны скарб, які рассыпецца ў кучу залацістага жыта.
Старая прыбірала са стала спрытна, кемна спраўлялася, як-бы ёй было толькі дваццаць гадоў.
Бацюшка пазіраў на яе, як на сваю ўласнасьць. Гэта ходзіць, круціцца, як уюн, яго пуд жыта…
Расчырванеўся бацюшка, пальцы абмазаў тлустасьцю і, забыўшыся, чвакаў галасьней за ўсіх. Ад выпітай гарэлкі настрой у яго часта мяняўся, і ў канцы на яго твары распаўзлася ўсьмешка ўздаволенасьці, лагоднасьці і прыхільнасьці да старога селяніна.