Дон-Кіхот Ламанчскі (1935)/1

Дон-Кіхот Ламанчскі. Частка першая Раман Аўтар: Мігель Сервантэс 1935 год Арыгінальная назва: Don Quijote de la Mancha (1605—1615) Пераклад: Цімох Зарэчны

Частка другая →

Прапануем да спампаваньня!

ЧАСТКА ПЕРШАЯ

РАЗДЗЕЛ І,
у якім ідзе гутарка пра спосаб жыцця і заняткі славутага ідальго Дон-Кіхота Ламанчскага.

У адным мястэчку Ламанча^[1] жыў ідальго^[2] з ліку тых, што маюць кап’ё, старасвецкі шчыт, худую клячу і борзую сабаку. Мясная пахлёбка, увечары часцей за ўсё кавалак халоднай бараніны, па пятніцах — сачыўка, у нядзелю, у выглядзе надбаўкі, які-небудзь галубёнак — усё гэта паглынала тры чвэрці яго даходу. Астатняя частка ішла на поўкафтанне з добрага чорнага сукна, машастовыя панталоны і пантоплі для свята і на вопратку з шэрага поўсукна, у якой ён хадзіў у будзённыя дні.

Ён трымаў у сябе ў доме ахмістрыню, асобу год за сорак, пляменніцу, не дасягнуўшую яшчэ і дваццаці год, і слугу для хатніх і палявых работ, адначасова выконваючага абавязкі конюха і садоўніка.

Нашаму ідальго было каля пяцідзесяці год; добра складзены, сухарлявы, з худым тварам, ён падымаўся вельмі рана і быў вялікім аматарам палявання. Звалі яго, як кажуць, Кіхада ці Кесада. Гэты ідальго ў тыя прамежкі часу, калі ён быў незаняты (а здаралася гэта большую частку года), чытаў рыцарскія кнігі з такім захапленнем і прагнасцю, што амаль зусім забываў на паляванне і нават на сваю гаспадарку. Яго цікавасць і вар’яцтва ў гэтых адносінах дайшлі да таго, што ён прадаў некалькі ўчасткаў пахаці, каб купіць сабе рыцарскія кнігі. Такім чынам ён сабраў іх у сваім доме столькі, колькі мог знайсці.

Наш ідальго да таго захапляўся чытаннем, што праводзіў над кнігамі дні і ночы напралёт. Ад недастатковага сна і бесперапыннага чытання мозг яго так высах, што ён страціў розум. Уяўленне яго напоўнілася ўсім тым, што ён чытаў у сваіх кнігах: чараўніцтвам, сваркамі, бойкамі, выклікамі на дуэль, параненнямі, любоўнымі прыгодамі і немажлівымі недарэчнасцямі. У яго галаву так моцна ўвайшла ўпэўненасць, нібыта ўся маса фантастычных выдумак, якія ён чытаў, не што іншае, як рэчаіснасць, што для яго не існавала другой, больш правільнай гісторыі ў свеце.

Нарэшце, калі розум яго канчаткова зацямніўся, яму прышла ў галаву самая дзівосная думка. Ён парашыў, што яму не толькі трэба, а нават неабходна, — як для ўласнай яго славы, так і для добрабыту дзяржавы, — зрабіцца вандроўным рыцарам: вярхом на кані ў сваіх уборах валацужыць па свеце ў пошуках прыгод, займацца тым, чым займаліся, ён гэта чытаў, вандроўныя рыцары: помсціць за ўсялякія крыўды, ісці насустрач розным небяспекам і выпадковасцям, каб, перамогшы іх, пакрыць сваё імя вечнай славай. Ва ўяўленні сваім небарака ўжо бачыў сябе нагароджаным, дзякуючы сваёй харобрасці, прынамсі, каронай. У чадзе такіх прыемных мараў ён парашыў хутчэй ажыццявіць тое, да чаго так імкнуўся.

Раней за ўсё ён узяўся за чыстку ўзбраення, якое належала яшчэ яго прадзедам і, з’едзенае іржою і цвіллю, цэлыя стагоддзі аставалася забытым і закінутым недзе ў куту. Ён вычысціў і выраўняў яго як мог лепш, але заўважыў наступны вялікі недахоп: шлём быў няпоўны, нехапала забрала і ніжняй часткі шлёма, — гэта быў просты шышак. Аднак здагадлівы розум яго змог памагчы бядзе: ён з кардона зрабіў нешта накшталт забрала, якое і прымацаваў да шышака так, што той набыў выгляд сапраўднага рыцарскага шлёма. Праўда, што з мэтаю выпрабаваць трываласць забрала ён, выняўшы свой меч, два разы ўдарыў ім па шлёму і першым-жа ўдарам адразу знішчыў тое, што майстраваў цэлы тыдзень. Не вельмі яму спадабалася лёгкасць, з якою ён разбіў ушчэнт сваё ўзбраенне, і, каб папярэдзіць сябе ад той-жа небяспекі ў будучым, ён узяўся рабіць новае забрала; прымацаваўшы ўнутры яго некалькі жалезных палосак, ён астаўся здаволеным ад яго трываласці.

Скончыўшы з гэтай справай, ён пайшоў паглядзець на сваю клячу.

Хоць у яе на капытах было нямала расколін і наогул больш было заган, як вартасцей, яму здалося, што ніводзін конь у свеце не можа параўнацца з яго канём. Чатыры дні патраціў ён на тое, каб прыдумаць яму імя, бо, казаў ён сабе, несправядліва, каб конь такога славутага рыцара і сам па сабе такі добры астаўся без вядомага ўсім імя. Было зусім справядліва, каб услед за зменай становішча яго пана і конь змяніў імя і атрымаў гучную і бліскучую назву, як гэта адпавядала новай прафесіі і таму ордэну, у які ўступіў яго гаспадар. Пасля таго, як ён перабраў у сваёй галаве масу імён, адкінуў іх, зноў прыдумаў некаторыя, зноў іх адкінуў і прыдумаў яшчэ новыя, ён нарэшце назваў свайго каня „Расінантэ“^[3] — імя, якое здалося яму ўзвышаным, гучным і азначаўшым тое, чым конь быў раней, калі ён быў клячай, і тое, чым ён стаў цяпер, зрабіўшыся першым і лепшым з усіх кляч на свеце.

Даўшы свайму каню назву, якая яму так спадабалася, ён пажадаў таксама і сабе знайсці імя і ў развагах над гэтым у яго прайшоў яшчэ тыдзень. Нарэшце ён парашыў назвацца Дон-Кіхотам^[4]. Аднак рыцар пажадаў дадаць да свайго імя яшчэ імя сваёй радзімы і называцца Дон-Кіхотам Ламанчскім, чым, як яму здавалася, ён падкрэслівае сваё паходжанне і робіць гонар радзіме, зрабіўшы з яе імя сабе прозвішча. Вычысціўшы зброю, змайстраваўшы з шышака сапраўдны шлём з забралам, даўшы назву свайму каню, назваўшы і сябе новым імем, ён парашыў, што цяпер яму нехапае толькі аднаго — знайсці даму, у якую-б ён закахаўся, бо вандроўны рыцар без кахання — усё-адно, што дрэва без лісця і без пладоў і цела без душы. Ён сказаў сабе:

„Калі я сустрэнуся ў гэтай мясцовасці з якім-небудзь волатам, як гэта звычайна здараецца з вандроўнымі рыцарамі, я, схапіўшыся з ім, скіну яго на зямлю або рассяку напалам. Атрымаўшы над ім канчатковую перамогу, я прымушу яго здацца. Хіба не добра было-б мець асобу, да якой я мог бы яго паслаць прадставіцца, каб ён, увайшоўшы ў пакой, паў на калені перад маёй пяшчотнай сен’ёрай і сказаў ціхім і пакорлівым голасам: „Я, сен’ёра, волат Каракуліямбра, валадар вострава Мамендранія, якога перамог у барацьбе ніколі ў дастатковай ступені не ўсхвалёны рыцар Дон-Кіхот Ламанчскі, загадаўшы мне з’явіцца да вашай міласці, каб ваша вялікасць распараджалася мною па сваёй добрай волі“.

Наш адважны кабальеро^[5] прыдумаў потым, каго яму абраць сваёй дамай. Справа ў тым, як мяркуюць, што ў адным мястэчку, па суседству з яго мястэчкам, жыла маладая сялянка, нішто з сябе, у якую ён адзін час быў закаханы, хаця, па чутках, яна гэтага ніколі не ведала і не заўважала.

Звалі яе Альдонса Ларэнсо, і ён парашыў, што ёй акурат падыходзіць тытул „уладаркі яго дум“.

Адшукваючы для яе імя, якое не вельмі-б адступала ад яе імя і набліжалася-б да імя прынцэсы і знатнай сен’ёры, ён назваў яе Дульсінеяй Табоскай, бо яна родам была з Табосо — імя, па яго думцы, музыкальнае, надзвычайна прыгожае і выразістае, як і імёны, прыдуманыя ім для сябе і свайго каня.

РАЗДЗЕЛ ІІ,
у якім гутарка ідзе пра першы выезд вынаходлівага Дон-Кіхота з роднага мястэчка

Скончыўшы падрыхтоўку, наш ідальго парашыў адразу ажыццявіць задуманае ім, бо яго прыгнятала думка, што павольнасць дасць сябе адчуваць свету.

Не паведаміўшы нікога пра свой намер і так, каб ніхто яго не бачыў, аднойчы раніцою, яшчэ да золка (быў адзін з самых спякотных ліпеньскіх дзён) ён надзеў усё сваё ўзбраенне, сеў вярхом на Расінантэ, апусціў дрэнна прыладжанае забрала, прасунуў на руку шчыт, узяў сваё кап’ё і выехаў з задняй форткі двара ў поле. Але толькі ён апынуўся ў полі, як у яго мільгнула страшэнная думка: ён успомніў, што яшчэ не быў пасвечаны ў рыцары і што па рыцарскіх законах ён не можа і не павінен змагацца ні з кім з рыцараў. Гэтая думка прымусіла яго задумацца над зменай свайго намеру. Але з той прычыны, што яго вар’яцтва было мацней за ўсе іншыя довады, ён парашыў прасіць першага, хто сустрэнецца яму, пасвяціць яго ў рыцары, як рабілі гэта многія другія рыцары з тых кніг, якія ён прачытаў. Гэта заспакоіла яго, і ён паехаў далей, дазволіўшы свайму каню ісці куды ён захоча, думаючы, што ў гэтым і складаецца таемнасць прыгод.

Працягваючы шлях свой, наш свежаспечаны шукальнік прыгод пачаў разважаць сам з сабою:

„Няма сумненняў, што ў будучыя вякі, калі праўдзівая гісторыя слаўных маіх учынкаў з’явіцца ў свет, мудры гісторык, які яе напіша, пачне сваё апісанне наступнымі словамі: „Ледзь-ледзь румяны Апалон раскідаў па твары вялікай і шырокай зямлі залатыя ніткі прыгожых сваіх валасоў, ледзь маленькія пярэстыя птушкі з зубчатымі язычкамі пачалі прывітаць салодкай і пяшчотнай мелодыяй з’яўленне ружовай Аўроры, славуты рыцар Дон-Кіхот Ламанчскі, пакінуўшы мяккія свае пухавікі, сеў вярхом на славутага каня Расінантэ і паехаў па старажытнай, усім добра вядомай „Мантыельскай лагчыне“ (і сапраўды ён ехаў па гэтай лагчыне). — Потым ён дадаў, як быццам ён быў закаханы: — „О, прынцэса Дульсінея, уладарка гэтага трапіўшага да вас у палон сэрца! Як моцна вы мяне пакрыўдзілі, паслаўшы са строгім загадам не з’яўляцца перад вашымі светлымі вачыма. Сен’ёра, зрабіце ласку, успомніце пра бясконца вернае вам сэрца, якое за каханне да вас церпіць столькі пакут“.

Потым Дон-Кіхот пачаў нанізваць яшчэ другія недарэчнасці, накшталт тых, якім ён навучыўся ў сваіх кнігах, імкнучыся, наколькі мог, пераймаць іхні стыль. Пры гэтым ён ехаў так павольна, а сонца паднялася так высока і паліла так моцна, што гэтага аднаго было-б дастаткова, каб растапіць усе яго мазгі, калі-б яны яшчэ былі ў яго.

Амаль увесь дзень ён правалацужыў, але з ім не здарылася нічога, пра што варта расказаць. Гэта прывяло яго ў роспач, бо ён жадаў адразу-ж сустрэцца з кім-небудзь, каб выпрабаваць адважнасць сваёй моцнай рукі. Пачало цямнець. Яго конь і ён моцна стаміліся і паміралі з голаду. Азіраючыся ва ўсе бакі, ці няма дзе замка або пастушай халупы, дзе-б ён мог пераначаваць і здаволіць вялікую сваю патрэбу ў адпачынку і ежы, Дон-Кіхот убачыў недалёка ад дарогі, па якой ехаў, заезджы двор.

З той прычыны, што шукальніку прыгод усё, што ён думаў, бачыў або ўяўляў, здавалася падобна таму, што рабілася і адбывалася ў прачытаных ім кнігах, то заезджы двор адразу-ж здаўся яму замкам з чатырма вежамі, са шпіцамі з бліскучага срэбра, з пад’ёмным мастом і глыбокімі равамі, — адным словам, з усімі прыналежнасцямі, як іх звычайна апісваюць у падобнага роду замках.

Ён пад’ехаў бліжэй да заезджага двара (які яму здаваўся замкам) і затрымаў за аброць Расінантэ, чакаючы, што на зубчатых сценах замка з’явіцца які-небудзь карлік і трубным гукам абвесціць аб прыбыцці рыцара. Але з той прычыны, што ніхто не спяшаўся і Расінантэ спадзяваўся хутчэй трапіць у стайню, ён пад’ехаў бліжэй да варот заезджага двара і заўважыў стаяўшых тут двух жанчын лёгкіх паводзін, якіх ён палічыў за двух знатных паненак, якія гулялі перад варотамі свайго замка. Выпадкова ў гэты час свінапас, гнаўшы з выгана статак свіней, затрубіў у рог. Дон- Кіхот адразу ўявіў, што карлік ужо дае ведаць пра яго прыезд. Вельмі здаволены, ён пад’ехаў к дамам. Убачыўшы чалавека, узброенага такім чынам, — са шчытам і кап’ём — яны спалохаліся і кінуліся да варот. Але Дон-Кіхот, падняўшы кардоннае сваё забрала і адкрыўшы сухарлявы запылены твар, зрабіў прыгожую позу і спакойным голасам звярнуўся да іх:

— Не ўцякайце, міласці вашы, і не бойцеся ніякіх непрыемнасцей, бо не ў правілах і не ў звычаях рыцарскага ордэна, да якога я належу, крыўдзіць каго-б там ні было, а тым больш такіх знатных дзяўчын, як гэта відаць па вашаму выгляду!..

Жанчыны ўглядаліся ў рыцара, спрабуючы разглядзець яго твар, схаваны дрэнна паднятым забралам. Але, калі яны пачулі, што іх называюць знатнымі дзяўчынамі, то не маглі стрымацца ад гучнага смеху. Гэта раззлавала Дон-Кіхота і ён сказаў:

— Вельмі неразумна смяяцца, калі прычына нявартая. Я кажу вам гэта не з мэтаю вас пакрыўдзіць або выклікаць ваша нездавальненне, бо адзінае маё жаданне — служыць вам.

Гэтая мова, незразумелая тым сен’ёрам, і дзіўны выгляд нашага рыцара толькі яшчэ больш павялічылі іхні смех. Дон-Кіхот яшчэ больш пакрыўдзіўся і, мажліва, справа скончылася-б дрэнна, калі-б якраз у гэты час не з’явіўся гаспадар заезджага двара, чалавек вельмі ціхі, бо ён быў вельмі таўсты. Убачыўшы пачварную фігуру рыцара, ён ледзь было не далучыўся да вясёлага смеху дзяўчат, але, спалоханы гэтай масай ваеннага ўзбраення, парашыў гаварыць з ім ветліва і сказаў:

— Сен’ёр кабальеро, калі ваша міласць шукае начлегу, дык за выключэннем пасцелі (бо на гэтым заезджым двары няма пасцелі) усім астатнім магу служыць вам у поўнай меры.

Убачыўшы пакорлівасць начальніка крэпасці (такім Дон-Кіхот палічыў гаспадара заезджага двара), рыцар адказаў:

— Сен’ёр кастэлян, я здаволюся самым малым.

„Сен’ёр“ трымаў стрэмя Дон-Кіхоту, які ледзь-ледзь злез з каня, як чалавек, цэлы дзень не меўшы кавалка ў роце.

Зараз-жа ён папрасіў гаспадара добра паклапаціцца аб яго кані, бо гэта — лепшае стварэнне, якое калі ела хлеб на зямлі. Гаспадар глянуў на каня, але ён яму здаўся не такім добрым, як казаў Дон-Кіхот. Паставіўшы яго ў стайні, ён вярнуўся даведацца, што яму загадае яго госць, якога маладыя жанчыны (яны памірыліся ўжо з ім) аслабанялі ад яго ўзбраення. Яны скінулі з яго латы, нагруднік і наплечнікі, але ніяк не маглі ні вызваліць яму шыю ад нашыйніка, ні скінуць недарэчнае забрала, якое было прывязана зялёнымі шнуркамі. Даводзілася разразаць іх, бо нельга было развязаць вузлы, але Дон-Кіхот ніякім чынам не згаджаўся на гэта і заставаўся ўсю ноч са шлёмам на галаве; гэта была самая смешная і дзіўная фігура, якую толькі можна ўявіць сабе.

Маладыя жанчыны запыталі ў яго, ці не жадае ён паесці.

— Я-б з’еў што-небудзь, — адказаў Дон-Кіхот, — бо, здаецца, мне вельмі гэта патрэбна.

Для прахлады накрылі стол ля варот заезджага двара, і гаспадар прынёс порцыю дрэнна вымачанай і яшчэ горш зваранай рыбы, — накшталт трэскі, — такога-ж чорнага і зацвілага хлеба, як і ўзбраенне Дон-Кіхота. Смешна было бачыць, як ён еў, бо з надзетым шлёмам і з паднятым забралам яму нязручна было класці сабе ежу ў рот сваімі рукамі. І адна з дзяўчат памагала яму ў гэтым. А напаіць яго было-б немажліва, калі-б гаспадар двара не пракруціў чароціну, адзін канец якой ён сунуў у рот Дон-Кіхоту, а цераз другі ўліваў віно. Рыцар усё гэта цярпеў, каб толькі не разразаць шнуркі ў шлёме. Якраз у гэты час да заезджага двара выпадкова падыходзіў свінапас і, наблізіўшыся, пайграў чатыры ці пяць разоў на сваёй, зробленай з чароту, дудцы. Гэта канчаткова пераканала Дон-Кіхота, што ён знаходзіцца ў рыцарскім замку, што за яго абедам грае музыка, што паданая яму трэска — фарэль, а чорны хлеб, які ляжаў перад ім, — булка з лепшай пшанічнай мукі, што вулічныя жанчыны — знатныя дамы і што гаспадар заезджага двара — кастэлян замка. З гэтай прычыны ён лічыў і сваё рашэнне і свой выезд поўнасцю ўдалымі.

РАЗДЗЕЛ III,
у якім апавядаецца, які цікавы спосаб вынайшоў Дон-Кіхот, каб быць пасвечаным у рыцары

Засмучоны думкаю пра тое, што ён не пасвечаны ў рыцары, Дон-Кіхот паспяшаўся хутчэй скончыць бедную сваю вячэру, пасля чаго паклікаў гаспадара, запёрся з ім у стайні і тут кінуўся перад ім на калені, кажучы:

— Ні за што не падымуся да таго часу, пакуль вы, харобры рыцар, ветліва не паабяцаеце мне таго, пра што я хачу вас прасіць і што будзе вам у пахвалу, а чалавечаму роду на карысць.

Гаспадар двара, убачыўшы гасця ля сваіх ног і пачуўшы такія словы, быў вельмі здзіўлены і паглядзеў на яго з неразуменнем, не ведаючы, што сказаць і што зрабіць, і прасіў яго, каб ён падняўся. Але Дон-Кіхот ні за што не згаджаўся, покуль гаспадар, нарэшце, не абзясціў, што выканае тое, пра што ён просіць.

— Я меншага і не чакаў ад вялікай шчодрасці вашай, сен’ёр мой, — сказаў Дон-Кіхот. — Ведайце, што просьба мая, на якую вы так велікадушна згадзіліся, складаецца з таго, каб вы заўтра пасвяцілі мяне ў рыцары; гэтую-ж ноч я прастаю на варце пры зброі ў капліцы вашага замка.

Гаспадар двара, які быў некалькі хітраваты і яшчэ раней падазраваў, што госць яго не зусім у цвярозым розуме, пачуўшы ад яго такія словы, канчаткова пераканаўся ў гэтым і, жадаючы з яго пасмяяцца, парашыў згадзіцца на гэтае дзівацтва. Ён сказаў, што рыцар зусім мае рацыю ў тым, чаго жадае і просіць, і што намер яго як нельга больш натуральны і адпавядае такому славутаму рыцару, якім ён здаецца і пра што сведчыць адважны яго выгляд.

І сам ён, гаспадар, у маладыя гады таксама займаўся шаноўнай рыцарскай прафесіяй, вандруючы па розных частках свету ў пошуках прыгод. Цяпер ён адышоў на спакой у гэты свой замак, дзе жыве на свае і чужыя сродкі, прымаючы ў сябе ўсіх вандроўных рыцараў, да якога-б звання ці становішча яны ні належалі, толькі з-за вялікай да іх прыязні і каб яны ў нагароду за добрыя яго адносіны дзяліліся-б з ім сваёй маёмасцю.

Ён сказаў яшчэ, што ў гэтым яго замку няма капліцы, у якой рыцар мог-бы стаяць на варце зброі, бо старая капліца паламана, каб пабудаваць новую, але ён ведае, што ў выпадку неабходнасці не забараняецца стаяць на варце зброі дзе-б там ні было, і ў гэтую ноч ён можа гэта зрабіць на двары замка. Заўтра-ж раніцою ўсе патрэбныя цэрамоніі будуць выкананы, і ён будзе пасвечаным рыцарам, і такім рыцарам, што лепшага не можа быць на свеце.

Гаспадар запытаўся, ці мае ён з сабою грошы. Дон-Кіхот адказаў, што не мае ні граша, бо ён нідзе ва ўсіх гісторыях пра вандроўных рыцараў не чытаў, каб хто-небудзь меў з сабою грошы. Гаспадар сказаў яму, што ён памыляецца, ён раіць яму (хаця мог-бы загадаць, як свайму будучаму хрэсніку) наперад ніколі больш не ехаць у дарогу, не маючы з сабой грошай.

Дон-Кіхот абяцаў дакладна выканаць дадзеную яму параду, пасля чаго атрымаў загад трымаць варту над зброяй на вялікім двары каля заезджага дома. Ён сабраў усё сваё ўзбраенне, паклаў яго на вадапойнае карыта, стаяўшае ля калодзежа, і, уздзеўшы на руку шчыт, узяўшы кап’ё, з элегантным выглядам пачаў хадзіць узад і ўперад ля калоды.

Калі ён пачаў сваю праходку, пачало цямнець.

Гаспадар расказаў усім быўшым на заезджым двары пра вар’яцтва пастаяльца, пра яго варту над зброяй і пасвячэнне ў рыцары, якога ён чакаў. Усе былі здзіўлены такім надзвычайным вар’яцтвам такога незвычайнага сорту, пайшлі сачыць за ім здалёк і ўбачылі, што ён са спакойным выглядам ходзіць узад і ўперад, часам спыняецца, абапіраецца на кап’ё і, уставіўшы вочы на зброю, доўгі час не адводзіць іх ад яе.

Ноч канчаткова лягла на зямлю, але месяц свяціў так ярка, што мог спаборнічаць з тым свяцілам, ад якога ён бярэ сваё святло. Такім чынам усё, што рабіў новы рыцар, было добра відаць усім.

Аднаму з пагоншчыкаў, начаваўшаму на заезджым двары, трэ’ было напаіць сваіх мулаў і для гэтага зняць з вадапойнай калоды ляжаўшую там зброю. Дон-Кіхот, убачыўшы, што падыходзіць пагоншчык, гучным голасам сказаў яму:

— О, ты, хто-б ты ні быў, адважны рыцар, маючы намер датыкнуцца да зброі самага харобрага вандроўнага рыцара, які калі-небудзь апаясваўся мячом, падумай пра тое, што робіш, і не падыходзь да зброі, калі не хочаш заплаціць жыццём за сваю дзёрзкасць!

Але пагоншчык мулаў не звярнуў увагі на гэтыя словы (а было-б лепш, калі-б ён звярнуў, бо гэта азначала звярнуць увагу на сваю бяспечнасць) і, схапіўшы за рамяні ўзбраенне, далёка здкінуў яго ад сябе.

Дон-Кіхот кінуў свой шчыт, падняў абодвума рукамі кап’ё і, ударыўшы ім з усяе сілы па галаве пагоншчыка мулаў, паваліў яго на зямлю так моцна, што калі-б адбыўся другі ўдар, ужо не спатрэбіўся-б доктар, каб лячыць пагоншчыка. Потым Дон-Кіхот сабраў сваё ўзбраенне і зноў пачаў прагульвацца таксама спакойна, як і да гэтага. Крыху спагадзя, нічога не ведаючы пра здарэнне (бо ашаломлены ўдарам пагоншчык ляжаў яшчэ ў непрытомнасці), падышоў другі пагоншчык з тым-жа намерам напаіць мулаў. Толькі ён скінуў з вадапойнай калоды ўзбраенне, як Дон-Кіхот, не кажучы ні слова, зноў адкінуў шчыт, схапіў абодвума рукамі кап’ё і ўдарыў ім так моцна па галаве пагоншчыка, што не кап’ё зламалася, а галава другога пагоншчыка расшчапілася не на тры, а на цэлых чатыры часткі. На шум збегся ўвесь народ, што быў на заезджым двары, а сярод іх і гаспадар.

Таварышы параненых, убачыўшы іх у такім дрэнным становішчы, пачалі здалёк кідаць каменні ў Дон-Кіхота, які, колькі мог, закрываўся шчытам, не адважваючыся адыйсці ад вадапойнай калоды, каб не пакінуць без абароны ўзбраенне. Гаспадар заезджага двара крычаў, просячы не чапаць, бо ён ужо сказаў ім, што гэта вар’ят і, як вар’ят, будзе выпушчаны на волю, хоць бы забіў іх усіх. А Дон-Кіхот, з свайго боку, крычаў яшчэ гучней, называючы іх баязліўцамі і здраднікамі, а ўласніка замка подлым і несумленным рыцарам, бо з яго згоды тут так нахабна абыходзяцца з вандроўнымі рыцарамі, і што калі-б ён быў ужо пасвечаны ў рыцары, дык правучыў-бы яго за гэтую здраду.

— Што-ж тычыцца вас, подлая і брудная свалата, вы для мяне нічога не азначаеце. Страляйце, кідайцеся на мяне, зневажайце, колькі ў вас хопіць сілы, і ўбачыце, якую атрымаеце нагароду за сваю дзёрзкасць і глупства!..

Ён выклікаў усё гэта з такім запалам і з такой адвагай, што выклікаў вялікі спалох у тых, якія на яго нападалі. Часткова ад гэтага, часткова і ў выніку ўгавораў гаспадара яны перасталі кідаць у яго каменні, а ён, з свайго боку, дазволіўшы прыбраць параненых, зноў стаў на варту зброі з такім-жа спакоем і нерухомасцю, як і раней.

Але гаспадару заезджага двара не спадабаліся гэтыя жарцікі яго начлежніка, і ён парашыў, скараціўшы тэрмін, адразу-ж пасвяціць яго ў пракляты рыцарскі ордэн, раней як здарыцца другое няшчасце. Падышоўшы да Дон-Кіхота, ён апраўдваўся, кажучы, што дзёрзкі ўчынак гэтых подлых людзей быў зроблены без яго ведама, але што яны былі добра пакараны за сваю саманадзейнасць. Ён сказаў яму, як ужо і раней казаў, што ў замку няма капліцы, але для таго, што ім трэба зрабіць, яна ім і непатрэбна. Уся сутнасць цэраманіялу пасвячэння ў рыцары, — наколькі ў яго пра гэта ёсць весткі, — складаецца з двух удараў мячом, адзін па патыліцы, другі па плячы, а гэта можа быць зроблена хоць-бы сярод поля. Што-ж тычыцца варты над зброяй, — ён выканаў ужо ўсё, што трэба, тым больш, што патрабуецца ўсяго дзве гадзіны, а ён прастаяў цэлых чатыры.

Дон-Кіхот паверыў усяму гэтаму і сказаў, што гатоў падначаліцца яму ва ўсім, і каб ён скончыў усё як мага хутчэй, бо калі яшчэ раз на яго нападуць, пасля таго, як ён будзе пасвечаны ў рыцары, ён парашыў не пакінуць нікога ў жывых у замку, выключаючы тых, на каго пакажа яму ўласнік замка, з-за павагі да якога ён над імі і злітуецца.

Спалоханы кастэлян адразу прынёс кнігу, у якую ён уносіў запісы пра ячмень і салому, выдаваемыя ім пагоншчыкам мулаў. Разам з хлапчуком, які нёс за ім агрызак свечкі, і з двума ўжо ўспамянёнымі дзяўчынамі ён падышоў туды, дзе стаяў Дон-Кіхот, загадаў яму стаць на калені і, чытаючы з сваёй кнігі, як-бы гаворачы набожную малітву, сярод чытання падняў руку і моцна ўдарыў ёю Дон-Кіхота па шыі, пасля чаго яшчэ раз ударыў уласным яго мячом моцна па плячы, працягваючы нешта мармытаць скрозь зубы, быццам молячыся. Зрабіўшы гэта, ён загадаў адной з дам апаясаць новага рыцара мячом, што яна і выканала з вялікім спрытам і разважнасцю, бо патрэбна была вялікая цярплівасць, каб стрымацца ад рогату ў час цэрамоніі пасвячэння. Але ўчынкі, зробленыя на вачах усіх новапасвечаным рыцарам, стрымалі душыўшы іх рогат.

Апаясваючы Дон-Кіхота мячом, добрая сен’ёра сказала:

— Дай бог шчасця вашай міласці і перамогу ў бойках.

Дон-Кіхот запытаўся, як яе завуць, каб яму наперад ведаць, каму ён абавязаны такой вялікай паслугай. Яна адказала з вялікай пакорлівасцю, што завуць яе Ла-Талоса і што яна дачка чабатара з Таледо, што жыве каля крам Санчо-В’еная і што дзе-б яна ні была, яна заўсёды гатова служыць яму і лічыць яго сваім сен’ёрам. У адказ Дон-Кіхот прасіў яе з прыхільнасці да яго зрабіць яму ласку прысвоіць сабе тытул „дон’я“^[6] і называцца „дон’яй Талосай“, што яна і абяцала зрабіць. Другая дама прымацавала Дон-Кіхоту шпоры і ў яе з ім адбылася такая ж гутарка, як і з той, што апаясала яго мячом.

Як толькі цэрамонія пасвячэння была скончана, Дон-Кіхот парашыў хутчэй сесці на каня і ехаць у пошукі за прыгодамі. Сеўшы на Расінантэ, ён абняў гаспадара і нагаварыў яму столькі дзіўных рэчаў, дзякуючы яго за пасвячэнне ў рыцары, што перадаць іх у дакладнасці немажліва. Гаспадар, жадаўшы толькі аднаго — каб ён хутчэй паехаў з заезджага двара — адказаў яму ў тым-жа ўзвышаным тоне, але больш каротка, і, не патрабуючы платы за начлег, адпусціў яго.

РАЗДЗЕЛ IV
Што здарылася з нашым рыцарам, калі ён паехаў з заезджага двара

Пачынала віднець, калі Дон-Кіхот выехаў з заезджага двара, задаволены, вясёлы і ў такім захапленні ад думкі, што цяпер ён пасвечаны ў рыцары, што радасць яго ледзь не пырскала з падпругі яго каня. Але, успомніўшы парады гаспадара адносна так неабходных для яго запасаў, асабліва грошай і сарочак, ён парашыў вярнуцца дахаты — назапасіцца ўсім гэтым, а таксама і знайсці сабе зброеносца. З гэтай думкай ён павярнуў на дарогу да сваёй вёскі, Расінантэ, які нібы здагадаўся, у чым справа, шпарка пабег, быццам яго ногі не датыкаліся зямлі.

Недалёка ад’ехаў Дон-Кіхот, як раптам яму здалося, што направа, з гушчара лесу чуеццца жаласны енк.

Таргануўшы за аброць Расінантэ, ён павярнуў яго да таго месца, адкуль, як яму здалося, чуюцца стогны. Не паспеў ён уехаць у лес, як на адлегласці некалькіх крокаў убачыў кабылу, прывязаную да дуба, а да другога дуба быў прывязаны аголены ад пояса ўгару хлапчук год пятнаццаці, які крычаў, і не без прычыны, бо здаровы селянін не шкадуючы біў яго рамянём з пражкай.

Убачыўшы тое, што адбываецца, Дон-Кіхот гнеўным голасам усклікнуў:

— Бессумленны рыцар, не падыходзіць вам нападаць на таго, хто не можа абараняцца! Сядайце зараз-жа на свайго каня, бярыце кап’ё, і я пакажу вам, што толькі адны баязліўцы могуць так рабіць, як вы!

Убачыўшы гэтую ўзброеную з галавы да ног фігуру, якая махала кап’ём над яго галавой, — селянін палічыў сябе загінуўшым і адказаў яму па-добраму:

— Сен’ёр рыцар, хлапчук, якога я караю, мой слуга і пасе статак авечак у гэтай мясцовасці, але ён такі неакуратны, што кожны дзень губляе па авечцы. А калі я яго караю за яго неахайнасць і хітрасць, ён гаворыць, што я гэта раблю з скнарасці, каб не заплаціць пенсію, якую я яму вінен. Але, клянуся богам і сваёй душой, ён хлусіць.

— Хлусіць у вочы, брыдкі нягоднік!.. — крыкнуў Дон-Кіхот. — Клянуся сонцам, якое нам свеціць, я гатоў пракалоць вас наскрозь гэтым кап’ём. Заплаціце яму зараз-жа без ніякіх супярэчанняў, а калі не, дык клянуся богам, які кіруе намі, я тут-жа разлічуся з вамі і ў момант знішчу вас. Зараз-жа адвяжыце хлапчука!

Селянін апусціў галаву і, не адказваючы ні слова, адвязаў свайго слугу, у якога Дон-Кіхот запытаўся, колькі гаспадар вінен яму.

Хлапчук сказаў, што яму належыць заробак за дзевяць месяцаў па сямі рэалаў^[7] у месяц.

Дон-Кіхот палічыў, колькі гэта складзе, і вышла шэсцьдзесят тры рэалы. Тады ён сказаў селяніну, каб той зараз-жа раскашэліўся, калі не хоча развітацца з жыццём.

Баязлівы селянін пачаў бажыцца месцам, на якім ён стаіць, і дадзенай ім кляцьбой (хаця ён ніякай кляцьбы не даваў), што ён вінен менш.

— На жаль, сен’ёр рыцар, — адказаў селянін, — у мяне няма грошай з сабой. Няхай Андрэс ідзе са мной, і я дома заплачу яму ўвесь доўг да апошняга рэала.

— Ісці з ім! — усклікнуў хлапчук. — Крый божа! Не, сен’ёр, ні за што на свеце, бо, калі я астануся з ім вока-на-вока, ён здзярэ з мяне скуру.

— Гэтага ён не зробіць, — адказаў Дон-Кіхот. — Дастаткова таго, што я загадваю яму, каб ён паслухаўся, і калі ён мне паклянецца ў гэтым рыцарскім ордэнам, да якога ён належыць, я адпушчу яго на волю і паручуся за выплату ім даўга.

— Звярніце ўвагу, ваша міласць сен’ёр, на тое, што вы гаворыце, — сказаў хлапчук, — бо гэты мой гаспадар не рыцар і не належыць ні да якога рыцарскага ордэна: ён — Хуан Альдудос, багач, і жыве ў Кінтанары.

— Гэта няважна, — адказаў Дон-Кіхот, — і Альдудосы могуць быць рыцарамі, тым больш, што кожны — сын сваёй справы.

— Зусім правільна, — згадзіўся Андрэс, — але гэты мой гаспадар сын якой-жа справы, калі ён адмаўляецца плаціць мне за цяжкую работу?

— Я не адмаўляюся, брат Андрэс, — сказаў селянін. — Зрабіце мне ласку, пойдзем са мной, і я клянуся ўсімі рыцарскімі ордэнамі, якія існуюць на свеце, што заплачу вам да апошняга рэала, ды яшчэ грашыма, апырсканымі духамі.

— Ад апырсквання духамі вызваляю вас, — сказаў Дон-Кіхот, — заплаціце яму свой доўг простымі рэаламі; на гэтым я здаволюся. Але глядзіце, выканайце тое, у чым кляліся, а калі не, той-жа кляцьбой клянуся вам, што знайду і пакараю вас, хоць-бы вы схаваліся лепш яшчаркі. Калі вы хочаце ведаць, хто вам загадвае гэта, ведайце, што я — адважны Дон-Кіхот Ламанчскі, абаронца прыгнечаных і помснік за пакрыўджаных. Бывайце, і не забывайце таго, што вы абяцалі і ў чым кляліся, пад пагрозай абвешчанага вам пакарання.

З гэтымі словамі Дон-Кіхот прышпорыў Расінантэ і хутка знік з вачэй. Селянін паглядзеў яму ўслед і, калі пераканаўся, што рыцар выехаў з лесу, падышоў да свайго слугі Андрэса і сказаў:

— Ідзі сюды, сын мой, я жадаю заплаціць вам усё, што вінен, як той абаронца прыгнечаных мне загадваў.

— Клянуся, — адказаў Андрэс, — вы добра зробіце, калі выканаеце загад таго добрага рыцара. Няхай жыве ён тысячу год, такі сумленны і справядлівы суддзя! Але клянуся св. Рокам, калі вы не заплоціце мне, ён вернецца і зробіць тое, што сказаў.

— І я клянуся ў тым-жа! — адказаў селянін. — Аднак з прычыны моцнай да вас прыязні жадаю павялічыць доўг, каб павялічыць і плацеж.

З гэтымі словамі ён схапіў хлапчука за руку, прывязаў яго зноў да дуба і пабіў да поўсмерці.

— Клічце цяпер, сен’ёр Андрэс, — сказаў селянін, — абаронцу прыгнечаных, і паглядзім, як ён адпомсціць мне за гэтую крыўду, хоць мне думаецца, што я яшчэ не давёў яе да канца, бо адчуваю жаданне здзерці з вас жывога скуру, як вы баяліся.

Але нарэшце ён адвязаў яго і даў яму волю ісці шукаць справядлівага суддзю, каб той ажыццявіў свой прысуд.

Андрэс, раззлаваны, паўтараў кляцьбу знайсці адважнага рыцара і расказаць яму дакладна, што адбылося, каб ён адпомсціў за ўсё гэта сямікратна. Хлапчук пайшоў увесь у слязах, а гаспадар смяяўся яму ўслед.

У гэты час Дон-Кіхот пад’ехаў да месца, дзе дарога разыходзілася на чатыры бакі, і адразу-ж успомніў пра перакрыжаванні, на якіх вандроўныя рыцары звычайна спыняліся, раздумваючы, якую з дарог ім абраць. Каб паследваць іхняму прыкладу, ён таксама спыніўся на момант, і, пасля таго, як добра падумаў, апусціў аброць Расінантэ і падначаліў сваю волю волі каня, які не здрадзіў свайму першапачатковаму намеру і накіраваўся да свае стайні.

Праехаўшы прыблізна каля двух міль, Дон-Кіхот убачыў натоўп падарожнікаў, якія, як потым выявілася, былі купцамі з Таледо. Іх было шэсць, і ў руках яны трымалі парасоны. Супразаджалі іх чацвёра конных слуг і трое пагоншчыкаў мулаў пехатою. Як толькі Дон-Кіхот убачыў іх, ён адразу-ж падумаў, што гэта — новая прыгода. Жадаючы ўсё, што яму здавалася мажлівым, рабіць так, як рабілі гэта рыцары, пра якіх ён чытаў у сваіх кнігах, ён парашыў, што гэты выпадак для яго самы зручны.

Зрабіўшы горды і адважны выгляд, ён падняўся на стрэмя, сцяў у руцэ кап’ё, накрыў сабе грудзі шчытам і, спыніўшыся сярод дарогі, пачаў чакаць, каб да яго пад’ехалі вандроўныя рыцары (ён палічыў ужо іх за рыцараў). Калі падарожнікі наблізіліся настолькі, што яны маглі яго бачыць і чуць, Дон-Кіхот гучным голасам і з выклікаючым гэстам усклікнуў:

— Спыніцеся ўсе, калі вы не прызнаеце, што ва ўсім свеце няма больш прыгожай дзяўчыны, як імператрыца Ламанча, непараўнальная Дульсінея Табоская!

Купцы спыніліся, і па фігуры і па словах яны адразу-ж здагадаліся, што маюць справу з вар’ятам, але ім хацелася больш дакладна даведацца, з чаго-ж складаецца прызнанне, якое ад іх патрабуюць, і таму адзін з купцоў, вялікі жартаўнік і чалавек дасціпны, сказаў Дон-Кіхоту:

— Пан рыцар, мы не ведаем той шаноўнай сен’ёры, пра якую вы маеце гонар гаварыць; пакажыце нам яе, і калі яна сапраўды такая прыгожая, як вы сцвярджаеце, мы па добрай волі і без усялякага прымусу прызнаем ісціну, якой вы патрабуеце ад нас.

— Калі-б я паказаў яе вам, — засупярэчыў Дон-Кіхот, — у чым была-б заслуга, што вы прызналі-б такую неабвяргальную ісціну? Сэнс справы ў тым, каб, не бачыўшы яе, вы паверылі, прызналі, пацвердзілі, пакляліся і стаялі-б за гэта. А калі не, біцеся са мной, пачварныя і ганарлівыя людзі! Ці выйдзеце вы на бой па адным, як гэтага патрабуе рыцарскі статут, або ўсе разам, па звычаю і дурной звычцы людзей вашага сорту, — тут я стаю і чакаю вас, ведаючы, што справядлівасць на маім баку.

— Сен’ёр рыцар, — адказаў купец, — упрашаю вашу міласць ад імя ўсіх гэтых прынцаў, якія тут перад вамі, каб не запляміць наша сумленне прызнаннем таго, чаго мы ніколі не бачылі і не чулі, ці не будзеце вы такім добрым, міласць ваша, паказаць нам які-небудзь партрэт той сен’ёры, хоць-бы велічынёй з пшанічнае зерне…

— Вы заплоціце мне за вялікую хулу, сказаную вамі супроць непараўнальнай прыгожасці маёй сен’ёры.

Дон-Кіхот схапіў кап’ё і з такім гневам і шаленствам кінуўся на гаварыўшага, што дзёрзкаму купцу было-б дрэнна, калі-б, па шчасліваму для яго жаданню лёсу, Расінантэ не спатыкнуўся і не паваліўся на поўдарозе. Расінантэ паваліўся, а гаспадар яго пакаціўся па полі на далёкую адлегласць. Калі-ж ён хацеў падняцца, ён ніяк не мог: яму перашкаджалі кап’ё, шчыт, шпоры і шлём разам з цяжарам старажытных лат. І ў той час, калі ён спрабаваў падняцца і не мог, ён казаў:

— Не ўцякайце, людзі баязлівыя, людзі мізэрныя; пачакайце, бо не па сваёй віне, а па віне майго каня я ляжу тут, расцягнуўшыся на зямлі.

Адзін з слуг, якія вялі мулаў, пачуўшы ганарлівыя словы бедака, не мог стрымацца, каб не даць яму адказу па яго спіне. Ён падбег да яго, схапіў яго кап’ё, пераламіў яго на кавалкі і адным з гэтых кавалкаў пачаў так лупцаваць нашага Дон-Кіхота, што, не гледзячы на абараняўшыя яго латы, ён змалоў яго, як зерне на млыне. Паны крычалі свайму слузе, каб ён перастаў біць і пакінуў рыцара, але пагоншчык быў так усхваляваны, што не хацеў кідаць гульню, покуль не выпарыцца ўвесь запас яго гневу. Падняўшы і астатнія кавалкі кап’я, ён усе іх пераламаў на рэбрах няшчаснага рыцара, які, не гледзячы на гэты гураган удараў, не маўчаў, а пагражаў небу і зямлі і разбойнікам, за якіх ён палічыў цяпер праезджых.

Нарэшце пагоншчык замарыўся, і купцы рушылі далей, маючы што расказаць пра беднага пабітага рыцара. А ён, астаўшыся адзін, зноў паспрабаваў падняцца; але як яму было падняцца, пабітаму і пакалечанаму, калі раней ён і здаровы не мог падняцца?

Усё-ж ён лічыў сябе шчаслівым, бо яму здавалася, што гэтая ліхая прыгода — вельмі звычайная для вандроўных рыцараў: ён лічыў, што ў гэтым вінаваты толькі конь. Аднак яму нельга было падняцца, да таго балела і ныла ўсё яго цела.

РАЗДЗЕЛ V
Працяг апавядання пра ліхія прыгоды нашага рыцара

Дон-Кіхот, пераканаўшыся, што не можа паварушыцца, парашыў скарыстаць звычайны свой сродак: успомніць тую або іншую падзею з прачытанага ім у сваіх кнігах.

Здарыўся такі выпадак, што якраз каля яго праходзіў селянін з таго мястэчка, адкуль і ён, яго сусед, які варочаўся з млына, куды ён толькі што завёз пшаніцу. Убачыўшы ляжаўшага на зямлі чалавека, селянін падышоў да яго і запытаўся, хто ён і што з ім здарылася, чаму ён так жаласна стогне. Дон-Кіхот замест адказу пачаў дэкламаваць раманс, у якім ён даваў яму справаздачу пра сваё няшчасце.

Селянін быў здзіўлены, слухаючы гэтае глупства, і, скінуўшы з яго забрала, якое ад удараў было паламана на кавалкі, выцер яму твар, пакрыты пылам; зрабіўшы гэта, селянін адразу-ж апазнаў яго і сказаў:

— Сен’ёр Кіхадо, хто прывёў вашу міласць да такога выгляду?

Але Дон-Кіхот працягваў дэкламаваць свой раманс у адказ на ўсе запытанні. Убачыўшы гэта, добры чалавек скінуў як мага асцярожней з яго латы і наплечнікі, каб паглядзець, ці не паранены ён, але нідзе не знайшоў ні крыві, ні параненняў. Падняўшы рыцара, ён з вялікай цяжкасцю пасадзіў яго на свайго асла, парашыўшы, што гэта больш спакойны спосаб перасоўвання. Ён сабраў усю зброю, нават абломкі кап’я, паклаў усё гэта і прывязаў на спіну Расінантэ, якога ўзяў за аброць, а асла за наморднік. Такім чынам накіраваўся ён да свайго сяла, з жалем слухаючы глупства, якое казаў Дон-Кіхот. Не менш затужыў і сам Дон-Кіхот; увесь пакамечаны і пабіты, ён ледзь трымаўся на асле і пасылаў час ад часу небу глыбокія ўздыхі.

Упоцемку яны даехалі да мястэчка; але селянін пачакаў, покуль не сцямнела зусім, каб людзі не бачылі пабітага ідальго на асле.

Калі, нарэшце, яму здалося, што прышоў час, ён уехаў у сяло і накіраваўся да хаты Дон-Кіхота, дзе ўсё было ў вялікім перапалоху. Там былі вясковы ксёндз і мясцовы цырульнік, абодва вялікія прыяцелі Дон-Кіхота. Звяртаючыся да іх, ахмістрыня гучным голасам гаварыла:

— Як вы думаеце, ваша міласць сен’ёр Педро Перэс (так звалі ксяндза), ці не здарылася бяда з маім панам? Шэсць дзён ужо не відаць ні яго, ні яго каня, ні шчыта яго, ні кап’я, ні ўзбраення. О, няшчасная я! Мне здаецца, праклятыя гэтыя рыцарскія кнігі, якія ён заўсёды чытае, зацямнілі яго розум. Цяпер я ўспамінаю, што не раз чула, як ён сам з сабою гутарыў, выказваючы жаданне зрабіцца вандроўным рыцарам і шукаць прыгод па ўсім свеце.

Пляменніца казала тое-ж самае:

— Ведаеце, сен’ёр Ніколас (так звалі цырульніка), не раз здаралася, што мой сен’ёр дзядзька чытаў гэтыя няшчасныя кнігі, не адрываючыся, два дні і дзве ночы ўзапар, пасля чаго ён кідаў кнігу, хапаўся за шпагу і калоў ёю сцяну. Калі ён быў вельмі стомлены, ён казаў, што забіў чатырох волатаў, падобных чатыром вежам, а пот, які ліў з яго ад стомы, ён лічыў крывёю з ран, атрыманых ім у бойцы. Тады ён выпіваў вялікі збан халоднай вады і рабіўся спакойным і здаровым, кажучы, што вада гэта — каштоўны напітак, прынесены ім мудрым магутным чараўніком і сябрам яго. Але я сама вінавата ва ўсім, бо не паведамляла вам раней пра дзівацтва майго дзядзькі, каб вы маглі яму памагчы раней, як ён дайшоў да такога становішча, і спалілі-б усе гэтыя бязбожныя кнігі. А іх у яго многа, і яны зусім заслугоўваюць таго, каб іх спалілі, як спальваюць ерэтыкаў.

— Я згодзен з вамі, — адказаў ксёндз, — не пазней як заўтра кнігі гэтыя будуць аддадзены пад суд і засуджаны да спальвання, каб яны не схілялі тых, хто мог-бы іх прачытаць, зрабіць тое, што, напэўна, зрабіў добры мой сябра.

Усю гэтую гутарку чулі Дон-Кіхот і селянін, які цяпер канчаткова зразумеў хваробу свайго суседа, і з гэтай прычыны ён гучным голасам сказаў:

— Упусціце сен’ёра Дон-Кіхота, які варочаецца цяжка параненым.

На крык селяніна ўсе выбеглі і, апазнаўшы, адны — свайго сябра, другія — дзядзьку і пана, які яшчэ не паспеў злезці з асла, бо ў яго не было сілы, кінуліся яго абымаць.

Але Дон-Кіхот сказаў:

— Пачакайце ўсе, я прыехаў цяжка паранены па віне майго каня. Палажыце мяне ў ложак і паклічце, калі гэта будзе мажлівым, мудрую Урганду, каб яна агледзела мае раны і вылечыла іх.

— Вось бачыце, — сказала тады ахмістрыня, — на жаль, сэрца маё правільна падказала мне, на якую нагу кульгае мой пан. Адумайцеся, ваша міласць, і мы самі, не клічучы гэтай ургады^[8], зможам вылечыць вас. Няхай будуць пракляты, кажу я яшчэ раз, гэтыя рыцарскія кнігі, якія давялі вашу міласць да такога становішча!

Адразу-ж палажылі Дон-Кіхота ў ложак. Калі, шукаючы раны, не знайшлі ніводнай, ён сказаў, што разбіўся ў выніку жорсткага падзення разам з Расінантэ, сваім канём, змагаючыся з дзесяццю волатамі, самымі страшнымі і адважнымі, якіх толькі можна сустрэць на паверхні зямлі.

— Та-та-та, — сказаў ксёндз, — ужо заскакалі волаты! Клянуся яўленнем крыжа, я ўсіх іх спалю заўтра да ночы!

Дон Кіхоту пачалі задаваць тысячы запытаяняў, але ён ні на воднае нічога не адказаў, толькі папрасіў прынесці яму паесці і даць яму спаць, бо гэта найбольш неабходна для яго. Так і зрабілі, а ксёндз падрабязна распытаў селяніна, дзе і як ён знайшоў Дон-Кіхота. Селянін расказаў яму ўсё, а таксама пра недарэчнасці, якія Дон-Кіхот яму казаў, калі ён яго знайшоў і калі вёз дахаты.

Гэта яшчэ больш пераканала ксяндза ў яго рашэнні зрабіць тое, што ён і зрабіў на наступны дзень, зайшоўшы перад гэтым да свайго сябра, цырульніка маэсе Ніколаса, з якім і накіраваўся ў дом Дон-Кіхота.

Дон-Кіхот усё яшчэ спаў. Ксёндз папрасіў у пляменніцы ключы ад пакоя, у якім знаходзіліся кнігі — віноўцы ўсяго, што здарылася, і яна з вялікай ахвотай дала іх яму.

Усе яны ўвайшлі ў пакой, у тым ліку і ахмістрыня, і знайшлі больш сотні вялікіх тамоў у вельмі добрых вокладках і іншыя кнігі меншага фармату.

Пасля кароткай нарады было аднадушна пастаноўлена: кнігі, зацямніўшыя розум шаноўнага дона Кіхады, поўнасцю і безадкладна знішчыць.

РАЗДЗЕЛ VI
Пра другі выезд нашага добрага рыцара Дон-Кіхота Ламанчскага

У гэтую-ж ноч ахмістрыня кінула ў агонь і спаліла ўсе кнігі, быўшыя на двары і ва ўсім доме. Разам з тым было вырашана зачыніць і замураваць дзверы ў пакой, дзе раней хаваліся яго кнігі, каб, калі ён падымецца з ложка, ён не знайшоў іх (мажліва, з адхіленнем прычыны спыняцца і яе вынікі), а яму яны парашылі сказаць, што чараўнік забраў з сабою ўсё — і пакой і кнігі. Гэты план быў адразу-ж прыведзены ў выкананне.

Праз два дні Дон-Кіхот падняўся, і першае, што ён зрабіў, было пайсці паглядзець на свае кнігі. Але з той прычыны, што ён не мог знайсці пакой, дзе яны ў яго ляжалі, то і хадзіў туды і сюды, шукаючы яго.

Ён падыходзіў да месца, дзе раней былі дзверы, мацаў сцяну рукамі, глядзеў ва ўсе бакі, не кажучы ні слова, а пасля досыць доўгага часу ён запытаўся ў ахмістрыні, дзе-ж пакой з яго кнігамі.

Ахмістрыня, якую ўжо навучылі, як адказаць, сказала:

— Які пакой ці што яшчэ вы там шукаеце, ваша міласць? У гэтым доме няма ўжо ні пакоя для кніг, ні кніг, бо ўсё гэта забраў сам д’ябал.

— Не д’ябал, — паправіла пляменніца, — а чараўнік, які з’явіўся сюды на хмары аднойчы ўначы пасля вашага ад’езду, і, зышоўшы з гадзюкі, на якой ён ехаў вярхом, увайшоў у пакой. Не ведаю, што ён там рабіў, але хутка ён вылецеў адтуль праз страху. Увесь дом напоўніўся дымам. Калі-ж мы адважыліся паглядзець, што ён там нарабіў, мы не ўбачылі ні пакоя, ні кніг.

— Гэта — самы мудры чараўнік, вялікі мой вораг, — сказаў Дон-Кіхот. — Ён ненавідзіць мяне за тое, што мне ў будучыні прызначана — як ён з сваіх кніг і мудрагельства даведаўся — стаць у адзінаборства з адным рыцарам, якому ён спрыяе, але той рыцар будзе пераможаны мной, наўпрокі яго жаданню перашкодзіць гэтаму.

Здарылася так, што ён правёў два тыдні вельмі спакойна дома, нічым не паказваючы жадання паўтарыць ранейшыя свае недарэчныя ўчынкі. У гэтыя дні ён з двума сваімі кумамі — з ксяндзом і цырульнікам — вёў дасціпныя гутаркі адносна таго, што свету, як ён казаў, больш за ўсё патрэбны вандроўныя рыцары і што менавіта ў яго асобе ўваскрэсла вандроўнае рыцарства. Часам ксёндз пярэчыў Дон-Кіхоту, а часам згаджаўся з ім, бо калі-б ён не скарыстаў такі падыход, то не мог-бы і абразуміць яго.

Між тым Дон-Кіхот непакоіў сваімі просьбамі аднаго селяніна, свайго суседа, чалавека шаноўнага (калі так можна назваць таго, хто бедны), але не вельмі разумнага. Дон-Кіхот столькі нагаварыў яму, столькі наабяцаў, так доўга і многа пераконваў яго, што бедны селянін нарэшце згадзіўся ехаць з ім і служыць яму ў якасці зброеносца.

Між іншым Дон-Кіхот казаў яму, што яму варта было-б па ўласнай ахвоце суправаджаць яго, бо лёгка можа здарыцца, што яму сустрэнецца такога сорту прыгода, калі ён у момант набудзе які-небудзь востраў і прызначыць яго там губернатарам.

Захапіўшыся гэтымі абяцанкамі, Санчо Панса (так звалі селяніна), пакінуў жонку і дзяцей і паступіў на службу да свайго суседа. Потым Дон-Кіхот пачаў шукаць грошай і, прадаўшы адно, заклаўшы другое, церпячы ва ўсім страты, сабраў досыць значную суму. Ён таксама ўзяў на час у аднаго з сваіх прыяцеляў круглы шчыт і, наладзіўшы як можна лепш паламаны шлём, паведаміў зброеносца свайго, Санчо Панса, пра дзень і гадзіну, калі ён думаў накіравацца ў дарогу, каб той мог загадзя падрыхтавацца, і галоўным чынам загадаў яму ўзяць з сабою торбы^[9]. Санчо сказаў, што возьме іх, а таксама мяркуе ўзяць з сабою свайго асла, вельмі добрага, бо ён не прызвычаіўся хадзіць многа пехатою.

Адносна асла Дон-Кіхот некалькі задумаўся, спрабуючы ўспомніць, ці суправаджаў якога-небудзь рыцара зброеносец вярхом на асле, і не мог успомніць нічога падобнага.

Тым не менш ён дазволіў Санчо узяць асла і парашыў, як толькі выпадзе выпадак, даць яму больш шаноўную верхавую жывёлу, адабраўшы каня ў першага дзёрзкага рыцара, які яму сустрэнецца. Ён узяў таксама некалькі сарочак і ўсё, што мог, выконваючы параду, якую яму даў гаспадар заезджага двара. Калі ўсё гэга было зроблена, Санчо Панса, не развітаўшыся з жонкаю і дзецьмі, а Дон-Кіхот — з пляменніцай і ахмістрыняй, аднойчы ўночы выехалі з сяла так, што ніхто іх не бачыў, і, не спыняючыся, ехалі ўсю ноч да відна, калі яны маглі быць упэўнены, што іх нельга ўжо знайсці, каб нават і спрабавалі шукаць іх.

Санчо Панса ехаў на сваім асле, як патрыярх, са сваімі торбамі, са сваім бурдзюком і з вялікім жаданнем убачыць сябе хутчэй губернатарам вострава, абяцанага яму панам.

Здарылася, што Дон-Кіхот абраў той-жа напрамак і тую-ж дарогу, як і ў першы свой выезд, а менавіта Мантыельскую лагчыну, па якой ён ехаў цяпер з меншай невыгодай, як ў той раз, бо была раніца, і сонечныя праменні, коса падаючы, не так пяклі.

Між тым Санчо Панса сказаў свайму пану:

— Глядзіце, міласць ваша, сен’ёр вандроўны рыцар, не запамятайце таго, што вы мне абяцалі наконт вострава, бо я змагу кіраваць ім, якім-бы ён ні быў вялікім.

На гэта Дон Кіхот адказаў:

— Ты павінен ведаць, сябра Санчо Панса, што сярод старажытных вандроўных рыцараў быў вельмі распаўсюджаны звычай прызначаць сваіх зброеносцаў губернатарамі тых астравоў або каралеўстваў, якія яны заваёўвалі, і я, з свайго боку, парашыў не толькі прытрымлівацца гэтага добрага звычаю, але нават пайсці далей у тым-жа напрамку, бо ранейшыя рыцары давалі сваім зброеносцам які-небудзь тытул графа або маркіза таго або іншага мястэчка. Але калі ты і я, мы абодва, астанемся жывымі, вельмі мажліва, што менш як праз тыдзень я заваюю каралеўства, якому будуць падначалены яшчэ некалькі другіх каралеўстваў, якраз падыходзячых для таго, каб каранаваць цябе каралём аднаго з іх.

— Такім чынам, — адказаў Санчо Панса, — калі-б я зрабіўся каралём, дзякуючы якому-небудзь цуду з тых, пра якія гаворыць ваша міласць, прынамсі Тэрэса Каскахо, мая птаха, зрабілася-б каралевай, а дзеці мае — інфантамі.

— Хто-ж сумняваецца ў гэтым! — адказаў Дон-Кіхот.

РАЗДЗЕЛ VII
Пра вялікую ўдачу адважнага Дон-Кіхота ў немажліва жахлівых прыгодах з ветракамі і аб розных другіх падзеях, вартых захавацца ў памяці

У гэты час яны ўбачылі наперадзе трыццаць або сорак ветракоў, і Дон-Кіхот сказаў свайму зброеносцу:

— Шчаслівы лёс робіць нашы справы лепш, як мы маглі-б жадаць, бо — паглядзі туды, сябра Санчо Панса, — ці бачыш ты трыццаць або больш страшных волатаў, з якімі я думаю біцца ў бойцы і пазбавіць іх жыцця? А здабычай, адабранай у іх, мы пакладзем пачатак нашаму абагачванню.

— Якія волаты? — запытаўся Санчо Панса.

— Вось тыя, што ты бачыш, — адказаў яго пан, — з вялізарнымі рукамі. У некаторых яны даўжынёю бадай у дзве мілі.

— Паглядзіце добра, міласць ваша, — адказаў Санчо, — тое, што вы там бачыце, гэта не волаты, а ветракі, і тое, што вы лічыце іхнімі рукамі, — млынавыя крыллі, якія паварочвае вецер, а яны прыводзяць у рух жорны.

— Адразу відаць, — адказаў Дон-Кіхот, — што ты мала ведаеш у справе прыгод. Гэта волаты, а калі ты баішся, ідзі адсюль і чытай малітвы ў той час, як я пачну з імі няроўную і жорсткую бойку.

З гэтымі словамі Дон-Кіхот прышпорыў свайго Каня Расінантэ, не звяртаючы ўвагі на крыкі, якімі яго зброеносец Санчо папярэджваў яго. Аднак рыцар не чуў крыкаў Санчо, не бачыў і не адрозніваў што, такое перад ім, хоць пад’ехаў блізка да млыноў, і гучным голасам крычаў ім:

— Не ўцякайце, баязлівыя і подлыя стварэнні, бо толькі адзін рыцар ідзе супроць вас!

У гэты час пачаў дзьмухаць лёгкі вецер, і вялікія млынавыя крыллі пачалі рухацца. Убачыўшы гэта, Дон-Кіхот усклікнуў:

— Хоць-бы вы махалі яшчэ большай колькасцю рук, вы за гэта паплоціцеся мне!

Потым, накрыўшы сябе шчытам, з кап’ём у руках ён накіраваўся на ўвесь галоп наперад і атакаваў бліжэйшы млын. Але ў тую хвіліну, калі ён уваткнуў кап’ё ў яго крыло, вецер так шалёна павярнуў гэтае крыло, што кап’ё разляцелася ўшчэнт, а Дон-Кіхот і конь былі падняты і з размаху адкінуты далёка ў поле. Санчо Панса заспяшаўся з усіх капыт свайго асла на дапамогу свайму пану, і калі ён пад’ехаў да яго, то ўбачыў, што той не можа паварухнуцца.

— Ратуй нас, божа! — сказаў Санчо. — Ці не казаў я вашай міласці, каб вы падумалі пра тое, што робіце, і што перад вамі не што іншае, як ветракі, і не ведаць гэтага мог толькі той, у каго ў галаве былі такія-ж другія ветракі.

— Маўчы, сябра Санчо, — адказаў Дон-Кіхот, — ваенныя справы больш за другія падупадаюць пад усягдашнія ператварэнні. Тым больш, што я думаю, — і яно так ёсць у сапраўднасці, — чараўнік, украўшы ў мяне пакой з кнігамі, ператварыў і гэтых волатаў у ветракі, каб адабраць ад мяне славу перамогі над імі, — такая ўжо нянавісць яго да мяне. Але ўрэшце мой добры меч пераможа ўсе яго злыя намеры.

— Што бог дасць, тое і будзе! — адказаў Санчо Панса, памагаючы Дон-Кіхоту падняцца і садзячы яго на Расінантэ, у якога ледзь не былі вывіхнуты лапаткі.

Гутарачы пра здарэнне, якое адбылося з імі, яны паехалі па дарозе да горнай цясніны Лапісе. Рыцар быў дужа засмучаны стратай свайго кап’я і, гаворачы пра гэта са сваім зброеносцам, сказаў:

— Памятаю, я чытаў недзе, што іспанскі рыцар, па імю дон Дыего Перэс дэ-Варгас, страціўшы ў бойцы меч, адламаў ад дуба вялікі сук і ў той-жа дзень зрабіў з ім масу геройскіх учынкаў. Я кажу табе гэта з той прычыны, што і я думаю адламаць ад першага дуба такі-ж вялікі сук і з ім спадзяюся зрабіць такія ўчынкі, што ты будзеш лічыць за шчасце мець гонар бачыць іх.

— Дай бог, — сказаў Санчо. — Я веру ўсяму, што кажа ваша міласць. Але выпрастайцеся крыху, а то, здаецца, быццам вы схіліліся на адзін бок; напэўна гэта ад удару.

— Праўда, — адказаў Дон-Кіхот, — калі я не скарджуся на боль, дык толькі таму, што вандроўным рыцарам не дазволена скардзіцца на раны, атрыманыя імі, якія-б яны ні былі, хоць-бы нават кішкі вываліліся вон.

— Калі гэта так, я нічога не магу супярэчыць, — адказаў Санчо. — Але я быў-бы рады, каб ваша міласць скардзілася, калі ў вас што-небудзь баліць. Пра сябе-ж магу сказаць,

што буду войкаць ад маленькага болю, калі толькі забарона скардзіцца не распаўсюджваецца і на зброеносцаў вандроўных рыцараў.

Дон-Кіхот не мог не рассмяяцца над прастадушшам свайго зброеносца і растлумачыў яму, што ён можа сабе войкаць, колькі і калі захоча, з прычыны ці без прычыны, як яму прыдзе ў галаву, бо да гэтага часу ён не прачытаў у рыцарскіх статутах нічога супроць таго.

У той час, як яны так гутарылі, на дарозе паказаліся два манахі бенедыктынскага ордэна вярхом на двух мулах. На падарожніках былі апрануты дарожныя маскі^[10], а ў руках яны трымалі парасоны. За імі ехаў фаэтон, адзаду — чатыры ці пяць коннікаў і два пешыя пагоншчыкі мулаў. У фаэтоне сядзела, як пасля выявілася, адна сен’ёра з Біскайі. Манахі не суправаджалі яе, а толькі выпадкова ехалі па той-жа дарозе, што і яна.

Толькі Дон-Кіхот убачыў іх, як адразу-ж сказаў свайму зброеносцу:

— Або я памыляюся, або гэта будзе самая вялікая прыгода, якую калі-небудзь бачылі, бо гэтыя чорныя фігуры, якія там з’явіліся, напэўна і ёсць, без сумнення, чараўнікі; яны вязуць у фаэтоне ўкрадзеную імі прынцэсу, і мне ўсімі сіламі неабходна выправіць гэтае зло.

— Справа гэта будзе горш за ветракоў, — сказаў Санчо. — Слухайце, сен’ёр, гэта-ж манахі бенедыктынскага ордэна, а ў фаэтоне, напэўна, едуць падарожнікі. Кажу ў другі раз вам, абдумайце добра, што робіце, каб д’ябал зноў не збіў з панталыку вас.

— Я ўжо сказаў табе, Санчо, — адказаў Дон-Кіхот, — што ты мала разумееш у прыгодах. Тое, што я сцвярджаю, зусім правільна, і ты цяпер у гэтым пераканаешся.

Кажучы гэта, Дон-Кіхот паехаў наперад, спыніўся сярод дарогі, па якой ехалі манахі, і калі яму здалося, што яны настолькі наблізіліся, што могуць пачуць яго словы, ён гучным голасам крыкнуў:

— Агідныя д’ябальскія вырадкі, зараз-жа вызваліце знатных прынцэс, якіх вы супроць іх волі вязеце ў фаэтоне, калі-ж не, то падрыхтуйцеся да безадкладнай смерці, як да заслужанай кары за вашы злачынствы.

Манахі нацягнулі аброці сваіх мулаў і, здзіўленыя як недарэчнай фігурай Дон-Кіхота, так і яго словамі, адказалі:

— Сен’ёр рыцар, мы зусім не страшыдлы і не д’ябальскія вырадкі, а два манахі бенедыктынскага ордэна. Едзем мы сваёй дарогай і не ведаем, ці едуць, ці не ў тым фаэтоне якія-небудзь украдзеныя прынцэсы.

— Мяне вы не ашукаеце ліслівымі словамі, бо я вас ведаю, вераломная свалата! — крыкнуў Дон-Кіхот і, не чакаючы адказу, прышпорыў Расінантэ і, размахнуўшыся кап’ём, кінуўся на першага манаха з такім шаленствам і ярасцю, што калі-б той не саскочыў з мула, то быў-бы скінуты з сядла і цяжка паранены, а мажліва і забіты. Калі другі манах убачыў, як абышліся з яго таварышом, ён усадзіў пяткі ў бакі свайго добрага мула і шпарчэй ветру наімчаўся па лагчыне.

Санчо Панса, убачыўшы ляжачага на зямлі манаха, шпарка злез з свайго асла, кінуўся да пацярпеўшага і пачаў скідаць з яго вопратку.

У гэты час падаспелі двое манахавых слуг і пачалі дапытвацца, навошта ён распранае іхняга пана. Санчо адказаў, што гэта здабыча, якая належыць яму па праву перамогі, атрыманай яго сен’ёрам Дон-Кіхотам. Слугі, нясхільныя да жартаў і нічога не разумеўшыя, якая тут здабыча і перамога, убачыўшы, што Дон-Кіхот ад’ехаў і гутарыць з сядзячымі ў фаэтоне, накінуліся на Санчо, павалілі яго на зямлю, вырвалі яму бараду і так пабілі, што ён ляжаў, расцягнуўшыся ва зямлі без прытомнасці і без дыхання. Манах-жа, не трацячы ні хвіліны, узлез зноў на свайго мула і, перапалоханы, з мёртва-бледным тварам, паехаў услед за сваім таварышом, які, ад’ехаўшы на вялікую адлегласць, чакаў яго і глядзеў, чым скончыцца ўвесь гэты жах. Не жадаючы чакаць канца прыгоды, яны паехалі далей.

У гэты час Дон-Кіхот, як ужо было сказана, гутарыў з дамай, сядзеўшай у фаэтоне, кажучы ёй:

— Ваша прыгожасць, сен’ёра мая, можа цяпер рабіць, што ёй захочацца, бо гордасць насільнікаў вашых разбіта ў пух і прах маёй моцнай рукой. Каб вызваліць вас ад клопату даведвацца імя вашага вызваліцеля, скажу, што я — Дон-Кіхот Ламанчскі, вандроўны рыцар, шукальнік прыгод і палоннік непараўнальнай і прыгожай дон’і Дульсінеі Табоскай. Як падзяку за зробленую вам паслугу, я прашу вас толькі пра адно: каб вы вярнуліся ў Табосо, ад майго імя прадставіліся сен’ёре Дульсінеі і расказалі ёй тое, што я зрабіў для вашага вызвалення.

Адзін з коннікаў, суправаджаўшых фаэтон, родам біскаец, чуў, што гаварыў Дон-Кіхот. Убачыўшы, што ён не пускае фаэтон ехаць далей, а патрабуе, каб ён павярнуў адразу-ж у Табосо, коннік пад’ехаў да Дон-Кіхота, схапіў яго кап’ё і звярнуўся да яго:

— Ідзі, рыцар, хоць да чорта! Клянуся богам, стварыўшым мяне, калі будзеш перашкаджаць ехаць фаэтону, я заб’ю цябе, і гэта праўда, як я — біскаец.

Дон-Кіхот вельмі спакойна адказаў яму:

— Калі-б ты быў рыцар — але ты не рыцар, — я ўжо пакараў-бы цябе за твае дурныя словы і дзёрзкасць, брыдкае стварэнне.

— Я не рыцар? Кінь кап’ё, вазьмі ў рукі меч, і адразу ты ўбачыш, рыцар я, ці не…

Дон-Кіхот, кінуўшы кап’ё на зямлю, агаліў меч, накрыўся шчытам і пайшоў на праціўніка з яўным намерам пазбавіць яго жыцця.

Біскаец, убачыўшы гэта, хацеў саскочыць з мула, бо той быў дрэнны, з наёмных, ён не мог яму давяраць, але не паспеў зрабіць нічога другога, як толькі агаліць меч. На шчасце сваё, ён быў недалёка ад фаэтона, адкуль мог узяць падушку, якая замяніла яму шчыт. Праціўнікі кінуліся адзін на аднаго, нібы два смяротныя ворагі. Прысутныя спрабавалі прымірыць іх, але не маглі.

Дама, сядзеўшая ў фаэтоне, загадала кучару ад’ехаць крыху ў бок і пачала здалёк глядзець на страшэнную бойку, у часе якой біскаец ударыў Дон-Кіхота так моцна па плячы, што калі-б рыцар не абараніў сябе шчытам, ён быў-бы рассечаны да пояса.

Адчуўшы гэты страшэнны ўдар, Дон-Кіхот усклікнуў гучным голасам:

— О, уладарка душы маёй, Дульсінея, кветка красы! Памажыце вашаму рыцару, які, каб даць задавальненне вялікай вашай дабрыні, знаходзіцца ў такой страшэннай небяспецы.

Сказаць гэта, схапіць меч, добра накрыцца круглым шчытам і кінуццца на біскайца было для яго справай імгнення, бо ён парашыў паставіць адразу ўсё на карту і скончыць бойку адным ударам. Біскаец, убачыўшы, што рыцар так шпарка ляціць на яго, зразумеў усю адвагу яго намеру і, з свайго боку, парашыў даць такі самы адпор. Ён чакаў яго, добра накрыўшыся падушкай, не маючы мажлівасці накіраваць свайго мула ні ў той, ні ў другі бок, бо вельмі стомленая і непрывычная да падобных штук жывёла стаяла, як укапаная. Дон-Кіхот кінуўся на асцярожнага біскайца з паднятым мячом і з цвёрдым намерам рассячы яго папалам, а біскаец, з свайго боку, чакаў яго таксама з паднятым мячом і пад прыкрыццем падушкі замест шчыта. Усе прысутныя стаялі, ахопленыя спалохам і чаканнем, які будзе канец такім страшэнным ударам, якімі праціўнікі пагражалі адзін аднаму. Дама, сядзеўшая ў фаэтоне, і яе служка маліліся і давалі тысячы абяцанняў усім храмам з асабліва шаноўнымі абразамі ў Іспаніі, каб толькі бог выратаваў і біскайца і іх саміх ад пагражаўшай ім вялікай небяспекі.

Вострыя, высока паднятыя мячы двух харобрых і разгневаных праціўнікаў, здавалася, пагражалі небу, зямлі і пеклу — з такой адвагай і рашучасцю стаялі яны адзін супроць аднаго. Першым ударыў злосны біскаец і ўдарыў з такой сілай і з такім шаленствам, што, калі-б меч яго не павярнуўся ў яго руцэ, аднаго ўдару было-б дастаткова, каб пакласці канец старашэннай бойцы і ўсім прыгодам нашага рыцара. Але шчаслівы лёс, хаваўшы яго для больш вялікіх спраў, накіраваў меч праціўніка такім чынам, што хоць удар мяча і трапіў яму ў левае плячо, але не зрабіў іншай шкоды, як толькі абяззброіў увесь гэты бок, садраўшы з яго латы, і па дарозе сарваў значную частку шлёма і палову вуха; усё гэта з шумам бухнула на зямлю, і рыцар апынуўся ў вельмі дрэнным становішчы.

Вялікі божа! Хто мог-бы як трэба апісаць злосць, ахапіўшую нашага ламанчца, калі ён убачыў, як з ім абышліся? Але дастаткава, калі мы скажам, што злосць гэтая дайшла да таго, што ён падняўся зноў на стрэмя і, яшчэ мацней схапіўшы меч абодвума рукамі, так ярасна кінуўся на біскайца і так моцна ўдарыў яго па падушцы і па галаве, што, не гледзячы на такое добрае прыкрыцце, у біскайца — быццам на яго ўпала гара — пайшла кроў з носа, рота і вушэй. Здавалася, ён зваліцца з мула, і, безумоўна, ён зваліўся-б, каб не схапіўся абодвума рукамі за шыю жывёлы. Тым не менш ён згубіў стрэмя, выпусціў з рук аброць, і мул, спалоханы страшэнным ударам, пабег па полі і пасля некалькіх скачкоў паваліўся на зямлю са сваім гаспадаром.

Дон-Кіхот глядзеў на гэта вельмі спакойна, але калі ён убачыў, што біскаец паваліўся, то саскочыў з каня, шпарка наблізіўся да яго і, прыставіўшы лязо мяча да яго вачэй, пачаў патрабаваць, каб ён здаўся, а калі не — ён адсячэ яму галаву. Ашаломлены біскаец не меў сілы здказаць ні слова, і яму быў-бы канец (настолькі гнеў асляпляў Дон-Кіхота), каб дамы, сядзеўшыя ў фаэтоне і да гэтага часу сачыўшыя з вялікім спалохам за канцом бойкі, не паспяшаліся да рыцара, упрашваючы яго зрабіць ім ласку і пашкадаваць жыццё іхняга слугі. На гэта Дон-Кіхот з вялікай важнасцю і ўрачыстасцю адказаў ім:

— Вядома, прыгожыя сен’ёры, я вельмі рады выканаць тое, пра што вы просіце, але толькі з адной умовай і ўгаворам, а менавіта: рыцар гэты павінен мне абяцаць, што ён паедзе ў горад Табосо і ад майго імя прадставіцца непараўнальнай дон’і Дульсінеі, каб яна магла рабіць з ім, што ёй захочацца.

Спалоханыя, глыбока засмучоныя сен’ёры, не ўваходзячы ў разгляд таго, што патрабаваў ад іх Дон-Кіхот, не пытаючыся, хто такая сен’ёра Дульсінея, абяцалі, што іхні зброеносец выканае ў дакладнасці ўсё, што ён загадае яму.

— Верачы вашаму слову, — адказаў Дон-Кіхот, — я не зраблю яму больш нічога, хоць ён гэтага зусім заслугоўвае.

РАЗДЗЕЛ VIII
Дасціпныя гутаркі, якія вялі Дон-Кіхот і яго зброеносец Санчо Панса

Між тым Санчо Панса, убачыўшы, што бойка скончана і што пан яго збіраецца ўзлезці на Расінантэ, падбег падтрымаць яму стрэмя і адразу-ж кінуўся перад ім на калені, схапіў яго руку і пацалаваў яе, кажучы:

— Сен’ёр мой Дон-Кіхот, няхай ваша міласць дасць мне пад кіраўніцтва востраў, заваёваны вамі ў гэтай страшэннай бойцы, бо, якім-бы ён ні быў вялікім, я адчуваю ў сабе сілу кіраваць ім так-жа добра, як і кожны другі кіраўнічы астравамі на свеце.

На гэта Дон-Кіхот адказаў:

— Заўваж, брат Санчо, што гэта прыгода і ёй падобныя не прыводзяць да заваёвы астравоў. Гэта — прыгоды на перакрыжаванні, якімі набываюць толькі пралом галавы або страту вуха. Але калі будзе ў цябе цяралівасць, здарацца і такога сорту прыгоды, дзякуючы якім я не толькі змагу зрабіць цябе губернатарам, але і больш таго.

Санчо старанна падзякаваў яму і, пацалаваўшы яшчэ раз руку і край кальчугі, памог яму ўзлезці на Расінантэ, пасля чаго сам сеў на свайго асла і паехаў услед за панам, які шпарка завярнуўся ў бліжэйшы лясок. Санчо ехаў за ім з усіх капыт свайго асла, але Расінантэ бег вельмі шпарка, і Санчо, убачыўшы, што ён адстае, пачаў крычаць свайму сен’ёру, каб той пачакаў яго. Дон-Кіхот стрымаў аброць Расінантэ і пачакаў, пакуль яго не дагнаў стомлены зброеносец.

— Я гатоў хоць зараз біцца аб заклад, — сказаў ён, — што больш адважнаму пану, як ваша міласць, я ў жыцці не служыў, і дай бог, каб за гэтую адвагу вы не атрымалі платы, пра якую я казаў. А прашу я вашу міласць толькі аб адным: дайце мне зрабіць вам перавязку, бо з параненага вуха ў вас вельмі цячэ кроў, а ў маёй торбе ёсць корпія і крыху белай мазі.

— Усё гэта было-б лішнім, — сказаў Дон-Кіхот, — калі-б я не забыўся падрыхтаваць шклянку бальзама Фіэрабраса, бо адной кропляй яго можна было-б зэканоміць час і лякарствы.

— Што гэта за шклянка і што за бальзам такі? — запытаўся Санчо.

— Гэта бальзам, — адказаў Дон-Кіхот, — рэцэпт якога я хаваю ў памяці; маючы пры сабе гэтае зелле, нельга баяцца смерці і небяспекі памерці ад якіх-небудзь параненняў. Такім чынам, калі я яго зраблю і дам табе, ты павінен рабіць толькі адно: калі ўбачыш, што ў якой-небудзь бойцы мяне рассеклі папалам, — а гэта часта здараецца, — ты ціхенька падымі тую частку майго цела, якая зваліцца на зямлю, і шпарка, раней як кроў застыгне, прылажы яе да другой часткі цела, якая застанецца на сядле, і старайся злучыць абедзве часткі як мага больш правільна і роўна; потым дай мне выпіць троху бальзама, і ўбачыш, што я зраблюся, як яблыка.

— Калі гэта так, — сказаў Панса, — я цяпер-жа адмаўляюся ад губернатарства на востраве, якое вы мне абяцалі, а ў нагароду за ўсе мае добрыя і шматлікія паслугі прашу толькі аднаго: няхай міласць ваша паведаміць мне рэцэпт гэтага дзівоснага бальзама, бо, напэўна, за унцыю яго дадуць усюды больш двух рэалаў, а больш мне і непатрэбна, каб пражыць жыццё сваё ў дастатку і спакоі. Чаму-ж ваша міласць не спяшаецца прыгатаваць бальзам і навучыць гэтаму і мяне?

— Маўчы, сябра, — адказаў Дон-Кіхот, — яшчэ большыя тайны думаю я адкрыць табе і зрабіць не такую яшчэ ласку, а цяпер трэ’ было мяне палячыць, бо вуха маё баліць мацней, як я таго хачу.

Санчо дастаў з торбы корпіі і мазі.

— Паглядзі, ці няма ў цябе ў торбах якой-небудзь ежы, бо, закусіўшы, мы адразу паедзем шукаць замак, дзе нам можна было-б пераначаваць і падрыхтаваць бальзам, пра які я табе казаў, бо клянуся табе богам, што вуха ў мяне дужа баліць, — сказаў рыцар, калі перавязка была скончана.

— У мяне ёсць тут цыбуліна, кавалак сыру і не ведаю колькі лустаў хлеба, — сказаў Санчо, — але ўсё гэта не ежа для такога харобрага рыцара, як ваша міласць.

— Дрэнна ты разумееш гэтую справу, — адказаў Дон-Кіхот. — Я хацеў-бы, каб ты ведаў, Санчо, што для вандроўных рыцараў гонар і слава не есці цэлы месяц нічога, а калі яны ядуць, дык здавальняюцца тым, што трапляе ім пад рукі. Гэта ты сам добра ведаў-бы, каб прачытаў столькі гісторый, колькі я іх чытаў.

— Прабачце мне, міласць ваша, — сказаў Санчо, — бо я не ўмею ні чытаць, ні пісаць, пра што я ўжо казаў вам, і не ведаю я і не маю разумення аб правілах рыцарскай прафесіі. Але ад гэтага часу буду назапашвацца рознымі сухімі пладамі для вашай міласці, як для рыцара, а для сябе, бо я не рыцар, буду набіваць торбу больш спажыўнымі грунтоўнымі прадуктамі.

Потым Санчо дастаў з сваёй торбы харч, яны абодва пачалі есці мірна і дружна. Аднак, жадаючы хутчэй знайсці сабе начлег, яны шпарка скончылі бедны свой абед і адразу-ж селі вярхом, спяшаючыся, пакуль яшчэ не сцямнела, даехаць да жылога памяшкання. Але сонца схавалася, і яны паспелі толькі даехаць да некалькіх шалашоў коззіх пастухоў і вымушаны былі пераначаваць тут. Наколькі моцна было нездавальненне Санчо, што яны не даехалі да сяла, настолькі яго пан быў здаволены, што будзе спаць пад адкрытым небам, бо кожны раз, як гэта здаралася з ім, яму здавалася, што ён набывае новы дакумент, які замацоўвае яго права на рыцарскую годнасць.

Казапасы прынялі іх ветліва, і Санчо, прыстроіўшы як мог лепш Расінантэ і свайго асла, сам накіраваўся туды, куды яго вабіў пах ад кавалкаў казлінага мяса, што варылася ў катле над агнём. І хоць ён даследваў-бы ахвотна адразу, ці дастаткова зварылася мяса, каб з катла перайсці ў яго страўнік, але ён не мог гэта зрабіць, бо пастухі знялі кацёл з агню і, расклаўшы на зямлі некалькі аўчын, спешна накрылі свой вясковы стол, па-сяброўску запрасіўшы Дон-Кіхота і Санчо падзяліць з імі бедную вячэру. Шэсць з іх — усе быўшыя ў шалашы — селі гуртам на аўчыны, папрасіўшы перад гэтым з не вельмі далікатнай вясковай ветлівасцю Дон-Кіхота сесці на перакінутую калоду, якую яны падсунулі яму. Дон-Кіхот сеў, а Санчо застаўся стаяць каля яго, каб падаваць яму піць з кубка, зробленага з рога. Убачыўшы, што Санчо стаіць, яго пан сказаў яму:

— Каб ты, Санчо, зразумеў, якое дабро мае ў сабе вандроўнае рыцарства, і як шпарка тыя, хто ў якім-бы ні было стане яму служаць, дасягаюць на свеце павагі і славы, я хачу, каб ты сеў тут, поплеч са мною, і ў грамадзе гэтых добрых людзей злучыўся ў адно з тваім панам і прыродным уладаром, каб ты еў з маёй талеркі і піў з кубка, з якога я п’ю, бо пра вандроўнае рыцарства можна сказаць тое-ж, што гаворыцца пра каханне, менавіта: што яно ўсіх раўняе.

Пастухі елі, маўчалі і глядзелі, як госці іхнія з вялікім гонарам і прыкметным здавальненнем шпарка пасылалі сабе ў рот кавалкі казінага мяса памерам з кулак. Калі было скончана з мясам, пастухі насыпалі ў бараннія скуры многа сухіх жалудоў^[11], а таксама палажылі туды і поўкруга сыру, больш цвёрдага, нават калі-б ён быў зроблены з вапны. Між тым не аставаўся забытым і рогавы кубак, бо ён бесперапынна абыходзіў усіх кругам, то поўны, то пусты, як цэбар на вадакачцы, і вельмі хутка з двух бурдзюкоў, прынесеных пастухамі, адзін быў выпіты. Здаволіўшы патрэбы свайго страўніка, Дон-Кіхот узяў у рукі жменю жалудоў, уважліва паглядзеў на іх і, узвысіўшы голас, сказаў:

— Шчаслівы той час і шчаслівы той век, які здаўна празвалі залатым. Не таму, каб золата, якое так высока цэніцца ў гэты наш жалезны век, здабывалася ў той шчаслівы без ніякіх цяжкасцей, а таму, што тагочасныя людзі не ведалі двух гэтых слоў: тваё і маё. У тыя часы ўсё было агульнае. Нікому не трэба было, каб здабываць сабе патрэбнае харчаванне, брацца за іншую працу, апрача працы падняць руку і ўзяць сабе харч з магутных дубоў, якія шчодра аддавалі салодкія і смачныя свае плады. Празрыстыя крыніцы і шпаркія рэкі багата давалі чыстай, празрыстай вады. У тыя часы ўсюды панаваў мір — усюды панавалі сяброўства і згода. Не было хлусні, злосць і ашуканства не змешваліся яшчэ з праўдай і шчырасцю.

Дзяўчыны, як я ўжо казаў, хадзілі, куды хацелі, адны-адзінюткія, не баючыся, каб чужая разбэшчанасць і юрлівасць пакрыўдзіла іх. А цяпер, у брыдкі наш час, не адна дзяўчына не знаходзіцца ў бяспецы. І вось для абароны добрадзейнасці, бо час ішоў і зло ўзрастала, быў створаны рыцарскі ордэн, каб ахоўваць дзяўчын, абараняць удоў і памагаць сіротам і бедным. Да гэтага ордэна належу і я, браты пастухі, якіх дзякую за пачастунак і ветлівы прыём зроблены мне і майму зброеносцу.

РАЗДЗЕЛ IX,
у якім апавядаецца пра няшчасныя прыгоды, якія здарыліся з Дон-Кіхотам пры сустрэчы з некалькімі злоснымі янгуэсамі^[12]

Калі Дон-Кіхот развітаўся са сваімі гаспадарамі, ён і яго зброеносец паехалі ў бліжэйшы лес і хутка апынуліся на лузе, пакрытым зялёнай травой. Каля яго прывабна цурчэў халодны і свежы ручай, і яны парашылі правесці тут гадзіны сіэсты^[13], схаваўшыся ад спякоты.

Дон-Кіхот і Санчо спыніліся і, пакінуўшы асла і Расінантэ пасвіцца на ўсю іхнюю волю на лузе, пакрытым багатай травой, дасталі дарожныя торбы і пачалі знішчаць усё, што там знайшлося. Санчо не паклапаціўся спутаць ногі Расінантэ, бо лічыў яго такім прыстойным і ціхім, што ўсе кабылы з пашы Кардовы не змаглі-б збіць яго з правільнага шляху.

Здарылася так, што на гэтым лузе пасвіўся табун кабыл, якія належалі некалькім галісійскім пагоншчыкам, а ў іх звычай — рабіць у поўдзень адпачынак са сваёй жывёлай у месцах, багатых на траву і ваду, а тая прагаліна, дзе якраз знаходзіўся Дон-Кіхот, была вельмі падыходзячай і для галісійскіх пагоншчыкаў. Расінантэ адчуў ахвоту пагуляць і, не пытаючыся дазволу ў пана, дробным, жвавым бегам накіраваўся да табуна, каб прадставіцца новым знаёмым. Але кабылы прынялі яго ўдарамі капыт і пачалі грызці зубамі, ажно разадралі яму падпругу, і ён стаў голы, без сядла. Аднак горш за ўсё для яго было тое, што пагоншчыкі, убачыўшы яго, падбеглі да яго з дубінамі і так бязлітасна пачалі біць, што ён паваліўся на зямлю ў вельмі няшчасным становішчы.

У гэты час Дон-Кіхот і Санчо, убачыўшы, як білі Расінантэ, прыбеглі, запыхаўшыся, і Дон-Кіхот сказаў, звяртаючыся да Санчо:

— Наколькі я бачу, сябра Санчо, гэтыя людзі не рыцары, а чэрнь, брыдкі зброд; кажу гэта таму, што ты маеш поўнае права памагчы мне ў справядлівай маёй помсце за крыўду, зробленую на нашых вачах Расінантэ.

— Якая тут да чорта помста, — адказаў Санчо, — калі іх больш дваццаці, а нас двое, або, напэўна, усяго толькі паўтара чалавека.

— Адзін я варты сотні, засупярэчыў Дон-Кіхот і, не трацячы больш слоў, агаліў меч і кінуўся на пагоншчыкаў. Тое-ж зрабіў і Санчо Панса, захоплены прыкладам свайго пана. Дон-Кіхот з першага разу ўдарыў аднаго пагоншчыка і рассек на ім скураное паўкафтанне, а таксама і значную частку пляча. Галісійцы, убачыўшы, што іх так жорстка б’юць усяго толькі два чалавекі, а іх саміх так многа, схапілі дубіны і, акружыўшы сваіх праціўнікаў, бязлітасна і з запалам пачалі сыпаць на іх град удараў. Праўда, што пасля другога ўдару Санчо ўжо ляжаў на зямлі, і тое-ж здарылася з Дон-Кіхотам, якому не дапамаглі ні спрытнасць яго, ні мужнасць. Здарылася так, што ён паваліўся да ног Расінантэ, які ўсё яшчэ не мог падняцца, з чаго лёгка зрабіць вывад, як страшэнна дзейнічаюць дубіны ў руках раззлаваных сялян.

Калі галісійцы ўбачылі, якую яны заварылі кашу, яны з вялікай паспешнасцю забрыталі сваіх кабыл і паехалі далей, пакінуўшы двух шукальнікаў прыгод распасцёртымі на зямлі ў вельмі няшчасным становішчы і ў яшчэ горшым настроі.

Першым апамятаўся Санчо Панса. Убачыўшы, што ён ляжыць поплеч са сваім панам, ён слабым і жаласным голасам праказаў:

— Сен’ёр Дон-Кіхот, ах, сен’ёр Дон-Кіхот!

— Чаго ты хочаш, брат Санчо? — адгукнуўся Дон-Кіхот такім-жа слабым і жаласным голасам, як і Санчо Панса.

— Я хацеў-бы, калі-б гэта было мажліва, — сказаў Санчо Панса, — каб ваша міласць дала мне кроплі дзве цалебнага вашага бальзама, калі ён у вас пад рукой. Можа ён будзе такім цалебным для пералому касцей, як і для ран.

— О, каб я меў яго тут — няшчасны я — нічога лепшага нам тады не трэба было-б, — адказаў Дон-Кіхот. — Але клянуся табе, Санчо Панса, гонарам вандроўнага рыцара, што не пазней двух дзён (калі толькі лёс не вырашыць інакш) бальзам гэты будзе ў маім распараджэнні, або ў мяне адсохнуць рукі.

— А як вы думаеце, ваша міласць, колькі патрэбна часу, каб мы маглі рухаць нагамі? — запытаўся Санчо Панса.

— Не магу вызначыць гэты тэрмін, — адказаў пабіты рыцар Дон-Кіхот. — Але ва ўсім, што здарылася, вінаваты я сам, бо мне не варта было агаляць мяча супроць людзей, якія не былі, падобна мне, пасвечаны ў рыцары. Санчо Панса, ты павінен звярнуць увагу на тое, што я цяпер скажу: калі ты ўбачыш, што падобны зброд пачне абражаць нас, не чакай, каб я падняў супроць іх свой меч (гэтага я ніколі больш не зраблю), а вымай свой і сячы колькі табе захочацца. Калі-ж на помач і ў абарону ім з’явяцца рыцары, я змагу з усёй сваёй магутнасцю абараніць цябе і адбіць іх. Ты-ж на тысячы прыкладаў бачыў, чаго дасягае харобрасць маёй моцнай рукі.

Гэтае папярэджанне пана не вельмі спадабалася Санчо Панса, бо ён не стрымаўся, каб не адказаць:

— Сен’ёр, я — чалавек ціхі, спакойны і міралюбны і магу сцярпець якую давядзецца крыўду, бо я маю жонку і дзяцей, якіх павінен пракарміць і выхаваць… Таму я таксама папярэджваю вашу міласць (бо я не маю права загадваць), што я ніякім чынам не буду падымаць меч ні супроць прасталюдзіна, ні супроць рыцараў і што цяпер і наперад я дарую ўсякую крыўду і абразу, якую мне зрабілі або могуць зрабіць людзі знатнага або нязнатнага роду, багатыя або бедныя, з дваран ці падатнога стану^[14], адным словам, якога-б ні было звання або становішча.

Пачуўшы гэта, яго пан адказаў яму:

— Слухай, няшчасны грэхаводнік: калі-б лёс раптам павярнуўся ў наш бок і ветразі нашых жаданняў так умацаваліся, што мы шпарка і бесперапынна ўвайшлі-б у гавань аднаго з тых астравоў, якія я табе абяцаў, што зрабілася-б з табой, калі-б пасля таго, як я заваяваў яго, я прызначыў цябе губернатарам? Ты зрабіў-бы немажлівым гэтае свае прызначэнне тым, што ты не рыцар, не жадаеш ім быць і не маеш ні мужнасці, ні намеру помсціць за зробленыя табе крыўды і абараняць свае валоданні. Ты павінен ведаць, што ў каралеўствах і правінцыях, нядаўна заваяваных, жыхары зусім не такія спакойныя і не такія верныя свайму новаму ўладару, каб не баяцца іхніх спроб яшчэ раз змяніць існуючы лад. Вось чаму неабходна, каб новы ўладар меў розум і майстэрства кіраваць, а таксама і мужнасць, каб, гледзячы на абставіны, мог нападаць або абараняцца.

— У выпадках, якія толькі што здарыліся з намі, — адказаў Санчо, — я хацеў-бы мець той розум і мужнасць, пра якія казала ваша міласць; але, клянуся вам сумленнем беднага чалавека, мне больш патрэбны прыпаркі, як гутаркі. Хто-б мог сказаць, што пасля страшэнных удараў мяча, якімі ваша міласць узнагародзіла таго няшчаснага вандроўнага рыцара, так шпарка і нечакана адбудзецца вялікі гураган удараў дубінкамі, якія палі на нашы плечы.

— Твае плечы, Санчо, — сказаў Дон-Кіхот, — напэўна яшчэ звыклыя да такога сорту гураганаў, але мае, з дзяцінства накрытыя тонкім галандскім палатном, як відаць, больш адчувальныя да жахаў гэтай катастрофы.

— Сен’ёр, калі такія няшчасці складаюць славу, заваёваную рыцарствам, скажыце мне, ваша міласць, ці часта яны здараюцца адно за адным, або ў якія-небудзь пэўныя тэрміны, бо, мне думаецца, пасля двух такіх боек мы будзем нягодныя для трэцяй…

— Ведай, сябра Санчо, — адказаў Дон-Кіхот, — што жыццё вандроўных рыцараў падупадае тысячы небяспек і няшчасцяў. Але таксама ў іх непасрэднай уладзе не больш не менш, як зрабіцца імператарамі і каралямі, як гэта сведчаць прыклады многіх і розных рыцараў, гісторыі якіх мне добра вядомы. Мне хацелася-б, каб ты, Санчо, ведаў, што раны, зробленыя прыладай, якая знаходзіцца ў руках, не лічацца ганебнымі. Напрыклад, калі шавец ударыць другога капылом, які трымае ў руках, то хаця гэты капыл такое-ж дрэва, як і палена, але ўсё-ж так нельга сказаць, што той, каго ўдарылі капылом, быў пабіты паленам. Кажу гэта, каб ты

не думаў, што мы — калі нас і пакамечылі ў гэтай бойцы — тым самым зганьбаваныя. Зброя, якою гэтыя людзі нас так неміласэрна пабілі, была не чым іншым, як коллем, і ні ў аднаго з іх не было ні шпагі, ні мяча, ні кінжала.

— Мяне зусім не непакоіць думка, ці лічацца абразай, ці не атрыманыя ўдары дубінай, а непакоіць боль ад гэтых удараў, якія застануцца таксама глыбока ў маёй памяці, як і на маіх плячах.

— Тым не менш я павінен табе сказаць, брат Панса, — адказаў Дон-Кіхот, — што няма ўспаміну, якога-б не знішчыў час, і няма гора, якога не вылечыла-б смерць.

— Але якое-ж можа быць горшае няшчасце, — засупярэчыў Панса, — як тое, калі даводзіцца чакаць, каб час яго знішчыў і смерць паклала яму канец. Калі-б няшчасце наша было з ліку тых, якія вылечваюцца двума-трыма пляйстрамі, справа была-б не такой яшчэ дрэннай. Але мне здзецца, што не хапіла-б пляйстраў цэлага шпіталя, каб даць ёй добры абарот.

— Пакінь гэта і збяры ўсе свае слабыя сілы, Санчо. Паглядзім, што з Расінантэ, бо, як мне здаецца, на бедака пала найбольшая доля нашай бяды.

— Здзіўляцца тут няма чаго, — адказаў Санчо, — ён-жа таксама вандроўны рыцар; здзіўляюся я толькі таму, што мой асёл застаўся цэлым і зусім не пацярпеў.

— Твой асёл можа замяніць мне цяпер Расінантэ і давезці мяне да якога-небудзь замка, дзе мне перавяжуць раны. Я зусім не лічу ганебным ехаць на асле, бо, помніцца, недзе чытаў, што добры стары Сілен — настаўнік вясёлага бога смеху — пры ўездзе ў стовратны горад вельмі добра сядзеў вярхом на сваім асле.

— Напэўна, ён сапраўды, як кажа ваша міласць, сядзеў вярхом, — сказаў Санчо, — але вялікая розніца, ці сядзець вярхом, ці ляжаць упоперак асла, як мех з гноем.

— Раны, атрымачыя ў бойцы, — адказаў Дон-Кіхот, — хутчэй прыносяць гонар, як пазбаўляюць яго. З гэтай прычыны, сябра Панса, не супярэч мне больш. Паспрабуй падняцца на ногі, пасадзі мяве на свайго асла і паедзем адсюль раней, як надыйдзе ноч.

— Але я чуў ад вашай міласці, — сказаў Санчо, — што вандроўным рыцарам больш да твара спаць ледзь не ўвесь год у лясах і ў пустынных мясцовасцях.

— Гэта здараецца, — адказаў Дон-Кіхот, — толькі тады, калі яны не могуць зрабіць інакш, або калі яны закаханыя.

Санчо, выпусціўшы з сябе трыццаць „ой“, шэсцьдзесят уздыхаў і паслаўшы сто дваццаць пракляццяў па адрасу таго, хто яго пацягнуў сюды, так-сяк падняўся, але, спыніўшыся на поўдарозе, стаяў згорблены, як турэцкі крывы лук, не маючы сілы канчаткова выпрастацца.

Нарэшце ён завуздаў і асядлаў асла, потым падняў Расінантэ, які, каб умеў гаварыць, напэўна не адстаў-бы Ў скаргах ад Санчо і ад свайго пана. У заключэнне Санчо пасадзіў Дон-Кіхота на асла, прывязаў ззаду яго Расінантэ і, узяўшы асла за аброць, павольна пацягнуўся ў тым напрамку, дзе павінна была ляжаць вялікая дарога. Толькі прайшоў ён кароткую мілю, як лёс вывеў яго на вялікую дарогу, і ён здалёк убачыў заезджы двор. Санчо настойваў на тым, што гэта — заезджы двор, Дон-Кіхот пераконваў, што — замак. Спрэчка іхняя была такой вялікай, што яны, не скончыўшы яе, паспелі даехаць да заезджага двара, куды Санчо і заехаў са ўсёй сваёй запражкай.

РАЗДЗЕЛ X
Пра тое, што здарылася з дасціпным ідальго на заезджым двары, які ён палічыў за замак

Гаспадар двара, убачыўшы Дон-Кіхота лежачым папярок сядла, запытаў Санчо, на што гэты чалавек хварэе. Санчо адказаў, што ён не хворы, а толькі зваліўся з кручы і крыху пакамечыў сабе рэбры. У гаспадара была жонка, непадобная на другіх жанчын сваёй прафесіі, бо яна ад прыроды была жаласнай і прымала да сэрца беды бліжняга. Яна адразу-ж прышла на дапамогу да Дон-Кіхота і загадала і

дачцы сваёй, маладзенькай і прыгожай дзяўчынцы, дапамагаць ёй даглядаць прыезджых. На тым-жа заезджым двары служыла таксама дзяўчына-астурыйка, з шырокім тварам, з плоскай патыліцай, з кароткім носам, на адно вока крывая. Гэтая мілавідная дзяўчына прышла на помач гаспадаравай дачцы, і яны ўдвух паслалі Дон-Кіхоту пасцель на гары, па яўных адзнаках служыўшай у былы час доўгія гады памяшканнем для хавання саломы.

Тут-жа начаваў і пагоншчык мулаў, пасцель якога знаходзілася не вельмі далёка ад пасцелі Дон-Кіхота. Хаця яна і была зроблена з сёдлаў і папон мулаў, але мела вялікія перавагі перад пасцеллю Дон-Кіхота, складзенай з чатырох жорсткіх дошчак, ляжаўшых на двух не вельмі роўных калодах, з сенніка, такога тонкага, што ён меў выгляд коўдры, напоўненай камякамі, якія па цвёрдасці можна было навобмацак палічыць за каменні, з двух скураных пасцілак і з ваўнянай коўдры, у якой, калі-б захацець, можна было-б палічыць усе ніткі да адной. Вось у гэтую праклятую пасцель і лёг Дон-Кіхот, і адразу-ж гаспадыня з дачкой абклалі яго пляйстрамі з галавы да ног. Ім свяціла Марыторнес, — так звалі служанку-астурыйку. А калі гаспадыня, абкладваючы рыцара пляйстрамі, убачыла на целе ў яго ва многіх мясцах сінякі, яна сказала, што гэта хутчэй падобна на сляды ад удараў, як на сляды ад падання.

— Не, гэта не ўдары, — сказаў Санчо, — гэта круча мела многа выступаў, і кожны з іх пакінуў свой сіняк. — Потым ён дадаў: — Прашу вас, міласць ваша сен’ёра, пакінуць троху гэтай паклі, бо знойдзецца яшчэ нехта, каму яна спатрэбіцца, бо і ў мяне баліць крыху паясніца.

— Значыць і вы зваліліся з кручы? — запыталася гаспадыня.

— Я не зваліўся, — адказаў Санчо Панса, — а ад раптоўнага спалоху, калі я ўбачыў, што мой пан падае, у мяне так забалела цела, што мне здаецца, быццам мне надавалі тысячы палачных удараў.

— Гэта бывае, — сказала гаспадарава дачка. — Мне не раз здаралася бачыць у сне, што я падаю з высокай вежы і ніяк не магу дасягнуць зямлі. А калі потым я прачыналася, дык адчувала сябе такой пакамечанай і разбітай, усё-адно як на самай справе звалілася.

— Як завуць гэтага кабальеро? — запыталася астурыйка Марыторнес.

— Дон-Кіхотам Ламанчскім, — адказаў Санчо Панса. — Ён вандроўны рыцар і адзін з самых лепшых і самых харобрых, калі-небудзь быўшых на свеце.

— Што такое вандроўны рыцар? — запыталася служанка.

— Вы яшчэ так мала пражылі на свеце, што гэтага не ведаеце, — сказаў Санчо Панса. — Дык слухайце-ж, сястра мая, вандроўны рыцар — гэта той, хто ў адно імгненне бачыць сябе і пабітым і імператарам. Сёння ён самае няшчаснае стварэнне на свеце, а заўтра ў яго дзве або тры каралеўскія кароны для падарунку свайму зброеносцу.

— Як-жа гэта вы, — запыталася гаспадыня, — будучы на службе ў такога добрага сен’ёра, як відаць, не валодаеце нават і графствам?

— Не час яшчэ, — адказаў Санчо. — Усяго толькі месяц, як мы паехалі ў пошукі за прыгодамі.

Дон-Кіхот вельмі ўважліва прыслухоўваўся да ўсёй гэтай гутаркі і, падняўшыся на пасцелі колькі мог, узяў гаспадыню за руку і сказаў:

— Паверце мне, добрая сен’ёра, вы можаце лічыць сябе шчаслівай, што прынялі ў гэтым вашым замку такую асобу, як я. Я захаваю назаўсёды ў памяці зробленую мне вамі паслугу і астануся вам за яе ўдзячны ўсё сваё жыццё.

Гаспадыня, дачка яе і добрая Марыторнес былі ў замяшанні, хоць столькі-ж зразумелі, як калі-б з імі гутарылі па-грэцку. Падзякаваўшы яго на звычайнай карчэмнай мове за яго ветлівасць, гаспадыня з дачкою пайшлі; астурыйка-ж Марыторнес узялася лячыць Санчо.

Досвітам, прачнуўшыся, наш харобры рыцар разбудзіў свайго слугу.

— Санчо Панса, пакліч начальніка гэтай крэпасці і папрасі яго даць табе крыху масла, віна, солі і размарына, каб я мог прыгатаваць цалебны бальзам.

Санчо падняўся, адчуваючы страшэнны боль у касцях, і ўпоцемках пайшоў шукаць пакой гаспадара.

— Сен’ёр, зрабіце такую ласку і загадайце даць трохі размарына, масла, солі і віна. Усё гэта неабходна для лячэння аднаго з лепшых вандроўных рыцараў на свеце.

Гаспадар даў яму ўсяго, чаго ён прасіў, і Санчо панёс гэта Дон-Кіхоту, які ляжаў, трымаючыся рукамі за галаву. Ён узяў у Санчо лекавыя рэчы, зрабіў з іх мешаніну і варыў гэта досыць доўга, пакуль яму не здалося, што ўсё гатова. Тады ён папрасіў шклянку, каб выліць туды бальзам; але на заезджым двары не знайшлося шклянкі, і ён парашыў замяніць яе бляшанкай з-пад масла, якую гаспадар велікадушна падараваў яму. Не трацячы часу, Дон-Кіхот, бесперапынна хрэсцячыся, прачытаў над гэтай бляшанкай больш васьмідзесяці малітваў і заклінанняў. Пры ўсёй гэтай цэрамоніі прысутнічалі Санчо і гаспадар двара.

Калі Дон-Кіхот усё скончыў, ён захацеў адразу-ж на сабе паспрабаваць дзейнічанне такога каштоўнага, па яго думцы, бальзама. Ён выпіў каля поўкварты зелля, якое не змясцілася ў бляшанцы і асталося ў кацялку. Але толькі праглынуў ён гэтую порцыю бальзама, як яго пачало так моцна тузаць, што яму ачысціла ўвесь страўнік, а тамленне і пакуты рвоты выклікалі ў яго вялікі пот. Тады ён папрасіў, каб яго цяплей накрылі і пакінулі аднаго. Яны так і зрабілі, і наш рыцар праспаў больш трох гадзін. Потым, прачнуўшыся, адчуў, што сілы яго ўмацаваліся і боль сціх; ён палічыў сябе здаровым і быў глыбока пераконаны, што сапраўды прыгатаваў сапраўдны бальзам і што, маючы гэты сродак, ён можа цяпер харобра ісці ва ўсялякую бойку.

Санчо Панса, якому выгаенне яго гаспадара таксама здалося сапраўдным цудам, папрасіў Дон-Кіхота, каб той дазволіў і яму выпіць усю рэшту, якая асталася ў кацялку, — а там яе было нямала. Дон-Кіхот згадзіўся, і Санчо абодвума рукамі схапіў кацялок і з вялікай верай і з яшчэ большай стараннасцю выпіў зелле. Але, як відаць, страўнік беднага Санчо не быў такім далікатным, як страўнік Дон-Кіхота, і таму, раней як яго сарвала, ён адчуў такое смяротнае тамленне і такую страшэнную нудоту, што з яго ліў халодны пот і яму рабілася млосна; ён шчыра быў упэўнены, што надышла яго апошняя гадзіна. Сярод болю і пакут сваіх ён праклінаў бальзам і разбойніка, пачаставаўшага яго ім. Убачыўшы яго ў такім становішчы, Дон-Кіхот сказаў:

— Я думаю, Санчо, што ўсе твае пакуты адбываюцца з той прычыны, што ты не пасвечаны ў рыцары.

— Калі вы, міласць ваша, гэта ведалі, — адказаў Санчо, — няхай буду пракляты я і ўся мая радня — як маглі вы дапусціць, каб я паспрабаваў яго.

У гэтую хвіліну бальзам якраз даў пра сябе ведаць, і бедны зброеносец пачаў так бурна разгружацца, што чаротавая цыноўка, на якую ён зноў кінуўся, і палатняная коўдра, якою ён накрыўся, былі ўжо нягоднымі да карыстання. Разам з тым у яго выступіў пот і ліў з яго ручаем, разам з гэтым, былі такія сударгі і прыпадкі, што не толькі ён сам, але і ўсе акружаўшыя яго думалі, што надыходзіць яго канчына. Гэтыя прыпадкі працягваліся ў яго каля двух гадзін, а калі яны прайшлі, ён не толькі не адчуў палёгкі як яго пан, але да таго аслабеў і быў так разбіты, што не мог трымацца на нагах.

А Дон-Кіхот, адчуўшы сябе, як ужо было сказана, здаровым і бадзёрым, захацеў безадакладна пайсці шукаць прыгод. Яму здавалася, што кожную хвіліну, якую ён тут прабудзе, ён адбірае ад усяго свету і ад тых, каму патрэбна яго абарона і дапамога… Ён сам асядлаў Расінантэ і асла, дапамог свайму зброеносцу апрануцца і ўзлезці на сядло, а потым і сам сеў вярхом. Пад’ехаўшы да кута двара, ён узяў там завостраны шост, мяркуючы выкарыстаць яго як кап’ё. Усе быўшыя на заезджым двары, — было-ж іх больш дваццаці чалавек, — глядзелі на яго са здзіўленнем. Глядзела на яго і гаспадарава дачка, а ён не адрываў ад яе вачэй і час ад часу ўздыхаў. Усе думалі, што ён, напэўна, уздыхае з прычыны моцнага болю ў баках. Прынамсі так думалі ўсе, якія ўчора ўвечары бачылі, як яго абляплялі пляйстарамі.

Даехаўшы да варот, Дон-Кіхот паклікаў гаспадара двара і спакойным сур’ёзным тонам сказаў яму:

— Шматлікае і вялікае добрадзейства, сен’ёр кастэлян, зроблена мне ў гэтым вашым замку. Калі я магу адплаціць вам, адпомсціўшы якому-небудзь гордаму зладзею за зробленыя вам абразы, скажыце мне, і я абяцаю вам рыцарскім сваім гонарам, што вы атрымаеце поўнае задавальненне.

Гаспадар двара адказаў яму таксама спакойна:

— Сен’ёр рыцар, я хацеў-бы толькі аднаго: каб міласць ваша заплаціла мне па рахунку за сваё знаходжанне на заезджым двары — як за салому і ячмень для вашых двух жывёл, так і за вашу вячэру і начлег.

— Значыць, гэта заезджы двор? — запытаўся Дон-Кіхот.

— І адзін з лепшых, — адказаў гаспадар.

— Я памыляўся да гэтага часу, — абвясціў Дон-Кіхот, — бо, кажучы па праўдзе, думаў, што гэта замак і не з дрэнных. Калі-ж гэта не замак, а заезджы двор, вам давядзецца добраахвотна адмовіцца ад патрабавання платы, бо я не магу парушаць статут ордэна вандроўных рыцараў, па якому рыцары ніколі нідзе не плацілі ні за свой начлег, ні за што-небудзь другое на тых заезджых дварах, дзе яны спыняліся.

— Гэта мяне не тычыцца, — адказаў гаспадар двара, — заплаціце свой доўг і пакіньце мяне ў спакоі з вашымі гутаркамі і рыцарствам: у мяне толькі адны клопаты — атрымаць сваё.

— Вы дурны шынкар, — адказаў Дон-Кіхот і, прышпорыўшы Расінантэ, махаючы кап’ём, ад’ехаў на досыць далёкую адлегласць.

Убачыўшы, што Дон-Кіхот паехаў, нічога не заплаціўшы, гаспадар двара падбег да Санчо, каб атрымаць ад яго па рахунку. Але той адказаў, што раз яго пан не хоча плаціць, дык і ён, слуга, таксама не заплоціць, бо, будучы зброеносцам у вандроўнага рыцара, ён абавязаны прытрымлівацца той-жа пастановы і правіла, як і яго пан.

Пачуўшы гэты адказ, гаспадар страшэнна раззлаваўся і пачаў пагражаць яму, што калі ён не заплоціць, ён возьме з яго доўг такім спосабам, які не вельмі яго ўзрадуе.

Сярод асоб, быўшых на заезджым двары, было некалькі хлопцаў — усе вясёлыя мальцы, распушчаныя, схільныя да жартаў і штукарства. Яны падышлі да Санчо, сцягнулі яго з асла, а адзін з іх пабег за коўдрай у пакой гаспадара. Кінуўшы Санчо на коўдру, яны, глянуўшы ўгару, заўважылі, што павець на пярэднім двары нізкаватая для той мэты, якую яны мелі на ўвазе. З гэтай прычыны яны парашылі прайсці на задні двор, над якім падымалася толькі адно неба. Тут, палажыўшы Санчо на сярэдзіну коўдры, яны пачалі падкідваць яго ўгару і забаўляцца з ім, як з сабакам у час карнавалу^[15].

Крык падкідваемага ўгару бедака быў такім прарэзлівым, што дасягнуў да вуха яго пана. Ён спыніўся, уважліва прыслухаўся і ўжо думаў, ці не прадстаўляецца яму новая прыгода, як нарэшце апазнаў голас свайго зброеносца. Тады Дон-Кіхот павярнуў каня і ўскочку даехаў да заезджага двара. Убачыўшы, што вароты зачынены, ён аб’ехаў вакол увесь двор, шукаючы, ці не знойдзецца дзе ўваход. Але, не даязджаючы яшчэ да агарожы задняга двара, якая была не вельмі высокай, ён убачыў злую забаву з яго зброеносцам. Ён убачыў, з якой грацыяй і шпаркасцю Санчо падымаецца і апускаецца ў паветры, і, калі-б не гнеў яго, я ўпэўнены, што рыцар засмяяўся-б. Паспрабаваў ён узлезці з каня на агарожу, але да таго быў разбітым і слабым, што не мог нават злезці з каня і з гэтай прычыны, седзячы на ім, пачаў кідаць на тых, якія падкідвалі Санчо, столькі дакораў і лаянкі, што няма магчымасці іх запісаць.

Аднак Санчо не спыняў свайго крыку. Нарэшце, пераможаныя стомай жартаўнікі кінулі яго. Потым яны прывялі Санчо да асла і пасадзілі бедака на яго, завярнуўшы ў плашч. Жаласная Марыторнес, убачыўшы яго такім змораным, палічыла патрэбным прысці да яго на дапамогу з гладышом вады. Санчо ўзяў гладыш і паднёс яго да губ, але спыніўся, пачуўшы, што пан яго гучна крыкнуў яму:

— Сын мой, Санчо, не пі вады… Не пі яе, сын мой, бо яна заб’е цябе. Глядзі, у мяне тут свяшчэнны бальзам…

У адказ на гэтыя словы Санчо глянуў на Дон-Кіхота скасавурана і крыкнуў яшчэ гучней, як пан:

— Мажліва, вы, ваша міласць, запамятавалі, што я не вандроўны рыцар. Захавайце сваё піццё для сябе і для ўсіх чарцей, а мяне пакіньце ў спакоі…

РАЗДЗЕЛ XI,
у якім перадаецца гутарка Санчо Панса з яго панам Дон-Кіхотам і апавядаецца пра другія прыгоды, заслугоўваючыя быць расказанымі

Санчо пад’ехаў да свайго пана такім змораным і разбітым, што ледзь мог паганяць свайго асла. Калі Дон-Кіхот убачыў яго ў такім становішчы, ён сказаў:

— Цяпер я канчаткова пераканаўся, добры мой Санчо, што гэты замак або заезджы двор, безумоўна, зачараваны, бо тыя, хто так жорстка цешыліся з цябе, не могуць быць нічым іншым, як толькі зданямі і стварэннямі з таго свету. Інакш, клянуся табе тым, што я ёсць, калі-б я толькі мог падняцца на агарожу або злезці з каня, а адпомсціў-бы за цябе так, што тыя нягоднікі і жулікі вечна помнілі-б сваю забаву…

— І я таксама адпомсціў-бы за сябе калі-б мог, — сказаў, Санчо, — хоць я ведаю толькі, што з таго часу, як мы з вамі зрабіліся вандроўнымі рыцарамі, мы ніколі яшчэ не выйгралі ніводнай бойкі — хіба толькі бойку з біскайцам, і нават з яе ваша міласць вышла, страціўшы палову вуха і палову шлёма. А пасля таго на нас сыпаліся адны толькі пабоі кіем ды кіем, удары кулакамі ды кулакамі. А я звыш таго выцерпеў яшчэ падкідванне на коўдры.

— Цяпер пасарабую знайсці табе меч, — адказаў Дон-Кіхот, — але настолькі добра выкаваны, што супроць таго, хто яго носіць, не будуць мець моцы ніякія чары.

— Такое маё шчасце, — сказаў Санчо, — што калі-б гэта і здарылася, і вашай міласці давялося-б знайсці падобны меч, ён пайшоў-бы на карысць, як і бальзам, адным толькі рыцарам, а зброеносцы няхай сабе сёрбаюць гора.

— Не бойся гэтага, Санчо, — сказаў Дон-Кіхот, — неба пашле табе нешта лепшае.

Гутарачы такім чынам, Дон-Кіхот і яго зброеносец працягвалі сваё вандраванне. Раптам першы з іх убачыў, што па дарозе, па якой яны ехалі, ім насустрач паднялася вялікая густая хмара пылу. Дон-Кіхот абярнуўся да Санчо.

— Прышоў дзень, о, Санчо, калі я пакажу магутнасць сваёй рукі і зраблю ўчынкі, маючыя быць упісанымі ў кнігу славы ў навучанне будучым вякам. Ці бачыш ты, Санчо, хмару пылу, якая вунь там падымаецца? Ведай-жа, што ўсю гэтую хмару падымае велізарнае войска, сабранае з розных і бязлікіх народаў, якое ідзе сюды.

— Але ў такім выпадку іх павінна быць цэлых два, — сказаў Санчо, — бо і з супроцьлеглага боку падымаецца таксама такая-ж хмара пылу.

Дон-Кіхот павярнуўся і ўбачыў, што, сапраўды, так і было. Надзвычайна ўзрадаваўшыся, ён уявіў, што напэўна два войскі ідуць адно на другое, гатовыя сустрэцца і пачаць бойку тут, сярод гэтай шырокай роўнядзі. Хмара пылу, якую ён убачыў, была паднята двума вялікімі статкамі авечак і бараноў, ішоўшых па той-жа дарозе з двух супроцьлеглых бакоў. У выніку густога пылу іх нельга было разглядзець, покуль яны не наблізіліся.

— Сен’ёр, што-ж нам рабіць цяпер?

— Што рабіць? — сказаў Дон-Кіхот. — Памагаць слабым і тым, хто мае патрэбу ў помачы. Ты павінен ведаць, Санчо, што на чале арміі, што ідзе нам насустрач, стаіць і ёю камандуе вялікі імператар Аліфанфарон, уладар вялікага вострава Трапабан^[16]; другім-жа войскам, што за намі, камандуе яго вораг — кароль гарамантаў^[17] Пентапалін „з закасаным рукавом“, якому далі такое прозвішча таму, што ў бойках ён заўсёды закасвае правы рукаў.

— Чаму-ж гэтыя два сен’ёры маюць між сабой варожасць? — запытаў Санчо.

— Таму, — адказаў Дон-Кіхот, — што Аліфанфарон — заўзяты язычнік і закаханы ў дачку Пентапаліна, незвычайную красуню і вельмі мілую дзяўчыну. Яна хрысціянка, і бацька яе не хоча выдаваць замуж за караля-язычніка.

— Клянуся маёй барадой, — усклікнуў Санчо, — праўда за Пентапалінам, і я гатоў дапамагаць яму з усёй маёй сілы.

— Робячы гэта, ты выканаеш свой абавязак, Санчо, — сказаў Дон-Кіхот, — бо для ўдзелу ў такіх бойках непатрэбна быць пасвечаным у рыцары.

— Але куды-ж нам схаваць асла, каб знайсці яго, калі скончыцца бойка? Таму што, я думаю, да гэтага часу яшчэ не ўвайшло ў звычай ісці ў бойку вярхом на такой жывёле.

— Зусім правільна, — сказаў Дон-Кіхот. — Адзінае, што ты можаш зрабіць, гэта пакінуць яго на ўласную волю. Загіне ён ці не, усё аднолькава. Пасля перамогі ў нас будзе столькі коней, што нават і Расінантэ пагражае небяспека быць абменяным на другога каня. Але цяпер слухай мяне ўважліва і глядзі сюды: я хачу апісаць табе самых выдатных рыцараў у абодвух войсках. Каб ты іх лепш убачыў, падыміся на гэты ўзгорак, адкуль можна ўбачыць абодва войскі.

Яны ўзлезлі на ўзгорак, з якога можна было-б добра бачыць абодва статкі (ператвораныя Дон-Кіхотам у войскі), калі-б не хмара пылу, паднятая імі. Дон-Кіхот загаварыў, узвысіўшы голас:

— Гэты рыцар, якога ты там бачыш, у жоўтым узбраенні — харобры Лаўралко; той вось, другі, ва ўзбраенні з залатымі кветкамі, гэта — грозны Мікакалембо, вялікі герцаг Кіросія, а той, што стаіць направа ад яго, фігураю волат, адважны Брандабарбаран дэ-Болічэ, уладар трох Аравій.

Такім чынам Дон-Кіхот называў яшчэ многіх рыцараў таго і другога войска, як ён уяўляў іх, і ўсіх іх надзяліў зброяй, фарбамі, эмблемамі і дэвізамі, захоплены натхненнем такога нечуванага свайго вар’яцтва.

Санчо Панса моўчкі прыслухоўваўся да слоў Дон-Кіхота і час ад часу паварочваў галаву, — ці не ўбачыць ён тых рыцараў або волатаў, якіх яго пан называў. З той прычыны, што ён нікога не ўбачыў, ён сказаў:

— Сен’ёр, чорт іх бяры, але з усіх, колькі ні пералічала іх ваша міласць, ніводзін чалавек, ні волат, ні рыцар не паказваюцца. Можа ўсё гэта чараўніцтва?

— Як можаш ты гэта гаварыць! — адказаў Дон-Кіхот. — Хіба ты не чуеш іржання коней, бою бубнаў і гукаў труб?

— Не чую нічога, — адказаў Санчо, — апрача моцнага бляяння бараноў і авечак.

Так яно і было на самай справе, бо абодва статкі падышлі да іх даволі блізка.

— Спалох, які ты адчуваеш, — сказаў Дон-Кіхот, — перашкаджае табе, Санчо, правільна бачыць і чуць. Калі ты так моцна баішся, адыйдзі далей і пакінь мяне аднаго, бо і адзін я змагу схіліць перамогу на той бок, да якога я далучуся.

Потым Дон-Кіхот прышпорыў Расінантэ і, трымаючы кап’ё ў руках, з шпаркасцю маланкі з’ехаў з узгорка. Санчо крыкнуў яму ўслед:

— Ваша міласць Дон-Кіхот, вярніцеся, клянуся вам богам, гэта бараны і авечкі, на якіх вы хочаце напасці… Вярніцеся!.. Паглядзіце, тут няма ні волатаў, ні рыцараў, няма ні ўзбраення, ні шчытаў. Што гэта ён робіць. Божа, ратуй мяне грэшнага…

Але крык Санчо не прымусіў Дон-Кіхота вярнуцца: наадварот, ён імчаўся наперад.

— Эй, вы, рыцары, якія служыце і змагаецеся пад сцягам харобрага імператара Пентапаліна „з закасаным рукавом“, ідзіце за мной, і вы ўбачыце, як лёгка я здабуду яму помсту над ворагам яго Аліфанфаронам дэ-ла-Трапабана.

З гэтымі словамі ён уехаў у самую сярэдзіну статка авечак і з такой мужнасцю і адвагай пачаў калоць іх кап’ём, быццам ён на самай справе змагаўся са смяротным сваім ворагам. Пастухі і падпаскі, быўшыя са статкамі, спрабавалі спыніць яго гучнымі выкрыкамі. Убачыўшы, што нічога не дапамагае, яны адвязалі ад пояса свае прашчы і пачалі прывітаць яго вушы каменнямі памерам з кулак. Дон-Кіхот, не звяртаючы ўвагі на каменні, скакаў то туды, то сюды і крычаў:

— Дзе ты, дзе ты, горды Аліфанфарон? Выходзь на бойку, бо супроць цябе выступае толькі адзін рыцар, які хоча папрабаваць з табой сілу!

У гэтую хвіліну вялікі камень, ударыўшыся ў бок Дон-Кіхоту, уціснуў яму ў сярэдзіну два рэбры. Убачыўшы сябе ў такім дрэнным становішчы, ён, напэўна, падумаў, што забіты або небяспечна паранены. Успомніўшы пра свой бальзам, ён выняў бутэльку і паднёс яе да губ. Але, раней як ён паспеў выпіць столькі, колькі яму здавалася патрэбным, свіснула другая кэменная міндаліна і так моцна ўдарыла яго па руцэ і па бутэльцы, што тая разбілася; па дарозе яна выхапіла ў яго з рота тры або чатыры зубы і моцна ўдарыла па двух пальцах на руцэ. Бедны рыцар страціў роўнавагу і зваліўся з каня.

Пастухі падбеглі да яго і, падумаўшы, што яны яго забілі, з вялікай паспешнасцю сабралі свае статкі, ускінулі на плечы мёртвых авечак, яхіх было больш сямі, і ўцяклі.

Увесь гэты час Санчо стаяў на ўзгорку, глядзеў на шалёныя выбрыкі свайго пана і рваў сабе бараду, праклінаючы дзень і гадзіну, калі варожы лёс спалучыў яго з Дон-Кіхотам. Калі-ж ён убачыў, што рыцар ляжыць на зямлі, а пастухі ўцяклі, Санчо спусціўся з узгорка і наблізіўся да Дон-Кіхота.

— Ці не казаў я вам, сен’ёр Дон-Кіхот, каб вы вярнуліся, бо тыя, на якіх вы збіраліся напасці, не войска, а статкі бараноў…

— Вось як хітрун-чараўнік, вораг мой, умее змяняць і ператвараць рэчы! — сказаў Дон-Кіхот. — Ведай, Санчо, што такому, як ён, лёгка прымусіць нас бачыць усё, што ён захоча. Злосны чараўнік ператварыў палкі ворагаў у статкі бараноў… Падыйдзі бліжэй да мяне і паглядзі, колькі нехапае ў мяне пярэдніх і карэнных зубоў: мне здаецца, што ў роце ў мяне не асталося ніводнага зуба. Ведай, Санчо, усе гэтыя завірухі, прагрымеўшыя над намі, прарочаць, што надвор’е хутка зробіцца ясным, справы нашы пойдуць добра. Калі зло працягвалася доўга, дабро ўжо блізка; з гэтай прычыны ты не павінен сумаваць пра няшчасці, якія здарыліся са мной. Яны-ж не зачапілі цябе?!

— Як не зачапілі мяне? — адказаў Санчо. — Можа той, якога ўчора кідалі ўгару на коўдры, быў хто-небудзь другі, а не сын майго бацькі? І торбы, згубленыя сёння, з усім маім дабром належалі, мажліва, каму-небудзь другому, а не мне?!

— Як, Санчо, ты згубіў торбы? — запытаўся Дон-Кіхот.

— Так, згубіў, — адказаў Санчо.

— Значыць, сёння нам не будзе чаго есці? — сказаў Дон-Кіхот.

— Не было-б чаго, — адказаў Санчо, — калі-б на гэтых лугах не раслі травы, якія вам, як вы казалі, добра вядомыя і якімі няшчасныя вандроўныя рыцары, падобныя вашай міласці, маюць звычай замяняць недахоп харчу.

— Тым не менш, — сказаў Дон-Кіхот, — я з большай ахвотай аддаў-бы перавагу цяпер кавалку белага або простага вясковага хлеба і пары галоў капчоных селядцоў перад усімі травамі. Сын мой, вязі мяне, куды хочаш, бо на гэты раз я перадаю выбар начлега табе. Але дай ты сюды руку і памацай пальцамі, колькі ў мяне нехапае зубоў ў правай верхняй сківіцы.

Санчо ўсунуў яму ў рот пальцы, і, памацаўшы дзясны, сказаў:

— Колькі карэнных зубоў было раней вось з гэтага боку ў вашай міласці?

— Чатыры, — адказаў Дон-Кіхот, — не лічачы зуба мудрасці.

— Ну, на гэтым баку ўнізе, — сказаў Санчо, — у вашай міласці ўсяго толькі два з паловай карэнных зуба, а там, угары, няма ні поўзуба; усё гладка, як далонь рукі.

— Няшчасны я! — усклікнуў Дон-Кіхот. — Я хутчэй хацеў-бы, каб у мяне адсеклі руку, але толькі не тую, якой трымаюць меч. Рот без карэнных зубоў усё-адно, што млын без жорнаў, і трэба ацэньваць зуб куды вышэй, як алмаз. Сядай на свайго асла, сябра, і едзь наперад, а я буду ехаць за табой, якую-б дарогу ні абраў ты.

Санчо так і зрабіў і накіраваўся туды, дзе ён спадзяваўся знайсці начлег, не пакідаючы аднак вялікай дарогі. Яны павольна ехалі наперад, бо боль у сківіцах не даваў Дон- Кіхоту спакою і не дазваляў шпарка ехаць.

РАЗДЗЕЛ XII
Аб прыгодах з мёртвым целам і аб другіх дзівосных падзеях

Ноч захапіла іх сярод дарогі раней, як яны даехалі да месца, дзе ім можна было-б пераначаваць. Горш за ўсё было тое, што яны паміралі з голаду, бо разам з торбамі знікла і іхняя кладовая з усімі прадуктамі.

Ноч была досыць цёмнай, але, не гледзячы на гэта, яны працягвалі сваё вандраванне, бо Санчо меркаваў, што раз яны знаходзяцца на вялікай дарозе, то, праехаўшы адну або дзве мілі, яны абавязкова павінны трапіць на які-небудзь заезджы двор.

Але вось зброеносец і пан яго ўбачылі, што насустрач ім па той-жа дарозе рухаецца вялікае мноства агнёў, якія здаліся нечым накшалт зорак у руху. Убачыўшы гэтыя агні, Санчо ледзь не памёр ад спалоху, ды і Дон-Кіхоту зрабілася ніякавата. Адзін таргануў асла за наморднік, другі затрымаў каня за аброць. Абодва яны спыніліся і пачалі ўважліва ўглядацца. Што-б гэта магло быць? Чым больш набліжаліся агні, тым больш яны павялічваліся. Санчо задрыжаў, а ў Дон-Кіхота валасы падняліся дыбам, але ён адразу, некалькі падбадзёрыўшыся, сказаў:

— Няма сумнення, Санчо, што гэта адна з вялікіх і самых небяспечных прыгод, у якой мне патрэбна будзе выказаць усю маю харобрасць і мужнасць.

— Няшчасны я! — усклікнуў Санчо. — Калі і гэтая прыгода будзе зноў са зданямі, як мне здаецца, дзе-ж нам набрацца рэбраў, каб вытрымаць яе?

— Няхай будзе няма ведама колькі зданяў, — сказаў Дон-Кіхот, — але я не дапушчу, каб яны дакрануліся хоць-бы да ніткі тваёй вопраткі, Прашу цябе, Санчо, узброіцца мужнасцю, а колькі яе ў мяне, ты ўбачыш на справе.

— Так, я ўзброюся мужнасцю, — сказаў Санчо.

Ад’ехаўшы крыху ў бок, абодва пачалі зноў уважліва ўглядацца і хутка ўбачылі вялікую колькасць людзей, апранутых у белыя балахоны. Гэтае страшэннае відовішча канчаткова пагасіла мужнасць у душы Санчо Панса, і ён заляскатаў зубамі, як у прыпадку чатырохдзённай трасухі. Каля дваццаці чалавек у даўгіх белых балахонах вярхом павольна рухаліся з запаленымі факеламі ў руках, а за імі неслі насілкі, пакрытыя траурам, за якімі ехала яшчэ шэсць коннікаў, апранутых у траур. Ехалі белыя здані і нешта мармыталі сабе пад нос ціхім і жаласным голасам. Санчо канчаткова запамятаў свой намер узброіцца мужнасцю. З панам-жа яго адбылося супроцьлеглае, бо яго фантазія адразу-ж яскрава намалявала яму, што гэта адна з прыгод, апісаных у яго кнігах…

Ён уявіў сабе, што насілкі — хаўтурныя калёсы, а на іх вязуць якога-небудзь цяжка параненага або мёртвага рыцара, адпомсціць за якога прызначана менавіта яму. Без далейшых разваг ён, сцяўшы кап’ё, сеў мацней у сядле і з прыстойным і мужным выглядам стаў сярод дарогі. Убачыўшы іх каля сябе, ён гучным голасам усклікнуў:

— Спыніцеся, рыцары, хто-б вы ні былі, і дайце мне адказ: адкуль і куды вы едзеце, хто вы такія і што ў вас там, на гэтых насілках? Па ўсіх адзнаках вы або самі зрабілі, або над вамі было зроблена злачынства. Мне неабходна гэта ведаць для таго, каб пакараць вас за зробленае вамі злачынства або адпомсціць за зробленую вам крыўду.

— Мы спяшаемся, — адказала адна з белых зданяў. — Да заезжджага двара яшчэ далёка і мы не можам спыняцца, каб даць вам падрабязны адказ, якога вы патрабуеце.

І, прышпорыўшы мула, здань накіравалася наперад. Моцна раззлаваны такім адказам, Дон Кіхот схапіў мула за аброць і сказаў:

— Спыніцеся і будзьце ветлівым. Дайце адказ, якога я патрабую. Калі не — выклікаю ўсіх вас на бойку са мной!

Мул быў пудлівы і, калі адчуў, што яго схапілі за аброць, ён падняўся на дыбкі і скінуў свайго седака на зямлю. Слуга, ішоўшы пехатою, убачыў, што яго пан у белай вопратцы зваліўся з мула, і пачаў лаяць Дон-Кіхота. Разгневаны, не раздумваючы ні хвіліны, нахіліўшы кап’ё, рыцар кінуўся на аднаго з коннікаў, апранутых у траур, і, цяжка параніўшы яго, скінуў на зямлю. Потым ён звярнуўся да астатніх.

Здавалася, што ў тую хвіліну ў Расінантэ выраслі крыллі — так лёгка і горда выступаў ён. Коннікі, апранутыя ў белае, былі людзі баязлівыя і бяззбройныя; яны кінуліся наўцёкі па полю з запаленымі факеламі, але апранутыя ў траур, захутаныя ў свае шлейфы і даўгую вопратку, яны не маглі крануцца з месца. Дон-Кіхот без ніякай перашкоды ўсіх іх пабіў і прымусіў уцякаць. Яны думалі, што на іх напаў не чалавек, а сам д’ябал, прышоўшы з пекла, каб адабраць у іх труп, які яны неслі на насілках.

На зямлі, каля першага конніка, скінутага мулам, ляжаў палаючы факел, пры святле якога Дон-Кіхот убачыў паўшага. Ён падышоў да яго, прыставіў да твара кап’ё і пачаў патрабаваць, каб ён здаўся.

— Здаецца я зусім здаўся, бо не магу крануцца з месца: у мяне нага зломлена. Упрашаю вашу міласць: не забівайце мяне, інакш вы зробіце вялікае багахульства, бо я пасвечаны ў духоўны сан.

— Яшчэ больш няшчасны лёс чакае вас, — абвясціў Дон-Кіхот, — калі-ж вы адразу не задаволіце мяне, адказаўшы на запытанне, у пачатку прапанаванае мною вам.

— Задаволю вашу міласць безадкладна. Разам з другімі адзінаццаццю свяшчэннаслужыцелямі, тымі самымі, якія ўцяклі з факеламі, едзем мы ў горад Сеговію, праводзячы мёртвае цела, што ляжыць на гэтых насілках — труп двараніна, памёршага ў Баэсе. Мы вязём яго цела ў фамільны склеп у Сеговію, адкуль ён родам.

— А хто яго забіў? — запытаўся Дон-Кіхот.

— Бог, пры дапамозе гнілой гарачкі, якая і паслала яго на той свет, — адказаў бакалаўр.

— Такім чынам, — сказаў Дон-Кіхот, — бог вызваліў мяне ад неабходнасці адпомсціць за смерць чалавека. Але я хацеў-бы, каб вы, ваша свяшчэнства, ведалі, што я рыцар, родам з Ламанча, па імені Дон-Кіхот, і што мой лёс — валацужыць па ўсім свеце, выпраўляючы зло і знішчаючы несправядлівасці і крыўды.

— Не ведаю, як вы там выпраўляеце зло, — сказаў бакалаўр, але, што тычыцца мяне, вы не выправілі, а зрабілі мне зло, зламаўшы мне нагу. Самае вялікае няшчасце, паўшае на мяне, была сустрэча з вамі ў вашых пошуках прыгод. Прашу, ваша міласць, памажыце мне вылезці з-пад мула, бо ў мяне нага зашчэмлена між стрэмем і сядлом.

Дон-Кіхот зараз-жа паклікаў Санчо, але той не вельмі спяшаўся, бо быў заняты разгрузкаю ўючнага мула, якога добрыя сен’ёры вялі за сабой, добра нагружанага прадуктамі. Санчо зрабіў мяшок з свайго плашча і, наклаўшы туды ўсяго, што ўлезла, ускінуў мяшок на свайго асла і потым пабег на кліч Дон-Кіхота, якому памог выцягнуць сен’ёра бакалаўра з-пад яго мула. Пасадзіўшы яго на сядло, ён падаў яму факел, а Дон-Кіхот сказаў бакалаўру, каб ён ехаў услед за ўцёкшымі сваімі таварышамі свяшчэннаслужыцелямі і

папрасіў у іх ад яго імя прабачэння за абразу, якую ён ім зрабіў. А Санчо яшчэ дадаў:

— Калі-б гэтыя сен’ёры захацелі даведацца, хто той харобры чалавек, які так адлупцаваў іх, скажыце ім, ваша міласць, што гэта быў славуты Дон-Кіхот Ламанчскі, называемы таксама другім іменем: рыцар Сумнага Вобразу.

Тады бакалаўр сказаў, ад’язджаючы:

— Я запамятаў папярэдзіць вашу міласць, што вы адлучаны ад царквы за тое, што прымусова паднялі руку на свяшчэнныя рэчы.

Бакалаўр паехаў, а Дон-Кіхот запытаў Санчо, што прымусіла яго назваць свайго пана рыцарам Сумнага Вобразу.

— Цяпер скажу вам, — адказаў Санчо. — Я глядзеў на вас некалькі хвілін пры святле факела, які трымаў у руках той няшчасны кульгавы, і шчыра кажу, у вашай міласці быў самы жаласны твар, які я калі-небудзь бачыў. Напэўна, гэта адбылося з той прычыны, што вы моцна стаміліся ў бойцы, або ад недастаючых у вас пярэдніх і карэнных зубоў.

— Зусім не тое, — адказаў Дон-Кіхот, — але мудрацу, які будзе пісаць гісторыю маіх учынкаў, здалося зусім неабходным, каб я абраў сабе прозвішча, як гэта рабілі ўсе рыцары ў былыя часы; адзін з іх называўся рыцарам Палаючага Мяча, другі — рыцарам Адзінарога, трэці — рыцарам Смерці, і пад гэтымі прозвішчамі яны былі вядомы на ўсёй зямной кулі. Той мудрэц і зрабіў на цябе ўплыў, каб ты назваў мяне рыцарам Сумнага Вобразу, як я цяпер і мяркую называцца. А каб гэтае прозвішча яшчэ лепш да мяне ішло, я, калі будзе выпадак, загадаю намаляваць на сваім шчыту надзвычайна сумную фігуру.

— Навошта вам траціць час і грошы на маляванне такой фігуры, — сказаў Санчо, — вам трэба зрабіць толькі адно: няхай ваша міласць пакажа сваю фігуру, а тым, якія будуць глядзець на вас, адкрыйце свой твар, і адразу-ж без ніякіх маляванняў і шчытоў вас назавуць рыцарам Сумнага Вобразу.

З гэтымі словамі Санчо, пагнаўшы наперад свайго асла, папрасіў і пана ехаць за ім.

Яны праехалі невялікую адлегласць між двума ўзгоркамі і апынуліся на глухой шырокай прагаліне, дзе абодва спыніліся, і Санчо разгрузіў тут свайго асла. Пан і слуга ляглі на зялёную траву і напакавалі свае страўнікі многімі смачнымі прадуктамі, што везлі з сабою праваднікі нябожчыка, сен’ёры царкоўнікі, якія рэдка забываюць грунтоўна паклапаціцца аб сабе. Але з Дон-Кіхотам і яго зброеносцам здарылася новая бяда, якую Санчо палічыў за горшую ад усіх: у іх не было не толькі віна, але нават і вады, каб прамачыць сабе горла.

РАЗДЗЕЛ XIII
Пра нябачаную і нечуваную прыгоду, даведзеную да канца харобрым Дон-Кіхотам Ламанчскім з меншай небяспекай, як прыгода, якая здарылася з кім-небудзь з другіх праслаўленых на свеце рыцараў

— Без сумнення, сен’ёр мой, — сказаў Санчо, — тут блізка павінна быць крыніца або ручэй, асвяжаючы гэты луг. Варта прайсці крыху далей і знайсці месца, дзе можна будзе здаволіць страшэнную смагу, якая мучыць нас і якая, безумоўна, горшая за голад.

Дон-Кіхот узяў за аброць Расінантэ, а Санчо ўзяўся за наморднік асла, перад гэтым паклаўшы на яго рэшткі вячэры, і абодва яны пачалі навобмацак падымацца па лузе ўгару, бо начная цемра перашкаджала ім бачыць. Але не прайшлі яны і двух соцень крокаў, як да іхніх вушэй даляцеў моцны шум вады, нібы падаючай з высокіх і крутых скал. Гэты шум надзвычайна ўзрадаваў іх. Калі-ж яны спыніліся, каб прыслухацца, з якога боку ён чуецца, да іх вушэй раптоўна даляцеў грукат другога сорту, які знішчыў іхнюю радасць ад знойдзенай вады, і асабліва радасць Санчо, бо ён па прыродзе быў маладушным і баязлівым. Яны пачулі нейкія мерныя ўдары, змешаныя з лязгам жалеза і ланцугоў, а ўсё гэта суправаджалася страшэнным гулам вады, падаючай са скал, і напоўніла-б спалохам кожнае сэрца, выключаючы толькі сэрца Дон-Кіхота.

Вакол стаяла цёмная ноч, і нашы шукальнікі прыгод апынуліся пад высокімі дрэвамі, лісце якіх ад лёгкага ветру глуха і злавесна шамацела. Цемра, пустынная мясцовасць, шум вады і шолах лісцяў кідалі ў спалох і жах, тым больш, калі яны пераканаліся, што ўдары не змаўкаюць, і вецер не спыняецца дзьмухаць, і раніца не займаецца. Да ўсяго гэтага мясцовасць была ім зусім незнаёмай.

Дон Кіхот ускочыў на Расінантэ, надзеў на руку шчыт і, падняўшы кап’ё, сказаў:

— Санчо, сябра, ты павінен ведаць, што я, па загаду неба, нарадзіўся ў гэты наш жалезны век, каб уваскрасіць у ім так званы залаты век. Я — той, для каго прызначаны небяспекі, вялікія справы і ўчынкі. Заўваж добра, верны мой зброеносец, цемру гэтай начы, дзіўную яе цішыню, глухі і смутны шолах дрэў, страшэнны рэў вады, якую мы шукалі, услухайся ў гэтыя бесперапынныя мерныя ўдары, што мучаюць нас і раняць нашы вушы. Усіх гэтых з’яў разам узятых і кожнай з іх у паасобку было-б дастаткова, каб усяліць страх, спалох і жах у грудзі самога Марса^[18]. Але ўсё, што я зараз апісаў табе, абуджае і запальвае ва мне адвагу, і сэрца маё так і б’ецца ў грудзях ад жадання ісці насустрач страшэннай гэтай прыгодзе, якой-бы небяспекаю яна ні пагражала. Такім чынам, Санчо, падцягні крыху падпругі Расінантэ. Чакай мяне тут не больш трох сутак, і калі я на працягу гэтага часу не вярнуся, едзь да нас у сяло, а адтуль у Табосо і перадай там непараўнальнай маёй сен’ёры Дульсінеі, што палонены ёю рыцар загінуў, творачы адзін з тых учынкаў, якія зрабілі-б яго вартым называцца яе прыхільнікам!

Калі Санчо пачуў гэтыя словы свайго пана, расчулены да канца, ён заплакаў і сказаў:

— Не ведаю, сен’ёр, навошта ваша міласць жадае ісці насустрач такой жахлівай прыгодзе. Цяпер ноч: тут ніхто вас не бачыць, мы лёгка можам звярнуць з дарогі і схавацца ад небяспекі, хаця-б нам не давялося піць цэлых тры дні. З той прычыны што ніхто нас не бачыць, ніхто не будзе і называць нас баязліўцамі, і калі ўжо міласць ваша не хоча зусім адмовіцца ад задуманага ёю ўчынку, прынамсі адкладзіце яго хоць да раніцы, бо, мяркуючы па прыметах, пра якія я даведаўся, калі быў пастухом, да золку засталося, магчыма, менш трох гадзін.

— Няхай не будзе сказана пра мяне, — адказаў Дон-Кіхот, — што слёзы і просьбы перашкодзілі мне зрабіць тое, што ў якасці рыцара я павінен быў зрабіць. З гэтай прычыны прашу цябе, Санчо, змоўкні! Перад табою стаіць толькі адно: добра падцягні падпругі Расінантэ і аставайся тут, бо я хутка вярнуся, жывы або мёртвы.

Калі Санчо ўбачыў, што гэта — канчатковае рашэнне яго пана, і пераканаўся, як мала на яго дзейнічаюць слёзы, парады і просьбы, ён надумаўся пусціць у ход хітрасць, каб прымусіць яго чакаць золку. Ён непрыкметна наморднікам асла звязаў абедзве нагі Расінантэ, так што, калі Дон-Кіхот захацеў ехаць, ён не мог гэтага зрабіць: конь не рухаўся інакш, як толькі скачкамі. Убачыўшы, як добра яму ўдалася гэтая хітрасць, Санчо сказаў:

— Вось, сен’ёр, неба, расчуленае маімі слязмі і ўпрашваннямі, зрабіла так, што Расінантэ не можа крануцца з месца. Калі-ж вы захацелі-б быць упартым, нукаць і біць каня, гэта азначала-б гнявіць лёс і, як гаворыцца, ісці супроць ражна.

Дон-Кіхот быў у роспачы, але чым больш ён прышпорваў Расінантэ, тым менш той кратаўся з месца. Ніяк не здагадваючыся, што ў каня звязаны ногі, Дон-Кіхот палічыў тады за лепшае заспакоіцца і чакаць, каб развіднела або каб Расінантэ пачаў рухацца.

— Раз гэта так, Санчо, што Расінантэ не можа рухацца, я згодзен чакаць тут, покуль нам ухмыльнецца раніца, хаця я ледзь не плачу ад таго, што яна так не спяшаецца паказвацца.

— Плакаць няма чаго, — засупярэчыў Санчо, — бо я буду забаўляць вашу міласць, расказваючы вам казкі да самай раніцы, калі толькі вы не пажадаеце злезці з каня і заснуць на зялёнай траве, па звычаю вандроўных рыцараў.

— Каму гэта ты гаворыш, каб злезці з каня або заснуць?! — сказаў Дон-Кіхот. — Хіба я з тых рыцараў, якія шукаюць адпачынку сярод небяспек! Спі ты, народжаны для таго, каб спаць, або рабі, што хочаш. Я-ж буду рабіць тое, што больш за ўсё адпавядае майму прызначэнню.

— Не сярдуйце, ваша міласць, сен’ёр мой, — адказаў Санчо, — я сказаў гэта, не падумаўшы.

І, падышоўшы да Дон-Кіхота, ён палажыў адну руку на пярэднюю луку сядла, а другую на задні арчак, так што абняў левае бядро свайго пана, баючыся адыйсці ад яго ні на палец — такім вялікім быў яго страх перад ударамі, якія ўсё яшчэ мерна чуліся адзін за адным. Так абодва яны, рыцар і яго зброеносец, прастаялі досыць доўгі час. Нарэшце, Дон-Кіхот зноў прышпорыў каня, а Расінантэ некалькі разоў скокнуў, але не крануўся з месца, — так добра быў ён спутаны.

Якраз у гэты час (ці ад таго, што ўжо надышоўшая ранічная прахалода таму садзейнічала, ці проста па натуральнаму ходу рэчаў, што хутчэй за ўсё) Санчо адчуў моцнае жаданне зрабіць тое, чаго ніхто другі не мог зрабіць замест яго. Аднак страх, які напоўніў яго душу, быў такім вялікім, што Санчо не адважыўся адыйсці ад свайго пана нават на кончык пазногця. Не зрабіць-жа таго, што складала для яго безадкладную патрэбу, таксама было немажліва.

Тады ён апусціў правую руку, якою трымаўся за арчак сядла, і ціха, не падымаючы шуму, развязаў шнурок штаноў, і яны зваліліся да яго ног, спутаўшы іх, як кайданамі. Потым ён падняў сарочку і выставіў на паветра абедзве палавінкі свайго сядалішча (а былі яны нямалых памераў). Калі ён зрабіў гэта, ён сцяў зубы і падняў угару плечы, уцягваючы ў сябе, колькі мог, дыхання. Але, не гледзячы на свае патугі, ён быў такім няшчасным, што ўрэшце зрабіў лёгкі шум, вельмі не падобны на той, які кідаў яго ў такі спалох.

Дон-Кіхот пачуў гэты гук сказаў:

— Што гэта за гук такі, Санчо?

— Не ведаю, сен’ёр, — адказаў Санчо, — напэўна, новае што-небудзь, бо прыгоды і няшчасці заўсёды ідуць чарадой.

Але з той прычыны, што Дон-Кіхот меў такі-ж тонкі нюх, як і слых, а Санчо стаяў з ім поплеч, быццам прышыты да яго, дух-жа падымаўся ўгару амаль па простай лініі, дык было няўхільна, што некаторая частка яго ўдарыла рыцару ў нос. Ён паспяшаўся на дапамогу свайму носу, заціснуўшы яго пальцамі, і таму гугнявым голасам сказаў:

— Мне здаецца, Санчо, што цябе ахапіў надта вялікі страх.

— Вы праўду кажаце, — адказаў Санчо, — але з чаго міласць ваша робіць вывад, што мой спалох цяпер большы, як ён быў раней?

— З таго, што ад цябе пахне цяпер больш, як раней, ды і не амбрай, — адказаў Дон-Кіхот.

— Вельмі можа быць, — сказаў Санчо, — але віна не мая, а вашай міласці, прымушаючай мяне вандраваць у такі час і ў такіх незвычайных мясцовасцях.

— Адыйдзі на тры або на чатыры крокі, — сказаў, не раціскаючы носа, Дон-Кіхот, — і наперад будзь уважлівым як да сябе самога, так і да тваіх абавязкаў адносна мяне.

— Гатоў біцца аб заклад, — адказаў Санчо, — што ваша міласць уяўляе, нібы я цяпер зрабіў нешта такое, чаго мне нельга рабіць.

— Яшчэ горш капацца ў гэтым, сябра Санчо, — адказаў Дон-Кіхот.

У такіх і таму падобных гутарках пан і слуга правялі ноч, а калі Санчо прыкмеціў, што ўжо блізка да золку, ён асцярожна развязаў ногі Расінантэ і завязаў сабе штаны. Толькі Расінантэ адчуў, што ён вольны, — хаця па прыродзе ў ім зусім не было гарачкі, — ён ажывіўся і пачаў біць капытамі, бо рабіць курбеты (прашу ў яго прабачэння) ён не ўмеў. Заўважыўшы, што Расінантэ можа цяпер рухацца, Дон-Кіхот парашыў, што прышоў час накіравацца ў небяспечныя прыгоды.

Між тым золак канчаткова заняўся, усе рэчы вакол можна было ўжо добра адрозніваць, і Дон-Кіхот убачыў, што ён знаходзіцца пад высокімі каштанамі, якія кідалі вельмі густы цень. Ён чуў таксама, што стук не спыняецца, але не мог здагадацца, хто робіць яго.

Не затрымліваючыся далей, ён прышпорыў Расінантэ і яшчэ раз развітваючыся з Санчо, паўтарыў свой загад чакаць яго тут самае большае тры дні; калі-ж пасля гэтага тэрміну ён не вернецца, няхай Санчо лічыць, што ён у небяспечнай прыгодзе страціў жыццё. Адносна-ж узнагароды за яго службу прасіў яго не клапаціцца, бо перад ад’ездам з свайго сяла ім быў зроблены запавет, па якому Санчо будзе ўзнагароджаны адпаведна часу яго службы. Калі-ж бог дапаможа рыцару выйсці з гэтай небяспекі здаровым і цэлым, няхай Санчо лічыць больш як несумненным, што атрымае абяцаны востраў.

Санчо зноў заплакаў, пачуўшы жаласлівыя словы свайго пана, і парашыў не пакідаць яго да апошняга пераходу і сканчэння гэтага прадпрыемства. Добрыя пачуцці Санчо хоць і расчулілі яго пана, але не настолькі, каб ён выказаў якую-небудзь слабасць. Наадварот, ён схаваў сваё хваляванне і адразу-ж накіраваўся ў той бок, адкуль, як яму здавалася, чуўся шум вады і мерныя ўдары. Санчо ішоў за ім пехатою і вёў, як звычайна гэта рабіў, за наморднік асла, гэтага неразлучнага свайго таварыша ў шчасці і няшчасці.

Пасля таго, як яны праехалі вялікую адлегласць пад ценем каштанаў і іншых густых дрэў, перад імі адкрылася невялікая паляна, раскінутая ў падгор’і некалькіх высокіх скал, з якіх падаў магутны вадаспад. Унізе ля гэтых скал віднелася некалькі дрэнных будоў, якія здаваліся хутчэй руінамі, як дамамі, і менавіта адтуль, як яны ў гэтым пераканаліся, ішоў той гул і стукат, які ўсё яшчэ не змаўкаў. Расінантэ спалохаўся гулу вады і мерных удараў, але Дон- Кіхот, заспакойваючы яго, набліжаўся патроху да будоў. Санчо не адставаў ні на крок ад свайго пана і, колькі мог, выцягваў шыю і галаву між ног Расінантэ, каб паглядзець, ці не ўбачыць ён нарэшце таго, што нагнала на яго такі жах і спалох. Прайшоўшы яшчэ каля сотні крокаў, яны абагнулі выступ скалы і раптам убачылі перад сабой прычыну таго страшэннага шуму і тых мерных удараў, якія пратрымалі іх усю ноч у вялікім спалоху. Гэта былі (толькі-б, о, чытач, ты не адчуў засмучэння і нездавальнення) шэсць молатаў валяльных млыноў, якія сваімі роўнамернымі ўдарамі рабілі ўвесь той гул.

Калі Дон-Кіхот зразумеў, у чым справа, ён нібы скамянеў. Санчо паглядзеў на яго і ўбачыў, што ён стаіць з апушчанай на грудзі галавой, засаромлены і ў замяшанні. Дон-Кіхот у сваю чаргу глянуў на Санчо і заўважыў, што той надуў шчокі, спрабуючы стрымаць душыўшы яго рогат, і не гледзячы на ўсё сваё нездавальненне, ён не мог стрымаць смеху, гледзячы на яго. Як толькі Санчо ўбачыў, што яго пан пачаў, ён даў сабе поўную волю і так зарагатаў, што павінен быў падперці кулакамі свае бакі, каб не лопнуць ад рогату. Чатыры разы ён заспакойваўся і столькі-ж разоў зноў пачынаў рагатаць, ажно Дон-Кіхот паслаў сябе да чорта. Раптам ён пачуў, што Санчо, дражнячы яго, сказаў: „Ты павінен ведаць, о, сябра Санчо, што я, па загаду неба, нарадзіўся ў гэты наш жалезны век, каб уваскрасіць так званы залаты век. Я — той, для каго прызначаны небяспекі, вялікія справы і ўчынкі“. Убачыўшы, што Санчо кпіць з яго, Дон-Кіхот так раззлаваўся і ўспыліў, што падняў кап’ё і зрабіў ім два ёмкіх удары па Санчо, якімі, калі-б яны трапілі яму не па плячах, а па галаве, пан яго вызваліўся-б ад выплаты яму пенсіі. Убачыўшы, што жарцікі яго не прывядуць да дабра, Санчо з вялікай пакорлівасцю сказаў яму:

— Ваша міласць, заспакойцеся, яй-богу-ж, я пажартаваў.

— Але, калі вы жартуеце, я не жартую, — адказаў Дон-Кіхот. — Ідзіце сюды, пан жартаўнік: ці думаеце вы, што, калі-б тут былі не гэтыя валяльныя молаты, а якая-небудзь небяспечная прыгода, я не выказаў-бы мужнасці, неабходнай для таго, каб кінуцца ў бойку і давесці яе да канца? Мажліва, будучы рыцарам, якім я ёсць, я абавязаны апазнаваць і адрозніваць гукі і ведаць, робяцца яны вальцоўкамі або не? І тым больш, кажу я, магло-ж быць, — як яно на самай справе і ёсць, — што я ніколі ў жыцці не бачыў такіх млыноў, як бачылі іх вы, грубая вяскоўшчына, вы, народжаны і выхаваны сярод іх! А калі не верыце мне, зрабіце, каб гэтыя шэсць молатаў ператварыліся ў волатаў, і кіньце іх мне ў бараду аднаго за адным, або ўсіх разам. І ў выпадку, калі-б я не знішчыў іх, перакінуўшы лапамі ўгару, здзеквайцеся з мяне, колькі хочаце.

— Заспакойцеся, сён’ёр мой, — сказаў Санчо, — я прызнаюся, што вельмі далёка зайшоў у сваіх жартах. Але я хацеў-бы ведаць (на выпадак, калі не надыйдзе час міласцяў і з’явіцца неабходнасць звярнуцца да пенсіі), колькі зарабляў зброеносец вандроўных рыцараў у тыя часы, і ці атрымліваў ён памесячна або падзённа, як работнік у каменшчыка?

— Не думаю, — сказаў Дон-Кіхот, — каб зброеносцы калі-небудзь служылі за пенсію. Яны атрымлівалі толькі міласці. Калі-ж я прызначыў табе пенсію ў запавеце, пакінутым мною дома запячатаным, дык зрабіў гэта толькі на ўсякі выпадак, бо не ведаю, як яшчэ ў наш такі цяжкі час складуцца абставіны з рыцарствам.

— Гэта правільна, — сказаў Санчо, — калі ўжо шум молатаў вальцоўкі мог занепакоіць сэрца такога харобрага вандроўнага шукальніка прыгод, як ваша міласць, але вы можаце быць упэўненым, што наперад я не адкрыю губ, каб смяяцца з учынкаў вашай міласці, а толькі для таго, каб шанаваць вас, як майго пана і прыроднага ўладара.

РАЗДЗЕЛ XIV,
у якім гутарка ідзе пра слаўную прыгоду — багатую здабычу шлёма Мамбрыно^[19] — і аб другіх падзеях, якія здарыліся з непераможным нашым рыцарам

У гэты час пачаў капаць невялікі дожджык. І Санчо хацеў было хавацца ад яго ў валяльных млынах, але Дон-Кіхот, памятаючы мінулую ноч, адчуваў такую агіду да іх, што катэгарычна адмовіўся ісці туды; такім чынам, павярнуўшы направа, яны выехалі на другую дарогу, падобную на тую, па якой ехалі перад гэтым. Хутка Дон-Кіхот убачыў конніка, на галаве якога было нешта бліскучае, быццам золата.

— Нам насустрач едзе чалавек са шлёмам Мамбрыно на галаве, з тым самым шлёмам, дзеля якога я даў вядомую табе кляцьбу.

— Падумайце добра, ваша міласць, што вы гаворыце, яшчэ больш пра тое, што вы робіце, — сказаў Санчо, — бо я не хацеў-бы, каб з’явіліся новыя вальцоўкі, якія канчаткова звалялі-б нас і адбілі-б у нас усякае разуменне.

— Чорт вазьмі гэтага чалавека! — усклікнуў Дон-Кіхот. — Што агульнага між шлёмам і вальцоўкамі?!

— Нічога не ведаю, — сказаў Санчо, — але, кажучы сумленна, калі-б я мог так многа гаварыць, як раней, магчыма, я падаў-бы вам такія довады, якія пераканалі-б міласць вашу, наколькі вы памыляецеся ў тым, што кажаце.

— Як магу я памыляцца ў тым, што кажу, ахоплены сумненнем здраднік! — усклікнуў Дон-Кіхот. — Скажа мне, хіба ты не бачыш рыцара, едучага нам насустрач вярхом на шэрым у яблыках кані, а на галаве ў яго залаты шлём?

— Тое, што я бачу і магу адрозніць, — адказаў Санчо, — гэта чалавек вярхом на шэрым асле, як і мой, а на галаве ў яго нешта бліскучае.

— Але-ж гэта і ёсць шлём Мамбрыно, — сказаў Дон-Кіхот. — Ад’едзь у бок і пакінь мяне аднаго з ім. Ты ўбачыш, як я, не кажучы ні слова, каб зэканоміць час, скончу гэтую прыгоду і авалодаю шлёмам.

— Ад’ехаць у бок — мая справа, — сказаў Санчо, — але дай бог, каб не паўтарылася гісторыя з вальцоўкамі.

— Я ўжо казаў вам, брат, каб вы нават і ў думках не напаміналі мне аб справе з вальцоўкамі, — сказаў Дон-Кіхот, — інакш, клянуся, я зваляю вам душу ў целе.

Санчо змоўк, баючыся, каб пан яго не выканаў пагрозы, якую ён яму кінуў у твар, быццам мячык.

Што-ж тычыцца шлёма, каня і рыцара, убачаных Дон-Кіхотам, справа складалася з наступнага: у той мясцовасці былі сёлы, і адно з іх такое маленькае, што там не было ні аптэкі, ні цырульніка; у суседнім-жа сяле было тое і другое. Такім чынам цырульнік вялікага сяла абслугоўваў меншыя, дзе аднаму хвораму трэба было пусціць кроў, а другому пагаліць бараду. Для гэтага і ехаў цырульнік і вёз з сабой мядзяны таз для галення. Але якраз у гэты самы час пайшоў дожджык, і, каб не сапсаваўся яго, мусіць, новы капялюш, цырульнік надзеў сабе на галаву таз, а з той прычыны, што таз быў добра вычышчаны, дык ён і блішчэў на поўмілі. Цырульнік ехаў на шэрым асле, як сказаў Санчо, а Дон-Кіхоту ўявіўся шэры ў яблыках конь, і рыцар, і залаты шлём, бо ўсё, што трапляла яму на вочы, ён з незвычайнай лёгкасцю прыстасоўваў да свайго трызнення аб рыцарстве.

Убачыўшы, што коннік набліжаецца, Дон-Кіхот кінуўся да яго ва ўвесь кар’ер Расінантэ з паднятым кап’ём і з намерам працяць ім праціўніка.

— Абараняйся, мізэрнае стварэнне, або аддай добраахвотна тое, што належыць мне па праву!

Цырульнік, які ехаў, нічога не думаючы і нічога не баючыся, убачыўшы здань, якая ляцела яму насустрач, не знайшоў другога сродку ўнікнуць удару кап’ём, як зваліцца з асла. Толькі адчуў ён зямлю, як падняўся лягчэй сарны і кінуўся наўцёкі па полі з такой шпаркасцю, што яго не дагнаў-бы і вецер. Таз, зваліўшыся з яго галавы, астаўся ляжаць на зямлі, чым Дон-Кіхот здаволіўся, кажучы, што ўцёкшы вораг зрабіў разумна і паследваў прыкладу бабра, які, убачыўшы, што за ім гоняцца паляўнічыя, адкусвае ўласнымі зубамі тое, дзеля чаго, як яму падказвае яго прыродны інстынкт, за ім гоняцца. Дон-Кіхот загадаў Санчо падняць шлём, і той, узяўшы яго ў рукі, сказаў:

— Далібог, вельмі добры таз для галення і каштуе ён восем рэалаў, як адзін мараведыс^[20].

Потым ён перадаў таз свайму пану, які адразу-ж надзеў яго на галаву і, круцячы то ў той, то ў другі бок, шукаў забрала, але, не знайшоўшы яго, сказаў:

— Напэўна, язычнік, для якога ўпершыню быў выкаваны гэты славуты шлём, меў вялікую галаву, а горш за ўсё тое, што нехапае паловы шлёма.

Калі Санчо пачуў, што Дон-Кіхот называе таз для галення шлёмам, ён не мог стрымацца ад рогату, але, успомніўшы гнеў свайго пана, адразу-ж спыніўся.

— Чаго ты смяешся, Санчо? — запытаўся Дон-Кіхот.

— Я смяюся, — адказаў Санчо, — думаючы пра тое, якую вялікую галаву павінен быў мець язычнік, якому належаў гэты шлём, вельмі падобны на тазік цырульніка.

— Ці ведаеш ты, Санчо? Мне здаецца, што гэты славуты зачараваны шлём па якой-небудзь дзіўнай выпадковасці трапіў у рукі чалавеку, які не змог зразумець яго каштоўнасці, але, убачыўшы, што шлём з чыстага золата, напэўна, растапіў адну палову, каб выручыць яе каштоўнасць, а з другой зрабіў гэта вось, так падобнае на тазік для галення, як ты кажаш. Але што-б там ні было, для мяне ператварэнне яго не важна, бо ў першым-жа мястэчку, дзе знойдзецца каваль, я папраўлю яго такім чынам, што з ім не параўнаецца той шлём, які быў выкаваны богам кавальскай справы для бога вайны^[21]. А да таго часу буду насіць яго хоць такім, бо лепш што-небудзь, як нічога; тым больш што ў цяперашнім сваім выглядзе ён зусім можа абараніць мяне ад удару каменнем.

— Напэўна, што так, — сказаў Санчо, — калі толькі не будуць кідаць каменні прашчою, як гэта было ў бойцы двух войск, калі вашай міласці выбілі карэнныя зубы і паламалі пасудзіну, дзе хаваўся той цалебны напітак, ад якога мяне вырвала ўсімі маімі вантробамі.

— Я не вельмі шкадую пра гэтую страту, — сказаў Дон-Кіхот. — Ты-ж, Санчо, ведаеш, што я хаваю рэцэпт бальзама ў сябе ў памяці.

— І я таксама хаваю яго ў памяці, — адказаў Санчо, — але калі я калі-небудзь зраблю яго або вазьму ў рот, няхай надыйдзе апошняя гадзіна майго жыцця. Тым больш, што я не хачу ставіць сябе ў такое становішча, каб мець патрэбу ў ім, бо я буду старацца і сябе захаваць ад параненняў, і нікому не рабіць іх. А пра тое, што мяне яшчэ раз могуць падкінуць на коўдры, я нічога не скажу; такога сорту непрыемнасці цяжка папярэдзіць, а калі здарацца яны, нічога другога не астаецца, як толькі добра ўцягнуць у сябе плечы, затрымаць дыханне, заплюшчыць вочы і пакласціся на лёс і коўдру, куды-б яны ні прывялі вас.

— Ты дрэнны хрысціянін, Санчо, — сказаў, пачуўшы гэта, Дон-Кіхот, — бо ты ніколі не забываеш крыўды, якую зрабілі табе.

— Скажыце мне, ваша міласць, што нам рабіць з шэрым у яблыках канём, так падобным на шэрага асла, якога той рыцар, выбіты вашай міласцю з сядла, пакінуў тут на волю лёсу? Мяркуючы па тым, як рыцар кінуўся наўцёкі, ён, напэўна, не вернецца па свайго асла, а, клянуся маёй барадой, асёл гэты вельмі нядрэнны.

— Не ў маіх звычаях, — адказаў Дон-Кіхот, — рабаваць тых, чаго я перамагаю, і не ў правілах рыцарства адбіраць у іх коней і пакідаць іх пешымі, хіба толькі ў выпадку, калі пераможца пазбавіцца ў бойцы ўласнага каня; тады толькі дазваляецца прысвоіць яму каня пераможанага ў якасці законнай ваеннай здабычы. Так што, Санчо, пакінь гэтага каня ці асла, або чым-бы ты ні хацеў яго лічыць, бо пераможаны вернецца па яго.

— Богу вядома, як ахвотна я ўзяў-бы яго з сабой, — сказаў Санчо, — або, прынамсі, абмяняў-бы яго на майго асла, які мне здаецца не такім добрым. Вось ужо правільна, што законы рыцарства цяжкаватыя, бо яны не даюць прастору нават для абмену аднаго асла на другога; але я хацёў-бы ведаць, ці нельга мне абмяняць хоць збрую.

— Адносна гэтага я не зусім упэўнены, — адказаў Дон-Кіхот, — а з прычыны майго сумнення, покуль я не буду лепш ведаць пра гэта, абмяняй збрую, калі ты маеш у ёй вялікую патрэбу.

— Такая патрэба, — сказаў Санчо, — што калі-б збруя прызначалася асабіста для мяне, і тады-б яна не магла мне быць больш патрэбнай.

Выкарыстаўшы адразу дадзены яму дазвол, Санчо так багата прыбраў свайго асла, што ён пачаў выглядаць куды прыгажэй ранейшага. Пасля гэтага пан і слуга паснедалі і напіліся вады з ручая, працякаўшага каля вальцовак, на якія яны не аглянуліся — такой вялікай была іхняя агіда да гэтых млыноў. Забыўшыся на гнеў і нават на свой сум, яны селі вярхом і, не прытрымліваючыся пэўнай дарогі (бо загадзя абіраць пэўную дарогу было не ў звычаі вандроўных рыцараў), паехалі туды, куды ўздумалася Расінантэ, кіруючаму воляй свайго пана.

Тым не менш яны апынуліся зноў на вялікай дарозе і ехалі па ёй наўздагад.

— Вось ужо некалькі дзён я думаю пра тое, сен’ёр, — загаварыў Санчо Панса, — як мала можна набыць і выйграць, накіроўваючыся ў пошукі прыгод, падобных тым, якія шукае ваша міласць. Самыя вялікія ўчынкі вашы ніхто не ўбачыць і не даведаецца пра іх, і такім чынам яны астануцца навек у забыцці. З гэтай прычыны, мне здаецца, было-б лепш, каб мы накіраваліся да якога-небудзь імператара або да вялікага прынца, вядучага вайну. На службе ў яго ваша міласць магла-б выказаць асабістыя свае вартасці — надзвычайную сілу і яшчэ большую здагадлівасць свайго розуму. Убачыўшы ўсё гэта, цар, якому мы будзем служыць, павінен будзе воляй-няволяй узнагародзіць кожнага з нас па заслугах, і там, напэўна, знойдзецца хто-небудзь, хто апіша геройскія ўчынкі вашай міласці, каб памяць пра іх захавалася на вечныя часы.

— Ты разважаеш нядрэнна, Санчо, — адказаў Дон-Кіхот, — але да таго часу трэба вандраваць па свеце, так сказаць, для выпрабавання, у пошуках прыгод, і, паспяхова справіўшыся з некаторымі з іх, набыць такое імя і такую славу, каб рыцар, з’явіўшыся да двара якога-небудзь манарха, быў ужо вядомы сваімі ўчынкамі. Цяпер трэба толькі адно: даведацца, хто з каралёў, хрысціянскіх або языцкіх, вядзе вайну і мае прыгожую дачку; але часу ў нас многа падумаць пра гэта, бо, як я ўжо казаў табе, раней як з’явіцца да двара, трэба перш набыць славу ў другіх мясцах. Мне нехапае яшчэ адной рэчы. Уявіўшы, што знайшоўся кароль, які вядзе вайну і мае прыгожую дачку, і што я набыў неймаверную славу на ўсім свеце, я ўсё-ж не ведаю, як мне зрабіцца каралеўскага роду або, прынамсі, траюрадным братам якога-небудзь імператара, бо кароль не захоча аддаць мне сваю дачку ў жонкі, покуль ён спачатку не пераканаецца ў гэтым, і тут ніякія гучныя ўчынкі мне пе памогуць. Такім чынам, з-за гэтага недахопу я баюся страціць усё, што заслужыў харобрасцю рукі маёй.

— Калі-б сен’ёр кароль, цесць вашай міласці, — лятуценна праказаў Санчо Панса, — не захацеў аддаць вам сен’ёру інфанту, астаецца ўкрасці яе і завезці куды-небудзь. Але бяда ў тым, што покуль вы не памірыцеся з бацькамі і не будзеце мець мажлівасці красавацца ў сваім каралеўстве, няшчасны зброеносец астанецца на бабах па частцы ўзнагароды, хіба толькі разам з інфантай уцячэ яе любімая горнічная. Я думаю, пан зброеносца можа ў такім выпадку адразу-ж аддаць яе яму ў законныя супругі.

— Гэтаму ніхто не можа супярэчыць, — сказаў Дон-Кіхот.

— У такім выпадку, — адказаў Санчо, — нам нічога не астаецца, як толькі ўскласці надзею на лёс — няхай ён вядзе, куды яму ўздумаецца.

— Памажы нам бог! — сказаў Дон-Кіхот. — Зрабіўшыся каралём, я зраблю цябе, Санчо, графам. Тым самым ты ў момант зробішся кабальеро, і ўсім, каму гэта не спадабаецца, прыдзецца называць цябе „ваша міласць“.

— Паверце, — сказаў Санчо, — што я змагу як трэба падтрымліваць свой дытул.

— „Тытул“ павінен ты сказаць, а не „дытул“, — паправіў яго пан.

— Няхай так, — адказаў Санчо, — я кажу, што ведаю, як сябе весці, бо, клянуся жыццём, я быў некаторы час царкоўным вартаўніком пры адным брацтве, і вопратка вартаўніка так ішла да мяне, што ўсе казалі, нібыта я па выгляду свайму мог-бы быць старшынёй таго-ж брацтва. А што-ж будзе, калі я накіну на плечы герцагскую мантыю або апрануся ў золата і перлы, па звычаю замежных графаў! Не сумняваюся, што прыдуць за сто міль глядзець на мяне.

— Выгляд у цябе будзе нядрэнны, — сказаў Дон-Кіхот, — але давядзецца табе часта галіць бараду, бо яна ў цябе такая густая, пакамечаная і нячосаная, што калі ты не будзеш аддаваць яе, прынамсі, кожныя два дні пад лязо брытвы, то на адлегласці стрэлу відаць будзе, хто ты такі.

— Нічога больш не астаецца рабіць, — сказаў Санчо, — як узяць цырульніка і трымаць яго дома ў сябе на пенсіі і нават, калі будзе патрэба, прымусіць яго хадзіць за сабой. Аднак, — дадаў Санчо, — клопаты пра цырульніка пакіньце мне, а вы, міласць ваша, паклапаціцеся зрабіцца каралём і мяне зрабіць графам.

— Хай будзе так! — адказаў Дон-Кіхот і, падняўшы вочы, убачыў тое, пра што мы пачуем у наступным раздзеле.

РАЗДЗЕЛ XV
Пра тое, як Дон-Кіхот вызваліў многіх няшчасных, якіх супроць іхняй волі вялі туды, куды ў іх не было жадання ісці

Па дарозе, па якой ехаў наш славуты рыцар, ішлі пехатою чалавек дванаццаць, нанізаных за шыі, як бусы на чотках, на адзін доўгі жалезны ланцуг. Ва ўсіх на руках былі кайданы. З імі разам ехалі таксама два чалавекі вярхом і два ішлі пехатою. У коннікаў былі крамнёвыя стрэльбы, а ў пешых — мячы і дроцікі.

— Гэта — ланцуг катаржнікаў, — сказаў Санчо Панса, — нявольнікаў караля, якіх ссылаюць на галеры.

— Як так нявольнікаў? — запытаўся Дон-Кіхот. — Ці мажліва, каб кароль пасылаў каго-небудзь у няволю?

— Гэтага я не кажу, — адказаў Санчо, — а толькі гэта людзі, якія ў пакаранне за свае злачынствы асуджаны служыць каралю на галерах.

— Адным словам, — засупярэчыў Дон-Кіхот, — хто-б яны ні былі, людзі гэтыя ідуць па прымусу, а не па добрай волі, туды, куды іх вядуць.

— Так яно і ёсць, — адказаў Санчо.

— Значыць, — сказаў яго пан, — мне трэба тут прыступіць да выканання абавязкаў майго прызвання — да знішчэння прымусу, да абароны і дапамогі няшчасным.

— Звярніце ўвагу, ваша міласць, — сказаў Санчо, — што правасуддзе, — а гэта тое-ж, што і сам кароль, — не робіць ні прымусу, ні крыўды падобнага сорту людзям, а толькі карае іх за іхнія злачынствы.

У гэты час ланцуг галерных нявольнікаў наблізіўся, і Дон-Кіхот вельмі далікатна папрасіў суправаджаўшых іх стражнікаў, ці не могуць яны паведаміць яму, чаму яны вядуць гэтых людзей такім чынам. Адзін з конных стражнікаў адказаў, што гэта галерныя катаржнікі, людзі паднявольныя яго вялікасці, якія пасылаюцца на галеры. Больш ён нічога не можа сказаць.

— Тым не менш, — адказаў Дон-Кіхот, — я хацеў-бы ведаць пра кожнага з іх паасобку прычыну яго няшчасця.

Да гэтых слоў ён дадаў яшчэ і другія ветлівыя словы. Другі конны стражнік сказаў:

— Хоць мы і вязем з сабой спісы і копіі судовых прысудаў кожнага з гэтых няшчасных, але ў нас няма часу спыняцца, каб іх даставаць і чытаць вам. Падыйдзіце, міласць ваша, да іх бліжэй і распытайце іх самі, яны адкажуць вам, калі пажадаюць. А пажадаюць яны напэўна, бо гэта такія людзі, якім вельмі прыемна і рабіць злачынствы і апавядаць пра іх.

З гэтым дазволам, які Дон-Кіхот сам-бы ўзяў, калі-б яго не далі, ён падышоў да ланцуга катаржнікаў і запытаў у першага з іх, за якія грахі ён трапіў у такое непрыемнае становішча. Той адказаў, што трапіў у гэтае становішча за тое, што быў закаханы.

— Толькі за гэта? — запытаў яго Дон-Кіхот. — Але калі пасылаюць на галеры закаханых, мне трэ’ было-б даўно працаваць там вёсламі.

— Каханне гэта не такога сорту, як думае ваша міласць, — сказаў галерны нявольнік. — Маё каханне складалася з таго, што я горача закахаўся ў вялікі кошык, напакаваны бялізнай, і так моцна абнімаў яго, што калі-б правасуддзе не адабрала яго ў мяне сілаю, я-б і да гэтага часу не пакінуў-бы яго па добрай волі.

Дон-Кіхот звярнуўся з тым-жа запытаннем да наступнага галернага нявольніка, але той не адказаў ні слова, бо ён быў вельмі засмучоны, а за яго адказаў першы нявольнік і сказаў:

— Сен’ёр, гэты вось ідзе на галеры за тое, што спяваў канарэйкай^[22]. Я хачу сказаць: за тое, што ён музыкант і спявак.

— Як так, перапытаў Дон-Кіхот, — хіба ссылаюць людзей на галеры таксама і за тое, што яны музыканты і спевакі?

— Так, сен’ёр, — адказаў галерны нявольнік, бо няма нічога горшага, як спяваць у бядзе.

— А я, наадварот, думаў, — сказаў Дон-Кіхот, — што той, хто спявае, сваё гора праганяе.

— Тут-жа наадварот, — адказаў галерны нявольнік, — таму, хто раз спяе, давядзецца плакаць усё жыццё.

— Не разумею гэтага, — абвясціў Дон-Кіхот. Але адзін з стражнікаў сказаў яму:

— Сен’ёр рыцар, спяваць у бядзе азначае на мове несумленных людзей — прызнацца ў час катаванняў. Вось гэтага грахаводніка катавалі, і ён прызнаўся ў сваім злачынстве, у тым, што ён быў куатрэро, гэта значыць, краў рагатую жывёлу,

Падышоўшы да трэцяга галернага нявольніка, Дон-Кіхот даў яму тое-ж самае запытанне. Той адказаў яму шпарка і вельмі вольна:

— Я іду на пяць год да сен’ёраў гурапс^[23], таму што ў мяне нехапіла дзесяці чырвонцаў.

— З вялікай ахвотай дам вам дваццаць, — скаазў Дон-Кіхот, — каб вызваліць вас ад вялікай непрыемнасці.

— Гэта, здаецца мне, падобна на тое, — адказаў галерны нявольнік, — каб у каго-небудзь у адкрытым моры былі грошы, а ён паміраў-бы з голаду з той прычыны, што яму няма дзе купіць неабходнае. Кажу гэта таму, што калі-б я своечасова пазычыў у вашай міласці дваццаць чырвонцаў, я падмазаў-бы імі пяро сакратара суда і ажывіў-бы розум майго адваката, так што сёння вы бачылі-б мяне вольным гулякай, а не на гэтай дарозе, прывязанага на ланцуг, як борзая сабака. Але бог вялікі: цярплівасць і — канец гутарцы!

Дон-Кіхот падышоў цяпер да чацвертага галернага нявольніка, чалавека паважанага выгляду, з белай барадой аж да самага пояса.

Пачуўшы, што ў яго пытаюцца, чаму ён тут, стары заплакаў і не адказаў ні слова; але пяты асуджаны замяніў сабою яго язык і сказаў:

— Гэты шаноўны чалавек ссылаецца на чатыры гады на галеры, зрабіўшы перад тым ва ўсім парадзе і вярхом звычайны аб’езд^[24].

— Гэта, як мне здаецца, — сказаў Санчо Панса, — азначае быць выстаўленым на публічную ганьбу.

— Так яно і ёсць, — адказаў галерны нявольнік, — і злачынства, за якое яго асудзілі да такой кары, складаецца з таго, што ён быў маклерам вушэй і нават усяго цела. Адным словам, я хачу сказаць, гэты кабальеро ідзе на галеры за тое, што быў зводнікам, а таксама і за некаторую прыхільнасць яго да чараўніцтва.

Дон-Кіхот паехаў далей і запытаўся яшчэ ў аднаго асуджанага, у чым яго віна. Той адказаў з не меншай, калі не з большай бойкасцю, як папярэдні, кажучы:

— Я тут таму, што зайшоў вельмі далёка ў жартах з двума маімі стрыечнымі сёстрамі і з другімі двума сёстрамі, але не маімі. Адным словам, я так жартаваў з імі з усімі, што трапіў сюды.

Размоўнік быў апрануты студэнтам, і адзін з стражнікаў сказаў, што ён вялікі балбатун і добры латыніст. Апошнім з ланцуга галерных нявольнікаў быў чалавек вельмі прыгожы з сябе, год трыццаці. Ён быў касы да таго, што адно вока ўвесь час глядзела на другое. На назе ў яго быў такі даўгі ланцуг, што ён ахапляў усё яго цела, а на шыі віднеліся два жалезных ашыйнікі: адзін — прымацаваны да ланцуга, а другі — з тых, якія завуцца апорай або падтрымкай сябра^[25]. Ад яго спушчаліся дзве жалезныя паласы, якія даходзілі нявольніку да пояса, а да іх былі прымацаваны кайданы, надзетыя на яго рукі і замкнёныя вялікім замком; нявольнік не мог ні дастаць рукамі да рота, ні нахіліць галаву да рук. Дон-Кіхот запытаў, чаму гэты чалавек закуты куды большай колькасцю ланцугоў, як усе астатнія. Канвойны адказаў: таму што ён адзін зрабіў больш злачынстваў, як усе астатнія разам узятыя. Пры тым ён такі адважны і выдатны жулік, што хоць яго вядуць закутым такім чынам, усё-ж яны не ўпэўнены ў ім і баяцца, каб ён не уцёк.

— Якія-ж мог ён зрабіць злачынствы, — запытаў Дон-Кіхот, — калі ён не заслужыў большай кары, як толькі быць сасланым на галеры?

— Ён ідзе туды на дзесяць год, — адказаў стражнік, — а гэта ўсё-адно, што смерць. Вам будзе дастаткова ведаць, калі я вам скажу, што гэты добры чалавек не хто іншы, як славуты Хінес дэ-Пасамонтэ, якога называюць інакш Хінесільё дэ-Парапілья.

— Цішэй, сен’ёр камісар, — сказаў тады галерны нявольнік, — няма чаго тут перабіраць імёны і прозвішчы. Завуць мяне Хінес, а не Хінесільё, і прозвішча маё Пасамонтэ, а не Парапілья, як вы гаворыце; да таго-ж ведай сябе, і таго хопіць з цябе.

— Не гаварыце, — засупярэчыў камісар, — такім нахабным тонам, сен’ёр найпершы злодзей і мазурык, калі вы не хочаце, каб я прымусіў вас не на радасць вам маўчаць.

— А хіба цябе не завуць так, ашуканца! — дадаў стражнік.

— Так, завуць, — адказаў Хінес, — але я паклапачуся аб тым, каб мяне так не звалі, або вырву бараду, а ў каго, сам ведаю! Давайце пойдзем далей: уся гатая камедыя цягнецца ўжо надта доўга.

Камісар замахнуўся жэзлам, каб ударыць Пасамонтэ ў адказ на яго пагрозы, але Дон-Кіхот заступіўся за яго.

Звяртаючыся да ўсіх нявольнікаў, ён сказаў:

— З усяго, што вы паведамілі мне, дарагія браты, я ўбачыў выразна, што хоць вас і судзілі за злачынствы, але кара, якую вам трэба цярпець, не вельмі вам падабаецца і вы падначальваецеся ёй вельмі неахвотна і зусім супроць вашай волі. Зусім можа быць, што маладушша аднаго ў час катаванняў, недахват грошай у другога, адсутнасць абаронцаў у трэцяга і нарэшце памылковы прысуд былі прычынаю вашай гібелі і няўдачы здабыць сабе такое правасуддзе, якое было-б на вашым баку. Усё гэта пераконвае і нават прымушае мяне давесці на вашым прыкладзе, для якой мэты неба паслала мяне на свет і далучыла да рыцарскага ордэна, які я спаведую. Прыняўшы яго, я даў кляцьбу памагаць прыгнечаным і абараняць слабых супроць моцных. Але з той прычыны, што я ведаю, што адна з уласцівасцей добрага розуму — не дамагацца прымусам таго, што можа быць дагягнута дабром, я звяртаюся з просьбай да гэтых сен’ёраў, вашых стражнікаў і да камісара, ці не будуць яны такімі добрымі скінуць з вас кайданы і адпусціць вас на ўсе чатыры бакі.

— Гэта вельмі цікавы выбрык, — сказаў камісар, — і вялікі жарт! Ён хоча, каб мы вызвалілі нявольнікаў караля, быццам у нашай уладзе адпусціць іх. Ідзіце сваёй дарогай, міласць ваша, сен’ёр, папраўце на галаве ў сябе гэты таз і не шукайце ў кошкі пяці лап.

— Гэта вы самі кошка, крыса і нягоднікі, — усклікнуў Дон-Кіхот.

Адначасова ён так шпарка кінуўся на камісара, што не даў яму часу абараніцца, а цяжка параненага ўдарам кап’я скінуў на зямлю, на шчасце сабе, бо паўшы быў узброены крамнёвай стрэльбай. Астатнія стражнікі стаялі здзіўленыя такой нечаканай падзеяй.

Апамятаўшыся, верхавыя схапіліся за мячы, а пешыя — за кідальныя коп’і і кінуліся з імі на Дон-Кіхота, чакаўшага іх зусім спакойна. Яму, без сумнення, было-б дрэнна, калі-б галерныя нявольнікі, убачыўшы, што ім прадастаўляецца шчаслівы выпадак атрымаць волю, не паспяшаліся выкарыстаць яго, зламаўшы ланцуг, якім яны былі закуты адзін да аднаго.

Агульная сумяціца была такой вялікай, што стражнікі, то падбягаўшыя да галерных нявольнікаў, ламаўшых свае ланцугі, то да Дон-Кіхота, які нападаў на іх, нічога не маглі зрабіць. Санчо, з свайго боку, памог вызваліцца Хінесу дэ-Пасамонтэ, які апынуўся першым на волі і без ланцугоў. Ён кінуўся да ляжаўшага на зямлі камісара, адабраў у яго меч і стрэльбу і, цэлячыся то ў аднаго, то ў другога, але не страляючы ні ў каго, ачысціў поле бойкі ад стражнікаў, якія кінуліся ўцякаць як ад зброі Пасамонтэ, так і ад граду каменняў, якія кідалі ў іх вызваленыя галерныя нявольнікі.

Санчо быў вельмі засмучаны гэтай гісторыяй, бо баяўся, што ўцёкшыя стражнікі паведамяць пра гэтае здарэнне паліцыі, а яна пад веставы звон пачне шукаць злачынцаў. Ён паведаміў пра гэтую небяспеку свайму пану і прасіў яго адразу-ж паехаць з ім адсюль і схавацца ў бліжэйшы горад.

— Гэта добра, — сказаў Дон-Кіхот, — але я ведаю, што цяпер мне трэба рабіць.

Ён паклікаў галерных нявольнікаў, якія ў хваляванні і шуме бегалі па полі, абрабаваўшы да апошняга камісара. Яны ўсе сабраліся вакол яго.

— Прыстойным людзям уласціва быць удзячнымі за атрыманае добрадзейства; вы бачылі і адчулі на сабе зробленае мною вам добрадзейства. За яго я хацеў-бы — і такая мая воля, — каб вы, абцяжараныя ланцугом, які я скінуў з вашай шыі, безадкладна накіраваліся ў дарогу. Дайшоўшы да горада Табосо, з’явіцеся там да сен’ёры Дульсінеі Табоскай і паведаміце ёй, што яе рыцар — рыцар Сумнага Вобразу — загадаў перадаць ёй сваё прывітанне, і раскажыце ёй, як я здабыў вам жаданую волю. Зрабіўшы гэта, вы можаце ісці з мірам, куды хочаце.

Хінес дэ-Пасамонтэ адказаў за ўсіх:

— Тое, што міласць ваша нам загадвае, сен’ёр і вызваліцель наш, самае немажлівае з усіх немажлівасцей, бо нам нельга ісці ўсім разам па дарогах, а толькі па адным, імкнучыся схавацца. Тое, што ваша міласць магла-б зрабіць, гэта — замяніць абавязацельства, ускладзенае на нас, вядомай колькасцю малітваў. Мы ахвотна прачыталі-б іх за ваш кошт, бо гэта такая справа, якой можна заняцца і ўначы і ўдзень, у час уцёкаў і на адпачынку, на вайне і ў мірны час. Але думаць, каб мы цяпер узялі наш ланцуг і накіраваліся па дарозе ў Табосо — усё-адно, што патрабаваць ігруш ад вяза.

— У такім выпадку, — усклікнуў Дон-Кіхот (ужо ўспыхнуўшы гневам), — я клянуся, дон Хінесільё дэ-Парапілья, або як вас там завуць, што пойдзеце вы адзін, падціснуўшы хвост між ног і несучы ўвесь ланцуг на сваіх плячах.

Пасамонтэ, які быў не вельмі цярплівага нораву (прытым ён ужо здагадаўся, што Дон-Кіхот не ў нармальным розуме), убачыўшы, што з ім абыходзяцца такім чынам, мігнуў таварышам. Адышоўшы ў бок, яны пачалі кідаць у рыцара каменні, так што ён толькі і рабіў, што спрабаваў накрыць сябе шчытам, а бядак Расінантэ ніколькі не звяртаў увагі на шпоры, быццам ён быў выліты з бронзы. Санчо схаваўся за сваім аслом і такім чынам абараніў сябе ад завірухі і граду каменняў, якія падалі на іх абодвух. Дон-Кіхот не мог накрыцца шчытам настолькі добра, каб некалькі крамнёвых каменняў не трапіла ў яго і з такой сілай, што ён зваліўся на зямлю.

Толькі ён зваліўся, як студэнт кінуўся да яго, зняў з яго галавы таз, ударыў яго ім тры або чатыры разы па плячах і столькі-ж разоў стукнуў тазам аб зямлю так, што ледзь не разбіў яго на кавалкі. Галерныя нявольнікі знялі з рыцара поўкафтан, які быў у яго апрануты на ўзбраенні, і знялі-б з яго і шкарпэткі, калі-б гэтаму не перашкодзілі латы на яго нагах. У Санчо яны адабралі верхнюю вопратку, пакінуўшы яго ў адной сарочцы, і, падзяліўшы між сабою заваяваную ў бойцы здабычу, разбегліся кожны ў свой бок.

Асталіся на полі бойкі толькі асёл і Расінатэ, Санчо і Дон-Кіхот. Асёл — у задуменні, з апушчанай галавой, час ад часу трасучы вушамі, быццам ён думаў, што шквал каменняў над яго галавой яшчэ не заціх; Расінантэ — лежачы ў расцяжку поплеч са сваім панам, бо ўдар каменем паваліў і яго на зямлю; Санчо — у адной сарочцы, дрыжучы ад спалоху; Дон-Кіхот — вельмі разгневаны пры думцы, што з ім так па-здрадніцку абышліся тыя самыя людзі, якім ён зрабіў столькі дабра.

РАЗДЗЕЛ XVI
Пра тое, што здарылася са славутым Дон-Кіхотам у Сіера-Марэне^[26], — адна з самых дзівосных прыгод, расказаных у праўдзівай гэтай гісторыі

— Я заўсёды чуў, Санчо, — сказаў свайму зброеносцу Дон-Кіхот, — што рабіць дабро нягоднікам — усё-адно, што ліць ваду ў мора. Наперад я навучуся быць асцярожным.

— Тое, што ваша міласць навучыцца быць асцярожным, — адказаў Санчо, — так-жа правільна, як і тое, што я турак! Паверце-ж мне хоць цяпер, што святую Эрмандад нельга абдурыць рыцарствам і што яна не дасць і двух мараведысаў за ўсіх вандроўных рыцараў, колькі-б іх ні было. Ці ведаеце, мне ўжо здаецца, што стрэлы яе свісцяць каля маіх вушэй^[27].

— Ты па сваёй прыродзе баязлівец, Санчо! Але на гэты раз я паслухаюся тваёй парады і пайду. Зраблю я гэта з адной умовай: каб ты ніколі за ўсё сваё жыццё нікому не сказаў, што я адхіліўся і ўцёк ад гэтай небяспекі са спалоху, а толькі таму, што я здаўся на твае просьбы.

— Сен’ёр, — адказаў Санчо, — адступаць не азначае яшчэ ўцякаць. Хто разумны, той хавае сябе сёння для заўтрашняга дня і не рызыкуе ўсім у адзін дзень. Не шкадуйце, што паслухаліся маёй парады, сядайце на Расінантэ і едзьце за мной.

Дон-Кіхот сеў на каня, Санчо паказваў дарогу на сваім асле, і такім чынам прыехалі яны ў Сіера-Марэну. Санчо меркаваў праехаць яе ўсю, хаваючыся некалькі дзён сярод гэтых скалістых мясцовасцей, каб іх не знайшлі, калі-б святая Эрмандад пачала іх шукаць. Ён яшчэ больш замацаваўся ў сваім намеры, калі ўбачыў, што прадукты, якія ён вёз на асле, асталіся цэлымі ў бойцы з галернымі нявольнікамі.

Як толькі Дон-Кіхот апынуўся ў горах, сэрца яго запоўнілася радасцю, бо яму здавалася, што гэтая мясцовасць вельмі спрыяе прыгодам, якіх ён шукаў. Ён успомніў дзівосныя падзеі, якія здараліся з вандроўнымі рыцарамі ў падобных-жа захаваных і дзікіх месцах, і так паглыбіўся ў гэтыя думкі, што нічога другога не бачыў і не чуў. Санчо-ж не меў цяпер іншага клопату (пасля таго, як яны, па яго думцы, дасягнулі зусім бяспечнага месца), апрача клопату задаволіць свой страўнік рэштай здабычы, узятай у свяшчэннаслужыцеляў. Ён ехаў за панам, седзячы на сваім асле па-жаночаму, дастаючы з мяшка прадукты і набіваючы імі пуза сваё. Пакуль ён быў заняты такім чынам, ён не даў-бы мядзянага граша за тое, каб знайсці новую прыгоду. Між тым Санчо, падняўшы вочы, убачыў, што яго пан спыніўся і кап’ём спрабаваў падняць нейкі вузел, які ляжаў на зямлі.

Ён паспяшаўся да рыцара, каб яму памагчы, калі ў гэтым будзе патрэба, і якраз паспеў у тую хвіліну, калі Дон-Кіхот падымаў кап’ём сядзельную падушку з прывязаным да яе ручным чамаданчыкам, абодва напалову згніўшыя. Яны былі такімі цяжкімі, што Санчо прышлося злезці з асла, каб падняць іх. Яго пан загадаў яму паглядзець, што ў чамаданчыку.

Хоць чамаданчык і быў запёрты ланцугом і замком, але скрозь дзіркі і шчыліны ў прагніўшых месцах Санчо ўбачыў, што там знаходзіліся сарочкі з тонкага галандскага палатна і другія палатняныя рэчы, не менш тонкія і чыстыя, а ў хусцінцы ён знайшоў добры грудок залатых манет, і калі ён іх убачыў, ён усклікнуў:

— Няхай будзе блаславена ўсё неба за тое, што яно паслала нам прыгоду, вартую чаго-небудзь!

Пашукаўшы яшчэ ў чамаданчыку, ён знайшоў багата ўпрыгожаную маленькую запісную кніжку, якую Дон-Кіхот узяў у яго, грошы-ж загадаў яму захаваць і ўзяць іх сабе.

— Мне здаецца, Санчо, што які-небудзь падарожнік заблудзіўся ў гэтых горах, а разбойнікі напалі на яго, забілі, а потым прынеслі сюды і закапалі ў гэтым глухім месцы.

— Не можа гэтага быць, — адказаў Санчо, — таму што, калі-б гэта былі зладзеі, яны не пакінулі-б тут грошай.

— Ты праўду кажаш, — згадзіўся Дон-Кіхот. — У такім выпадку я не ведаю і не магу адгадаць, што-б гэта магло быць; але пачакай, мы паглядзім, ці не знойдзем у гэтай маленькай кніжачцы якога-небудзь запісу, які мог-бы навесці нас на след.

Ён адкрыў кніжачку, і першым, на што наткнуўся, быў ліст, прачытаўшы які, Дон-Кіхот абвясціў, што пісаў яго, безумоўна, адкінуты палюбоўнік.

Покуль Дон-Кіхот чытаў запісную кніжачку, Санчо капаўся ў чамаданчыку, не пакінуўшы ў ім, а таксама ў сядзельнай падушцы ніводнага кутка, які-б ён не абшукаў і не даследваў.

Рыцар Сумнага Вобразу быў ахоплен моцным жаданнем даведацца, хто такі гаспадар ручнога чамадана, здагадваючыся па лісту, па чырвонцах і па такіх тонкіх сарочках, што гэта, напэўна, закаханы знатнага роду, якога давялі да якога-небудзь страшэннага кроку жорсткасць і знявага яго дамы.

З той прычыны, што ў гэтай пустыннай скалістай мясцовасці не відаць было нікога, хто мог-бы даць яму весткі, Дон-Кіхот думаў цяпер толькі пра адно: як-бы яму хутчэй ехаць далей, што ён і зрабіў, даўшы волю Расінантэ абраць сабе дарогу.

Рыцар увесь час думаў, што сярод гэтай пустыннай мясцовасці ён не можа не сустрэцца з якой-небудзь надзвычайнай прыгодай. Раптам ён убачыў на вяршыні невялікага ўзгорка чалавека, які з незвычайнай лёгкасцю скакаў са скалы на скалу і з хмызняку ў хмызняк. Ён здаўся яму амаль голым, з чорнай густой барадой, даўгімі ўскудлачанымі валасамі, з босымі нагамі. Бёдры яго былі пакрыты панталонамі, як відаць з цёмна-жоўтага мошаста, але гэта былі ўжо адны лахманы. Галава яго таксама нічым не была пакрыта. Дон-Кіхоту адразу-ж прышло ў галаву, што гэта — гаспадар сядзельнай падушкі і ручнога чамаданчыка, і ён парашыў шукаць яго, хоць-бы яму давялося валацужыць цэлы год у горах. Ён загадаў Санчо злезці з асла і абагнуць з аднаго боку гару, у той час як сам ён аб’едзе яе з другога боку. Такім чынам, мажліва, яны знойдуць чалавека, які так шпарка схаваўся з іхніх вачэй.

— Я не магу гэтага зрабіць, — сказаў Санчо, — тамў што, як толькі я аддаляюся ад вашай міласці, спалох адразу-ж авалодвае мной і мучыць мяне тысяччу зданяў.

— Няхай будзе так, — згадзіўся рыцар Сумнага Вобразу. — Мне прыемна бачыць, што ты шукаеш апоры ў маёй мужнасі.

Дон-Кіхот прышпорыў Расінантэ, а Санчо, як заўсёды, паехаў за ім на сваім асле. Аб’ехаўшы частку гары, яны ўбачалі ў невялікай лагчыне труп, — напалову ўжо з’ездзены сабакамі і пакляваны варонамі, — аседланага і завузданага мула; усё гэта яшчэ больш падмацавала іхнюю здагадку, што ўцёкшы быў гаспадаром мула і сядзельнай падушкі. У той час, як яны разглядвалі труп мула, яны пачулі свіст, падобны на свіст пастуха, зганяючага статак; раптам налева ад іх з’явілася вялікая колькасць коз, а адзаду, на вяршыні гары, паказаўся пастух. Дон-Кіхот гукнуў яго і папрасіў падыйсці да іх. У сваю чаргу і той гучна адгукнуўся, пытаючыся, хто завёў іх сюды, у гэтую мясцовасць, дзе рэдка, або нават ніколі, не ступала чалавечая нага. Санчо ў адказ крыкнуў, каб ён падышоў да іх, тады яны ўсё растлумачаць яму. Казапас спусціўся і, дайшоўшы да месца, дзе стаяў Дон-Кіхот, сказаў:

— Гатоў біцца аб заклад, што вы глядзіце на мула, што ляжыць мёртвым унь там у раву. Ён ужо цэлых шэсць месяцаў знаходзіцца тут. Скажыце, ці не сустрэлі вы дзе паблізу яго гаспадара?

— Мы нікога не сустракалі, — адказаў Дон-Кіхот.

— Я знайшоў, — сказаў Санчо, — рэчы, але не падышоў да іх і на адлегласць кінутага каменя.

— Скажыце, добры чалавек, — запытаў Дон-Кіхот, — ці не ведаеце вы, хто гаспадар гэтых рэчаў?

— Магу вам сказаць толькі тое, — адказаў казапас, — што месяцаў шэсць назад — можа троху болей, можа троху меней — да нас у пастушскі шалаш, каля трох міль адсюль, прыехаў прыгожы і стройны юнак вярхом на тым самым муле, што ляжыць тут мёртвым, і з той самай сядзельнай падушкай і ручным чамаданчыкам, якія, па вашых словах, вы знайшлі і не дакрануліся да іх. Ён запытаў у нас, якая частка гэтага горнага ланцуга самая пустынная і суровая; мы паказалі на тую, дзе мы цяпер з вамі знаходзімся. Юнак, пачуўшы наш адказ, накіраваўся да таго месца, якое мы яму паказалі. З таго часу мы яго больш не бачылі, але праз некалькі дзён ён сустрэўся па дарозе аднаму з нашых пастухоў і, не кажучы ні слова, падышоў да яго, кінуўся на яго з кулакамі, надаваў яму тумакоў, а потым пабег да яго ўючнага асла, які вёз для нас прадукты, забраў з яго ўвесь хлеб і сыр і схаваўся ў горах. Скажу вам па праўдзе, сен’ёры, — казаў далей казапас, — што ўчора я і яшчэ чатыры пастухі парашылі шукаць яго, а калі знойдем, сілаю, або з яго згоды, адвезці яго ў горад Альмадавар у васьмі мілях адсюль і там лячыць яго, калі хвароба паддаецца лячэнню. Калі-ж ён будзе ў нармальным розуме, даведацца, хто ён і ці ёсць у яго радня, якую можна было-б паведаміць пра няшчасце, якое з ім здарылася. Вось усё, сен’ёры, што я магу адказаць вам на ваша запытанне. Будзьце ўпэўнены, гаспадар рэчаў, знойдзеных вамі, — той самы, каго вы бачылі ўцякаўшым з такой шпаркасцю, амаль голым.

Рыцар быў здзіўлены тым, што ён чуў ад казапаса, і яго жаданне даведацца, хто быў той няшчасны вар’ят, яшчэ больш узмацнілася. Ён цвёрда парашыў выканаць тое, што раней задумаў: шукаць яго па ўсім горным ланцугу, не пакінуўшы без агляду ніводнага кутка, ніводнай пячоры.

У гэтую хвіліну з бліжэйшай горнай цясніны вышаў юнак. Ішоў ён, мармычучы нешта сам сабе, чаго нельга было зразумець. Вопратка на ім была тая-ж, як ужо апісана, але толькі, калі ён наблізіўся, Дон-Кіхот прыкмеціў, што падраны камзол на яго плячах надушаны амбрай^[28], з чаго ён зрабіў вывад, што чалавек, насіўшы такую вопратку, не мог быць простага стану. Наблізіўшыся да іх, юнак прывітаў іх хрыплым і глухім голасам, але вельмі ветліва. Дон-Кіхот адказаў на яго прывітанне з няменшай ветлівасцю і, злезшы з Расінантэ, падышоў да юнака, абняў яго і некаторы час моцна прыціскаў да грудзей, быццам ведаў яго вельмі доўга. Юнак, даўшы сябе абняць, адхіліў крыху Дон-Кіхота і, палажыўшы яму рукі на плечы, глядзеў на яго пільна, нібы жадаючы ўспомніць, ці не ведае ён яго. Першым загаварыў пасля абдымкаў абадранец.

РАЗДЗЕЛ XVII,
у якім працягваецца прыгода ў Сіера-Марэне

— Сен’ёр, хто-б вы ні былі, я дзякую вам за даныя мне доказы вашай прыхільнасці. Але лёс пазбавіў мяне мажлівасці адказваць на зробленыя мне паслугі інакш, як толькі жаданнем адплаціць за іх.

— А маё жаданне, — адказаў Дон-Кіхот, — складзецца з таго, каб служыць вам. Ці нельга знайсці які-небудзь сродак, каб зрабіць лягчэйшым гора, якое, як відаць, прымусіла вас весці такі дзіўны спосаб жыцця.

Рыцар Лесу, пачуўшы, якім складам гаворыць з ім рыцар Сумнага Вобразу, глядзеў на яго ва ўсе вочы.

— Калі ў вас знойдзецца чаго-небудзь паесці, дайце мне.

Адразу Санчо дастаў з свайго мяшка правізію. Абадранец еў так шпарка, што ў яго амаль не было прамежкаў паміж адным і другім кавалкам. Скончыўшы есці, ён даў ім знак ісці за ім, што яны і зрабілі, і прывёў іх на зялёны лужок, раскінуты адразу за бліжэйшым выступам скалы. Тут ён лёг на траву, астатнія паследвалі яго прыкладу; усё гэта рабілася моўчкі. Абадранец, добра сеўшы, загаварыў:

— Я хацеў-бы як можна карацей перадаць аповесць маіх няшчасцяў, бо ўспамін пра іх наганяе на мяне новыя пакуты.

Маё імя Кардэніё; нарадзіўся я ў адным з лепшых гарадоў Андалузіі; паходжанне маё знатнае, бацькі — багатыя. У тым-жа родным мне кутку зямлі жыло само неба — дзяўчына, якую каханне ўпрыгожыла такім блескам, пра які я не мог марыць. Такой вялікай была прыгожасць Люсінды — дзяўчыны такой-жа знатнай і багатай, як і я. Гэту Люсінду я кахаў з самага ранняга майго юнацтва і яна таксама кахала мяне з усёй шчырасцю, уласцівай яе ўзросту. Бацькі ведалі пра нашы пачуцці і не працівіліся ім. Мы раслі, разам з намі расло і наша каханне, так што бацьку Люсінды пачало здавацца, што ён дзеля асцярожнасці павінен забараніць мне бываць у іхнім доме. Колькі лістоў напісаў я ёй, колькі сціплых і чароўных адказаў атрымаў я ад яе. Колькі песень, колькі любоўных вершаў склаў, у якіх адкрываў сваю душу, выказваў свае пачуцці. Я парашыў звярнуцца да сродку, які здаваўся мне найбольш прыгодным для дасягнення заслужанай мной узнагароды — прасіць яе бацьку даць яе мне ў жонкі, — што я і зрабіў. У адказ ён сказаў, што дзякуе мне за жаданне зрабіць яму гэты гонар, але што я павінен спачатку папрасіць згоды свайго бацькі на шлюб. Аднак бацька не даў мне нават выкласці сваю просьбу, сказаўшы, што мяне запрашае да сябе герцаг Рыкардо ў таварышы да свайго сына, абяцае даць мне за гэта адпаведнае становішча ў свеце. Час майго ад’езду надышоў; перад тым уначы я гаварыў з Люсіндай; расказаў ёй усё, што адбылося. Паведаміў таксама і яе бацьку, упрашаючы яго пачакаць некаторы час і не выдаваць дачку замуж. Ён ахвотна абяцаў мне гэта, а Люсінда пацвердзіла мне яго абяцанне, тысячу разоў пакляўшыся і самлеўшы. Нарэшце я прыехаў да герцага Рыкардо.

Ён добра сустрэў мяне і абыходзіўся са мною зусім як з роўным. Але той, хто ўзрадаваўся майму прыезду, быў другі сын герцага, па імені дон Фернандо, вясёлы, баламутны, шчодры і ўлюбчывы юнак. У кароткі час ён вельмі блізка пасябраваў са мной. Хоць я падабаўся таксама старэйшаму сыну герцага і ён таксама абыходзіўся са мной добра, але ўсё-ж не ў такой ступені, як Фернандо. З той прычыны, што ў сяброў не бывае таемнасцей, якія-б яны не паведамлялі адзін аднаму, — а мая блізкасць да дона Фернандо шпарка перайшла ў сяброўства, — ён перадаваў мне ўсе свае думкі і асабліва гаварыў пра адзін свой раман, які крыху яго непакоіў. Ён быў моцна закаханы ў дачку земляроба, васала яго бацькі. Аднак, ведаючы, што яго бацька ніколі не дасць згоды на такі няроўны шлюб, ён парашыў выехаць адсюль на некалькі месяцаў, паехаўшы ў мой родны горад, нібыта купляць коні. Паездка гэтая, па яго тлумачэнню, будзе лепшым сродкам выгнаць з памяці недаступны вобраз красуні.

Аднак, як я даведаўся потым, гэта было ашуканствам, бо ён паспеў ужо спакусіць бедную дзяўчыну абяцаннем ажаніцца і спяшаўся паехаць толькі для таго, каб унікнуць ад выканання дадзенага ім абяцання… Герцаг адпусціў свайго сына і загадаў мне ехаць разам з ім.

Мы прыехалі ў родны мой горад; бацька мой прыняў дона Фернандо, як падабае яго стану; адразу-ж я ўбачыўся з Люсіндай, і каханне маё зноў ажыло (хоць яно ніколі не пагасала і не памірала). На сваё няшчасце я расказаў пра ўсё дону Фернандо. Я так хваліў яму прыгажосць, пекнасць і розум Люсінды, што мае пахвалы абудзілі ў ім жаданне ўбачыць дзяўчыну. Я паказаў яму Люсінду. Яна адразу зацямніла ў яго розуме вобразы ўсіх красунь, якіх ён да гэтага часу сустракаў. Адным словам, мой прыяцель закахаўся ў дзяўчыну, якую я па праву лічыў сваёй нявестай. Здарылася так, што аднойчы Люсінда папрасіла ў мяне пачытаць рыцарскую кнігу, якую яна вельмі любіла. Гэта быў „Амадыс Гальскі“…

Толькі Дон-Кіхот пачуў успамін пра рыцарскую кнігу, як ён сказаў:

— Калі-б вы, міласць ваша, адразу-ж у пачатку вашай

гісторыі сказалі-б, што яе міласць сен’ёра Люсінда любіць рыцарскія кнігі, непатрэбна было-б ніякіх іншых тлумачэнняў, каб пераканаць мяне ў вялікім яе розуме. Я хацеў-бы толькі, каб вы, сен’ёр, разам з „Амадысам Гальскім“, паслалі ёй таксама яшчэ некалькі добрых кніг, спіс якіх я вам дам.

Пакуль Дон-Кіхот гаварыў толькі што паданыя словы, Кардэніё, апусціўшы галаву на грудзі, глыбока задумаўся. І хоць Дон-Кіхот двойчы паўтарыў яму, каб ён казаў далей сваё апавяданне, ён не адказаў ні слова. Нарэшце Кардэніё падняўся і сказаў:

— Я не магу адагнаць адну думку, і ніхто на свеце не можа вызваліць мяне ад яе — менавіта: што гэты найвялікшы круцель „маэстро“ Элісабад быў у любоўнай сувязі з каралевай Мадасіма…

— Гэта хлусня і брыдкі паклёп, — усклікнуў Дон-Кіхот (як звычайна, шпарка ўспыхнуўшы). — Каралева Мадасіма была самая прыстойная сен’ёра. Хто сцвярджае адваротнае, — хлусіць, і я бяруся давесці яму, пешы або конны, узброены або няўзброены, як яму захочацца.

Калі Кардэніё, на якога напаў яго прыпадак вар’яцтва, пачуў, што яго называюць ашуканцам і паклёпнікам, жарт гэты не спадабаўся яму. Ён падняў камень, які ляжаў каля яго, і кінуў яго так моцна ў грудзі Дон-Кіхоту, што той паваліўся ніц. Убачыўшы, як ён абыходзіцца з яго панам, Санчо кінуўся на вар’ята са сцятымі кулакамі. Але той паваліў і яго на зямлю і пакамечыў яму бакі. Казапас, які хацеў абараніць Санчо, пацярцеў таксама. Пасля таго, як ён усіх іх паваліў на зямлю і пабіў, ён пакінуў іх і спакойна пайшоў у горы, дзе і схаваўся. Дон-Кіхот запытаўся потым у казапаса, ці нельга будзе знайсці Кардэніё, бо ён адчувае моцнае жаданне пачуць канец яго гісторыі. Казапас сказаў, што няма дакладных вестак пра месцазнаходжанне звар’яцеўшага юнака, але калі Дон-Кіхот многа паездзіць па гэтай мясцовасці, ён абавязкова знойдзе яго ці ў нармальным розуме, ці звар’яцеўшага.

РАЗДЗЕЛ XVIII,
у якім апавядаецца пра дзіўныя рэчы, якія здарыліся з харобрым рыцарам Ламанчскім ў Сіера-Марэне

Дон-Кіхот развітаўся з казапасам, узлез зноў на Расінантэ і загадаў Санчо ехаць за ім. Яны ехалі павольна, накіроўваючыся ў самую глуш дзікай горнай мясцовасці. Санчо да смерці хацелася пагутарыць са сваім панам, і ён чакаў толькі, ці не загаворыць той сам, каб не парушыць дадзенага яму загаду. Але, не маючы сілы цярпець такую даўгую маўчанку, ён сказаў:

— Сен’ёр Дон-Кіхот, няхай міласць ваша дасць мне сваё блаславенне і зволіць мяне, бо я хацеў-бы адразу-ж вярнуцца дахаты, да жонкі і дзяцей. Вельмі-ж ужо цяжка ўсё жыццё праводзіць у пошуках прыгод і знаходзіць адны толькі штуршкі ў каршэнь, кіданне на коўдры, удары каменнем і кулакамі, а пры ўсім тым, каб яшчэ быў зашыты рот і чалавек не мог выказаць таго, што ў яго на душы, нібыта ён нямы.

— Разумею цябе, Санчо, — адказаў Дон-Кіхот, — ты паміраеш ад жадання, каб я зняў забарону, накладзеную на твой язык. Добра, лічу яе знятай, і кажы, што хочаш, але толькі з умовай, што дадзены табе дазвол мае сілу да таго часу, покуль мы валацужым у гэтых горах.

— Няхай будзе так, — сказаў Санчо, — няхай я пагутару хоць цяпер. Сен’ёр, ці гэта адно з добрых правіл рыцарства, што мы блукаем па тутэйшых горах без дарог і сцежак, шукаючы вар’ята, да якога, калі мы яго знойдзем, мажліва, вернецца жаданне кончыць, што ён пачаў — не сваё апавяданне, а… гутарка ідзе пра галаву вашай міласці і пра мае рэбры, якія ён разаб’е дашчэнту.

— Маўчы, Санчо, кажу табе яшчэ раз, — сказаў Дон-Кіхот, — і ведай, што не толькі жаданне знайсці вар’ята вабіць мяне ў гэтую мясцовасць, але і намер зрабіць учынак, якім я набуду бессмяротнае імя і славу на ўсёй зямной прасторы. Аднак усё будзе залежаць ад тваёй стараннасці.

— Ад маёй стараннасці? — здзівіўся Санчо.

— Так, — пацвердзіў Дон-Кіхот, — таму што, калі ты хутка вернешся адтуль, куды я думаю паслаць цябе, у такім выпадку хутка скончацца мае пакуты і пачнецца мая слава. І з той прычыны, што нядобра трымаць цябе далей у невядомасці, куды хіляцца мае словы, скажу табе, каб ты, Санчо, ведаў, што славуты Амадыс Гальскі быў адным з выдатных вандроўных рыцараў. Я міжвольна сказаў „адным“; ён быў адзіным, першым, самым выдатным, галава ўсіх рыцараў, існаваўшых на свеце ў яго час. Той вандроўны рыцар, які лепш зможа рабіць так, як рабіў Амадыс, наблізіцца больш другіх да рыцарскай дасканаласці. Бліскучым учынкам гэтага рыцара, у якім ён асабліва праявіў сваю мудрасць, адвагу, цярплівасць і каханне, быў той, калі ён з-за знявагі да яго сен’ёры Орыяны пайшоў рабіць эпітымію на Пен’я Побрэ^[29], назваўшыся імем Бельтэнеброс. Мне лягчэй пераймаць Амадыса ў гэтай справе, чымся раскалваць надвая волатаў, здымаць галовы ў страшэнных змеяў, забіваць драконаў, разбіваць войскі, знішчаць флот і разбураць чары. Акружаючая нас мясцовасць як нельга лепш прыстасавана да выканання падобнага намеру. Няма прычыны выпускаць выпадак, які я магу цяпер добра выкарыстаць.

— Адным словам, — сказаў Санчо, — што-ж, уласна, ваша міласць збіраецца рабіць тут, у гэтым далёкім месцы?

— Я хачу рабіць так, як рабіў Амадыс, удаючы тут паўшага ў роспач, звар’яцеўшага і гнеўнага, у той-жа час пераймаючы і яшчэ аднаго рыцара, які, дзведаўшыся аб здрадзе каханкі, звар’яцеў і пачаў вырываць з карэннем дрэвы, баламуціць ваду светлых крыніц, забіваць пастухоў, знішчаць іхнія статкі, падпальваць халупы, перакідваць дамы — адным словам рабіць сотні тысяч шаленстваў, вартых вечнага ўспаміну і ўнясення ў летапісы.

— Мне здаецца, — сказаў Санчо, — што рыцары, якія рабілі нешта падобнае, былі прымушаны да гэтага і мелі прычыну рабіць гэтае шаленства і эпітыміі; але якая прычына ў вашай міласці вар’яцець? Якая дама пакінула вас, або якія знайшлі вы доказы, што сен’ёра Дульсінея Табоская саграшыла?

— У гэтым увесь сэнс справы, — сказаў Дон-Кіхот, — і ўся прыгожасць майго прадпрыемства. Калі вандроўны рыцар вар’яцее, маючы на тое прычыну, у чым-жа заслуга і зачэпка для пахвалы? Уся соль менавіта ў тым, каб звар’яцець без прычыны і каб даць зразумець гэта сваёй даме. Апрача таго, у мяне ёсць дастатковая для гэтага прычына ў даўгім расстанні з той, якая заўсёды застанецца маёй уладаркай — Дульсінеяй Табоскай. Такім чынам, сябра Санчо, не траць дарэмна часу, раячы мне адмовіцца ад такога незвычайнага, шчаслівага і ніколі небывалага пераймання. Я вар’ят і астануся вар’ятам да таго часу, пакуль ты не вернешся з адказам на ліст, які я думаю паслаць з табою маёй сен’ёры Дульсінеі. Калі адказ яе будзе такім, якога заслугоўвае мая вернасць, майму вар’яцтву і пакаянню надыйдзе канец. Калі здарыцца наадварот, дык я сапраўды звар’яцею. Але скажы мне, Санчо, ці захаваў ты шлём Мамбрыно? Я бачыў, што ты падняў яго з зямлі, калі той нягоднік прабаваў паламаць яго ўшчэнт і не мог, з чаго яскрава відаць, як добра закалены шлём.

На гэта Санчо адказаў:

— Клянуся богам жывых, сен’ёр рыцар Сумнага Вобразу, я не магу цярпець і цярпліва слухаць словы, якія міласць ваша гаворыць, бо яны наводзяць мяне на думку, што вашы апавяданні пра рыцарства, пра заваёвы каралеўстваў і імперый, раздачу астравоў і ўсякіх іншых міласцей і шчодрасць, напэўна, адна толькі хлусня, адны толькі казкі і байкі. Кожны-ж, хто пачуе, што ваша міласць сцвярджае, што нібыта таз цырульніка — шлём Мамбрыно, не можа падумаць чаго-небудзь іншага, апрача таго, што чалавек, які гаворыць нешта падобнае, напэўна развітаўся з сваім розумам. Таз, увесь пакамечаны і пагнуты, у мяне тут у мяшку, і я вязу яго дахаты, каб выпрастаць яго і скарыстаць для галення.

— Слухай, Санчо, — сказаў Дон-Кіхот, — у цябе самая тупая галава, якую калі-небудзь меў які-б там ні было збраеносец на свеце. Ці мажліва, каб ты, так доўга вандруючы са мною, яшчэ не разгледзеў, што ўсё, маючае дачыненне да вандроўнага рыцарства, здаецца спакусай, вар’яцтвам і недарэчнасцю, і ўсё робіцца наадварот. Сярод нас, рыцараў, заўсёды вітае натоўп чараўнікоў, якія ўсё, што мы робім, перарабляюць, змяняюць і ператвараюць, як ім захочацца, гледзячы па тым, ці думаюць яны спрыяць нам, ці шкодзіць. Вось чаму тое, што ты лічыш тазам для галення, мне здаецца шлёмам Мамбрыно, а другому можа здацца яшчэ чым-небудзь іншым. З боку прыхільнага мне мудраца было добра прадугледжана зрабіць так, каб усім здавалася тазам для галення тое, што на самай справе ёсць шлём Мамбрыно, таму што ў выніку такой высокай каштоўнасці яго ўвесь свет праследваў-бы мяне, каб адабраць яго, але цяпер, бачачы ў ім толькі цырульны таз, яны не імкнуцца набыць яго, што яскрава давёў той, які хацеў яго паламаць і, не ўзяўшы з сабой, пакінуў ляжаць на зямлі. А, кажучы сумленна, калі-б ён ведаў сапраўдную цану яго, то ніколі не пакіну-бы яго. Хавай-жа яго добра, сябра, таму што цяпер ён мне непатрэбен. Мяе нават давядзецца скінуць з сябе ўсё гэтае ўзбраенне і астацца голым, як я нарадзіўся.

Гутарачы такім чынам, яны дзехалі да падгор’я высокай гары, стаяўшай адзінока, быццам абсечаная вялікая скала, сярод другіх акружаўшых яе гор. Вакол віднелася нямала лясных дрэў і розных раслін і кветак. Яе рыцар Сумнага Вобразу і абраў для сваёй эпітыміі. Толькі ён убачыў яе, як спыніў каня і ўсклікнуў гучным голасам, нібыта ўпаўшы ў вар’яцтва:

— Вось месца, о, неба, абранае і прызначанае мною, каб аплакваць няшчасце, у якое ты само кінула мяне! Вось тое месца, дзе вільгаць з маіх вачэй павялічыць ваду маленькага гэтага ручая! О, Дульсінея Табоская, дзень маёй ночы, пуцяводная зорка майго жыцця, прамень майго шчасця, няхай пашле табе неба поўнаю мераю ўсё, чаго-б ты ні пажадала, калі ты звернеш погляд свой на месца і становішча, да якога мяне прывяло растанне з табой, і адкажаш мне ўзаемнасцю ў нагароду за маю вернасць табе! О, ты, зброеносец мой, любы таварыш ва ўсіх шчаслівых і няшчасных маіх прыгодах! Запомні добра тое, што я буду рабіць тут, на вачах у цябе, каб перадаць пра гэта адзінай віноўніцы ўсяго, што адбудзецца.

Дон-Кіхот злез з Расінантэ, шпарка рассядлаў яго і, далоняю рукі ўдарыўшы па баках, сказаў:

— Волю дае табе той, хто сам пазбаўлены яе. О, конь, так праслаўлены заслугамі сваімі, як і няшчасны па лёсу свайму, ідзі, куды хочаш!

— Сен’ёр рыцар Сумнага Вобразу, калі мой ад’езд і вар’яцтва вашай міласці — рэч сур’ёзная, было-б лепш зноў асядлаць Расінантэ, каб ён замяніў адсутнасць Шэрага, бо гэта азначала-б зэканоміць час туды і назад. Калі мне давядзецца ісці пехатою, не ведаю, калі я дайду і калі вярнуся. Я дрэнны хадок.

— Санчо, няхай будзе па-твойму, — адказаў Дон-Кіхот, — таму што твой план здаецца мне недурным. Праз тры дні ты паедзеш, бо я хачу, каб за гэты час ты ўбачыў тое, што я дзеля Дульсінеі буду гаварыць і рабіць, і потым паведаміў-бы ёй пра гэта.

— Але што-ж я ўбачу больш таго, што я ўжо бачыў? — запытаўся Санчо.

— Цяпер мне патрэбна яшчэ падраць вопратку, раскідаць вакол сябе зброю, ударыцца галавою аб гэтыя скалы і зрабіць другія рэчы, якія здзівяць цябе.

— Дзеля бога, — сказаў Санчо, — будзьце асцярожней, міласць ваша, калі вы будзеце біцца галавой аб скалы, таму што вы можаце ўдарыцца аб такую скалу і ў такім яе месцы, што з першым ударам можа прысці канец усёй вашай эпітыміі. Калі-ж ваша міласць знаходзіць, што біцца галавой неабходна, і без гэтага справа не можа быць зроблена, вы-б здаволіліся біццём галавы аб ваду або аб якую-небудзь мяккую рэч, напрыклад, вату. Потым ужо я скажу сен’ёры Дульсінеі, што ваша міласць білася галавой аб скалы больш цвёрдыя, як алмаз.

— Дзякую табе за твой добры намер, сябра Санчо, — сказаў Дон-Кіхот, — але ты павівен ведаць, што ўсе гэтыя рэчы я раблю зусім не для жартаў, а сур’ёзна, бо рабіць інакш значыць парушаць законы рыцарства. Мае ўдары галавой аб скалу павінны быць сапраўднымі, непадробленымі, не маючымі ў сябе нічога зданнёвага або фантастычнага; і таму трэба, каб ты пакінуў мне крыху корпіі для перавязкі, калі па волі лёсу мы пазбавіліся бальзама, страчанага намі.

— Яшчэ горш было страціць асла, — адказаў Санчо, —бо разам з ім страчана і корпія і ўсё астатняе. Але прашу вас, ваша міласць, не напамінайце мне пра гэтае праклятае піццё; толькі пры адным успаміне пра яго ў мяне пераварочвае ўсю душу, каб не сказаць — увесь страўнік. І яшчэ прашу вас: лічыце, што прайшло тры дні тэрміну, дадзенага мне вамі, каб глядзець на шалёныя вашы выбрыкі. Я гатоў заявіць, што ўжо бачыў іх і яны былі ўжо даведзены да канца, і я раскажу пра іх цуды сен’ёры Дульсінеі. Пішыце ліст і пасылайце мяне адразу, бо я адчуваю моцнае жаданне, каб вызваліць вас, міласць ваша, з чысцілішча, у якім пакідаю вас.

— Ты завеш гэта чысцілішчам, Санчо? — запытаў Дон-Кіхот. — Лепш ты назваў-бы гэта пеклам і нават горш, як пеклам, калі што-небудзь можа быць горшым.

— Дайце мне толькі прыехаць у Табосо і з’явіцца перад сен’ёрай Дульсінеяй, я столькі ёй раскажу пра дуроту і шаленства (гэта-ж адно і тое), якія ваша міласць рабіла і працягвае рабіць, што яна ў мяне зробіцца мякчэй пальчаткі, хоць-бы я яе застаў цвярдзей пробкавага дрэва. З яе адказам, салодкім і мядовым, я па паветры, як чараўнік, вярнуся і вызвалю вашу міласць з гэтага чысцілішча, падобнага да пекла.

— Ты праўду кажаш, — сказаў рыцар Сумнага Вобразу, — але як нам быць, каб напісаць ліст?

— А таксама і загад аб выдачы мне аслят, — дадаў Санчо.

— Усё будзе ўключана, — сказаў Дон-Кіхот. — Было-б добра, раз у нас няма паперы, калі-б мы, як гэта рабілі старажытныя, напісалі пісьмо на лістах з дрэва або на васковых дошчачках, але знайсці іх цяпер таксама цяжка, як і знайсці паперу. Але цяпер мне прышло ў галаву, на чым можна таксама добра і нават яшчэ лепш напісаць ліст, — у запісной кніжцы, належачай Кардэніё. А ты паклапоцішся ўжо даць яго перапісаць на паперу і добрым почыркам у першым-жа сустрэчным сяле, дзе ты знойдзеш настаўніка ў школе для хлапчукоў. А калі не знойдзеш, то які-небудзь панамар перапіша табе ліст. Але не давай перапісваць яго каму-небудзь з натарыусаў, якія пішуць так кручкавата, што сам д’ябал нічога не прачытае.

— А як-жа наконт подпісу? — запытаў Санчо.

— У лістах Амадыса ніколі не было подпісу, — адказаў Дон-Кіхот.

— Усё гэта вельмі добра, — сказаў Санчо, — але загад на атрыманне аслят павінен быць абавязкова падпісаны. Калі подпіс будзе перапісаны, скажуць, што ён фальшывы, і я астануся без аслят.

— Загад на аслят я падпішу тут, у гэтай запісной кніжцы, і, убачыўшы мой подпіс, пляменніца мая выканае тое, пра што я пішу. Што-ж тычыцца любоўнага ліста, ты паставіш такі подпіс: „Ваш да труны рыцар Сумнага Вобразу“. І няважна, што ліст гэты будзе напісаны чужой рукою, бо, наколькі я памятаю, Дульсінея не ўмее ні пісаць, ні чытаць і ніколі ў жыцці не бачыла ні майго почырка, ні якога-небудзь ліста майго. На працягу дванаццаці год я бачыў яе ўсяго толькі чатыры разы, і мажліва, у гэтыя чатыры разы яна нават не заўважыла, што я на яе гляджу: да таго строга і ў такой адзіноце яе выхоўвае бацька, Ларэнсо Кархуэло, і маці, Альдонса Ногалес.

— Та-та! — усклікнуў Санчо. — Значыць, дачка Ларэнсо Кархуэло і ёсць сен’ёра Дульсінея Табоская, інакш называемая Альдонса Ларэнсо?^[30]

— Гэта яна і ёсць, — адказаў Дон-Кіхот, — тая самая, якая заслугоўвае быць уладаркай усяго свету.

— Я добра яе ведаю, — сказаў Санчо, — і магу пацвердзіць, што яна так лёгка кідае шост, як самы моцны хлопец у сяле. Клянуся богам, гэтая дзяўчына — чысты агонь, баявая, адважная і такая моцная, што кожнага вандроўнага рыцара, які абраў-бы яе сабе ў сен’ёры, яна можа выцягнуць за бараду з гразі. Якія ў яе здаровыя лёгкія і што за голас! Аднойчы яна паднялася на вясковую званіцу, каб паклікаць парабкоў, працуючых на полі яе бацькі, і яны, нават знаходзячыся на адлегласці больш поўмілі адтуль, пачулі яе так добра, нібы стаялі ўнізе ля званіцы. А лепш за ўсё тое, што яна ніколькі не жэманная, таму што ў яе надзвычайнае падабенства з прыдворнай дамай^[31]; з усімі яна жартуе і з усіх смяецца і кпіць. Павінен прызнацца вам, ваша міласць, сен’ёр Дон-Кіхот, да гэтага часу я вельмі памыляўся, бо шчыра і цвёрда верыў, што сен’ёра Дульсінея — якая-небудзь прынцэса, у якую ваша міласць закахалася. Або знатная асоба, заслугоўваючая багатых падарункаў, якія міласць ваша пасылала ёй, напрыклад, біскайца, катаржнікаў і, напэўна, яшчэ многіх другіх, мяркуючы па таму, што ваша міласць, напэўна, атрымлівала і атрымала нямала перамог у той час, калі я яшчэ не быў у вас зброеносцам. Але калі добра разабрацца ў справе, якая-ж карысць сен’ёры Альдонсе Ларэнсо (я хацеў сказаць — сен’ёры Дульсінеі Табоскай) з таго, што да яе з’яўляюцца згінаць калені пераможаныя, якіх ваша міласць пасылала і будзе пасылаць ёй. Можа-ж здарыцца, што ў той самы час, калі яны да яе з’явяцца, яна будзе часаць лён або малаціць па таку, і яны, убачыўшы гэта, засмуцяцца, а яна засмяецца і пакпіць з вашага падарунка.

— Я і раней не раз казаў табе, Санчо, — сказаў Дон-Кіхот, — што ты вялікі гаварун і, хоць галава ў цябе тупаватая, ты часта ўмееш быць вельмі колкім. Для мяне дастаткова думаць і верыць, што добрая Альдонса Ларэнсо прыгожая і добрадзейная. А што тычыцца яе паходжання, гэта няважна: я лічу яе самай узвышанай прынцэсай на свеце.

— Я скажу, што вы, ваша міласць, гаворыце праўду, — адказаў Санчо, — а я — асёл. Не ведаю толькі, чаму слова „асёл“ трапіла мне на язык, таму што ў доме павешанага пра вяроўку не варта гаварыць. Але давайце ліст і бывайце — я іду.

Дон-Кіхот вынуў запісную кніжку, адышоў у бок і пачаў пісаць. Калі ён скончыў, ён паклікаў Санчо і сказаў, што хацеў-бы прачытаць яму ліст з тым, каб ён яго запомніў на выпадак, калі-б дарогай страціў.

— Прачытайце ліст, міласць ваша, я з задавальненнем паслухаю яго, бо ён, напэўна, не горш друкаванага.

— Слухай-жа, — сказаў Дон-Кіхот, — вось што я напісаў:

Ліст Дон-Кіхота да Дульсінеі Табоскай

„Неабмежаваная і найвышэйшая сён’ёра.

Паранены джалам разлукі, працяты да глыбіні сэрца, шле табе, найсаладзейшая Дульсінея Табоская, пажаданне здароўя той, хто сам яго не мае. Калі твая прыгожасць грэбае мною, калі перавага твая не на радасць мне, калі мэта тваёй знявагі — узмацніць мае пакуты, хоць я дастаткова загартаваны ў пакутах, у мяне не хопіць сілы вынесці гэта гора, якое, апрача таго, што яно вельмі вялікае, яшчэ і вельмі працяглае. Мой добры зброеносец Санчо падрабязна паведаміць цябе, — о, няўдзячная красуня, любая праціўніца мая! — да якога становішча я дайшоў дзеля цябе. Калі ты захочаш памагчы мне — я твой, калі-ж не — рабі, як табе захочацца, бо, спыніўшы жыццё маё, я здаволю гэтым тваю жорсткасць і ўласнае сваё жаданне!

Твой да труны

„Рыцар Сумнага Вобразу“.

— Клянуся жыццём бацькі майго, — усклікнуў Санчо, праслухаўшы ліст, — гэта самая ўзвышаная рэч, якую я калі-небудзь чуў, а цяпер няхай міласць ваша напіша на другім лістку загад пра выдачу мне трох аслят і падпіша на другім лістку загад пра выдачу мне трох аслят і падпішыцеся так, каб можна было адразу апазнаць ваш подпіс.

— З задавальненнем, — адказаў Дон-Кіхот, і, напісаўшы запіску, прачытаў яе, а ў ёй мелася наступнае:

„Прашу вас, сен’ёра пляменніца, выдаць падацелю гэтай асігноўкі, зброеносцу майму, Санчо Панса, трох аслят з пяці, пакінутых мною дома пад вашым наглядам, гэтыя тры аслёнкі загадваю вам выдаць і заплаціць імі за столькі-ж другіх, поўнасцю тут атрыманых мною ад яго. Дадзена ў цяснінах Сіера-Марэны 22 жніўня бягучага года“.

— А цяпер, — сказаў Санчо, — адпусціце мяне сядлаць Расінантэ і падрыхтуйцеся даць мне сваё блаславенне, бо я мяркую ехаць адразу-ж, не гледзячы на шалёныя выбрыкі, якія ваша міласць збіраецца рабіць. А скажу я сен’ёры Дульсінеі, што бачыў іх столькі, што ёй большага і жадаць нельга.

— Але, прынамсі, я хацеў-бы, Санчо, каб ты ўбачыў мяне голым і робячым тузіну або дзве шаленстваў, на што патрэбна менш поўгадзіны. Убачыўшы іх уласнымі вачыма, ты ўжо смела можаш клясца і адносна астатніх, якія захацеў-бы дадаць, — і будзь упэўнены, ты не нагаворыш іх столькі, колькі я думаю зрабіць іх.

— Барані божа, сен’ёр мой, не паказвайцеся мне, ваша міласць, голым, бо я адчую жаласць і не змагу стрымацца, каб не расплакацца, а галава ў мяне яшчэ вельмі цяжкая ад слёз, пралітых мною ў мінулую ноч з-за Шэрага, і я цяпер больш не маю сілы плакаць. Калі-ж ваша міласць абавязкова хоча, каб я бачыў некаторыя з вашых шаленстваў, зрабіце іх апранутымі, але карацей, такія, якія вам здадуцца самымі патрэбнымі. Гэта толькі адцягвае мой зварот з такімі весткамі, якіх ваша міласць і жадае і заслугоўвае. А не — няхай сен’ёра Дульсінея перасцерагаецца, бо калі яна не адкажа, як трэба, урачыста клянуся, чым толькі магу, што вырву ў яе адказ з яе вантроб’я штуршкамі і тумакамі: немажліва-ж цярпець, каб такі славуты вандроўны рыцар, як ваша міласць, звар’яцеў без дай прычыны, з-за нейкай…

— Клянуся, Санчо, — сказаў Дон-Кіхот, — ты, як відаць, у нармальным розуме не больш, як я.

— Я не такі вар’ят, як вы, — адказаў Санчо, — але больш успыльчывы за вас. Аднак скажыце, што-ж вы будзеце есці, міласць ваша, покуль я вярнуся? Ці будзеце вы выходзіць на дарогу, як Кардэніё, і адбіраць прадукты ў пастухоў?

— Няхай гэтыя клопаты не непакояць цябе, — адказаў Дон-Кіхот, — бо вават калі-б у мяне і было што есці, я не еў-бы нічога другога, апрача траў і пладоў, якімі гэты луг і гэтыя дрэвы могуць забяспечыць мяне. Уся прыгожасць мае справы складаецца з таго, каб не есці і цярпець яшчэ больш суровыя пакуты.

На гэта Санчо адказаў:

— Такім чынам, бывайце; але ці ведаеце вы, ваша міласць, чаго я баюся? што, ехаўшы назад, не змагу знайсці месца, дзе цяпер пакідаю вас: такая тут глуш.

— Запомні добра ўсе прыкметы, а я буду імкнуцца не пакідаць гэтага месца, — сказаў Дон-Кіхот, — і нават узлезу на самыя высокія скалы, каб глядзець адтуль, ці не ўбачу я цябе, калі ты будзеш варочацца. Між іншым самы верны сродак, каб ты не заблудзіў і знайшоў мяне, гэта — зрэзаць некалькі галін дрока, што расце тут усюды, і раскідаць яго на сваёй дарозе, покуль не выедзеш на роўнядзь.

— Я так і зраблю, — адказаў Санчо Панса і, зрэзаўшы некалькі галін дрока, папрасіў блаславення свайго сен’ёра, і не без праліцця слёз з таго і другога боку яны развіталіся. Сеўшы вярхом на Расінантэ, берагчы якога Дон-Кіхот пераканаўча прасіў Санчо і клапаціцца аб ім, як аб самім сабе, ён паехаў у напрамку да роўнядзі, кідаючы час ад часу па дарозе галіны дрока, як яму раіў яго пан. Так ён і паехаў, не гледзячы на тое, што Дон-Кіхот усё яшчэ настойваў, каб ён паглядзеў, прынамсі, хоць на два яго шаленствы.

Але не ад’ехаў Санчо і сотні крокаў, як вярнуўся і сказаў:

— Мне здаецца, сен’ёр, міласць ваша казала зусім правільна: для таго, каб я мог, не абцяжарваючы свайго сумлення, паклясца, што бачыў, як вы рабілі шаленствы, мне-б варта паглядзець, прынамсі, на адно з іх, хоць я ўжо бачыў адно вельмі вялікае — тое, што міласць ваша астаецца тут.

— Казаў-жа я табе, — сказаў Дон-Кіхот, — пачакай, Санча, я зраблю некалькі шаленстваў.

І, паспешна скінуўшы з сябе панталоны, ён астаўся ў адной толькі сарочцы на голым целе і адразу-ж, не доўга думаючы, зрабіў два скачкі ў паветры і столькі-ж перакульванняў галавой уніз і нагамі ўгару. Санчо павярнуў Расінантэ, зусім здаволены тым, што можа цяпер клясца, што яго пан — вар’ят. Такім чынам, мы пакінем яго аднаго ехаць сваёй дарогай да звароту назад, а зварот гэты не прымусіў сябе доўга чакаць.

РАЗДЗЕЛ XIX
Працяг прыгожых выбрыкаў, зробленых Дон-Кіхотам у Сіера-Марэне ў якасці закаханага

Як толькі Дон-Кіхот, напалову голы, распрануты знізу і апрануты зверху, скончыў свае перакульванні і скачкі і ўбачыў, што Санчо паехаў, ён узлез на вяршыну высокай скалы і тут пачаў зноў разважаць пра тое, ці пераймаць яму аднаго рыцара ў буйных яго шаленствах, ці другога ў прыпадках суму. Складаючы вершы, уздыхаючы, просячы вільготнае сумнае рэха адгукнуцца, суцешыць і выслухаць яго, праводзіў Дон-Кіхот час, а таксама і ў пошуках траў, якімі ён мог-бы падтрымліваць сваё існаванне да звароту Санчо.

Аднак пакінем яго ўздыхаць і складаць вершы, і раскажам лепш, што здарылася з Санчо Панса.

Выехаўшы на вялікую дарогу, ён павярнуў у напрамку да Табосо і на наступны дзень даехаў да заезджага двара, дзе з ім здарылася няшчасце з падкідваннем на коўдры. Толькі ўбачыў ён заезджы двор, як яму ўжо здалося, быццам ён зноў узлятае ў паветра, і ён не захацеў заязджаць туды, хоць якраз надышла абедзеная пара, і яму вельмі хацелася паесці чаго-небудзь гарачага. Гэта патрэба прымусіла яго пад’ехаць бліжэй да заезджага двара, хоць ён усё яшчэ быў у нерашучасці, ці заязджаць яму туды, ці не. Якраз у гэты час з заезджага двара вышлі два чалавекі, якія адразу апазналі яго, і адзін сказаў другому:

— Паглядзіце, сен’ёр лісенсіят, гэты вось коннік напэўна Санчо Панса, які, як нам казала ахмістрыня нашага шукальніка прыгод, паехаў разам з яе панам у якасці зброеносца.

— Так, — адказаў лісенсіят, — гэта ён і ёсць, а пад ім конь нашага Дон-Кіхота.

Яны не маглі не апазнаць яго, бо гэта былі поп і цырульнік з яго мястэчка, тыя самыя, якія наладзілі суд над кнігамі Дон-Кіхота і прысудзілі іх да спальвання. Канчаткова пераканаўшыся ў тым, што гэта — Санчо Панса і Расінантэ, яны падышлі да яго, жадаючы даведацца пра Дон-Кіхота. Поп запытаўся ў яго:

— Сябра Санчо Панса, дзе-ж астаўся пан ваш?

Санчо Панса адразу апазнаў іх, але парашыў схаваць ад іх месцазнаходжанне і становішча свайго пана. Ён адказаў, што яго пан заняты ў адным месцы адной справай, вельмі для яго важнай, а якой, ён не можа ім сказаць, хоць-бы за гэта пазбавіўся абодвух сваіх вачэй.

— Санчо Панса, — сказаў цырульнік, — калі вы нам не пакажаце, дзе ваш пан, мы падумаем, як мы ўжо цяпер думаем, што вы яго забілі і абрабавалі, бо вы едзеце вярхом на яго кані. Кажу вам: безадкладна дастаўце нам уласніка гэтага каня або вам давядзецца мець справу з намі.

— Няма чаго пагражаць мне, бо я не такі чалавек, каб рабаваць або забіваць каго-б там ні было, — сказаў Санчо. — Няхай кожнага забівае яго лёс! Мой пан астаўся там, у гэтых горах, дзе ён, к вялікаму свайму здавальненню, выконвае накладзеную ім на сябе эпітымію, — і адразу-ж Санчо, шпарка і не спыняючыся, расказаў ім пра становішча, у якім ён пакінуў свайго пана; і аб прыгодах, якія здарыліся з імі, і пра тое, што ён пасланы адвезці ліст сен’ёры Дульсінеі Табоскай, а яна — дачка Ларэнсо Кархуэло, у якую Дон-Кіхот закаханы па вушы.

Абодва — і поп і цырульнік — былі вельмі здзіўлены ўсім тым, што расказаў ім Санчо Панса, хоць яны ўжо ведалі пра вар’яцтва Дон-Кіхота і пра тое, якога яно сорту, тым не менш кожны раз, калі чулі што-небудзь пра яго, не маглі не здзіўляцца зноў. Яны папрасілі Санчо паказаць ім ліст, які ён вёз сен’ёры Дульсінеі Табоскай. Санчо сказаў ім, што ліст гэты напісаны ў запісной кніжачцы, і што рыцар загадаў даць перапісаць яго на паперу ў першым сустрэчным сяле. Поп сказаў, што ён перапіша яго сам найлепшым почыркам. Санчо Панса сунуў руку за пазуху, шукаючы запісную кніжачку, але не знайшоў яе і не мог-бы знайсці, калі-б шукаў да сёнешняга дня, бо яна засталася ў Дон-Кіхота. Убачыўшы, што ён не знаходзіць кніжкі, Санчо пабялеў, як смерць, і пачаў паспешна абмацваць сабе ўсё цела. Канчаткова пераканаўшыся, што яе сапраўды няма, ён, без далейшага шукання, схапіў сябе абодвума рукамі за бараду і вырваў ледзь не палову яе, а потым, шпарка і не спыняючыся, ударыў некалькі разоў сябе па твары і па носу, так што ў яго пырснула кроў.

Убачыўшы гэта, поп і цырульнік запыталіся ў яго, што такое здарылася з ім, што ён так сурова карае сябе.

— Што здарылася!.. — усклікнуў Санчо. — Здарылася тое, што ў адзін момант я згубіў трох аслят, з якіх кожны варты быў цэлага замка.

— Якім чынам? — запытаўся цырульнік.

— Я згубіў запісную кніжку, — адказаў Санчо, — дзе быў ліст да Дульсінеі а таксама, асігноўка, падпісаная маім панам, у якой ён загадваў сваёй пляменніцы выдаць мне трох аслят з ліку чатырох або пяці, быўшых у яго дома. — І Санчо расказаў аб прапажы Шэрага.

Поп суцешыў яго, кажучы, што як толькі ён знойдзе Дон-Кіхота, то паклапоціцца, каб ён аднавіў асігноўку і напісаў яшчэ вексель, але на лісце паперы, як гэта прынята ў звычаі, бо векселі, напісаныя ў запісных кнжках, ніколі не прымаюцца і па іх не выплачваюць. Гэта суцешыла Санчо. Калі так, то страта ліста да Дульсінеі не вельмі яго непакоіць, бо ён ведае яго амаль напамяць, і яны з яго слоў могуць запісаць яго, калі і дзе захочуць.

— Дык перакажыце яго нам, Санчо, — прапанаваў цырульнік, — а потым мы яго напішам.

Санчо Панса пачаў часаць сваю галаву, каб успомніць ліст, пераступаў з нагі на нагу, паглядваў то на зямлю, то на неба. Абкусаўшы сабе палову ногця на адным пальцы і пратрымаўшы досыць доўга ў чаканні двух сваіх слухачоў, нарэшце пасля вельмі вялікай паузы ён сказаў:

— Клянуся богам, сен’ёр лісенсіят, няхай чэрці ўзялі-б усё, што я памятаю з ліста, хаця ён пачынаўся так: „Узвышаная і абмежаваная сен’ёра…“

— Напэўна, там не сказана „абмежаваная“, — заўважыў цырульнік, — а стаяла „неабмежаваная“ або „ўладарная“ сен’ёра.

— Так яно і ёсць, — згадзіўся Санчо. — Потым, калі яе памыляюся, ішло: „пазбаўлены сна і паранены цалуе рукі вашай міласці, няўдзячная і безуладная прыгожасць“, і я не ведаю, што ён яшчэ казаў пра здароўе і хваробы, якія пасылае ёй, але і далей было так, аж дакуль не кончыў словамі: „Твой да труны рыцар Сумнага Вобразу“

Нямала пазабавіла папа і цырульніка добрая памяць Санчо Панса, і, вельмі хвалячы яе, яны папрасілі яго яшчэ два разы паўтарыць ліст, каб і яны папрасілі яго яшчэ напамяць І ў свой чае ая зай і явы маглі запомніць яго напяміць і ў свой час запісаць яго. Тры разы паўтарыў Санчо ліст і столькі-ж разоў паўтарыў тры тысячы другіх недарэчнасцей. Потым ён расказаў і пра іншыя справы свайго пана, але не прараніў ні слова пра тое, як яго, Санчо, падкідвалі на коўдры на гэтым самым заезджым двары, куды яму так не хацелася заязджаць. Ён паведаміў ім таксама, што яго пан, як толькі ён прынясе яму спрыяючы адказ ад сен’ёры Дульсінеі Табоскай, адразу-ж ужыве ўсе захады, каб зрабіцца імператарам.

Зрабіцца-ж ім рыцару вельмі лёгка, узяўшы пад увагу асабістую харобрасць і сілу рукі яго. Калі-ж усё гэта здарыцца і яго пан будзе каралём, ён ажэніць яго, Санчо, бо да таго часу ён будзе ўдаўцом, — інакш быць не можа, — і ў жонкі ён дасць яму адну з дзяўчын імператрыцы, наследніцу вялікіх і багатых уладанняў на сухазем’і без ніякіх астравоў, якіх ён цяпер зусім не хоча. Санчо гаварыў гэта вельмі спакойна, выціраючы сабе час ад часу нос. Поп і цырульнік вельмі здзівіліся. Да чаго-ж моцным павінна быць вар’яцтва Дон-Кіхота, калі яно заразіла мазгі і гэтага беднага чалавека. Яны не захацелі вывесці яго з памылкі, у якой ён знаходзіўся, парашыўшы, што лепш пакінуць яго ў гэтай памылцы. Для іх будзе цікавей слухаць гэтыя недарэчнасці.

Такім чынам, яны яму сказалі, каб ён маліў бога аб здароўі свайго пана, таму што вельмі можа быць, што з цягам часу яго пан, як ён гаворыць, зробіцца імператарам або, прынамсі, архіепіскапам або іншым саноўнікам. На гэта Санчо адказаў:

— Сен’ёры, калі-б лёс павярнуў справу так, што пану майму прышло-б у галаву зрабіцца не імператарам, а архіепіскапам, хацелася-б мне ведаць, чым-жа вандроўныя архіепіскапы маюць звычай узнагароджваць сваіх зброеносцаў?

— Яны ўзнагароджваюць іх, — адказаў поп, — якім-небудзь багатым прыходам або месцам рызнічага з добрым гадавым акладам, не лічачы ахвярванняў на царкву.

— Але для гэтага, — адказаў Санчо, — трэба, каб зброеносец архіепіскапа не быў жанатым, або, прынамсі, умеў-бы прыслугоўваць за абедняй. Калі-ж гэта так, гора мне, няшчаснаму, бо я жанаты і не ведаю нават першай літары альфабэта! Што будзе са мной, калі майму пану раптам захочацца зрабіцца архіепіскапам, а не імператарам, як гэта прынята і ў звычаі ў вандроўных рыцараў!

— Не бойцеся, Санчо, сябра, — сказаў цырульнік, — мы папросім вашага пана, каб ён зрабіўся імператарам, а не архіепіскапам. Але цяпер варта нам раней за ўсё падумаць, як вызваліць вашага пана ад непатрэбнай эпітыміі, якую ён, па вашых словах, робіць. А каб абмеркаваць спосаб, як гэта зрабіць, і пад’есці, бо час ужо, добра было-б зайсці нам на заезджы двор.

Санчо адказаў, каб яны ішлі туды, а ён пачакае іх тут і потым растлумачыць прычыну, чаму ён не ідзе з імі. Ён просіць іх прынесці яму сюды чаго-небудзь паесці, толькі гарачага, таксама і ячменю для Расінантэ. Яны пайшлі на заезджы двор, пакінуўшы яго, і крыху спагадзя цырульнік прынёс яму паесці. Потым папу прышла ў галаву думка, зусім адпавядаючая дзівацтву Дон-Кіхота і іхняму намеру. Ён сказаў цырульніку, што прыдумаў вось што: сам ён пераапранецца вандроўнай дзяўчынай, а цырульнік няхай паспрабуе, як зможа, зрабіцца зброеносцам. У такім выглядзе яны накіруюцца туды, дзе знаходзіцца Дон-Кіхот.

Поп, разыгрываючы ролю прыгнечанай і зняважанай дзяўчыны, папросіць яго аб міласці, у якой ён, як адважны вандроўны рыцар, не можа адмовіць. Міласць-жа, якую ён папросіць у яго, будзе складацца з таго, каб Дон-Кіхот ішоў да дзяўчыны туды, куды яна яго павядзе, для выпраўлення зла, зробленага ёй вераломным рыцарам. У той-жа час яна папросіць яго не патрабаваць, каб яна скінула з твара маску, і не распытваць пра яе справы, покуль ён не адновіць справядлівасці, парушанай яе злосным крыўдзіцелем. Поп зусім не сумняваўся, што ў такім выпадку Дон-Кіхот згадзіцца выканаць усё, што-б яго ні папрасілі, і такім чынам яны змогуць выцягнуць яго адтуль і даставіць у яго сяло, дзе яны паспрабуюць знайсці які-небудзь сродак, каб вылечыць дзіўнае яго вар’яцтаа.

РАЗДЗЕЛ XX
Пра тое, як поп і цырульнік выканалі свой намер, і пра другія рэчы, заслугоўваючыя быць расказанымі ў гэтай вялікай гісторыі

Выдумка папа не здалася цырульніку дрэннай. Яны адразу ўзяліся за яе ажыццяўленне і папрасілі ў гаспадыні заезджага двара жаночую вопратку і жаночы галаўны ўбор, у залог за што далі новы падраснік папа. Цырульнік змайстраваў сабе вялікую бараду з рыжа-шэрага бычывага хваста, у які гаспадар двара меў звычай утыкаць грабёнку. Гаспадыня запыталася, на што ім спатрэбіліся ўзятыя імі рэчы. Поп у кароткіх словах расказаў ім пра вар’яцтва Дон-Кіхота і пра тое, што гэтыя рэчы неабходны ім, каб выцягнуць яго з горных цяснін, дзе ён цяпер знаходзіцца. Гаспадар і гаспадыня адразу здагадаліся, што гэты вар’ят — нядаўні госць, што рабіў у іх бальзам, і пан зброеносца, якога падкідвалі ўгару на коўдры, і расказалі папу ўсё, што ў іх з ім адбылося.

Гаспадыня прыбрала папа як нельга лепш. Яна апранула на яго суконную спадніцу, упрыгожаную палоскамі, выразанымі зубчыкамі, з чорнага мошаста, і карсет з зялёнага мошаста з кантамі з белага атласа. Поп не згадзіўся надзець на галаву жаночы ўбор і пакрыў яе шапачкай тонкага вышытага палатна, якую вазіў з сабою, каб, кладучыся спаць, надзяваць яе нанач, а лоб абвязаў палоскай чорнай тафты. З другой такой-жа паласы тафты ён зрабіў маску, добра закрываючую твар і бараду.

Потым ён насунуў сабе на вочы капялюш, які быў такім вялікім, што мог служыць яму парасонам, і, накрыўшыся кароткім плашчом, сеў па-жаночаму на мула, а цырульнік узлез на свайго, перад тым падвязаўшы сабе бараду, дасягаўшую яму да пояса, часткова рыжую, часткова белую, бо яна, як мы ўжо казалі, была змайстравана з хваста буланага быка.

Яны развіталіся з усімі. Але толькі яны выехалі з заезджага двара, папу прышло ў галаву, што ён нядобра зрабіў, пераапрануўшыся такім чынам. Як-бы ён ні прымаў блізка да сэрца пачынаемую ім справу, для свяшчэннаслужыцеля вельмі непрыгожа з’яўляцца ў падобных уборах. Сказаўшы пра гэта цырульніку, ён папрасіў яго памяняцца з ім вопраткаю, бо таму больш падыходзіць узяць на сябе ролю прыгнечанай дзяўчыны, якой патрэбна помач. А ён, поп, будзе зброеносцам і такім чынам менш запляміць свой сан.

У гэты час падышоў да іх Санчо і, убачыўшы іх абодвух у такіх уборах, не мог стрымацца ад рогату. Цырульнік згадзіўся выканаць тое, што жадаў поп; яны памяняліся ролямі, і поп пачаў тлумачыць цырульніку, як яму трэба трымацца і з якімі словамі ён павінен звярнуцца да Дон-Кіхота, каб прымусіць яго ісці з ім і пакінуць свае сховы. Цырульнік адказаў, што і без яго навучанняў ён зможа правесці сваю ролю. Але ён не захацеў адразу пераапранацца, а парашыў зрабіць гэта толькі тады, калі яны наблізяцца да месца, дзе знаходзіцца Дон-Кіхот. Ён склаў жаночую вопратку, а поп падвязаў сабе бараду, і яны паехалі далей; дарогу паказваў Санчо, які паведаміў ім усё, што здарылася ў іх з вар’ятам, сустрэтым імі ў горах, прычым аднак ён змоўчаў пра знойдзены ручны чамаданчык і што было ў ім, бо, пры ўсёй сваёй прастаце, ён быў некалькі прагавітым.

На паступны дзень яны прыехалі туды, дзе Санчо раскідаў галіны дрока, жадаючы абазначыць імі месца, паблізу якога пакінуў ён свайго пана. Убачыўшы гэтыя галіны, ён сказаў сваім спадарожнікам, што тут пачынаюцца горы, і цяпер ім трэба пераапрануцца, калі гэта патрэбна, каб вызваліць яго пана. Строга-настрага загадалі яму не гаварыць Дон-Кіхоту пра тое, што ён іх ведае, і хто яны такія. Калі-ж Дон-Кіхот яго запытае, ці аддаў ён ліст Дульсінеі, няхай адкажа, што аддаў і што яна, не ўмеючы чытаць, дала яму на словах адказ і загадала перадаць рыцару, што загадвае яму, пад страхам няміласці яе, адразу-ж ехаць убачыцца з ёю. Гэта надзвычайна важна і для самога Санчо, бо пры дапамозе гэтага і таго, што яны маюць на ўвазе сказаць Дон-Кіхоту, яны спадзяюцца вярнуць яго да лепшага для яго спосабу жыцця і так падзейнічаць на яго, што ён безадкладна накіруецца ў дарогу, каб зрабіцца імператарам або манархам.

Санчо ўсё ўважліва выслухаў і падзякаваў за добры іхні намер параіць яго пану зрабіцца імператарам, а не архіепіскапам, бо Санчо ўпэўнены, што імператары могуць зрабіць больш міласцей сваім зброеносцам, як вандроўныя архіепіскапы. Сказаў ён ім таксама, што яму варта-б накіравацца наперад да Дон-Кіхота і паведаміць рыцару адказ сен’ёры Дульсінеі, бо мажліва, аднаго гэтага будзе дастаткова, каб выцягнуць яго з гэтага месца. У такім выпадку яны былі-б пазбаўлены ад лішняй труднасці і непакою.

Прапанова Санчо спадабалася яго спадарожнікам, і яны парашылі пачакаць, покуль ён вернецца і паведаміць, ці знайшоў ён свайго пана. Санчо паехаў у горныя цясніны, пакінуўшы папа і цырульніка ў лагчыне, праз якую працякаў невялікі празрысты ручай у прыемным цені ад некалькіх скал і росшых на яго берагах дрэў. Стаяў адзін з самых гарачых жнівеньскіх дзён, калі спякота ў той мясцовасці асабліва вялікая, і было каля трох гадзін пасля поўдня. У той час, як абодва яны адпачывалі ў цені, да іхніх вушэй даляцеў голас, які, хоць яму не акампанаваў ніякі інструмент, гучэў прыемна і пяшчотна. Здзіўленне іхняе яшчэ больш павялічылася, калі яны пераканаліся, што той, каго яны слухаюць, спявае вершы не простых пастухоў-сялян, а далікатныя песні.

Што ператварыла жыццё маё ў пакуту?
Разлука.
Што долі злой узмацніла плачэўнасць?
Рэўнасць.
Ушчэнт згубіла і сон, і радасць?
Пагарда.

Час дня, адзінота, голас і мастацтва спевака выклікалі захапленне і здзіўленне ў абодвух слухачоў; яны сядзелі, не рухаючыся, і чакалі, ці не пачуюць яшчэ чаго-небудзь. Пасля спеву пачуўся плач і раздзіраючыя душу стогны. Яны парашылі даведацца, хто той няшчасны, які спяваў так соладка і цярпеў так горка. Ісці давялося нядоўга: абагнуўшы выступ скалы, яны ўбачылі чалавека такога росту і выгляду, якія апісаў ім Санчо Панса, расказваючы гісторыю Кардэніё. Чалавек, убачыўшы іх, не спалохаўся, а спакойна сядзеў, апусціўшы галаву на грудзі, быццам глыбока задумаўшыся, і толькі на кароткі час зірнуў на іх, калі яны наблізіліся. Поп падышоў да яго і ў кароткіх, але красамоўных выразах пачаў пераконваць яго адмовіцца ад гэтага мізэрнага спосабу жыцця, каб зусім не пазбавіцца тут жыцця. Кардэніё быў тады якраз у цвярозым розуме і не знаходзіўся пад уплывам аднаго з тых прыпадкаў вар’яцтва, якія так часта авадодвалі ім. Убачыўшы двух чалавек у вопратцы, такой незвычайнай для тых, хто сюды едзе, ён некалькі здзівіўся. Здзіўленне яго яшчэ больш павялічылася, калі ён пачуў, што яны гавораць пра яго справу, як пра рэч вядомую.

— Я бачу, сен’ёры, хто-б вы ні былі, — сказаў ён, — людзей, якія выразнымі і пераканаўчымі довадамі малююць перад маімі вачмі, як неразумна весці той спосаб жыцця, які я вяду, жадаючы ўзяць мяне адсюль і паставіць у лепшае становішча. Аднак мне нічога другога не астаецца, як толькі бясплодна аплакваць і праклінаць свой лёс і расказваць у апраўданне майго вар’яцтва ўсім жадаючым слухаць мяне, пра тыя прычыны, якія давялі мяне да цяперашняга становішча. Калі даведаюцца аб прычыне, не пачнуць здзіўляцца вынікам; калі яны не будуць мець мажлівасці зрабіць лягчэйшым маё гора, то, прынамсі, не будуць абвінавачваць мяне, а нездавальненне іх, выкліканае маімі шалёнымі выбрыкамі, ператворыцца ў жаласць да майго няшчасця. Прашу вас, выслухайце гісторыю маіх пакут і, мажліва, выслухаўшы, вы не будзеце суцяшаць гора, якое не дапушчае ніякай суцехі!

Потым няшчасны Кардэніё пачаў апавядаць сумную сваю гісторыю амаль у тых-жа выразах і тымі-ж словамі, як ён расказаў Дон-Кіхоту і казапасу некалькі дзён таму назад, калі з-за літаратурнай спрэчкі апавяданне было спынена. Але цяпер здарылася так, што прыпадак вар’яцтва мінуў Кардэніё, і ён мог давесці да канца сваю гісторыю.

У дадатак да таго, што чытачы ўжо ведаюць пра яго гісторыю, ён дадаў, што Фернандо, паслаўшы яго, Кардэніё, назад да бацькі, змог хітрасцю, ліслівасцю і багаццем дабіцца згоды бацькі Люсінды на свой шлюб з ёю.

— Вось, сен’ёры, горкая аповесць маіх няшчасцяў і пакут. Я не магу спадзявацца, каб яны спыніліся нават з маёй смерцю!

Гэтымі словамі Кардэніё закончыў даўгую сваю, горкую і поўную палкага кахання гісторыю. Поп толькі сабраўся сказаць яму некалькі слоў, каб суцешыць, але яго спыніў голас, які жаласлівым тонам прамовіў тое, што будзе расказана ў наступным раздзеле.

РАЗДЗЕЛ XXI
Нечаканая і прыемная прыгода, якая здарылася з папом і цырульнікам у той-жа Сіера-Марэне

— О, божа, — з глыбокім сумам гаварыў голас. — Няўжо я знайшоў нарэшце месца, якое можа быць схаванай ад усіх вачэй магілай для цяжкой пакуты гэтага цела, якое мне супроць волі даводзіцца несці. Няма нікога на зямлі, ад каго можна было-б чакаць парады ў сумненнях, палёгкі ў горы і дапамогі ў няшчасцях…

Поп і быўшыя з ім пераканаліся, што гаворыць нехта паблізу. Яны падняліся, мяркуючы знайсці гаварыўшага. Не паспелі яны прайсці і дваццаці крокаў, як убачылі за выступам скалы юнака ў сялянскай вопратцы, сядзеўшага пад ценем ясеня, але твара яго не маглі разглядзець, бо ён сядзеў з апушчанай галавой і мыў сабе ногі ў ручаі. Яны падышлі да яго так ціха, што ён іх не заўважыў; да таго-ж ён быў увесь захоплены мыццём сваіх ног. Іх здзівіла белізна і прыгожасць гэтых ног, якія, як ім здалося, не былі створаны для таго, каб скакаць з глыбы на глыбу або хадзіць за плугам і валамі, як на тое паказвала вопратка юнака.

Пераканаўшыся, што той іх не заўважыў, поп, ішоўшы наперадзе, зрабіў знак астатнім, каб яны прыселі і схаваліся за ляжаўшымі вакол абломкамі скал. Юнак быў апрануты Ў кароткі шэры плашч з капюшонам і разрэзаны па баках, туга падпяразаны белым ручніком, у панталонах таксама з шэрага сукна; на галаве ў яго была шэрая суконная шапка. Скончыўшы мыццё прыгожых сваіх ног, юнак адразу-ж выцер іх тонкай хусцінкай, якую ён выняў з-пад свае шапкі. Вось ён падняў галаву, і сачыўшыя за ім мелі выпадак убачыць твар такой непараўнальнай прыгожасці, што Кардэніё шапнуў на вуха папу: „Раз гэта не Люсінда, дык, напэўна, не чалавечае стварэнне, а божаскае!“ Юнак скінуў шапку, і, калі ён кіўнуў галавой, у яго рассыпаліся па плячах валасы, якім маглі пазайздросціць сонечныя праменні. Тады поп і яго спадарожнікі зразумелі, што той, каго яны лічылі за сялянскага юнака, быў жанчынай, пекнай і прыгожай.

Даўгія залацістыя валасы не толькі пакрывалі яе плечы, іх было так многа, што яны хавалі яе ўсю, і з-пад іх былі відаць адны толькі ногі. Замест грэбеня яна пачала папраўляць свае валасы рукамі. Усё гэта выклікала ў трох гледачоў, сачыўшых за ёю, яшчэ большае захапленне і большае жаданне даведацца, хто яна такая; з гэтай прычыны яны парашылі падыйсці да яе. Але, калі яны падняліся на ногі, прыгожая дзяўчына ўзняла галаву і, адкінуўшы абодвума рукамі паўшыя ёй на вочы валасы, паглядзела на тых, хто зрабіў шолах. Толькі яна ўбачыла іх, як ускочыла і, не даючы сабе часу надзець чаравікі або прывесці ў парадак валасы, таропка схапіла ляжаўшы каля яе вузел і, ахопленая сорамам і спалохам, хацела бегчы. Але не паспела яна зрабіць і шасці крокаў, як пала на зямлю, бо далікатныя яе ногі не маглі сцярпець болю ад хадзьбы па вострых каменнях. Убачыўшы гэта, тыя трое падбеглі да яе, і поп першы сказаў ёй:

— Спыніцеся, сен’ёра, у вас няма прычыны так паспешна ўцякаць.

Здзіўленая і засаромленая дзяўчына не адказала ні слова. Тады яны падышлі яшчэ бліжэй да яе.

— Тое, што ваша вопратка, сен’ёра, — узяўшы яе за руку, сказаў поп, — хавае ад нас, вашы валасы выдалі нам. Пэўна, нямалаважныя прычыны прымусілі вас прыбраць вашу прыгожасць у такую недастойную яе вопратку і прывялі вас у гэтую пустэльную мясцовасць. Адкіньце спалох, выкліканы ў вас нашым з’яўленнем, і раскажыце нам пра ваш лёс, бо ва ўсіх нас разам і ў кожным паасобку вы знойдзеце жаданне памагчы вам у вашым горы!

Пераапранутая дзяўчына стаяла, як укопаная, і глядзела на ўсіх, не кажучы ні слова, як вясковы хлопец, якому нечакана паказваюць цікавыя і ніколі нябачаныя ім рэчы. Але пасля таго, як поп у другі раз звярнуўся да яе, яна глыбока ўздыхнула і пачала нарэшце гаварыць:

— Калі гэтыя горы не маглі схаваць мяне ад старонніх вачэй, распушчаныя мае валасы не дазваляюць мне сказаць хлусні. Дарэмна далей прыкідвацца. Раз гэта так, сен’ёры, дазвольце мне раней за ўсё падзякаваць вам за зробленую вамі прапанову, хаця я баюся, што апавяданне пра мае няшчасці, поплеч з жаласцю, выкліча ў вас і нездавальненне.

Зрабіўшы намаганне над сабой, каб стрымаць слёзы, набегшыя ёй на вочы, яна спакойным і выразным голасам пачала апавядаць гісторыю свайго жыцця.

— Тут, у Андалузіі ёсць мястэчка, ад якога адзін герцаг атрымаў свой тытул, што робіць яго адным з тых, каго ў Іспаніі называюць грандамі^[32]. У яго два сыны — старэйшы і малодшы. Бацькі мае земляробы, людзі простыя, але багатыя, хоць яны ставілі вышэй за ўсякае багацце і знатнасць тое, што я іхняя дачка. З той прычыны, што я была адзінай іхняй наследніцай — другіх дзяцей у іх не было — а яны былі вельмі пяшчотнымі бацькамі, дык я расла самай балаванай з усіх балаваных дачок на свеце.

Пануючы над прыхільнасцю і душою маіх бацькоў, я таксама панавала і над іхняй маёмасцю. Я была ў іх і кіраўніцай і гаспадыняй. Вольныя часы, якія аставаліся ў мяне пасля таго, як я зраблю ўсе патрэбныя распараджэнні па гаспадарцы, я праводзіла ў занятках за шыццём, пляценнем кружаў, а часам і за верацяном. І калі часам я пакідала гэтыя заняткі, каб задаволіць мае думкі, я чытала кнігі або грала на арфе, бо вопыт паказаў мне, што музыка заспакойвае ўсхваляванае сэрца і дае адпачынак стомленаму розуму. Я думала, што ніхто, апрача хатніх, не бачыць мяне, бо ў тыя дні, калі я хадзіла да абедні, я заўсёды гэта рабіла вельмі рана і да таго захутаная густым вэлюмам, што вочы мае ледзь маглі бачыць толькі той кавалачак зямлі, на які я станавілася нагамі. Тым не менш вочы кахання, або больш дакладна, гультайства, убачылі мяне: за мной пачаў хадзіць дон Фернандо — так звалі малодшага сына герцага, пра якога я вам казала.

Толькі расказчыца праказала імя дона Фернандо, як раптам Кардэніё змяніўся ў твары; кроплі халодчага поту, выкліканыя моцным хваляваннем, выступілі ў яго на ілбе; поп і цырульнік, глянуўшы на яго, пачалі баяцца, як-бы з ім не здарыўся адзін з тых прыпадкаў шаленства, якія, як яны чулі, часам бывалі ў яго. Але Кардэніё, увесь дрыжачы і, як відаць, хвалюючыся, маўчаў, пільна гледзячы на сялянскую дзяўчыну. Не бачачы хвалявання Кардэніё, яна працягвала сваё апавяданне:

— Дон Фернандо, убачыўшы мяне, загарэўся вялікім каханнем. Але, каб хутчэй скончыць аповесць пра мае няшчасці, абыйду лепш маўчаннем хітрасці, якія выкарыстаў дон Фернандо, каб адкрыць мне сваё каханне. Ён падкупіў усю нашу прыслугу, даваў і прапаноўваў маім сваякам падарункі і ўзнагароду. Запіскі, якія — не ведаю якім чынам — траплялі ў мае рукі, былі бязлікімі напоўнены тлумачэннямі і прапановамі кахання, маючымі ў сабе больш абяцанкаў і кляцьбы, як было ў іх літар. Але ўсё гэта не толькі не захапляла мяне, а наадварот, хутчэй рабіла жорсткай да таго, што нібыта ён мне быў смяротным ворагам, і ўся яго стараннасць падначаліць мяне сваім жаданням мела толькі адваротныя вынікі.

Убачыўшы настойлівы характар залётаў дона Фернандо, бацькі парашылі выдаць мяне хутчэй замуж, разумеючы, што палкі юнак не можа зрабіцца маім мужам.

Даведаўшыся пра гэта, дон Фернандо аднойчы ўначы, не магу сабе ўявіць, як і якім чынам, пралез у мой пакой, і ў такіх выразах кахання і пяшчот пачаў прасіць мяне зрабіцца яго жонкай, што, падначаленая сіле яго пачуцця, я дала сваю згоду. Дон Фернандо ў самых палкіх выразах, з самай урачыстай кляцьбой даў мне слова зрабіцца маім мужам. Раней як ён паспеў дагаварыць, я прасіла яго добра падумаць, што ён робіць, і памятаць пра гнеў яго бацькі, калі той даведаецца, што сын яго ажаніўся на простай сялянцы, сваёй васалцы. Кляцьба дона Фернандо, сведкі, якіх ён заклікаў, слёзы, якія ён праліваў, і нарэшце прывабны яго выгляд — усё гэта, у злучэнні з многімі адзнакамі сапраўднага кахання, магло-б перамагчы і ўсякае другое, такое-ж вольнае і нявопытнае сэрца, якім было маё. Я паклікала сваю служанку. Дон Фернандо паўтарыў і пацвердзіў у яе прысутнасці сваю кляцьбу, заклікаючы ў сведкі святых, а на сваю галаву пасылаючы тысячы пракляццяў, калі ён не выканае таго, што абяцаў мне. Зноў вочы яго напоўніліся слязмі, уздыханні павялічыліся, ён яшчэ мацней сціснуў мяне ў сваіх абымках, з якіх увесь час не выпускаў мяне: і пасля таго, як з пакоя вышла мая дзяўчына, я перастала ёю быць, а ён зрабіўся адступнікам і здраднікам.

Развітваючыся з донам Фернандо, я сказала, што цяпер, калі я належу яму, ён можа тым-жа спосабам і ў другія ночы бачыцца са мной да таго часу, покуль не захоча расказаць пра тое, што здарылася. Але дон Фернандо прышоў толькі ў наступную ноч і больш ужо не з’яўляўся, хаця я ведала, што ён у горадзе і часта бывае на паляванні. Тыя дні і гадзіны, — добра ведаю я, якімі цяжкімі і горкімі былі яны для мяне! Я пачала сумнявацца і траціць веру ў дона Фернандо. Якія намаганні былі мне патрэбны, каб стрымліваць слёзы і здавацца вясёлай, каб не даць бацькам маім прычыны пытацца пра маё нездавальненне і не быць вымушанай адказваць ім хлуснёй. Але ўсё гэта раптам скончылася. Хутка пайшлі ў наша мястэчка чуткі, нібыта дон Фернандо ажаніўся ў суседнім горадзе на дзяўчыне надзвычайнай прыгожасці і вельмі знатнага роду. Казалі, што завуць яе Люсіндай і расказвалі пра дзіўныя абставіны, якія здарыліся ў час яе вянчання.

Пачуўшы імя Люсінды, Кардэніё толькі паціснуў плячыма, закусіў губы, нахмурыў бровы, і з вачэй яго паліліся ручаі слёз.

Але гэта не спыніла Даратэю (так звалі дзяўчыну), і яна казала далей:

— Сумная гэтая навіна дайшла да маіх вушэй, але сэрца маё замест таго, каб застыгнуць ад жаху, загарэлася шаленствам і гневам. Але я стрымала часова сваё шаленства, адважыўшыся на тое, што і ажыццявіла ў тую-ж ноч; я надзела на сябе вось гэтую вопратку, якую мне даў адзін з малодшых пастухоў, служыўшых у майго бацькі, адкрыла яму ўсё маё няшчасце і прасіла яго праводзіць да горада, дзе, як я чула, знаходзіўся мой вораг.

Пераканаўшыся, што я не адступлюся ад свайго намеру, пастух прапанаваў ісці са мной, як ён гаварыў, на край свету.

Я ўзяла палатняную навалачку, жаночую вопратку і крыху грошай, на ўсякі выпадак, і ў начной цішыні пакінула бацькаўскі дом. Я накіравалася ў горад, калі не з мэтаю расстроіць тое, што я лічыла ўжо зробленым, дык, прынамсі, каб запытаць дона Фернандо, як у яго хапіла адвагі на такі ўчынак. Праз два з паловаю дні, уваходзячы ў горад, я запытала, дзе жывуць бацькі Люсінды, і першы сустрэчны, да якога я звярнулася з гэтым запытаннем, паведаміў мне больш, як я таго хацела. Ён паказаў мне дом бацькоў Люсінды і расказаў усё, што здарылася ў час вянчання іх дачкі — падзея да таго агульнавядомая ў горадзе, што на перакрыжаваннях вуліц натоўпамі збіраюцца пагутарыць пра гэта. Расказаў ён, нібыта ў тую ноч, калі дон Фернандо быў абвенчаны з Люсіндай, пасля таго, як яна згадзілася зрабіцца яго жонкай, яна страціла прытомнасць. Калі жаніх падышоў расшнураваць ёй вопратку, каб яна магла лепш дыхаць, ён знайшоў ліст, напісаны ўласнаручна Люсіндай, у якім яна растлумачвала, што не можа быць жонкай дона Фернандо, бо яна ўжо жонка Кардэніё, вельмі знатнага кабальеро з таго-ж горада; калі яна дала сваю згоду дону Фернандо, дык толькі для таго, каб не ісці супроць волі сваіх бацькоў. У лісце былі словы, якія давалі зразумець, што яна мае намер скончыць самагубствам адразу-ж пасля вянчання, і падавала таксама прычыны, прымушаўшыя яе да гэтага самагубства. Усё гэта, кажуць, пацвердзіў і кінжал, знойдзены ў складках яе вопраткі.

Калі дон Фернандо ўсё гэта ўбачыў, ён, думаючы, што Люсінда ашукала яго, зняважыла і пакпіла з яго, кінуўся да яе, раней як яна апамятавалася ад абамлення, і тым-жа знойдзеным кінжалам хацеў закалоць яе і зрабіў-бы гэта, каб яе бацькі і другія прысутныя не стрымалі яго. Расказвалі яшчэ, што дон Фернандо адразу паехаў, а Люсінда апамятавалася толькі на наступны дзень і абвясціла бацьку і матцы, што яна сапраўды жонка таго Кардэніё, пра якога я вам казала. І яшчэ я даведалася, што Кардэніё нібыта прысутнічаў пры вянчанні Люсінды і, убачыўшы яе павенчанай, у роспачы ўцёк з горада, пакінуўшы ліст, у якім пісаў, якую абразу зрабіла яму Люсінда, і што цяпер ён ідзе туды, дзе ніводнае людское вока не ўбачыць яго.

Яшчэ больш загаварылі пра гэта, калі прайшла вестка, што Люсінда знікла з бацькаўскага дома і з горада і што яе нідзе не маглі знайсці. Гэтыя весткі зкоў уваскрасілі мае надзеі. У той час, калі я яшчэ была ў горадзе, не ведаючы што рабіць, бо я не знаходзіла дона Фернандо, да вушэй маіх дайшла абвестка праз вулічнага глашатая, у якой абяцалася значная ўзнагарода таму, хто мяне знойдзе. З дакладнасцю апісваліся мой узрост і быўшая на мне вопратка. Я чула, што гаварылі, нібыта слуга, які знаходзіўся са мною, украў мяне з бацькаўскага дома. Гэта вельмі здзівіла мяне, бо я ўбачыла, да чаго абняслаўлена мая рэпутацыя. У тую-ж ноч, баючыся быць апазнанай, я прышла ў самую глыбіню гэтых гор. Шпарчэй, як, здавалася, спалох і стома маглі мне дазволіць, я паглыбілася далей у гэтыя горы, парашыўшы схавацца ў іх ад майго бацькі і ад ўсіх тых, хто быў пасланы ім шукаць мяне.

Не ведаю, колькі месяцаў прабыла я тут, у гэтых горах, дзе я сустрэла пастуха, які ўзяў мяне работнікам да сябе ў вёску, якая знаходзіцца ў глыбіні гэтага горнага ланцуга. Я ўвесь гэты час служыла ў яго падпаскам, імкнучыся заўсёды знаходзіцца ў полі, каб схаваць гэтыя валасы, якія сёння так нечакана выдалі мяне. Але ўся мая асцярожнасць і мая стараннасць ні да чаго не прывялі, бо гаспадар мой, не ведаю якім чынам, даведаўся, што я не мужчына, і ў ім нарадзіліся брудныя думкі. Я вярнулася зноў сюды, у гэтую лясную глуш, шукаць месца, дзе-б без ніякай перашкоды магла прасіць неба злітавацца над маім няшчасцем і даць мажлівасць і сродкі пазбавіцца яго або развітацца з жыццём у гэтай пустэльнай адзіноце.

РАЗДЗЕЛ XXII,
у якім апавядаецца пра цікавы падыход і хітрасці, выкарыстаныя з мэтаю вызваліць закаханага нашага рыцара ад гэткай суровай эпітыміі, накладзенай ім на сябе

Даратэя змоўкла, і яе твар заліўся фарбай, якая паказала боль і сорам яе душы. Слухаўшыя яе апавяданне адчулі, што іх душы напоўніліся жаласцю да яе і здзіўленнем перад яе няшчасцем. У той час, як поп хацеў сказаць ёй некалькі суцешных слоў і даць добрую параду, Кадэніё папярэдзіў яго:

— Так значыць, сен’ёра, гэта вы — прыгожая Даратэя, адзіная дачка багатага Кленардо?

Даратэя здзівілася, пачуўшы імя свайго бацькі.

— А хто-ж вы, брат, што ведаеце імя бацькі? Я-ж да гэтага часу, наколькі мне помніцца, расказваючы вам пра маё няшчасце, ні разу не ўспамянула вам імя майго бацькі?

— Я, сен’ёра, — адказаў Кардэніё, — той няшчасны, якога, мяркуючы па вашаму апавяданню, Люсінда абвясціла сваім мужам. Я — той самы Кардэніё, і подлыя паводзіны таго, хто і вас паставіў у цяперашняе ваша становішча, давялі мяне да становішча, у якім вы мяне цяпер бачыце: абадранага, напоўголага, пазбаўленага ўсякай чалавечай дапамогі і, што яшчэ горш, пазбаўленага розуму, бо я валодаю ім толькі ў кароткія прамежкі. Я — той, Даратэя, які прысутнічаў пры нахабным вераломстве дона Фернандо і чакаў, покуль не пачуў, як Люсінда сказала сваё „так“, згаджаючыся зрабіцца жонкай дона Фернандо. Я — той, які не меў мужнасці астацца і паглядзець, чым скончыцца яе непрытомнасць і што будзе, калі прачытаюць запіску, знойдзеную ў яе на грудзях, бо душа мая не мела сілы вытрымаць адразу столькі няшчасцяў. Такім чынам, страціўшы цярплівасць, я пакінуў дом, пакінуў ліст майму гаспадару з просьбай перадаць яго ў рукі Люсінды і ўцёк у гэтую пустэльную і дзікую мясцовасць з намерам скончыць тут рахунак з жыццём. Але лёс захацеў пакінуць мне жыццё; ён здаволіўся тым, што адабраў у мяне розум, можа з мэтаю захаваць мяне для шчасця сустрэцца з вамі. Мажліва, што лёс яшчэ рыхтуе для абодвух нас лепшае, чым мы думалі, выйсце з нашых пакут, бо, уявіўшы, што Люсінда не можа выйсці замуж за дона Фернандо, бо яна — мая, пра што яна голасна абвясціла, а дон Фернандо не можа ажаніцца на ёй, бо ён — ваш, мы можам спадзявацца яа тое, што ўсё будзе, як мы таго хочам. Клянуся вам сумленнем, я не пакіну вас да таго часу, покуль не ўбачу вас жонкай дона Фернандо. Калі я не змагу гэтага дасягнуць перакананнямі, прымусіўшы яго ўсвядоміць свой абавязак перад вамі, я выклічу яго на дуэль, патрабуючы ад яго адказу за знявагу, зробленую вам.

Даратэя была вельмі здзіўлена, слухаючы словы Кардэніё, і не ведала, як дзякаваць яго за велікадушную прапанову.

Поп адказаў за абодвух; ён падтрымаў благароднае рашэнне Кардэніё і асабліва пераконваў іх разам з ім ехаць у яго сяло, дзе яны могуць назапасіцца патрэбнымі ім рэчамі. Там яны ўжывуць захады да адшукання дона Фернандо або да звароту Даратэі к яе бацькам. Кардэніё і Даратэя падзякавалі папа і прынялі яго прапанову.

Цырульнік, які ўвесь час сядзеў моўчкі, таксама выступіў цяпер з невялікай прамовай і з не менш ветлівай прапановай служыць ім, у чым толькі можа. Разам з тым ён коратка паведаміў ім і прычыну, прывёўшую абодвух іх, і расказаў пра дзіўнае вар’яцтва Дон-Кіхота і пра тое, што яны чакаюць тут яго зброеносца, які накіраваўся шукаць яго.

Кардэніё ўспомніў, як скрозь сон, сваю сварку з Дон-Кіхотам і перадаў ім пра яе, але ён не мог сказаць, што было прычынай іхняй спрэчкі.

У гэты час яны пачулі крык і зразумелі, што гэта Санчо Панса. Не знайшоўшы іх на тым месцы, дзе пакінуў, ён пачаў з усёй сілы крычаць. Яны пайшлі яму насустрач і запыталіся пра Дон-Кіхота, а ён адказаў, што застаў яго напоўголым, у адной сарочцы, худога, жоўтага, напоўмёртвага ад голаду і ўздыхаючага па сваёй сен’ёры Дульсінеі. Але, хаця Санчо і паведаміў рыцару, што яна загадвае яму пакінуць гэтую мясцовасць і з’явіцца да яе ў Табосо, дзе чакае яго, Дон-Кіхот адказаў, што парашыў не з’яўляцца перад яе прыгожасцю да таго часу, покуль не зробіць учынкаў, пасля якіх ён будзе варты яе прыхільнасці.

— Калі-ж гэта будзе працягвацца такім чынам, — дадаў Санчо, — пану пагражае небяспека не толькі не зрабіцца імператарам, якім ён абавязаны быць, але нават і архіепіскапам. Такім чынам, памяркуйце, што вам зрабіць, каб вывесці яго з гэтай мясцовасці.

Поп заспакоіў Санчо, кажучы, што яны абавязкова выцягнуць Дон-Кіхота адсюль, хаця-б супроць яго волі, потым расказаў Кардэніё і Даратэі, які сродак яны прыдумалі,

каб завесці яго дахаты. На гэта Даратэя адказала, што яна лепш цырульніка сыграе ролю шукаючай абароны дзяўчыны, тым больш што ў яе пры сабе ёсць вопратка, у якой усё ў яе выйдзе як нельга больш натуральна. Няхай толькі даручаць ёй, і яна сыграе сваю ролю, як трэба, тым больш што яна прачытала многа рыцарскіх кніг і добра знаёма з мовай, якой гавораць прыгнечаныя дзяўчыны, звяртаючыся з просьбай пра абарону да вандроўных рыцараў.

— У такім выпадку нам нічога больш не застаецца, як толькі зараз-жа ўзяцца за справу, — сказаў поп.

Даратэя адразу дастала з свайго вузла гарнітур тонкай і багатай шарсцяной матэрыі; вынуўшы з невялікай скрынкі маністы і другія каштоўнасці, хутка прыбралася так, што мела цяпер выгляд знатнай і багатай дамы. Яна сказала, што ўзяла ўсё гэта і яшчэ тое-сёе з дому на выпадак, калі-б яно ёй спатрэбілася, але такога выпадку не было да гэтага часу. Усе былі ў захапленні ад яе надзвычайнай грацыі, пекнасці і прыгожасці. Але больш за ўсіх здзіўляўся Санчо Панса, якому (і зусім грунтоўна) здавалася, што ён ніколі ў жыцці не бачыў такой прыгожай жанчыны. З гэтай прычыны ён з вялікай паспешнасцю прасіў папа сказаць яму, хто гэтая прыгожая сен’ёра і што ёй трэба ў гэтай пустэльнай мясцовасці.

— Прыгожая гэтая сен’ёра, брат Санчо, — адказаў поп, — проста кажучы, наследніца па непасрэднай мужчынскай лініі магутнага каралеўства Мікамікон і з’явілася яна сюды шукаць вашага пана і прасіць яго, каб ён адпомсціў за крыўду і абразу, зробленую ёй адным злым волатам. Чуткі пра Дон-Кіхота, як пра харобрага рыцара, распаўсюджаныя па ўсім свеце, прывялі сюды прынцэсу з Гвінеі, адкуль яна прыехала.

— Шчаслівыя пошукі і шчаслівая знаходка, — сказаў тады Санчо Панса, — тым больш, калі мой пан выправіць тое зло і адпомсціць за тую абразу, забіўшы сына блудніцы, таго волата, пра якога гаворыць ваша міласць. Толькі-б ён не быў зданню, бо над зданямі ў майго пана няма ніякай улады. Але пра адну рэч між іншымі рэчамі буду прасіць вашу міласць, сен’ёр, менавіта: каб пан мой не задумаў зрабіцца архіепіскапам, чаго я так баюся. Парайце яму, ваша міласць, адразу-ж павянчацца з гэтай прынцэсай; такім чынам яго нельга будзе ператварыць у сан архіепіскапа, і ён лёгка здабудзе сабе імператарскую карону, а я — ажыццяўленне маіх жаданняў.

— Што тычыцца вяселля вашага пана, — сказаў поп, — я зраблю ўсё, што ад мяне залежыць, каб памагчы гэтай справе.

Санчо астаўся настолькі здаволены адказам папа, наколькі той быў здзіўлены яго прастатой і тым, да чаго моцна ўкараніліся ў яго ўяўленні тыя-ж самыя недарэчнасці, што і ў яго пана: Санчо-ж ніколькі не сумняваўся, што Дон-Кіхот сапраўды зробіцца імператарам.

Між тым Даратэя села на мула папа, а цырульнік прымайстраваў сабе бараду з бычынага хваста; яны загадалі Санчо правесці іх туды, дзе знаходзіцца Дон-Кіхот, папярэдзіўшы яго, каб ён не гаварыў, што ведае папа або цырульніка, бо менавіта ад гэтага і залежыць мажлівасць пана яго зрабіцца імператарам. Ні поп, ні Кардэніё не пажадалі накіравацца з імі: Кардэніё — каб не напамінаць Дон-Кіхоту яго сваркі з ім, поп — з той прычыны, што яго прысутнасць покуль яшчэ не была неабходнай; такім чынам яны пусцілі іх наперад, самі-ж павольна пайшлі за імі пехатою.

Поп палічыў патрэбным растлумачыць Даратэі, што ёй рабіць, але яна прасіла не клапаціца, бо ўсё будзе зроблена, як патрэбна і як апісана ў рыцарскіх кнігах.

Пад’ехаўшы да Дон-Кіхота, зброеносец прынцэсы саскачыў з мула і падышоў да Даратэі, каб узяць яе на рукі, а яна, з вялікім спрытам злезшы з сядла, кінулася на калені перад Дон-Кіхотам. Ён хацеў падняць яе, але яна, не падымаючыся, звярнулася да яго з наступнымі словамі:

— Я да таго часу не падымуся, о, харобры і магутны рыцар, покуль вы, па дабрыні і велікадушшу свайму, не зробіце мне ласку, якая пакрые вашу асобу славай і гонарам і пойдзе на карысць самай безуцешнай і прыгнечанай дзяўчыне, якую асвятляла калі-небудзь сонца. Калі сапраўды харобрасць моцнай вашай рукі адпавядзе чуткам пра вечную вашу славу, вы абавязаны памагчы няшчаснай, якая з’явілася сюды з вельмі далёкіх краін, прыцягнутая блескам вашага імені, у надзеі знайсці ў вас абарону ў сваіх няшчасцях.

— Не адкажу вам ні слова, прыгожая сен’ёра, — сказаў Дон-Кіхот, — і не хачу слухаць нічога пра вашу справу, покуль вы не падымецеся з каленяў!

— Я не падымуся да таго часу, сен’ёр, — адказала гаруючая дзяўчына, — покуль вы з уласцівым вам велікадушшам не паабяцаеце зрабіць мне ласку, пра якую я прашу.

— Абяцаю вам зрабіць ласку, — адказаў Дон-Кіхот, — калі толькі гэта не пойдзе на шкоду маёй бацькаўшчыне і той, якая валодае ключом ад майго сэрца і маёй волі.

— Яна не пойдзе на шкоду ўсяму таму, пра што вы ўспамянулі, мой добры сен’ёр, — адказала гаруючая дзяўчына.

У гэты час Санчо Панса падышоў да свайго пана і ціха шапнуў яму на вуха:

— Сен’ёр, міласць ваша можа спакойна абяцаць ёй тое, пра што яна просіць, бо гэта — глупства: усяго толькі забіць велізарнага волата. А тая, якая пра гэта просіць — магутная прынцэса Мікамікона, каралева вялікага каралеўства Мікамікон у Эфіёпіі.

— Хто-б яна ні была, — адказаў Дон-Кіхот, — я зраблю так, як мне гаворыць абавязак і падказвае сумленне ў згодзе з рыцарскімі правіламі, якія я спаведую.

І, звяртаючыся да дзяўчыны, ён дадаў:

— Прашу вас, найвышэйшая прыгожасць, падыміцеся, бо я дарую ласку, якую вам захочацца прасіць у мяне.

— Яна складаецца з таго, — сказала дзяўчына, — каб вы, велікадушны рыцар, адразу-ж пайшлі за мной, куды я вас павяду, і абяцалі не брацца за другую справу і не шукаць другой прыгоды, покуль не адпомсціце здрадніку, які адабраў у мяне маё каралеўства.

— Паўтараю, адказаў Дон-Кіхот, — што я выканаю вашу просьбу, і з гэтай прычыны можаце, сен’ёра, з сёнешняга дня прагнаць з свае душы сум, які мучыць вас, бо, з дапамогаю мае рукі, вы хутка вернецеся ў сваё каралеўства і сядзеце на трон старажытнай і вялікай вашай дзяржавы. А цяпер возьмемся за справу, бо ў павольнасці, як кажуць, хаваецца звычайна небяспека.

Гаруючая дзяўчына з вялікай упартасцю імкнулася пацалаваць у Дон-Кіхота рукі, але ён, будучы ва ўсім сапраўдным і ветлівым рыцарам, ні за што не дапусціў да гэтага. Наадварот, ён прымусіў яе падняцца, пацалаваў яе вельмі ветліва і загадаў Санчо падцягнуць падпругі ў Расінантэ і падаць яму ўзбраенне.

Санчо ўзяў узбраенне, якое вісела на дрэве, і, падцягнуўшы падпругу Расінантэ, у адну хвіліну надзеў узбраенне на свайго пана, і ён, убачыўшы сябе ўзброеным, усклікнуў:

— Едзем адсюль, у імя бога, на абарону гэтай вялікай сен’ёры!

Цырульнік усё яшчэ стаяў на каленях і ледзь стрымліваў свой смех і падтрымліваў бараду. Але, ўбачыўшы паспешнасць, з якой Дон-Кіхот рыхтаваўся выканаць сваё абяцанне, цырульнік падняўся, узяў сваю сен’ёру за другую руку і разам з рыцарам пасадзіў яе на мула. Адразу-ж і Дон-Кіхот сеў на Расінантэ, цырульнік прыстроіўся на сваёй верхавой жывёле, а Санчо давялося ісці пехатой, што зноў абудзіла ў ім гора аб прапажы Шэрага, адсутнасць якога давала сябе ведаць. Аднак усё гэта ён сцярпеў, упэўнены ў тым, што яго пан цяпер ужо недалёкі ад імператарства, бо ён ніколі не сумняваўся, што Дон-Кіхот ажэніцца на прынцэсе і будзе, прынамсі, каралём краіны Мікамікон. Адно толькі непакоіла Санчо — думка, што каралеўства гэтае ў краіне неграў і што будучыя яго падданыя — чорнаскурыя. Але супроць гэтага ён адразу-ж знайшоў добры сродак у сваім уяўленні і сказаў сабе:

„Што за бяда, калі мае падданыя будуць неграмі? Нічога другога не астаецца, як толькі нагрузіць імі карабель і прывезці ў Іспанію, дзе я магу іх прадаць і дзе мне заплоцяць за іх наяўнымі грашыма, а на гэтыя грошы я куплю сабе які-небудзь тытул або пасаду і потым пражыву ўсё сваё жыццё прыпяваючы“.

Заняты гэтымі думкамі, ён ішоў такі здаволены і радасны, што нават запамятаваў, як цяжка вандраваць пехатою. Поп і Кардэніё наглядалі за ўсім, што адбывалася, схаваўшыся за кустамі, і не ведалі, якім чынам далучыцца да астатняй кампаніі. Але поп, чалавек вельмі знаходлівы, адразу-ж прыдумаў, што зрабіць для дасягнення жаданага: нажніцамі, якія ён меў пры сабе ў футляры, ён з вялікай шпаркасцю абстрыг бараду Кардэніё, надзеў на яго сваю шэрую епанчу і даў яму даўгі чорны плашч без каўняра, астаўшыся сам у камзоле і панталонах.

Кардэніё, пераапрануўшыся, зрабіўся такім непадобным на ранейшага, што не апазнаў-бы сябе, калі-б паглядзеў у люстра. Скончыўшы пераапранацца, поп і Кардэніё, — хаця рэшта падарожнікаў за гэты час і паспелі далёка ад’ехаць наперад, — хутка дайшлі раней іх да вялікай дарогі, бо хмызнякі і бугры ў гэтай мясцовасці перашкаджалі рухацца конным так шпарка, як гэта маглі рабіць пешыя. Адным словам, яны хутка апынуліся ў лагчыне і спынілся ля выхаду з гор.

Як толькі паказаўся Дон-Кіхот і яго спадарожнікі, поп, досыць доўга і пільна ўглядаючыся ў рыцара, рабіў выгляд, нібыта ён паступова пачынае апазнаваць яго, і потым кінуўся да яго з распасцёртымі абымкамі.

— У шчаслівую гадзіну сустрэў я люстра рыцарства, добрага майго земляка Дон-Кіхота Ламанчскага, увасабленне ветлівасці, абаронцу і апеку над прыгнечанымі і квінт-эсенцыю ўсіх вандроўных рыцараў. — Кажучы гэта, поп абымаў левае калена Дон-Кіхота.

Рыцар пачаў пільна ўглядацца ў яго і нарэшце апазнаў. Ён быў здзіўлены, сустрэўшы яго тут, і рабіў вялікія намаганні, каб злезці з каня. Але поп не дапусціў да гэтага, пасля чаго Дон-Кіхот сказаў:

— Дайце мне злезці, міласць ваша, сен’ёр лісенсіят, бо не падыходзіць, каб я сядзеў вярхом, калі такая шаноўная асоба, як ваша міласць, ідзе пехотою.

— Я ніякім чынам не згаджуся на гэта, — сказаў поп. — Аставайцеся сядзець вярхом, ваша вялікасць, бо, седзячы вярхом, вы робіце самыя вялікія справы і ўчынкі, якія калі-небудзь бачылі ў наш век. Што тычыцца мяне — іерэя, хаця і недастойнага, — з мяне хопіць змясціцца на муле адзаду каго-небудзь з гэтых сен’ёраў, якія суправаджаюць вашу міласць.

— Я ўпэўнены, — адказаў Дон-Кіхот, — што сен’ёра прынцэса будзе настолькі ветлівай, што з добрага пачуцця да мяне загадае свайму зброеносцу даць месца на сядле вашай міласці, а сам ён сядзе адзаду, калі толькі мул вытрымае гэта.

— Зусім правільна, — адказаў цырульнік і шпарка злез з мула, прапануючы заняць месца на сядле папу, што той і зрабіў, не прымушаючы сябе доўга прасіць. Але на няшчасце, калі цырульнік хацеў узлезці на круп мула, дык той, — які, па праўдзе кажучы, быў наёмны, а значыць і дрэнны, — так брыкнуў заднімі нагамі ў паветры, што калі-б ён трапіў у грудзі або ў галаву маэсе Ніколаса, той паслаў-бы да д’ябла ўсе пошукі Дон-Кіхота. Але і гэтае брыканне мула спалохала яго, і ён паваліўся, зусім не клапоцячыся пра сваю бараду, якая звалілася на зямлю. Адчуўшы, што ён без барады, цырульнік нічога другога не мог прыдумаць, як толькі накрыць твар абодвума рукамі і крыкнуць, што ён выбіў сабе карэнныя зубы. Дон-Кіхот, убачыўшы вялікі пук барады без сківіцы і без крыві, які ляжаў асобна ад твара паўшага зброеносца, усклікнуў:

— Гэта вялікае цуда! Яму адбіла і адарвала з твара бараду, нібы яе знарок згалілі.

Поп, убачыўшы, што яго выдумцы пагражае небяспека быць выкрытай, адразу падбег да барады, падняў яе і кінуўся да маэса Ніколаса і ў момант, прыціснуўшы яго галаву да сваіх грудзей, прымацаваў яму бараду, над якой прамармытаў некалькі слоў, кажучы, што гэта — самае пэўнае заклінанне для прырашчвання барод, у чым яны зараз і пераканаюцца. Як толькі ён прымацаваў бараду, ён адышоў, і зброеносец зрабіўся такім-жа барадатым і здаровым, якім быў да таго.

Гэта надзвычайна здзівіла Дон-Кіхота, і ён папрасіў папа, калі ў яго будзе вольны час, навучыць яго гэтаму заклінанню, бо ён мяркуе, што цалебныя ўласцівасці яго ідуць далей прырашчвання барады: не можа быць сумнення, што, раз вырвана ўся барада, значыць пашкоджана і цела, а калі заклінанне залечвае ўсё гэта, то дзейнічанне яго не абмяжоўваецца адной барадой.

— Зусім правільна, — адказаў поп і абяцаў навучыць рыцара заклінанню пры першым зручным выпадку.

Потым парашылі, што поп паедзе першы на муле, а пасля яго будуць садзіцца па чарзе астатнія трое, покуль не даедуць да заезджага двара, які, як відаць, знаходзіўся каля двух міль адтуль. Калі яны паехалі далей, Дон-Кіхот сказаў дзяўчыне:

— Ваша вялікасць, сен’ёра мая, цяпер вядзіце нас, куды вам захочацца:

Але раней, як яна паспела адказаць, лісенсіят запытаў яе:

— У якое каралеўства мяркуе весці нас ваша міласць? Ці не ў каралеўства Мікамікон? Напэўна, што так і ёсць, або я дрэнны знаўца каралеўстваў.

Яна, зразумеўшы, у чым справа, здагадалася, што ёй трэба адказаць, і таму сказала:

— Так, сен’ёр, дарога мая ляжыць у каралеўства Мікамікон.

— Калі гэта так, — абвясціў поп, — дык нам давядзецца праехаць праз маё сяло, а адтуль ваша міласць накіруецца ў Карфаген, дзе, калі пашанцуе, вы адразу-ж можаце сесці на карабель. І калі будзе папутны вецер, спакойнае мора і не здарыцца буры, вы трохі менш, як за дзевяць год, можаце даехаць да вялікага возера, якое ляжыць дзён на сто з гакам дарогі ад каралеўства вашай вялікасці.

Прынцэса пацвердзіла паведамленне папа, зазначыўшы толькі, што на яе бацькаўшчыну можна заехаць і раней.

— Цяпер-жа папрашу сен’ёра лісенсіята сказаць мне, якая прычына прывяла яго ў гэтую пустэльную мясцовасць зусім аднаго, без слуг і апранутага лёгка? — запытаўся Дон-Кіхот.

— Адкажу вам на гэта ў кароткіх словах, — сказаў поп. — Ведайце-ж, міласць ваша, сен’ёр Дон-Кіхот, што я і маэсе Ніколас, наш сябра і наш цырульнік, паехалі ў Севілью атрымаць грошы, якія адзін мой сваяк, прабыўшы доўга ў Індыі, прыслаў мне. Калі мы ўчора праходзілі каля гэтай мясцовасці, на нас напалі чацвёра разбойнікаў, якія абрабавалі нас аж да барады, так што цырульнік палічыў патрэбным прымайстраваць сабе фальшывую бараду, а вось гэтага маладога чалавека (ён паказаў на Кардэніё), які ідзе разам з намі, яны абрабавалі ў другі раз. Самае лепшае ва ўсёй гісторыі тое, што, як ходзяць тут чуткі, напаўшыя на нас разбойнікі былі галерныя нявольнікі, якіх, як кажуць, вызваліў амаль на гэтым месцы чалавек, меўшы такую мужнасць, што ён адзін супроць камісара і стражнікаў адпусціў усіх разбойнікаў на волю. Няма сумнення, што ён, напэўна, вар’ят або такі-ж вялікі нягоднік, як і яны, або нарэшце чалавек без душы і сумнення, калі ён мог пусціць ваўка сярод авечак, лісіцу сярод кур і мух — на мёд

Санчо расказаў папу і цырульніку пра вызваленне галерных нявольнікаў, зробленае яго панам з такой для яго славай, і з гэтай прычыны поп, кажучы пра гэтую падзею, вельмі згусціў фарбы, каб паглядзець, што зробіць або скажа Дон-Кіхот, які пры кожным яго слове то чырванеў, то бляднеў і не адважыўся прызнацца, што ён быў вызваліцелем гэтых добрых людзей.

— Вось яны, — паўтарыў поп, — і абрабавалі нас.

РАЗДЗЕЛ XXIII,
у якім апавядаецца пра знаходлівасць прыгожай Даратэі і пра другія цікавыя і вясёлыя рэчы

Толькі поп скончыў, як Санчо сказаў:

— Кажучы сумленна, сен’ёр лісенсіят, той, хто зрабіў гэты ўчынак, быў пан мой, хаця я, з свайго боку, перад тым і папярэджваў яго, каб ён абдумаў тое, што робіць, і што грэх адпускаць іх на волю, бо хто ссылаецца на галеры — з’яўляецца вялікім нягоднікам.

— Дурань, — сказаў тады Дон-Кіхот, — вандроўным рыцарам не падабае даследваць, за злачынствы або за добрадзействы ідуць такім чынам і церпяць такія пакуты закутыя ў кайданы і прыгнечаныя, сустрэтыя імі на дарозе. Адзіныя клопаты рыцараў — памагчы ім, як людзям, якім патрэбна дапамога, звярнуўшы ўвагу на іхнія пакуты, а не на дурныя іхнія ўчынкі.

Потым Дон-Кіхот папрасіў прынцэсу расказаць яму пра гора, якое здарылася з ёю.

— Ахвотна зраблю гэта, — адказала Даратэя, — калі толькі вам не будзе сумна слухаць пра гора і няшчасце.

— Не будзе сумна, сен’ёра мая, — адказаў Дон-Кіхот.

— У такім выпадку, — адказала Дзратэя, — прашу ў вас увагі. Раней за ўсё, сен’ёры, вашым міласцям трэба ведаць, што мяне завуць…

Тут яна спынілася, бо забыла імя, дадзенае ёй папом, але ён паспяшыў ёй на дапамогу, здагадаўшыся, што, уласна, затрудняе яе, і ўсклікнуў:

— Не дзіва, сен’ёра мая, што ваша вялікасць сароміцца, апавядаючы пра сваё няшчасце. Няшчасце-ж часта бывае такога сорту, што адымае памяць у тых, на каго яно падае, і людзі забываюць нават уласнае сваё імя, як гэта здарылася з вашай высокасцю, забыўшай, што вас, законную наследчіцу вялікага каралеўства Мікамікон, завуць прынцэсай Мікаміконай. Прыняўшы да ведама гэты напамінак, ваша вялікасць лёгка можа аднавіць у зацямнёнай сваёй памяці ўсё, што вам трэба расказаць нам.

— Гэта зусім правільна, — адказала дзяўчына, — і я думаю, што наперад мне ўжо не спатрэбіцца больш ніякай дапамогі, бо я сама давяду праўдзівую сваю гісторыю да добрага канца. Такім чынам вось яна. Кароль, мой бацька, якога звалі Тынакрыё Мудры, быў вялікім знаўцам мастацтва, якое завецца магіяй. Дзякуючы сваёй навуцы ён даведаўся, што каралева, мая маці, па імені Харамілья, павінна памерці раней за яго; хутка потым і яму самому давядзецца развітацца з жыццём, а я астануся круглай сіратой, без бацькі і маткі. Але, казаў ён, яго не столькі напалохала гэта, колькі весткі, што велізарны волат, уладар вялікага вострава, амаль сумежнага з вашым каралеўствам, па імені Пандафіландо Цёмны Погляд, пачуўшы пра маё сіроцтва, узарвецца з вялікай ваеннай сілай у маё каралеўства і адбярэ ў мяне ўсё, не пакінуўшы нават вёскі, дзе-б я знайшла сабе прытулак.

Я магу ўнікнуць усяго гэтага разбурэння і няшчасця, калі згаджуся выйсці замуж за яго, хаця, наколькі мой бацька мог прадбачыць, ён быў упэўнены, што я ніколі не згаджуся на такі няроўны шлюб. У гэтым ён меў рацыю, бо мне ніколі і ў галаву не прыходзіла выйсці замуж не толькі за гэтага волата, але і ні за якога другога, якім-бы ён ні быў вялікім.

Бацька сказаў мне таксама, што пасля таго, як ён памрэ, і Пандафіландо пачне захапляць маё каралеўства, я не павінна абараняцца, бо гэта прывяло-б да маёй гібелі, а добраахвотна, без ніякага супраціўлення павінна даць яму завалодаць каралеўствам, калі жадаю папярэдзіць разню і поўнае знішчэнне маіх добрых і верных падданых, і адразу-ж з некаторымі з маіх блізкіх павінна накіравацца Ў Іспанію. Там знайду я дапамогу гору, сустрэўшыся з вандроўным рыцарам, слава якога распаўсюдзіцца ў той час па ўсёй гэтай дзяржаве, і будзе ён называцца — калі я добра помню — Дон-Асотэ або Дон-Гіготэ.

— Дон-Кіхот, сказаў ён напэўна, — усклікнуў тады Санчо Панса, — або рыцар Сумнага Вобразу.

— Зусім правільна, — пацвердзіла Даратэя. — Апрача таго ён яшчэ казаў, што той рыцар высокага росту, сухарлявы, а з правага боку пад левым плячом, або каля пляча, у яго цёмная радзімка з некалькімі валосікамі накшталт шцаціны вепра.

Пачуўшы гэта, Дон-Кіхот сказаў свайму зброеносцу:

— Ідзі сюды, Санчо-сын, памажы мне распрануцца: я хачу ўбачыць, ці той я рыцар, пра якога прарочыў мудры кароль.

— Але навошта-ж ваша міласць хоча распранацца? — запытала Даратэя.

— Каб паглядзець, ці ёсць у мяне тая радзімка, пра якую казаў ваш бацька, — адказаў Дон-Кіхот.

— Для гэтага не трэба распранацца, — сказаў Санчо, — бо я ведаю, што ў вашай міласці ёсць радзімка на спіне, а гэта — адзнака, што вы чалавек моцны.

— Гэтага дастаткова, — сказала Даратэя, — бо між сябрамі не трэба звяртаць увагі на дробязі, ці на плячы радзімка, ці на спіне, гэта няважна. Безумоўна, добры мой бацька меў рацыю ва ўсім, і я не памылілася, звярнуўшыся да сен’ёра Дон-Кіхота, бо ён ёсць той, пра якога мне гаварыў мой бацька, бо прыкметы яго твара супадаюць з прыкметамі вялікай славы гэтага рыцара не толькі ў Іспаніі, але і ва ўсёй Ламанчы. Я знайшла сен’ёра Дон-Кіхота і цяпер ужо ў думках бачу сябе каралевай і ўладаркай усёй маёй дзяржавы, з таго часу, як ён, па сваёй ветлівасці і велікадушшу, абяцаў мне зрабіць ласку ісці са мною ўсюды, куды-б я ні павяла яго. А павяду я яго толькі насустрач Пандафіландо Цёмнаму Погляду, каб ён забіў яго і вярнуў мне тое, што супроць усякай справядлівасці было захоплена ім. Мой бацька таксама гаварыў мне, што, калі гэты рыцар, адсекшы галаву волата, захацеў-бы ажаніцца на мне, я адразу, без ніякіх супярэчанняў, павінна згадзіцца стаць законнай яго жонкай і даць яму валодаць маім каралеўствам адначасова з валоданнем маёй асобай, так што замест мяне будзе цараваць ён.

— Што ты скажаш на гэта, сябра Санчо? — запытаў тады Дон-Кіхот. — Ці чуў ты, пра што гутарка? Ці не казаў я табе гэтага? Бачыш, у нас ужо ёсць і каралеўства, каб кіраваць ім, і каралева, каб жаніцца на ёй, трэба толькі іх узяць.

— Клянуся, што гэта так, — сказаў Санчо, — і быў-бы дурнем той, хто не ажаніўся-б адразу, як толькі перарэжа горла сен’ёру Пандафіландо. Дрэнная, ці што, у нас каралева? Хацеў-бы я, каб у такія, як яна, ператварыліся ўсе блохі ў маёй пасцелі.

Кажучы гэта, Санчо скокнуў разы два ў паветры з адзнакамі вялікага задавальнення, пасля чаго схапіў за наморднік мула Даратэі, спыніў яго і кінуўся перад ёю на калені, упрашаючы яе дазволіць яму пацалаваць яе руку ў адзнаку таго, што ён прызнае яе сваёй каралевай і ўладаркай.

Даратэя дала Санчо пацалаваць свае рукі і абяцала яму зрабіць яго знатным сен’ёрам у сваім каралеўстве, калі неба дазволіць ёй зноў завалодаць ім.

Санчо падзякаваў яе ў такіх выразах, што зноў падняў агульны смех.

— Вось, сен’ёры, — казала далей Даратэя, — мая гісторыя; мне астаецца толькі дадаць, што з усяе мае світы, вывезенай мною з майго каралеўства, у мяне нікога не асталося, апрача вось гэтага барадатага зброеносца, бо ўсе астатнія патанулі ў час страшэннай буры, якая захапіла нас недалёка ад гавані. Ён і я, мы даплылі да берагу на двух дошках нібы цудам, ды і ўсё маё жыццё, як вы маглі заўважыць, поўна цудаў і таемнасцей. Калі-ж я, расказваючы пра яго, зайшла ў чым-небудзь далей або не была вельмі дакладнай, як трэба было-б, прыпішыце віну таму, пра што сен’ёр лісенсіят сказаў у пачатку майго апавядання, менавіта — што бесперапынныя і надзвычайныя пакуты адбіраюць памяць у людзей, іх перажываючых.

— Яны не адбяруць памяці ў мяне, о, узвышаная і адважная сен’ёра! — усклікнуў Дон-Кіхот. — Я зноў пацвярджаю вам сваё абяцанне выканаць вашу просьбу і клянуся ісці з вамі на край свету, покуль не сустрэну твар у твар злоснага вашага ворага, якому, з дапамогаю бога і маёй моцнай рукі, я мяркую адсячы гордую галаву лязом гэтага мяча. А пасля таго, як я адсяку яму галаву і вярну вам мірнае валоданне вашай дзяржавай, вы можаце рабіць, што вам захочацца, бо да таго часу, пакуль сэрца маё ў палоне, воля заняволена і розум падначалены той… не скажу нічога больш — мне немажліва дапусціць нават і думкі пра жаніцьбу.

Санчо быў так абураны апошнімі словамі, сказанымі яго панам адносна яго нежадання жаніцца, што ў вялікім гневе ўсклікнуў:

— Клянуся, сен’ёр Дон-Кіхот, што вы, міласць ваша, не ў нармальным розуме! Няўжо мажліва, каб міласць ваша хісталася, жаніцца ёй або не на такой знатнай прынцэсе, як вось гэта? Ці думаеце вы, што лёс на кожным перакрыжаванні паднясе вам такое шчасце, як ён цяпер вам падносіць? Або, па-вашаму, можа сен’ёра Дульсінея прыгажэй? Безумоўна, не: яна і напалову не такая прыгожая, і я гатоў сказаць, што ёй не дайсці нават і да краю чаравікаў той, якая тут перад намі! Жаніцеся, жаніцеся адразу-ж дзеля самога д’ябла і бярыце гэта каралеўства, якое так, ні за што, ні пра што, само лезе вам у рукі, а будучы каралём, зрабіце мяне маркізам або генерал-губернатарам, а ўсё іншае хоць-бы чорт тады ўзяў!

Дон-Кіхот, пачуўшы такую абразу сваёй сен’ёры Дульсінеі, падняў кап’ё і ўдарыў ім два разы свайго зброеносца, ад чаго той паваліўся на зямлю, і, калі-б Даратэя не крыкнула, каб ён перастаў яго біць, ён, напэўна, забіў-бы яго на месцы.

— Ці не ўяўляеце вы, подлы нягоднік, — звярнуўся ён да Санчо крыху спагадзя, — што я вам заўсёды дазволю хапаць мяне за самае адчувальнае месца, што вы кожны раз будзеце грашыць, а я заўсёды буду дараваць вам? Не думайце гэтага, пракляты падлюга, бо без сумнення, ты — падлюга, калі ў цябе павярнуўся язык супроць непараўнальнай Дульсінеі; і хіба вы не ведаеце, дурань, валацуга, жулік, што, калі-б не харобрасць, якую яна дае маёй руцэ, у мяне не было-б сілы забіць і блыху?!

Санчо, жвава падняўшыся, схаваўся за парадным канём Даратэі і адтуль звярнуўся да свайго пана:

— Скажыце мне, сен’ёр, калі міласць ваша парашыла не жаніцца на гэтай магутнай прынцэсе, зразумела, што ў такім выпадку каралеўства не будзе ваша. А калі яно не будзе вашым, якую-ж вы мне можаце зрабіць ласку? На гэта менавіта я скарджуся: жаніцеся раз назаўсёды на гэтай каралеве цяпер, покуль яна ў нас тут, нібы паўшая да нас з неба, а потым можаце вярнуцца да сен’ёры Дульсінеі. Што-ж тычыцца пытання аб прыгожасці, у гэта я не ўмешваюся, бо, па праўдзе кажучы, абедзве яны мне здаюцца прыгожымі, хоць я ніколі не бачыў сен’ёры Дульсінеі.

— Як? Ты яе не бачыў, подлы здраднік! — усклікнуў Дон-Кіхот. — Ці не ты прывёз ад яе толькі што вестку?

— Я кажу, што не бачыў яе так доўга, — адказаў Санчо, — каб я мог разглядзець яе прыгожасць і добрыя якасці па частках і ў паасобку, але так, у агульным яна здалася мне вельмі прыгожай.

— Цяпер я дарую цябе, — сказаў Дон-Кіхот, — і ты прабач мяне за крыўду, якую я табе зрабіў, бо над першымі сваімі парывамі чалавек не мае ўлады.

— Хопіць, — сказала Даратэя, — ідзіце, Санчо, пацалуйце руку свайму пану, папрасіце ў яго прабачэння і наперад будзьце больш асцярожнымі ў вашых пахвалах і ганьбах і не гаварыце больш дрэнна пра гэтую сен’ёру з Табосо.

Санчо падышоў, апусціўшы галаву, да свайго пана і папрасіў яго руку, якую той і працягнуў яму з вялікім гонарам. Рыцар блаславіў яго і сказаў, што ім трэба прайсці крыху наперад, бо ён хоча тое-сёе запытаць у яго. Калі абодва яны прайшлі некаторую адлегласць, Дон-Кіхот сказаў:

— З таго часу, як ты вярнуўся, я не меў выпадку распытаць цябе аб падрабязнасцях пасольства, даручанага мною табе, і пра адказ, які ты мне прывёз.

— Нахай ваша міласць пытаецца, што хоча, — адказаў Санчо, — і я дам дакладны адказ пра ўсё, але ўпрашаю міласць вашу, сен’ёр мой, не будзьце наперад такім злосным.

— Забудзем, сябра Панса, усе нашы сваркі. Скажы мне цяпер, адкінуўшы ўсякую злосць і крыўду, дзе, як і калі ўбачыў ты Дульсінею? Што яна рабіла? Што ты сказаў ёй? Што яна табе адказала? Які быў выраз яе твара, калі яна чытала ліст? Хто перапісаў яго табе?

— Сен’ёр, — адказаў Санчо, — калі ўжо казаць праўду, ліста мне ніхто не перапісваў, бо ў мяне і не было ніякага ліста.

— Яно так і ёсць, як ты кажаш, — сказаў Дон-Кіхот, — і я знайшоў у сябе праз два дні пасля твайго ад’езду запісную кніжачку, у якой я напісаў ліст. Я думаў, што ты адразу-ж вернешся, як толькі заўважыш, што яго няма ў цябе.

— Я-б гэта і зрабіў, — сказаў Санчо, — калі-б не запомніў ліст напамяць, калі ваша міласць чытала мне яго. Я пераказаў яго панамару, які з маіх слоў запісаў яго кропка ў кропку.

РАЗДЗЕЛ XXIV
Аб прыемнай гутарцы, якая адбылася між Дон-Кіхотам і яго зброеносцам Санчо Панса, а таксама і пра іншыя падзеі

— Усё гэта нядрэнна, — сказаў Дон-Кіхот, — прадаўжай. Ты прыехаў; што-ж рабіла гэтая каралева прыгожасці? Напэўна, ты заспеў яе нанізваючай перлы або вышываючай залатымі ніткамі які-небудзь дэвіз для паланёнага ёю рыцара?

— Не, — адказаў Санчо, — я не заспеў яе за гэтай справай, а яна прасейвала два чацверыкі пшаніцы на заднім двары свайго дома.

— У такім выпадку, — сказаў Дон-Кіхот, — лічы, што зерняты той пшаніцы, да якой датыкалася яе рука, былі перламі… ну, далей. Калі ты перадаў ёй мой ліст, пацалавала яна яго? Ці палажыла сабе на галаву?^[33] Ці зрабіла што- небудзь, вартае такога паслання?

— Калі я падышоў да яе, каб перадаць ёй ліст, — адказаў Санчоў, — я яе застаў у самым разгары работы: яна прасейвала вялікую кучу пшаніцы, быўшай у яе ў рэшаце, і сказала мне: „Пакладзіце, сябра, ліст на той мех, бо я не магу яго прачытаць раней, як скончу прасейваць усё, што ў мяне тут у рэшаце“.

— Разумная сен’ёра, — сказаў Дон-Кіхот, — яна павінна была так зрабіць, каб потым, калі будзе час, прачытаць ліст і нацешыцца з яго. Прадаўжай, Санчо. А ў той час, як яна была занята сваёй справай, якую вы з ёю вялі гутарку? Што яна пыталася ў цябе пра мяне? Што ты ёй адказаў? Раскажы мне ўсё, як ёсць, да апошняй дробязі.

— Яна нічога ў мяне не запытвала, але я ёй сказаў, якім чынам міласць ваша, жадаючы служыць ёй, робіць эпітыміі, аголены ад пояса ўверх, пасяліўшыся сярод гэтых гор, як дзікун, дзе вы спіце на зямлі, не ядзіце хлеба са стала, не чэшаце сабе барады, а ўсё толькі плачаце і праклінаеце свой лёс.

— Сказаўшы, што я праклінаю свой лёс, ты дрэнна сказаў, — заўважыў Дон-Кіхот, — бо, наадворот, я бласлаўляю свой лёс за тое, што ён даў мне шчасце кахаць такую высокую сен’ёру, як Дульсінея Табоская.

— Такая яна высокая, — сказаў Санчо, — што, далібог, яна вышэй мяне больш, як на далонь.

— Як так, Санчо? — запытаў Дон-Кіхот. — Хіба ты мераўся з ёю?

— Я мераўся з ёю вось якім чынам, — адказаў Санчо, — калі я ёй памагаў ускінуць мех пшаніцы на асла, мы сталі вельмі блізка адзін да аднаго; і яне мог не ўбачыць, што яна вышэй мяне на добрую пядзь.

— Няма сумнення, — сказаў Дон-Кіхот, — што гэты яе высокі рост злучаны з тысяччу мільёнаў душэўных якасцей, упрыгожваючых яе. Але адну рэч, Санчо, ты не можаш адмаўляць: калі ты да яе наблізіўся, напэўна, ты адчуў які-небудзь надзвычайна добры пах, тонкі арамат.

— Магу сказаць толькі тое, — адказаў Санчо, — што я

адчуў пах, які быў падобны на нешта прэлае, мужчынскае, напэўна, з той прычыны, што яна ад вялікага руху ўспацела, і вельмі дужа.

— Зусім не тое, — сказаў Дон-Кіхот, — а напэўна ў цябе быў насмарк і ты чуў уласны свой пах, бо я добра ведаю, чым пахне гэтая ружа сярод шыпоў, гэтая лілея палёў.

— Усё можа быць, — адказаў Санчо, — бо часта ад мяне ідзе той-жа пах, які, як мне тады здалося, ішоў ад сён’ёры Дульсінеі. Але ў гэтым няма нічога дзіўнага, бо адзін чорт падобен на другога.

— Ну, кажы далей, — сказаў Дон-Кіхот. — Яна прасеяла зерняты і паслала іх на млын; што-ж зрабіла яна, калі прачытала мой ліст?

— Ліста, — адказаў Санчо, — яна не чытала, бо сказала, што не ўмее ні чытаць, ні пісаць; замест таго яна яго падрала на дробнае шмаццё, кажучы, што не хоча даць прачытаць яго каму-б там ні было, каб у сяле не даведаліся яе тайны, і што з яе хопіць адной маёй перадачы на словах пра каханне вашай міласці да яе і пра надзвычайную эпітымію, якую вы робіце дзеля яе. Нарэшце яна мне загадала сказаць вашай міласці, што цалуе вам рукі і лепш хацела-б бачыць вас, як пісаць вам. Яна ўпрашае вас і загадвае пасля атрымання гэтага адказу паехаць з гэтай заросшай верасам дзікай мясцовасці, пакінуць рабіць недарэчнасці і адразу накіравацца па дарозе ў Табосо, калі другая, больш важная справа не пашкодзіць, бо ў яе моцнае жаданне ўбачыць вашу міласць. Яна вельмі смяялася калі я ёй сказаў, што вас празвалі рыцарам Сумнага Вобразу.

— Покуль усё ідзе добра, — абвясціў Дон-Кіхот, — але скажы, якую каштоўнасць падаравала яна табе на развітанне за тыя весткі, што ты ёй прывёз ад мяне. У вандроўных-жа рыцараў і іхніх дам агульнапрыняты старажытны звычай — дараваць зброеносцам, прыслужнікам або карлікам, якія прыносяць весткі рыцарам ад іх дам і дамам ад іх рыцараў, якую-небудзь каштоўнасць у нагароду за выкананае імі даручэнне.

— Я лічу гэты звычай вельмі добрым, — сказаў Санчо, — але, напэўна, прытрымліваліся яго толькі ў былыя часы. А цяпер, як відаць, у звычаі дараваць толькі кавалак хлеба з сырам, бо менавіта гэта дала мне сен’ёра Дульсінея цераз палісад двара, калі я развітваўся з ёю.

— Яна шчодрая бязмежна, — сказаў Дон-Кіхот. — Калі-ж яна не дала табе каштоўнай залатой рэчы, то, без сумнення, гэта з той прычыны, што ў яе нічога не было пад рукой, каб даць табе. Але я ўбачуся з ёй, і ўсё будзе выпраўлена. Як, па-твойму, павінен я зрабіць цяпер адносна загаду маёй сен’ёры з’явіцца пабачыцца з ёю? Хаця я добра разумею, што абавязаны падначаліцца яе волі, але таксама бачу, што не магу гэта зрабіць з прычыны абяцання, дадзенага мною прынцэсе. Але вось што я мяркую зрабіць — як мага шпарчэй рухацца, каб хутчэй даехаць туды, дзе знаходзіцца гэты волат. Як прыеду, я адсяку яму галаву і вярну прынцэсе мірнае валоданне яе каралеўствам, пасля чаго безадкладна паспяшаюся назад і потым дам ёй, сен’ёры маёй, сваё апраўданне. Яна ўхваліць мае ўчынкі, бо пераканаецца, што ўсё робіцца да ўзвелічэння яе славы і вядомасці.

— Ах, — усклікнуў Санчо, — да чаго галава вашай міласці поўна недарэчнасцей! Але скажыце мне, сен’ёр, няўжо міласць ваша мяркуе зрабіць гэта падарожжа ні за што, ні пра што адпіхнуць ад сябе і выпусціць такую багатую і знатную жаніцьбу, як гэтая, дзе ў пасаг даюць каралеўства, маючае, як я чуў, больш за дваццаць тысяч міль навакол? Паслухайцеся маёй парады і вянчайцеся адразу ў першым мястэчку, дзе будзе поп, а калі няма, тут перад намі лісенсіят, які змайструе гэтую справу як мае быць. Верабей у руках лепш за каршуна ў паветры.

— Слухай, Санчо, — сказаў Дон-Кіхот, — калі ты даеш мне параду жаніцца толькі для таго, каб я адразу зрабіўся каралём, забіўшы волата, і меў мажлівасць зрабіць табе ласку і даць абяцанне, то даводжу да твайго ведама, што і не ажаніўшыся, я лёгка змагу выканаць тваё жаданне. Раней як пачаць бойку, я ўмоўлюся, што, калі я выйду з яе пераможцам, хаця-б і не ажаніўшыся на прынцэсе, яна павінна мне даць частку каралеўства з тым, што я магу перадаць яго каму захачу. А атрымаўшы гэтую частку, каму-ж я магу перадаць яе, як не табе?!

— Гэта зразумела, — адказаў Санчо, — няхай толькі ваша міласць пастараецца выбраць такую частку каралеўства, якая была-б бліжэй да мора, каб у выпадку, калі там спосаб жыцця мне не спадабаецца, я мог-бы пасадзіць маіх чорнаскурых падданых на караблі і зрабіць з імі, як я ўжо раней казаў. І няхай ваша міласць не ідзе цяпер убачыцца з сен’ёрай Дульсінеяй, а няхай накіроўваецца забіваць волата і канчаць гэтую справу. Яна прынясе нам вялікі гонар і вялікую карысць.

— Кажу табе, Санчо, — сказаў Дон-Кіхот, — што ты можаш спадзявацца на мяне, і я зраблю, як ты раіш адносна таго, каб спачатку ехаць з прынцэсай, перад тым, як накіравацца на спатканне з Дульсінеяй, але папярэджваю, каб ты нікому не казаў ні слова, нават і тым, якія нас суправаджаюць. Аднак, якія ты часам разумныя рэчы гаворыш. Можна падумаць, што ты праходзіў курс навукі.

— А сумленна кажучы, я не ўмею і чытаць, — адказаў Санчо.

У гэты час маэсе Ніколас крыкнуў ім пачакаць крыху, бо яны хочуць спыніцца і напіцца вады ў невялікай крыніцы, быўшай паблізу. Дон-Кіхот спыніўся, на вялікае задавальненне Санчо, які ўжо стаміўся так многа хлусіць і баяўся, каб пан не злавіў яго на якім-небудзь слове, бо хаця ён і ведаў, што Дульсінея — сялянка з сяла Табосо, але ніколі ў жыцці не бачыў яе.

Між тым Кардэніё пераапрануўся ў вопратку, быўшую на Даратэі, калі яны яе знайшлі, і хоць яна і не была вельмі добрай, але ўсё-ж лепш за тую, якую ён скінуў з сябе. Спадарожнікі спыніліся ля крыніцы і задаволілі, праўда, вельмі слаба, моцны голад той правізіяй, якою поп назапасіўся на заезджым двары. Покуль яны займаліся гэтым, міма іх па дарозе прайшоў хлапчук. Ён з вялікай увагай пачаў углядацца ў тых, якія спыніліся ля крыніцы, а праз хвіліну падбег да Дон-Кіхота і ўголас заплакаў, кажучы:

— Ах, сен’ёр мой, міласць ваша не пазнае мяне. Углядзіцеся добра: я — той хлапчук, Андрэс, якога ваша міласць адвязала ад дуба, калі я быў прывязаны да яго.

Дон-Кіхот апазнаў яго, і, узяўшы за руку, звярнуўся да ўсіх прысутных, кажучы:

— Цяпер вы, сен’ёры, можаце бачыць, як важна для ўсяго свету існаванне вандроўных рыцараў, якія знішчаюць несправядлівасць і крыўды, зробленыя злымі і нахабнымі людзьмі, жывучымі на свеце. Ведайце, што некалькі дзён таму назад, праходзячы каля аднаго лесу, я пачуў крыкі і жаласны стогн, якія, як відаць, ішлі ад пакрыўджанага чалавека, якому патрэбна была дапамога. Адразу-ж я паспяшыў да таго месца, адкуль, як мне здалося, чуліся жаласныя крыкі, і ўбачыў прывязанага да дуба вось гэтага хлапчука, які стаіць перад вамі. Я загадаў адвязаць хлапчука і прымусіў селяніна паклясца, што ён возьме яго з сабою і заплоціць рэал за рэалам увесь свой доўг, ды яшчэ пахучымі грашыма. Ці так усё гэта было, сын Андрэс? ЦІ бачыў ты, як строга я загадваў яму і з якой пакорлівасцю ён абяцаў выканаць тое, што я яму загадаў, зазначыў і патрабаваў ад яго? Раскажы гэтым сен’ёрам усё, што здарылася, каб яны маглі зразумець і пераканацца, якая вялікая карысць, кажу я, ад знаходжання вандроўных рыцараў на вялікіх дарогах.

— Усё, што ваша міласць казала, поўная праўда, — адказаў хлапчук, — але справа скончылася якраз наадварот, як ваша міласць уяўляе.

— Як наадварот? — запытаў Дон-Кіхот. — Няўжо той нягоднік не заплаціў табе?

— Не толькі не заплаціў, — адказаў хлапчук, — але як толькі ваша міласць выехала з лесу, і мы асталіся адзін на адзін, ён зноў прывязаў мяне да таго-ж дуба і зноў пачаў біць мяне рамянём да таго, што садраў з мяне з жывога скуру, як са святога Варфаламея. Пры кожным удары, якім ён біў мяне, ён гаварыў жарты, або кпіны, здзекваючыся з вашай міласці, і калі-б я не адчуваў такога моцнага болю, я-б смяяўся з таго, што ён казаў. Ён так са мной расправіўся, што я да гэтага часу ляжаў у больніцы і лячыўся ад пабояў, зробленых мне гэтым злосным селянінам. А віною ўсяму вы, ваша міласць, бо калі-б вы ехалі сваёй дарогай і не з’явіліся туды, куды вас не клікалі, або не ўмешваліся-б у чужыя справы, мой гаспадар, пачаставаўшы мяне адной або двума тузінамі ўдараў, задаволіўся-б гэтым і адразу-ж адвязаў-бы і заплаціў-бы, што вінен.

— Памылка складалася з таго, — сказаў Дон-Кіхот, — што я паехаў; гэтага не трэба было рабіць, покуль ён не заплаціў табе. Але-ж ты помніш, Андрэс, што я кляўся, калі ён табе не заплоціць, знайсці яго — і я знайду, хоць-бы ён схаваўся ў чэраве кіта.

— Гэта праўда, — сказаў Андрэс, — але карысці не вышла з гэтага.

— Убачыш цяпер, ці выйдзе з гэтага карысць! — усклікнуў Дон-Кіхот, потым паспешна падняўся і загадаў Санчо завуздаць Расінантэ, які пасвіўся на лузе.

Даратэя запыталася ў Дон-Кіхота, што ён мяркуе рабіць. Ён адказаў, што мяркуе знайсці таго подлага чалавека, каб пакараць яго за брыдкія паводзіны і прымусіць яго заплаціць Андрэсу да апошняга мараведыса, наперакор і на зло ўсім нягоднікам у свеце. Даратэя напомніла яму, што ён не можа заняцца якой-небудзь іншай справай, пакуль яе справа не будзе даведзена да канца.

— Вы праўду кажаце, — адказаў Дон-Кіхот, — і з гэтай прычыны Андрэсу воляй-няволяй давядзецца пацярпець да майго звароту, як вы, сен’ёра, сказалі. Але я яшчэ раз клянуся і зноў абяцаю не заспакоіцца да таго часу, покуль не адпомшчу за яго і не прымушу яго гаспадара заплаціць.

— Не веру я ў гэтую кляцьбу, — сказаў Андрэс, — і лепш за ўсякую помсту на свеце палічыў-бы тое, каб у мяне было з чым даехаць цяпер да Севільі. Дайце мне што-небудзь паесці і ўзяць з сабой і аставайцеся з богам вы, міласць ваша, і ўсе вандроўныя рыцары, якія ў пакаранне сабе няхай так-жа добра вандруюць, як гэта раблю з-за іх я.

Санчо даў яму з сваіх запасаў кавалак хлеба і кавалак сыру.

Андрэс узяў хлеб і сыр, і, убачыўшы, што ніхто больш яму не дае, апусціў галаву і пайшоў сваёй дарогай. Аднак, адыходзячы, ён сказаў Дон-Кіхоту:

— Прашу вас, дзеля бога, сен’ёр вандроўны рыцар, калі вы мяне ў другі раз сустрэнеце, нават калі-б вы бачылі, што мяне сякуць на кавалкі, не заступайцеся за мяне, не памагайце мне і будзьце вы пракляты разам з усімі вандроўнымі рыцарамі, калі-небудзь жыўшымі на свеце!

Дон-Кіхот сабраўся падняцца, каб пакараць хлапчука, але той кінуўся ўцякаць так шпарка, што ніхто не адважыўся дагнаць яго.

Дон-Кіхот быў вельмі засаромлены апавяданнем Андрэса, і астатнія павінны былі зрабіць вялікія намаганні над сабой, каб не засмяяцца і не збянтэжыць яго канчаткова.

РАЗДЗЕЛ XXV,
у якім апавядаецца пра тое, што здарылася на заезджым двары са спадарожнікамі Дон-Кіхота

Скончыўшы шыкоўны свой абед, усе адразу-ж асядлалі коней і мулаў і, не сустрэўшы па дарозе нічога, пра што варта было-б расказаць, на наступны дзень прыехалі да заезджага двара, які наганяў такі спалох і жах на Санчо Панса.

Гаспадар і гаспадыня заезджага двара, іхняя дачка і Марыторнес, убачыўшы Дон-Кіхота і Санчо, вышлі да іх на сустрач з вялікай радасцю, якую рыцар прыняў з важным выглядам, але спрыяльна, і сказаў ім, каб яны падрыхтавалі яму пасцель лепшую за тую, на якой ён у мінулы раз спаў. Гаспадыня на гэта адказала: калі ён лепш заплоціць, як у мінулы раз, яна дасць яму пасцель, годную для прынца.

Дон-Кіхот абяцаў заплаціць.

Яму падрыхтавалі нядрэнную пасцель на той-жа гары, як і ў мінулы раз, і рыцар адразу-ж лёг, бо быў вельмі стомлены. Не паспеў ён добра зачыніць дзверы, як гаспадыня падбегла да цырульніка і, схапіўшы яго за бараду, крыкнула:

— Клянуся крыжам, што не дам вам больш карыстацца хвастом замест барады. Вы павінны мне вярнуць мой хвост, а то мужаў валяецца на падлозе, проста сорам; я кажу пра яго грэбень, які я звычайна ўтыкала ў мой добры хвост.

Цырульнік не хацеў аддаваць (хоць яна ўсё мацней цягнула за свой хвост), покуль лісенсіят не сказаў, каб ён аддаў яго, бо няма больш патрэбы карыстацца гэтай хітрасцю. Ён можа цяпер адкрыцца і паказацца ў сапраўдным сваім выглядзе, сказаўшы Дон-Кіхоту, што калі зладзеі — галерныя нявольнікі абрабавалі яго, ён выратаваўся ўцёкамі на гэты заезджы двор. Калі-ж рыцар запытае аб зброеносцы прынцэсы, яму скажуць: яна паслала яго наперад паведаміць жывучых у каралеўстве пра тое, што сама яна па дарозе туды, а з ёю разам і агульны іхні вызваліцель. Тады цырульнік аддаў добраахвотна хвост гаспадыні двара, вярнуўшы і астатнія рэчы, якія яна давала ім для вызвалення Дон-Кіхота.

Усіх быўшых на заезджым двары здзівіла прыгожасць Даратэі, а таксама прывабны выгляд пастуха Кардэніё. Поп паклапаціўся, каб ім прынеслі паесці, і ў надзеі на лепшую плату гаспадар шпарка прыгатаваў ім нядрэнны абед. Увесь гэты час Дон-Кіхот спаў. Было дагаворана не будзіць яго, бо для яго цяпер сон быў больш карысны за ежу.

За абедам яны, у прысутнасці гаспадара, яго жонкі, дачкі, Марыторнес і ўсіх прыезджых, вялі гутарку пра дзіўнае вар’яцтва Дон-Кіхота і становішча, у якім яны яго знайшлі. Гаспадыня расказала, што адбылося з рыцарам і пагоншчыкам мулаў на двары, і, аглянуўшыся, ці няма тут выпадкова Санчо, паведаміла пра падкідванне яго на коўдры, чым вельмі пазабавіла ўсіх. Калі-ж поп сказаў, што чытанне рыцарскіх кніг зацямніла розум Дон-Кіхота, гаспадар усклікнуў:

— Не ведаю, як гэта можа быць, бо, кажучы па праўдзе, наколькі я разумею, няма лепшага чытання на свеце. У мяне тут дзве або тры падобныя кнігі поплеч з другімі творамі, і сапраўды, яны ўдыхнулі ў мяне новае жыццё, і не толькі ў мяне, але і ва многіх другіх. У свята, у час жніва, у мяне збіраецца многа жняцоў, і заўсёды сярод іх ёсць хто-небудзь, які ўмее чытаць. Ён бярэ ў рукі адну з гэтых кніг, а мы, чалавек трыццаць і больш, сядаем вакол яго і слухаем з вялікай асалодай, якая захоўвае нас ад сівізны. Прынамсі, пра сябе магу сказаць, што, калі я чую пра тыя страшэнныя і шалёныя ўдары, якія робяць рыцары, мяне ахапляе жаданне зрабіць тое-ж самае, і я гатоў-бы слухаць гэтае чытанне дзень і ноч.

— І я той-жа думкі, — сказала гаспадыня, — бо ніколі ў доме не бывае так спакойна, як у той час, калі вы слухаеце чытанне: вы так паглыблены ў яго, што толькі тады і забываеце лаяцца са мной.

— Гэта праўда, — сказала Марыторнес, — і я таксама з вялікім задавальненнем слухаю ўсе гэтыя рэчы, якія так займальны: асабліва, калі расказваюць, як сен’ёра абымаецца са сваім рыцарам пад апельсінным дрэвам.

— А вы, маладая Сен’ёра, што вы скажаце? — запытаўся поп, звяртаючыся да гаспадаравай дачкі.

— Не ведаю, клянуся жыццём, сен’ёр, — адказала яна. — Я слухаю таксама чытанне, і, кажучы па праўдзе, хаця я і не разумею нічога, але мне прыемна слухаць. Толькі мне падабаюцца не ўдары, што даюць такое задавальненне майму бацьку, а скаргі рыцараў, калі яны ў разлуцы са сваімі дамамі. Прызнаюся, іншы раз я плачу ад жаласці да іх.

— Значыць, вы суцешылі-б іх, любая дзяўчына, — сказала Даратэя, — калі-б яны плакалі з-за вас?

— Не ведаю, што-б я зрабіла, — адказала дзяўчына. — Ведаю толькі, некаторыя з сен’ёр такія жорсткія, што рыцары называюць іх тыграмі, львамі і тысячай іншых брыдкіх імёнаў. Не магу зразумець, што гэта за бяздушныя і бессумленныя стварэнні, якія, не жадаючы глянуць на шаноўнага чалавека, дапушчаюць, каб ён памёр або звар’яцеў. Я не ведаю, навошта столькі манернасці. Калі яны гэта робяць з сціпласці, няхай выходзяць за іх замуж, бо тыя нічога другога і не жадаюць.

— Маўчы, дзіця, — сказала гаспадыня, — як відаць, ты ведаеш нямала пра гэтыя рэчы, а дзяўчыне не падыходзіць ні ведаць, ні гаварыць так многа.

— Але гэты сен’ёр пытаўся ў мяне, і я не магла не адказаць яму, — засупярэчыла дзяўчына.

— Але, — дадаў гаспадар, — я не буду такім вар’ятам, каб зрабіцца вандроўным рыцарам. Я-ж добра бачу, што цяпер не ў звычаі тое, што было звычаем у тыя часы, калі, як кажуць, гэтыя славутыя рыцары вандравалі па свеце.

Сярод гэтай гутаркі Санчо ўвайшоў у пакой і вельмі замяшаўся, пачуўшы, што вандроўныя рыцары цяпер ужо не ў звычаі, і ўсе рыцарскія кнігі — недарэчнасць і хлусня. Ён парашыў пачакаць, чым скончыцца падарожжа, і калі яно не будзе такім шчаслівым, як ён спадзяваўся, ён кіне свайго пана і вернецца да жонкі і дзяцей і да звычайных сваіх заняткаў.

Глыбока задумаўшыся, ён накіраваўся да сябе, парашыўшы добра выспацца. Астатнія засталіся ціха сядзець ля стала і гутарыць.

РАЗДЗЕЛ XXVI,
у якім апавядаецца пра жорсткую і незвычайную бойку Дон-Кіхота з некалькімі бурдзюкамі чырвонага віна і аб другіх цікавых падзеях, якія здарыліся на заезджым двары.

Раптам з каморкі, у якой спаў Дон-Кіхот, выбег страшэнна спалоханы Санчо Панса і гучна закрычаў:

— Хутчэй, сен’ёры, бяжыце і памажыце майму пану, пачаўшаму самую жорсткую бойку, якую калі-небудзь бачылі мае вочы. Клянуся богам, ён зрабіў такі ўдар мячом па волату, ворагу сен’ёры прынцэсы Мікаміконы, што адрэзаў яму галаву ад тулава чыста-на-чыста, як рэпу.

— Што вы кажаце, брат! — сказаў поп. — Ці ў розуме вы, Санчо? Як магло здарыцца, чорт вазьмі, тое, што вы кажаце, калі волат адсюль за дзве тысячы міль?!

Але ў гэтую хвіліну яны пачулі моцны шум у пакоі і крык Дон-Кіхота.

— Стой, злодзей, баязлівец! Цяпер ты не ўцячэш з маіх рук, і твой палаш не дапаможа табе.

Здавалася, Дон-Кіхот моцна біў мячом па сцяне.

— Няма чаго вам тут стаяць і слухаць, — сказаў Санчо, — а трэба хутчэй ісці і разняць іх або памагчы майму пану, хоць цяпер гэтага і не патрэбна, бо, без усякага сумнення, волат ужо ляжыць мёртвы: я сам бачыў, як цякла кроў па падлозе, а адрэзаная галава, паляцеўшая ў бок, была велічынёй з вялікі бурдзюк віна.

— Няхай мяне заб’юць, — сказаў тады гаспадар заезджага двара, — калі Дон-Кіхот або Дон-Чорт не працяў аднаго з бурдзюкоў з чырвоным віном, якія стаялі ля згалоўя яго ложка, а разлітае віно, напэўна, здалося крывёю гэтаму добраму чалавеку.

Адразу-ж кінуўся ён у пакой, а за ім і ўсе астатнія. Тут яны ўбачылі Дон-Кіхота ў самым дзіўным на свеце ўборы. На ім была толькі адна сарочка, не так даўгая наперадзе, каб накрыць яму бёдры, адзаду-ж яшчэ на шэсць дзюймаў карацей. Ногі яго былі даўгія, худыя, валасатыя і не вельмі чыстыя, на галаве віднелася чырвоная брудная шапачка, належачая гаспадару двара. Вакол левай рукі была абверчана коўдра, на якую Санчо вельмі злаваўся (і ён добра ведаў, чаму), а ў правай руцэ ён трымаў меч, якім біў ва ўсе бакі з ваяўнічымі крыкамі, нібы ён і сапраўды змагаўся з якім-небудзь волатам. Вочы яго былі заплюшчаны, бо ён спаў, і яму снілася, што ён пачаў бойку з волатам.

Яму прыснілася таксама, нібы ён прыехаў ужо ў каралеўства Мікамікон і пачаў бойку са сваім ворагам. Ён зрабіў столькі ўдараў бурдзюкам, у думках сваіх б’ючы па волату, што ўвесь пакой быў заліты віном. Убачыўшы гэта, гаспадар двара вельмі раззлаваўся і кінуўся да Дон-Кіхота са сцятымі кулакамі, б’ючы яго да таго, што калі-б Кардэніё і поп не стрымалі яго, бойка з волатам тут-жа і скончылася-б.

Тым не менш бедны рыцар прачнуўся толькі пасля таго, як цырульнік прынёс з калодзежа вялікі кацялок сцюдзёнай вады і лінуў яе адразу на галаву Дон-Кіхота. Гэта хаця і абудзіла рыцара, але ён не апамятаваўся яшчэ настолькі, каб уявіць, у якім ён выглядзе. Заўважыўшы, як ён лёгка і бедна апрануты, Даратэя не захацела ўвайсці паглядзець на бойку свайго абаронца з яе ворагам. Санчо між тым шукаў галаву волата па ўсёй падлозе і, не знайшоўшы яе, сказаў:

— Я ўжо ведаю, што ўсё ў гэтым доме зачаравана, бо ў мінулы раз на гэтым самым месцы, дзе я цяпер стаю, мне надавалі многа штуршкоў і ўдараў, а я не ведаў, хто дае іх мне, і нікога не бачыў. Цяпер вось не магу знайсці галавы, хоць і бачыў уласнымі вачыма, як яна была адсечана, і кроў цякла з цела, як з фантана.

— Пра якую кроў і пра які фантан гаворыш ты? — усклікнуў гаспадар двара. — Хіба ты не бачыш, злодзей, што гэтая кроў і гэты фантан не што іншае, як падраныя бурдзюкі і чырвонае віно, затапіўшае пакой? Хацеў-бы я ўбачыць плывучай у пекла душу таго, хто працяў мае бурдзюкі.

— Нічога не ведаю, — адказаў Санчо, — ведаю толькі: я буду такім няшчасным, калі не знайду гэтай галавы, бо маё графства знікне, як соль у вадзе.

Санчо нясонны быў горш за свайго пана соннага — так моцна авалодалі ім абяцанні, дадзеныя яму Дон-Кіхотам. Гаспадар двара вельмі раззлаваўся, убачыўшы спакой зброеносца і беды, зробленыя яго панам. Ён кляўся: не быць ужо таму, што здарылася ў мінулы раз, калі яны паехалі, нічога не заплаціўшы. Цяпер ніякія прывілеі рыцарства не пазбавяць іх ад платы за ўсё, што яны вінны, і нават за тое, што могуць стоіць лапіны, якія давядзецца пакласці на падраныя бурдзюкі.

Поп трымаў за рукі Дон-Кіхота, які, думаючы, што ён ужо зрабіў узятую ім на сябе справу і знаходзіцца ў прысутнасці прынцэсы Мікаміконы, апусціўся на калені перад папом і сказаў:

— Ваша вялікасць, высокародная і дастойная праслаўлення сен’ёра, цяпер вы можаце жыць у поўнай бяспецы, бо брыдкае гэтае стварэнне ўжо не можа зрабіць вам якое-небудзь зло. Я таксама з сёнешняга дня вызваліўся ад дадзенага вам слова, бо з дапамогаю ўсявышняга бога і дзякуючы падтрымцы той, якой я жыву і дыхаю, мне ўдалося так добра выканаць свае абяцанне!

— Ці не казаў я тое-ж самае? — сказаў Санчо, пачуўшы гэта. — Я-ж не быў п’яны; паглядзіце, ці не пасаліў ужо мой гаспадар волата. Маё графства не ўцячэ ад мяне.

Хто мог-бы стрымацца ад смеху, убачыўшы шаленства абодвух іх — і пана і слугі. Усе смяяліся, выключаючы гаспадара двара, які пасылаў сябе да чорта. Нарэшце цырульнік, Кардэніё і поп ледзь дабіліся таго, што паклалі ў пасцель Дон-Кіхота. Ён адразу-ж заснуў з адзнакамі вялікай стомы.

Яны пакінулі яго спаць і вышлі да варот заезджага двара суцяшаць Санчо Панса ў тым, што ён не знайшоў галавы волата, хаця яшчэ больш цяжка было ім заспакоіць гаспадара двара, які быў у роспачы ад раптоўнай гібелі сваіх бурдзюкоў, а гаспадыня лемантавала:

— У няшчасную хвіліну з’явіўся да мяне ў дом гэты вандроўны рыцар! Хацела-б я, каб ніколі мае вочы не бачылі таго, хто так дорага абыйшоўся мне! У мінулы раз ён паехаў, не заплаціўшы за начлег і вячэру для яго і зброеносца, за салому і ячмень для каня і асла, кажучы, што ён — рыцар-шукальнік прыгод, — няхай пашле бог няшчасце яму і ўсім шукальнікам прыгод, колькі-б іх ні было на свеце, — і ён не абавязаны плаціць за што-б там ні было: так нібыта напісана ў правілах вандроўнага рыцарства. А цяпер з-за яго прышоў вось той сен’ёр, забраў у мяне мой хвост і вярнуў мне яго абшчыпаным, са стратай больш як на палову рэала. Цяпер у мяне пратыкаюць бурдзюкі і праліваюць маё віно — хоць-бы ўбачыць мне пралітаю яго кроў! Але няхай ён сабе не задаецца, клянуся прахам майго бацькі і душой мае маткі, на гэты раз яны заплоцяць мне ўсё да апошняга граша.

Гэтыя прычытанні гаспадыня двара выкрыквала ў вялікім гневе, прычым ёй памагала добрая служанка Марыторнес. Гаспадарова-ж дачка маўчала і толькі час ад часу ўсміхалася. Поп вярнуў спакой, абяцаўшы гаспадарам заплаціць, наколькі можа, за ўсе іхнія страты: і за бурдзюкі, і за віно, і асабліва за сапсаваны хвост, які яны так высока цэняць.

Даратэя суцяшала Санчо Панса:

— Як толькі пацвердзіцца, што ваш пан сапраўды адсек галаву волату, я, пачаўшы мірна валодаць сваім каралеўствам, абяцаю даць вам лепшае з графстваў у маёй дзяржаве.

Санчо заспакоіўся гэтым і ўгаварваў прынцэсу не сумнявацца ў тым, што ён сапраўды бачыў галаву волата, і, як далейшы доказ, сказаў яшчэ, што барада ў яго была аж да пояса. А калі не знаходзяць галаву, дык толькі з той прычыны, што ўсё, зробленае ў гэтым доме, зачароўваецца, як ён у гэтым пераканаўся мінулы раз, калі спыняўся тут.

Даратэя адказала, што і яна так думае, і няхай ён не баіцца, бо ўсё пойдзе добра да поўнага яго задавальнення.

У гэты час гаспадар, стоячы ля дзвярэй заезджага двара, сказаў:

— Унь пад’язджае кампанія багатых гасцей; калі яны спыняцца тут, будзе нядрэнна.

— Што гэта за людзі? — запытаў Кардэніё.

— Чацвёра конных, — адказаў гаспадар, — і едуць яны на кароткіх стрэмях, з коп’ямі і шчытамі ў руках, усе з чорнымі маскамі на твары^[34]. Сярод іх — жанчына, уся ў белым, на дамскім сядле, таксама з маскай на твары, і яшчэ двое пешых слуг.

— Яны вельмі блізка? — запытаў поп.

— Так блізка, — адказаў гаспадар, — што пад’язджаюць ужо.

Пачуўшы гэта, Даратэя закрыла сабе твар, а Кардэніё пайшоў у пакой Дон-Кіхота. Толькі паспелі яны гэта зрабіць, як да заезджага двара пад’ехалі тыя, пра якіх казаў гаспадар. Чацвёра коннікаў, на выгляд стройныя і прыгожыя, спыніліся і падышлі да дамы, каб памагчы ёй злезці з сядла, а адзін з іх, узяўшы яе на рукі, пасадзіў на крэсла, якое стаяла ля ўваходу ў пакой Дон-Кіхота, куды схаваўся Кардэніё. Увесь гэты час ні сен’ёра і ніхто з яе спадарожнікаў не знялі з сябе масак і не прамовілі ні слова. Толькі, сядаючы на крэсла, жанчына глыбока ўздыхнула і апусціла рукі, як хворы і трацячы прытомнасць чалавек. Між тым слугі адвялі коней у стайню. Поп, жадаючы даведацца, якія гэта з’явіліся людзі ў такой вопртцы і такія маўклівыя, пайшоў услед за слугамі і запытаўся ў аднаго з іх пра тое, што яму хацелася ведаць.

Слуга адказаў:

— Кажучы сумленна, сен’ёр, я не змагу вам сказаць, што гэта за людзі. Ведаю толькі, што яны, як відаць, знатныя сен’ёры, асабліва той, які памог злезці з каня даме. Кажу гэта таму, што ўсе астатнія абыходзяцца з ім з павагай і робяць усё, што ён хоча і загадвае.

— А сен’ёра? Хто яна такая? — запытаў поп.

— І гэтага не магу вам сказаць, — адказаў слуга, — бо ўсю дарогу я не бачыў яе твара, хоць чуў многа разоў, як глыбока яна ўздыхала, што здавалася, пасля кожнага ўздыху яна гатова памерці. Мой таварыш і я не больш двух дзён едзем з гэтымі панамі. Мы сустрэлі іх па дарозе, і яны ўгаварылі нас ісці з імі да Андалузіі, абяцаўшы добра нам заплаціць.

— Ці чулі вы, як завуць каго-небудзь з іх? — запытаўся поп.

— Не, не чулі, — адказаў слуга, — бо ўсе яны едуць такімі маўклівымі, што проста дзіва. Чуюцца толькі ўздыхі і ўсхліпванні беднай сен’ёры, абуджаючыя ў нас жаласць. Мы глыбока пераконаны, што куды-б яе ні везлі, яе вязуць сілай. Наколькі можна здагадвацца па яе вопратцы, яна — манашка або хутка зробіцца ёю; апошняе больш праўдападобна. Мажліва менавіта таму, што ёй супроць волі даводзіцца ісці ў манастыр, яна і едзе такая тужлівая і сумная.

— Усё можа быць, — сказаў поп і, пакінуўшы слуг, вярнуўся туды, дзе была Даратэя, якая, пачуўшы, што дама ў масцы ўздыхае, ахопленая ўласцівай ёй жаласцю, падышла да яе і сказала:

— Што з вамі, сен’ёра, што баліць у вас? Ад усёй душы прапаную вам свае паслугі.

Тужлівая сен’ёра адказала маўклівасцю, і хаця Даратэя яшчэ больш настойліва прапанавала свае паслугі, дама маўчала, покуль нарэшце замаскаваны кабальеро (той, пра якога слуга казаў, што ўсе астатнія падначальваюцца яму) не падышоў і не сказаў Даратэі.

— Не трэба, сен’ёра, прапаноўваць што-б там ні было гэтай жанчыне. Не ў яе звычаях быць удзячнай за тое, што для яе робяць. Не імкніцеся дабіцца ад яе адказу, калі не хочаце пачуць з яе вуснаў якую-небудзь хлусню.

— Ніколі я не хлусіла! — усклікнула тая, якая да гэтага часу маўчала. — Наадварот, з той прычыны, што я заўсёды была праўдзівай і не мела звычкі хлусіць, я і апынулася ў такім вялікім няшчасці. Менавіта мая шчырая праўдзівасць робіць вас вераломным і ашуканцам.

Кардэніё выразна пачуў гэтыя словы, бо яго аддзялялі ад гаварыўшай толькі дзверы пакоя Дон-Кіхота, і гучна крыкнуў:

— Што я чую! Чый голас дайшоў да маіх вушэй?

Пры гэтым усклікванні сен’ёра ў масцы здрыганулася, павярнула галаву і, не ўбачыўшы хто гаворыць, паднялася, накіроўваючыся ў суседні пакой. Але яе спадарожнік спыніў яе і не даў зрабіць ні кроку. Ад хвалявання і раптоўнага руху маска з тафты скінулася з твара жанчыны, і пасля гэтага ўсе ўбачылі дзіўную і надзвычайную прыгожасць яго. Твар быў бледны і выражаў спалох. Як-бы нешта шукаючы, вочы яе паглядвалі ва ўсе бакі з такой шпаркасцю, якая надавала ёй выгляд вар’яткі. Гэта праяўленне гора выклікала ў Даратэі і ва ўсіх, хто глядзеў на яе, найвялікшую да яе жаласць, хаця ніхто не ведаў прычыны такіх дзіўных яе паводзін.

Яе спадарожнік моцна схапіў яе за плечы і быў так заняты гэтым, што не мог утрымаць маску з тафты, падаўшую з яго твара.

Даратэя, абымаўшая сен’ёру, убачыла, падняўшы вочы, што той, які таксама трымае яе ў сваіх абымках, быў яе муж — дон Фернандо. Толькі яна апазнала яго, як з самай глыбіні яе душы вырваўся працяглы і жаласны стогн.

Яна пала ніцма, страціўшы прытомнасць, і калі-б каля яе не быў цырульнік, падхапіўшы яе на рукі, яна павалілася-б на падлогу. Адразу-ж кінуўся да яе поп і зняў з яе вуаль, каб апырскаць яе вадой. Як толькі ён адкрыў ёй твар, дон Фернандо, — бо гэта ён трымаў за плечы тую, другую, — апазнаў Даратэю і нібыта замёр.

Тым не менш ён не выпусціў з рук Люсінды, якая імкнулася вырвацца з яго абымкаў. Пачуўшы стогн Даратэі, калі яна абамлела, Кардэніё, думаючы, што гэта — Люсінда, выбег, спалохаўшыся, з пакоя Дон-Кіхота. Першае, што ён убачыў, быў дон Фернандо, які трымаў у абымках Люсінду. Дон Фернандо адразу-ж апазнаў Кардэніё і ўсе трое, Люсінда, Кардэніё і Даратэя, стаялі ў маўклівым здзіўленні, амаль не разумеючы, што з імі здарылася. Усе яны маўчалі і глядзелі адзін на аднаго — Даратэя на дона Фернандо, дон Фернандо на Кардэніё, Кардэніё на Люсінду, Люсінда на Кардэніё. Першая, спыніўшая агульную маўчанку, была Люсінда.

— Пакіньце мяне, сен’ёр, — звярнулася яна да дона Фернандо, — хоць-бы толькі з пачуцця ўласнага гонару, і дайце мне прытуліцца да той апоры, ад якой ні ваша дакука, ні пагрозы, ні абяцанкі, ні падарункі не маглі адарваць мяне. Вы бачыце цяпер, якімі нечаканымі і таямнічымі для нас шляхамі лёс прывёў мяне да майго сапраўднага мужа. Няхай-жа гэтыя словы мае ператвораць (калі вы ні на што другое не здольны) ваша каханне да мяне ў злосць і прыхільнасць вашу — у гнеў…

Між тым Даратэя апамятавалася ад свайго абамлення і чула ўсё, што гаварыла Люсінда, з слоў якой яна даведалася, хто яна такая. Але ўбачыўшы, што дон Фернандо не выпускае Люсінду з сваіх абымкаў, яна сабрала ўсе свае сілы, паднялася і, апусціўшыся на калені перад донам Фернандо, праліваючы ручаі слёз, сказала:

— Сен’ёр мой, перад табой на каленях стаіць няшчасная Даратэя. Я — тая пакорлівая сялянка, якая перадала табе ключы ад сваёй волі. Аднак я была прымушана апынуцца тут, у гэтым месцы, дзе табе давялося сустрэцца са мной, а мне ўбачыць цябе ў тым становішчы, у якім я цябе бачу. Ты хацеў, каб я была тваёй, і хацеў гэтага так моцна, што, калі-б цяпер ты і захацеў, каб гэтага не было, немажліва табе перастаць быць маім. Ты не можаш належаць Люсіндзе, бо ты — мой, і яна не можа баць тваёй, бо яна належыць Кардэніё. Нарэшце, сен’ёр, хочаш ты або не хочаш, я — твая жонка, сведкамі чаго словы твае, якія не павінны і не могуць быць хлуслівымі, калі ты ганарышся тым, за што зневажаеш мяне. У мяне-ж ёсць сведкі твайго абяцання, але нават калі-б усе гэтыя сведкі маўчалі, не маўчала-б тваё сумленне, голас якога, ні для кога не чутны, гучэў-бы гучна сярод вяселляў тваіх парушаючы лепшую тваю асалоду і радасць.

Усё гэта сказала пакрыўджаная Даратэя з такім глыбокім пачуццем і з такімі горкімі слязамі, што нават у спадарожнікаў дона Фернандо, як і ў астатніх прысутных, пабеглі слёзы. Дон Фернандо слухаў яе, не адказваючы ні слова, покуль яна не змоўкла і не пачала плакаць так моцна, што трэба было мець жалезнае сэрца, каб стрымацца перад такім горам. Люсінда глядзела на Даратэю, адчуваючы жаласць да яе няшчасця і здзіўленне перад яе розумам і прыгожасцю. Ёй хацелася падыйсці да яе і сказаць некалькі слоў заспакаення, але яна не магла вызваліцца з рук дона Фернандо, які ўсё яшчэ моцна трымаў яе.

Але вось і ён, ахоплены сорамам і раскайваннем, раскрыў рукі і, адпусціўшы Люсінду, сказаў:

— Ты перамагла, прыгожая Даратэя, ты перамагла!

Люсінда ледзь не ўпала, калі яе адпусціў дон Фернандо, але Кардэніё, быўшы паблізу (ён стаяў за плячыма дона Фернандо, каб той не бачыў яго), адкінуўшы ўсякі спалох, кінуўся да Люсінды, каб падтрымаць яе.

— Люсінда! — усклікнуў ён.

Люсінда падняла вочы на Кардэніё. Раней яна апазнала яго па голасу, цяпер, зусім пераканаўшыся, што гэта — ён, абвіла рукамі яго шыю і прыхілілася да яго твара.

Гэта было дзіўнае відовішча для дона Фернандо і для ўсіх прысутных. Даратэі здалося, што дон Фернандо пабляднеў і мае намер помсціць Кардэніё. Ён зрабищ рух рукой, нибыта хоча щзяцца за рукаятку мяча.

Як толькі ў яе мильгнула гэтая думка, яна з неймавернай шпаркасцю абняла яго калені і прыціскаючыся да іх так моцна, што ён не мог рухацца, не спыняючы сваіх слёз, сказала яму:

— Што думаеш ты рабіць? Падумай, ці добра, ці мажліва табе разбураць тое, чаго дабіліся гэтыя людзі сваёй доўгай разлукай і многімі пакутамі!

Покуль Даратэя казала гэта, Кардэніё, хоць ён і трымаў у сваіх абымках Люсінду, не спускаў вачэй з дона Фернандо, парашыў абараняцца, калі ўбачыць, што той робіць які-небудзь пагражальны рух. Але ў гэты час да дона Фернандо падышлі яго сябры, а таксама поп і цырульнік, прысутнічаўшыя пры ўсім гэтым, не выключаючы і добрага Санчо Панса. Усе яны акружылі дона Фернандо, і поп звярнуўся да яго з прамовай, кажучы, што не выпадкова ўсе яны сустрэліся ў такім месцы, дзе менш за ўсё можна было чакаць гэтага, што толькі смерць можа разлучыць Люсінду і Кардэніё, і хоць-бы іх разлучыла лязо мяча, яны палічылі-б сваю смерць шчаслівай. Няхай ён гляне таксама на прыгожасць Даратэі і ўбачыць, што да яе прыгожасці далучаецца яшчэ сціпласць і бязмежнае каханне да яго.

Да гэтых слоў прысутныя дадалі яшчэ і другія, і іх было столькі, што мужнае сэрца дона Фернандо памякчэла і прызнала перамогу над сабой ісціны, якую ён не мог адмаўляць. У доказ таго, што ён здаўся і паслухаўся добрай парады, з якой да яго звярнуліся, ён нахіліўся да Даратэі і, пацалаваўшы яе, сказаў:

— Падыміцеся, сен’ёра мая, бо нядобра, каб ляжала ля ног маіх тая, якую нашу я ў сваім сэрцы! Калі я да гэтага часу не даў доказаў таго, што кажу, можа гэта здарылася для таго, каб, убачыўшы сілу, з якой вы мяне кахаеце, я мог ацаніць вас, як вы таго заслугоўваеце. Усё, чаго я ў вас прашу, гэта — не дакарайце мяне за мае дурныя ўчынкі і маю знявагу да вас. Павярніцеся і гляньце ў вочы цяпер ужо шчаслівай Люсінды і ў іх вы знойдзеце дараванне ўсіх маіх памылак. А з той прычыны, што яна дзсягнула таго, чаго жадала, няхай яна жыве, спакойная і задаволеная доўгія і шчаслівыя гады са сваім Кардэніё, як я хачу пражыць іх з маёй Даратэяй.

З гэтымі словамі ён пацалаваў яе і прыгіснуўся тварам да яе твара з шчырай пяшчотай. Кардэніё і Люсінда не стрымалі сваіх, слёз, бо гэта-ж зрабілі і амаль усе прысутныя, якія пачалі іх праліваць вельмі многа, адны — радуючыся свайму шчасцю, другія — чужому, што магло здавацца, нібы на іх пала якое-небудзь вялікае і цяжкое гора.

Нават Санчо Панса і той плакаў, хоць ён потым і казаў, што заплакаў, толькі пераканаўшыся, што Даратэя не была, як ён гэта думаў, каралевай Мікаміконай, ад якой ён чакаў столькі міласцей. Яшчэ некаторы час працягвалася, разам са слязмі, агульнае здзіўленне. Потым Кардэніё і Люсінда падышлі да дона Фернандо і падзякавалі яго.

Дон Фернандо не ведаў, што адказаць ім. Ён падняў іх і пацалаваў з вялікай пяшчотай. Пасля таго ён папрасіў Даратэю расказаць яму, як яна апынулася тут, так далёка ад свайго бацькаўскага дома.

У кароткіх і ўдала падабраных выразах паведаміла яна яму ўсё тое, што перад тым расказала Кардэніё. Дону Фернандо і яго спадарожнікам апавяданне яе вельмі спадабалася, і яны былі-б гатовы яшчэ доўга слухаць яе, так прыгожа ўмела Даратэя перадаць аповесць сваіх пакут.

Калі-ж яна скончыла, дон Фернандо паведаміў тое, што здарылася з ім пасля таго, як ён знайшоў на грудзях Люсінды ліст, у якім яна паведамляла, што яна — жонка Кардэніё і не можа быць яго жонкай. Ён сказаў, што хацеў тады забіць яе і зрабіў-бы гэта, калі-б яе бацькі не стрымалі яго. Потым ён пайшоў з іхняга дома, засаромлены і раззлаваны, парашыўшы адпомсціць пры больш удалым выпадку. На наступны дзень ён даведаўся, што Люсінда знікла з бацькоўскага дома, што нікому невядома, куды яна ўцякла. Нарэшце праз некалькі месяцаў дайшлі да яго весткі, што яна знаходзіцца ў манастыры і хоча астацца там усё жыццё, калі ёй не ўдасца пражыць яго з Кардэніё. Як толькі ён даведаўся пра гэта, ён згаварыўся з трыма кабальерасамі і накіраваўся з імі ў манастыр, дзе знаходзілася Люсінда, але не захацеў гаварыць з ёю, баючыся, што калі даведаюцца пра яго прыезд, манастыр будуць лепш ахоўваць. Дачакаўшыся дня, калі дзверы ў манастыр былі адчынены, ён паставіў двух таварышоў вартаваць ля гэтых дзвярэй, а з трыма ўвайшоў у манастыр, шукаючы Люсінду, якую застаў у манастырскім калідоры гутарачай з манашкай. Ён схапіў яе, не даўшы ёй часу супраціўляцца, і адвёз у такое месца, дзе можна было назапасіцца неабходным, каб павезці яе далей. Усё гэта яны маглі зрабіць у поўнай бяспецы, бо манастыр стаяў у полі, далёка ад горада.

Расказаў ён таксама, што Люсінда, убачыўшы сябе ў яго ўладзе, абамлела, а калі апамятавалася, толькі і рабіла, што плакала і стагнала, не кажучы ні слова. Такім чынам, у маўчанцы і слязах, яны даехалі да гэтага заезджага двара.

РАЗДЗЕЛ XXVII,
у якім працягваецца гісторыя славутай прынцэсы Мікаміконы з іншымі цікавымі прыгодамі

Усё гэта слухаў Санчо з нямалым болем у душы, убачыўшы, што надзеі яго на атрыманне графскага або іншага высокага тытула знікаюць і ператвараюцца ў дым. Прыгожая прынцэса Мікамікона ператварылася ў Даратэю, а волат — у дона Фернандо, у той час як яго пан спіць салодкім сном, зусім не клапоцячыся пра тое, што адбываецца вакол яго.

Даратэя ўсё яшчэ не магла паверыць, што выпаўшае на яе долю шчасце не прыснілася ёй. Падобныя-ж думкі ахаплялі і Кардэніё, і Люсінда была ў такім-жа настроі. Адным словам, усе, хто знаходзіўся на заезджым двары, былі рады шчасліваму канцу такіх цяжкіх абставін. Поп прывітаў кожнага з дасягнутым ім шчасцем. Але больш за ўсіх радавалася гаспадыня заезджага двара, бо Кардэніё і поп абяцалі ёй заплаціць за ўсе страты, зробленыя ёй Дон-Кіхотам. Адзін толькі Санчо, як ужо сказана, быў сумным і няшчасным. Ён з панурым выглядам прышоў да свайго пана, які толькі што прачнуўся, і сказаў:

— Сен’ёр Сумнага Вобразу, ваша міласць можа цяпер спаць, колькі захоча, не клапоцячыся пра тое, каб забіць волата і вярнуць прынцэсе яе каралеўства, бо ўсё ўжо зроблена і закончана.

— Ахвотна веру гэтаму, — адказаў Дон-Кіхот, — бо ў мяне з волатам была самая страшэнная і жорсткая бойка, якой напэўна больш ужо не будзе ў маім жыцці, і ад аднаго ўдару з размаху галава яго паляцела на падлогу, і столькі палілося крыві, што ручаі яе цяклі па зямлі, як вада.

— Як чырвонае віно, трэба было лепш сказаць вашай міласці, — адказаў Санчо, — бо вам трэба ведаць, што забіты волат — працяты бурдзюк, кроў — тры вядры чырвонага віна ў яго вантроб’і. Няхай усё гэта разам возьме д’ябал!

— Што ты кажаш, вар’ят! — засупярэчыў Дон-Кіхот. — Ці ў розуме ты?

— Няхай міласць ваша падымецца, — сказаў Санчо, — ўбачыць, якую прыгожую гісторыю вы зрабілі і колькі нам давядзецца заплаціць. Вы ўбачыце каралеву, ператвораную ў звычайную даму па імені Даратэя, і іншыя падзеі, якія, калі вы зразумееце іх, здзівяць вас.

— Нішто накшталт гэтага не здзівіць мяне, — сказаў Дон-Кіхот, — бо, калі ты добра помніш, яшчэ і ў мінулы раз, калі мы тут спыняліся, я казаў табе, што ўсё, што здараецца тут, — зачаравана; не было-б нічога асаблівага, калі-б і цяпер паўтарылася тое самае.

— Усяму гэтаму я паверыў-бы, — сказаў Санчо, — калі-б і падкідванне мяне ўгару на коўдры было накшталт гэтага. Але яно не было ім, яно было сапраўды, і я бачыў, што гаспадар, — які і цяпер тут — трымаў адзін канец коўдры і падкідваў мяне да неба з такім-жа гучным смехам, як і з вялікай сілай. А там, дзе можна апазнаць людзей, я лічу, хаця я — грэшны і дурны чалавек, што няма ніякага чараўніцтва, а толькі многа сінякоў і вельмі многа незадачы.

— Ну, добра, — сказаў Дон-Кіхот, — бог гэтаму паможа. А ты дай мне апрануцца, і я выйду адсюль, бо хачу ўбачыць тыя падзеі і ператварэнні, пра якія ты казаў.

Санчо падаў яму вопратку, а ў той час, як ён апранаўся, поп расказаў дону Фернандо і астатнім пра вар’яцтва рыцара і пра тую хітрасць, якую яны выдумалі, каб выцягнуць яго з сховаў, дзе ён уяўляў, што знаходзіцца з-за знявагі да яго дамы.

Поп расказаў ім таксама амаль усе прыгоды, пра якія паведаміў Санчо Панса і яны здзіўляліся і смяяліся нямала, бо ім, як і ўсім іншым, здавалася, што гэта — самы дзіўны сорт вар’яцтва, які толькі можа авалодаць расстроеным мозгам. Поп сказаў таксама, што з прычыны шчаслівай падзеі, якая здарылася з сен’ёрай Даратэяй, давядзецца адкласці далейшае выкананне іх ранейшага плана, і трэба прыдумаць і вынайсці што-небудзь другое, каб можна было завесці Дон-Кіхота дадому, у сяло.

Кардэніё параіў працягваць пачатае, прычым Люсінда магла-б узяць на сябе і разыграць роль Даратэі.

— Не, — сказаў Фернандо, — гэтага не трэба, ба я хачу, каб Даратэя сама давяла да канца сваю выдумку. І калі сяло гэтага добрага рыцара не вельмі далёка адсюль, мне будзе вельмі прыемна памагчы яго вылечыць.

— Яно не больш як у двух днях дарогі адсюль.

— Калі-б яно было і далей, я-б і тады з радасцю паехаў, толькі-б зрабіць такую добрую справу.

У гэты час увайшоў Дон-Кіхот, узброены ўсім сваім узбраеннем, са шлёмам Мамбрыно на галаве, хаця і пагнутым, са шчытам, прадзетым на руку, абапіраючыся на свой шост, або кап’ё.

Дона Фернандо і астатніх здзівіла такая дзіўная фігура Дон-Кіхота. Гледзячы на яго твар, даўгі, сухі і жоўты, на ўсе гэтыя не адпавядаючыя адна адной часткі яго ўзбраення і на яго поўны гонару выгляд, яны моўчкі чакалі, што ён скажа. А ён з вялікім спакоем і сур’ёзнасцю, гледзячы на Даратэю, звярнуўся да іх з такой прамовай:

— Мне паведаміў, прыгожая сен’ёра, мой зброеносец, што ваша вялікасць зніжана і званне ваша знішчана, бо з каралевы і знатнай асобы вы ператварыліся ў простую дзяўчыну. Калі гэта здарылася па загаду караля-чорнакніжніка, вашага бацькі, які баіцца, што я не зраблю неабходнай вам дапамогі, я скажу, што ён мала ведае рыцарскую гісторыю. Калі-б ён чытаў яе так уважліва і доўга, як я, дык на кожным кроку бачыў-бы, як яшчэ менш вядомыя, як я, рыцары рабілі куды больш трудныя подзвігі. Няма нічога асаблівага ў тым, каб забіць волата, якім-бы ён ні быў ганарлівым. Некалькі гадзін таму назад я пачаў з ім бойку і… лепш змоўчу, каб мне не сказалі, што я хлушу; але час выкрывае ўсё на свеце, ён загаворыць, калі менш за ўсё будзем чакаць гэтага…

— Вы пачалі бой з двума бурдзюкамі віна, а не з волатам, — сказаў тады гаспадар двара; але дон Фернандо загадаў яму не перабіваць прамовы Дон-Кіхота.

— Адным словам, я кажу, пазбаўленая спадчыны сен’ёра, што, калі бацька ваш зрабіў гэтую метамарфозу з вашай асобай, не надавайце гэтаму ніякага значэння, бо на свеце няма той небяспекі, праз якую не праклаў-бы сабе дарогу мой меч. З дапамогай яго я скіну вашага ворага і пакладу вам на галаву карону вашага каралеўства.

Дон-Кіхот чакаў, што яму адкажа прынцэса, і яна, ужо ведаючы аб рашэнні дона Фернандо (каб яна працягвала граць сваю ролю, покуль не давязуць Дон-Кіхота да яго сяла), адказала з вялікай важнасцю і вольнасцю:

— Хто-б вам ні сказаў, харобры рыцар Сумнага Вобразу, нібыта я змянілася і ператварылася, сказаў вам няпраўду. Я і сёння астаюся тым-жа, чым была ўчора. Сапраўды, некаторыя падзеі зрабілі ва мне змену. Але я не пераставала быць такой, якой была і раней, і прытрымлівацца тых-жа намераў, якія ў мяне заўсёды былі — прысці да харобрасці вашай адважнай і непераможнай рукі. Нам астаецца толькі накіравацца заўтра раніцою, бо сёння нельга было-б ехаць далёка. Што тычыцца шчаслівага сканчэння справы, на якое я спадзяюся, я пакладаюся на бога і на ваша мужнае сэрца.

Вось што сказала разумная Даратэя. Дон-Кіхот, выслухаўшы яе, павярнуўся да Санчо і з вялікім абурэннем абвясціў яму:

— Цяпер я скажу табе, Санчуэло, што ты — самы вялікі хітрун ва ўсёй Іспаніі! Скажы, злодзей, валацуга, ці не ты казаў мне нядаўна, нібыта гэтая прынцэса ператварылася ў простую дзяўчыну па імені Даратэя, а галава, якую я, як думаў, адсек у волата — у бурдзюк з віном, і другія таму падобныя недарэчнасці, прывёўшыя мяне ў вялікую замяшанасць, у якой калі-небудзь быў я? Але клянуся (і ён падняў вочы да неба і сцяў зубы), я гатоў так разграміць цябе, што ад гэтага паразумнелі-б усе ашуканцы-зброеносцы, колькі-б іх ні было ў вандроўных рыцараў.

— Заспакойцеся, міласць ваша, — адказаў Санчо, — вельмі мажліва, што я памыліўся адносна ператварэння сен’ёры прынцэсы Мікаміконы. Што-ж тычыцца галавы волата, або, прынамсі, падраных бурдзюкоў і таго, што кроў была чырвоным віном, я не памыляюся, клянуся богам, бо бурдзюкі стаяць падраныя ля згалоўя пасцелі вашай міласці, а ў пакоі цэлае возера чырвонага віна. Калі-ж не, вы даведаецеся пра гэта, калі яго міласць, гаспадар тутэйшага заезджага двара, падасць вам рахунак за страты. Што-ж да таго, што сён’ёра каралева асталася тым, чым была, я ўсёй душой гэтаму рады, бо я атрымаю сваю долю.

— Кажу табе, Санчо, — адказаў Дон-Кіхот, — што ты дурны; даруйце мне — і хопіць!

— Хопіць, — пацвердзіў дон Фернандо, — ні слова больш пра гэта. А з той прычыны, што сен’ёра прынцэса гаворыць, што нам трэба ехаць заўтра, бо сёння ўжо вельмі позна, мы так і зробім. Гэтую-ж ноч можна будзе правесці ў прыемнай гутарцы да надыходу дня, калі мы ўсе паедзем суправаджаць сен’ёра Дон-Кіхота. Мы ўсе хочам быць сведкамі харобрых і нечуваных учынкаў, якія ён зробіць.

— Гэта мне трэба было-б служыць вам і суправаджаць вас, — адказаў Дон-Кіхот. — Вельмі вам удзячны за зробленую мне ласку і за добрую думку пра мяне.

Яшчэ многімі ветлівасцямі абмяняліся Дон-Кіхот і дон Фернандо, але ўсяму гэтаму паклаў канец падарожнік, які ў гэты час увайшоў на заезджы двор. На ім было нешта накшталт каптана з блакітнага сукна з кароткімі фалдамі, з поўрукаваямі і без каўняра^[35], панталоны з блакітнага палатна і шапка такога-ж колеру. Адзаду яго, вярхом на асле, ехала жанчына, апранутая па-маўрытанску, з захутаным тварам і пакрывалам ва галаве. Мужчына быў высокага росту, стройны, ва ўзросце крыху больш сарака год, з смуглым тварам, даўгімі вусамі і шырокай барадой.

Увайшоўшы, ёй запытаў асобны пакой і, як відаць, быў вельмі нездаволены, калі яму паведамілі, што такога няма на заезджым двары. Потым, падышоўшы да спадарожніцы, ён дапамог ёй злезці з асла. Жанчыны, зацікаўленыя новым і ніколі нябачаным імі гарнітурам, акружылі маўрытанку. Даратэя, якая заўсёды была ветлівай і здагадлівай, прыкмеціўшы, што абодва — і яна і спадарожнік — нездаволены адсутнасцю асобнага пакоя, сказала:

— Не непакойцеся, сен’ёра, тым, што тут вельмі дрэнна; гэта — уласцівасць усіх заезджых двароў. Але калі вы згадзіцеся змясціцца з намі (паказваючы на Люсінду), мажліва, за ўсё ваша падарожжа вы не сутрэнеце такога ветлівага прыёму.

Сен’ёра, захутаная пакрывалам, нічога не адказала, а толькі падчялася са свайго месца і, паклаўшы крыж-на-крыж рукі на грудзях, нахіліла галаву і ўсё тулава ў адзнаку падзякі. У гэты час увайшоў палоннік, які да гэтага часу быў заняты іншымі справамі; убачыўшы, што ўсе акружылі прыехаўшую з ім, а яна на іхнія запытанні нічога не адказвае, ён сказаў:

— Сен’ёры мае, гэтая дзяўчына амаль не разумее нашай мовы і гаворыць толькі на сваёй роднай мове. З гэтай прычыны яна не адказвала.

— Мы не пытаемся ў яе нічога, — адказала Люсінда, — а толькі прапаноўваем ёй на гэтую ноч сваё таварыства і частку пакоя, у якім мы заначуем і дзе яна знойдзе ўсе выгоды, мажлівыя ў гэтым памяшканні.

— За яе і за сябе, — адказаў палоннік, — цалую вам рукі, сен’ёра мая.

— Скажыце мне, сен’ёр, — запытала Даратэя, — гэтая дзяўчына — хрысціянка або маўрытанка?^[36]

— Па вопратцы і паходжанню яна — маўрытанка, але душой — найвялікшая хрысціянка.

— Значыць, яна яшчэ няхрышчаная? — запыталася Люсінда.

— Не было часу для гэтага, — сказаў палоннік. — Але хутка яна прыме хрышчэнне з урачыстасцю, падабаючай яе стану, больш высокому, як можа здацца па яе і маёй вопратцы.

Гэтымі словамі ён абудзіў ва ўсіх слухаўшых яго жаданне даведацца, хто такія маўрытанка і палоннік. Але ніхто не хацеў пытацца ў яго пра гэта адразу-ж, добра разумеючы, што цяпер ім трэба даць адпачынак. Даратэя ўзяла маўрытанку за руку і, пасадзіўшы яе поплеч з сабой, папрасіла зняць пакрывала. Маўрытанка глянула на палонніка, як-бы пытаючыся ў яго, што яны гавораць і што ёй трэба рабіць. Ён сказаў ёй на арабскай мове, што яе просяць зняць з твара пакрывала і яна можа выканаць гэтую просьбу. Яна зняла вуаль і адкрыла твар, да таго прыгожы, што Даратэя знайшла яе прыгажэй Люсінды, а Люсінда — прыгажэй Даратэі. Дон Фернандо запытаў палонніка, як завуць маўрытанку, і той адказаў, што яе імя — Лела Сараіда. Толькі яна пачула гэта, як адразу-ж зразумела, пра што запыталіся ў хрысціяніна, і паспешна, з мілай жвавасцю, усклікнула: „Не, не Сараіда, Марыя, Марыя!“ — даючы гэтым зразумець, што яе завуць Марыя, а не Сараіда.

Гаспадар двара пусціў у ход усе клопаты і намаганні, каб як можна лепш прыгатаваць вячэру. Калі прышла пара, усе селі за даўгі стол. На самым шаноўным месцы пасадзілі, хаця ён і адмаўляўся, Дон-Кіхота, захацеўшага, каб поплеч з ім села (бо ён яе апякун) сен’ёра Мікамікона. Усе пачалі весела вячэраць.

Калі скончылі вячэраць, дон Фернандо папрасіў палонніка расказаць ім гісторыю свайго жыцця, якая не можа не быць цікавай і займальнай, мяркуючы па таму, што ён прыехаў сюды разам з Сараідай. На гэта палоннік адказаў, што вельмі ахвотна зробіць тое, пра што яго просяць.

— Такім чынам, — дадаў ён, — будзьце ўважлівымі, сен’ёры, і вы пачуеце праўдзівую гісторыю, з якой, мажліва, нельга параўнаць выдумку, звычайна так старанна і па-мастацку створаную. — Пасля гэтых яго слоў усе селі, хаваючы глыбокае маўчанне, а ён прыемным голасам пачаў так.

РАЗДЗЕЛ XXVIII,
у якім палоннік апавядае свае жыццё і прыгоды

— У адным мястэчку ў Леонскіх горах атрымаў пачатак свой наш род. У майго бацькі дзяцей было трое, усе сыны і ўсе ва ўзросце, калі ўжо можна абраць сабе галіну дзейнасці.

Аднойчы бацька наш, паклікаўшы нас усіх трох да сябе ў пакой, звярнуўся да нас прыблізна з наступнымі словамі:

— Сыны! Я мяркую зрабіць адну рэч, якую даўно ўжо абдумваў і пасля доўгіх разваг парашыў ажыццявіць. Вы ў такім цяпер узросце, што вам неабходна падумаць пра выбар сабе заняткаў. Я надумаўся вось што: падзяліць маю маёмасць на чатыры часткі. З іх тры аддаць вам, кожнаму тую, якая яму належыць, не робячы між вамі ніякой розніцы, чацвертую-ж частку пакіну сабе, каб жыць і падтрымліваць існаванне маё на працягу тых дзён, якія неба захоча паслаць мне. Але мне-б хацелася, каб кожны з вас, атрымаўшы ў валоданне належачую яму долю маёмасці, абраў адну з тых дарог, якія я вам пакажу. У нас у Іспаніі ёсць прыслоўе, па-мойму, вельмі правільнае, якое гаворыць: „Царква ці мора, або каралеўскі палац“. Каб сказаць больш выразна: хто хоча мець поспех і быць багатым, няхай ідзе ў духоўны стан, або накіруецца ў мора, займаючыся гандлем, або паступіць на службу да караля ў яго палац. Кажу гэта з той прычыны, што я хацеў-бы, каб адзін з вас прысвяціў сябе славесным навукам, другі — гандлю, а трэці служыў-бы каралю на вайне, бо трапіць да яго на службу ў палац цяжка, а вайна хаця і не багаціць, затое можа даць вядомасць і славу. Праз тыдзень я кожнаму з вас выплачу яго частку наяўнымі грашыма. Скажыце мне, ці згодны вы прыняць маю прапанову і паслухацца маёй парады?

Мне, як старэйшаму, бацька загадаў адказаць першаму. Я сказаў, што гатоў падначаліцца яго жаданню, а маё жаданне — абраць ваенную кар’еру і служьць у ёй богу і майму каралю. Другі-ж брат, зрабіўшы бацьку тыя-ж прапановы, як і я, парашыў ехаць у Індыю, узяўшы сваю долю, і заняцца там гандлем. Малодшы брат, і, як мне здаецца, самы разважлівы, сказаў, што ён хоча ўступіць у духоўны стан або накіравацца канчаць пачаты ім курс навук у Саламанцы.

Калі мы такім чынам умовіліся і кожны абраў сабе сваю галіну дзейнасці, бацька пацалаваў усіх нас і хутка даў кожнаму з нас яго частку. У той-жа дзень мы ўсе трое развіталіся з добрым нашым бацькам, і з той прычыны, што мне здавалася бесчалавечным пакінуць яго, ужо старога чалавека, з такімі маленькімі сродкамі, я ўгаварыў яго ўзяць з маіх трох тысяч две тысячы чырвонцаў, бо тысячы, якая ў мяне асталася, было зусім дастаткова, каб забяспечыць мяне ўсім неабходным, як салдата. Адзін з нас накіраваўся ў Саламанку, другі — у Севілью, а я — у Алекантэ, дзе, як я даведаўся, знаходзіўся генуэзскі карабель, грузіўшы там шэрсць для Генуі.

Цяпер мінула дваццаць два гады, як я пакінуў дом майго бацькі, і на працягу ўсяго гэтага часу хаця я і напісаў некалькі лістоў, але не атрымаў ніякіх вестак ні пра бацьку, ні пра маіх братоў. Тое, што здарылася са мной за гэты час, я раскажу вам у кароткіх словах. Сеў я на карабель у Алікантэ і пасля плавання прыехаў у Геную, а адтуль паехаў у Мілан, дзе назапасіўся зброяй і ваеннай вопраткай. Да мяне дайшлі весткі, што славуты герцаг Альба накіроўваецца ва Фларэнцыю. Тады я паступіў да яго на службу, удзельнічаў у дадзеных ім бойках і дасягнуў чына прапаршчыка пад камандай аднаго славутага капітана.

Праз некаторы час я прыняў удзел у вялікай вайне з туркамі. У мяне была надзея і нават амаль поўная ўпэўненасць, што пры першым-жа выпадку я буду вылучаны ў капітаны. Мне давялося ўдзельнічаць у апошніх бойках, будучы пяхотным капітанам, а дасягнуў я пачэснага гэтага чына хутчэй дзякуючы шчасліваму лёсу, чым у выніку маіх заслуг. І ў той дзень, калі пагарда і ганарлівасць атаманаў была зломлена, сярод столькіх шчасліўцаў, якія знаходзіліся там, адзін я быў няшчасным, бо я ўбачыў сябе ў тую ноч, надышоўшую за такім слаўным днём, з кайданамі на руках і нагах.

Здарылася гэта наступным чынам: калі алжырскі кароль, адважны і шчаслівы карсар, напаў на галоўную мальтыйскую галеру і перамог яе, так што ў жывых там асталіся толькі тры рыцары, і тыя цяжка параненыя, на помач ёй паспяшыла галоўная галера нашага флота, на якой знаходзіўся і я са сваім атрадам. Я ўскочыў на непрыяцельскую галеру, якая, вырваўшыся ад нашай, узяўшай яе на абардаж, перашкодзіла маім салдатам кінуцца за мной. Я апынуўся адзін сярод ворагаў, справіцца з якімі я не мог з той прычыны, што іх было вельмі многа. Нарэшце яны перамаглі мяне, усяго пакрытага ранамі. Камандзіру ўдалося ўцячы з усёй сваёй эскадрай, я-ж астаўся палонным у яго ўладзе, адзін у палоне сярод столькіх вольных, бо ў той дзень пятнаццаць тысяч хрысціянскіх нявольнікаў, быўшых грабцамі ў турэцкім флоце, атрымалі жаданую волю. Мяне павезлі ў Канстантынопаль, дзе султан Селім прызначыў майго пана марскім галоўнакамандуючым. У наступным годзе я ўдзельнічаў пры Наварыне і быў на галоўнай турэцкай галеры. У ліку хрысціян, узятых у палон у форце, быў таксама і нехта па імені Педро дэ-Агіляр, родам не ведаю з якога мястэчка Андалузіі, прапаршчык крэпаснога гарнізона, добры салдат і чалавек надзвычайнага розуму, асабліва надзвычайна таленавіты ў тым, што завецца паэзіяй. Лёс прывёў яго на маю галеру, на адну лаву са мной, і зрабіў яго нявольнікам майго-ж гаспадара.

Пасля многіх жорсткіх боек, прыкладна праз год, флот турэцкі вярнуўся ў Канстантынопаль урачыстым пераможцам. Праз некалькі месяцаў памёр мой пан, Учалі, якога звычайна звалі Учалі Фартакс, што на турэцкай мове азначае „шалудзівы рэнегат“, бо сапраўды ён хварэў на паршу. У туркаў ёсць звычай даваць прозвішча па якому-небудзь асабістаму недахопу або якасці чалавека. Гэты хворы на паршу прасядзеў ля вёсел нявольнікам султана цэлых чатырнаццаць год. Калі яму было ўжо за трыццаць чатыры гады, ён зрабіўся рэнегатам па злосці на аднаго турка, даўшага яму аплявуху ў той час, як ён працаваў вёсламі; каб мець мажлівасць адпомсціць яму, ён адмовіўся ад сваёй веры. Але харобрасць яго была такой вялікай, што ён, не скарыстоўваючы подлыя сродкі, дзякуючы якім звычайна ўзвышаюцца любімцы султана, зрабіўся алжырскім каралём і потым галоўнакамандуючым флотам. Пасля яго смерці нявольнікаў размеркавалі, як ён азначыў у сваім запавеце.

Я дастаўся аднаму венецыянскаму рэнегату, які быў узяты ў палом Учалі, будучы юнгай на караблі, і Учалі так палюбіў яго, што ён у яго быў адным з самых любімых хлапчукоў, але потым ён зрабіўся адным з найбольш жорсткіх рэнегатаў, якіх калі-небудзь бачылі. Яго звалі Асан-Ага; ён вельмі разбагацеў і дасягнуў сана алжырскага караля. З ім паехаў і я з Канстантынопаля ў Алжыр, адчуваючы некаторае здавальненне пры думцы, што я бліжэй да Іспаніі, бо мне хацелася паглядзець, ці не будзе мне больш спрыяць шчасце ў Алжыры, як у Канстантынопалі, дзе я на тысячы ладоў рабіў спробы ўцячы, але ўсё няўдала. У Алжыры я спадзяваўся знайсці другія сродкі дасягнуць таго, чаго я так моцна хацеў, бо мяне ніколі не пакідала надзея здабыць сабе волю. Я праводзіў час, знаходзячыся ў астрозе, або ў памяшканні, якое туркі завуць „бан’ё“, дзе яны замыкаюць хрысціянскіх палоннікаў. У бан’ё пасылаюць звычайна сваіх нявольнікаў прыватныя асобы, асабліва, калі яны належаць выкупу, бо іх там добра трымаюць і надзейна ахоўваюць да атрымання за іх грошай. Мяне таксама залічылі да належачых выкупу, бо даведаліся, што я — капітан; хаця я і казаў пра нязначнасць сваіх сродкаў, гэта не памагло, і я быў занесены ў спіс асоб, належачых выкупу. На мяне надзелі ланцугі, хутчэй у адзнаку чаканага выкупу, як для больш надзейнай аховы. Такім чынам я праводзіў жыццё ў гэтым бан’ё, з многімі другімі, якіх аддзялялі і трымалі тут для выкупу.

На двор нашага астрога выходзілі вокны аднаго багатага і знатнага маўра, якія звычайна ў маўрытанскіх дамах хутчэй падобны на байніцы або амбразуры, як на вокны. Але нават і яны былі закрыты густымі і шчыльнымі, падобнымі на краты, жалюзі. Аднойчы, знаходзячыся з трыма другімі маімі таварышамі на тэрасе^[37] нашага астрога, дзе мы, каб весялей правесці час, рабілі спробы скакаць з нашымі ланцугамі, будучы адны (бо астатнія палонныя хрысціяне пайшлі на работу), я выпадкова падняў вочы і ўбачыў, што ў адным з гэтых маленькіх акенцаў, пра якія я казаў, паказалася чаротавая палка, а на канцы яе была прывязана хусцінка. Палкай махалі і рухалі ўніз і ўгару, як-бы даючы нам знак падыйсці і ўзяць яе. Мы заўважылі гэта, і адзін з быўшых са мной падышоў, каб паглядзець, ці апусцяць яе або што з ёю зробяць. Але як толькі ён наблізіўся, палку паднялі ўгару і замахалі ёю з боку ў бок, накшталт таго, як ківаюць галавой, жадаючы сказаць „не“. Хрысціянін адышоў. Палку зноў апусцілі і пачалі рабіць тыя-ж рухі, як і раней. Другі з маіх таварышоў пайшоў да палкі і з ім здарылася тое-ж, што і з першым. Нарэшце пайшоў трэці і з ім паўтарылася тое-ж, што і з першымі двума. Убачыўшы гата, і я захацеў папрабаваць сваё шчасце; як толькі я стаў пад палкай, яе апусцілі, і яна звалілася ў бан’ё да маіх ног.

Адразу-ж я паспяшыў адвязаць хусцінку і ўбачыў, што на хустцы быў завязаны вузел, а ў вузле было дзесяць чырвонцаў. Ці быў я задаволены знаходкай, пра гэта няма чаго гаварыць, бо радасць мая была настолькі-ж вялікай, як было вялікім здзіўленне. Адкуль мог да нас з’явіцца такі падарунак, асабліва мне, бо з таго, што палка не захацела апусціцца ні для каго, апрача мяне, было зразумела, што гэтая ласка прызначалася мне. Я ўзяў каштоўныя свае грошы, паламаў чаротавую палку, вярнуўся на тэрасу, глянуў на акенца і ўбачыў, як з яго высунулася надзвычайна белая рука, якая адчыніла і шпарка зачыніла акно. Мы ўявілі сабе, што якая-небудзь жанчына, жывучая ў тым доме, як відаць, зрабіла нам гэтую ласку.

З гэтага дня ўся наша забава складалася з таго, што мы не адводзілі вачэй з акна, у якім з’явілася палка. Аднак прайшло добрых два тыдні, на працягу якіх мы не бачылі ні чаротавай палкі, ні рукі і ніякага іншага знаку.

Аднойчы мы зноў убачылі палку і паўтарылі ранейшы вопыт: кожны з трох маіх таварышоў — тыя-ж, як і ў той раз — падыходзіў да палкі раней мяне, але нікому, апрача мяне, яна не была аддадзена; затое, толькі я падышоў, як палка пала. Я развзязаў вузел і знайшоў у ім сорак іспанскіх чырвонцаў, а таксама ліст, напісаны па-арабску. Я ўзяў чырвонцы, вярнуўся на тэрасу, мы ўсе зрабілі наш „селям“; рука з’явілася зноў, я падаў знак, што прачытаю ліст; акно зачынілася. Мы былі здзіўлены і ўзрадаваны гэтай падзеяй. Але ніхто з нас не разумеў па-арабску, жаданне-ж наша даведацца, што напісана ў лісце, было вельмі вялікае. Нарэшце я парашыў даверыцца аднаму рэнегату, які адкрыта прызнаваў сябе маім вялікім сябрам. Мне было вядома, што ён добра ведае арабскую мову.

Мы прачыталі ліст, і ён меў у сабе наступнае:

„Калі я была яшчэ дзіцём, у майго бацькі жыла нявольніца, якая навучыла мяне на маёй мове хрысціянскай малітве. Хрысціянка памерла і перад смерцю сказала мне, каб я паехала ў краіну хрысціян, і там я ўбачу дзеву Марыю, якая вельмі мяне любіць. Не ведаю, як трапіць туды. Многіх хрысціян бачыла я з гэтага акна, але ніхто не паказаўся мне рыцарам, апрача цябе. Я вельмі прыгожая і маладая, у мяне многа грошай, і я магу ўзяць іх з сабой. Падумай, ці зможаш ты зрабіць так, каб нам з табой паехаць, і ты будзеш там маім мужам, калі захочаш“.

Ренегат адразу-ж здагадаўся, што ліст знойдзены не выпадкова, а напісаны аднаму з нас; з гэтай прычыны ён нас прасіў даверыцца яму і ўсё яму сказаць, бо ён, каб здабыць нам волю, гатоў паставіць пад небяспеку сваё жыццё. Мы ўсе аднадушна згадзіліся і парашылі сказаць яму праўду. Мы паказалі яму акенца, з якога з’яўлялася чаротавая палка, а ён адзначыў сабе той дом і абяцаў прыкласці асобую і вялікую стараннасць, каб даведацца, хто там жыве. Разам з тым мы парашылі, што было-б добра адразу-ж адказаць на ліст маўрытанкі. Рэнегат напісаў тое, што я яму дыктаваў і цяпер паўтараю вам слова ў слова. Мы адказалі маўрытанцы наступнае:

„Ад майго імені і ад імені ўсіх тых хрысціян, якія тут са мной, абяцаю зрабіць для цябе ўсё, што толькі ў нашых сілах. Паведамі, што ты думаеш рабіць, і я табе адкажу, бо вялікі Алах паслаў нам палоннага хрысціяніна, які добра ўмее гаварыць і пісаць на тваёй мове. З гэтай прычыны можаш без усякай небяспекі паведамляць нас пра ўсё, пра што хочаш. Адносна-ж твайго жадання паехаць у хрысціянскія краіны і там зрабіцца маёй жонкай — абяцаю табе. Няхай хаваюць цябе, мая сен’ёра, Алах і Марыя, маці яго“.

Ліст быў напісаны і запячатаны, але мне давялося чакаць яшчэ два дні, пакуль бан’ё не апусцеў, як звычайна, і адразу-ж я накіраваўся да таго месца на маленькай тэрасе паглядзець, ці не з’явіцца чаротавая палка. Як толькі я яе прыкмеціў, хаця я і не мог бачыць, хто яе трымае, я паказаў ліст, жадаючы даць зразумець, каб прывязалі нітку. Але яна ўжо была прывязанай, я прымацаваў да яе ліст, і хутка потым з’явілася зноў палка з прывязанай да яе хусцінкай. Палка пала. Я яе падняў і знайшоў у хусцінцы срэбнымі і залатымі манетамі больш пяцідзесяці чырвонцаў, якія ў пяцьдзесят разоў павялічылі нашу радасць і замацавалі ў нас надзею здабыць сабе волю.

У тую-ж ноч вярнуўся наш рэнегат і паведаміў, што, па сабраных ім вестках, у тым доме сапраўды жыве маўр, завуць яго Ахі-Марато; ён у вышэйшай ступені багаты і мае адзіную дачку, наследніцу ўсяго яго багацця. Па агульнай думцы ў горадзе, яна — самая прыгожая жанчына ва ўсёй Берберыі і многія з віцэ-каралёў, прыязджаючых сюды, прасілі яе сабе ў жонкі, але яна не захацела выйсці замуж. Ён яшчэ даведаўся, што ў яе была нявольніца-хрысціянка, цяпер памёршая, і ўсё гэта было падобна на тое, што было напісана ў лісце.

Мы пачалі адразу раіцца з рэнегатам, які-б прыдумаць план, каб вывезці маўрытанку і ўсім нам вярнуцца дадому. Было ўхвалена, што мы пачакаем другога ліста Сараіды, — так звалі тую, якая цяпер хоча называцца Марыяй, — бо мы добра разумелі, што толькі яна адна можа паказаць нам выйсце з нашых цяжкасцей.

Чатыры дні бан’ё быў поўны народам. Пасля гэтага часу, калі бан’ё, як звычайна, апусцеў, зноў з’явілася палка з вельмі пузатай хусткай, абяцаўшай шчаслівыя роды. Калі палка разам з хусткай апусцілася да мяне, я знайшоў у скрутку ліст і сто чырвонцаў золатам. Рэнегат быў тут-жа, мы далі яму прачытаць ліст, і ён сказаў, што ён мае ў сабе наступнае:

„Можна будзе вось што зрабіць: я дам вам праз гэтае акно многа грошай золатам; выкупіце сябе імі — вы і вашы сябры — і няхай хто-небудзь з вас паедзе ў хрысціянскія краіны, купіць там барку і вернецца па астатніх. Мяне ён знойдзе ў садзе майго бацькі, ля варот Бабасона^[38], каля марскога берагу, дзе я правяду ўсё лета з маім бацькам і маімі слугамі. Адтуль вы можаце ўначы забраць мяне і адвесці на барку. Калі ты нікому не можаш даверыць ехаць па барку, выкупі сябе і едзь сам. Паспрабуй даведацца, дзе наш сад. Калі я ўбачу, што ты будзеш хадзіць па тэрасе, я буду ведаць, што ў бан’ё нікога няма і дам табе многа грошай. Няхай хавае цябе Алах, сен’ёр мой“.

Кожны з нас захацеў выкупіцца, абяцаючы паехаць і вярнуцца з мажлівай дакладнасцю. Я таксама згадзіўся зрабіць гэта. Але гэтаму працівіўся рэнегат, кажучы, што ён ні ў якім выпадку не згадзіцца, каб хто-небудзь з нас адзін выкупіўся на волю, покуль мы не выкупімся ўсе разам, бо вопыт навучыў яго, як дрэнна вызваленыя выконваюць абяцанні, дадзеныя імі ў палоне. У заключэнне рэнегат сказаў, што варта аддаць яму прызначаныя для выкупу палоннага хрысціяніна грошы. Ён купіць у Алжыры барку пад выглядам гандляра і будзе весці гандаль з Тэтуанам і ўсім узбярэжжам. А калі ён будзе ўласнікам баркі, ён лёгка знойдзе спосаб вывезці нас усіх з бан’ё і паехаць з намі ў мора. Мы парашылі перадаць лёс свой у рукі рэнегата. У той-жа час быў пасланы адказ Сараідзе, у якім мы паведамлялі яе, што зробім усё, што яна нам раіць. Я пацвердзіў ёй зноў, што зраблюся яе мужам, пасля чаго на наступны дзень, калі бан’ё быў пустым, яна пры дапамозе палкі і хусткі дала нам у некалькі прыёмаў дзве тысячы чырвонцаў золатам і ліст, у якім паведамляла, што ў першую пятніцу яна паедзе ў сад свайго бацькі, але да ад’езду дасць нам яшчэ больш грошай. Калі-ж і гэта будзе недастаткова, няхай мы паведамім ёй, і яна нам дасць столькі, колькі мы захочам, бо ў яе бацькі так многа грошай, што ён нічога не заўважыць, тым больш, што ўсе ключы ў яе руках.

Мы далі рэнегату пяцьсот чырвонцаў на куплю баркі, а за восемсот выкупіўся я, даўшы грошы аднаму купцу з Валенсіі, які быў у той час у Алжыры. Ён выкупіў мяне ў караля на слова і ўзяў да сябе. У чацвер, напярэдадні той пятніцы, калі Сараіда павінна была ехаць у сад, яна дала нам яшчэ тысячу чырвонцаў і паведаміла пра свой ад’езд, просячы мяне, калі я выкуплюся, адразу-ж знайсці сад яе бацькі і прыдумаць якую-небудзь прычыну, каб пайсці туды і ўбачыцца з ёю.

Я адказаў ёй, што так і зраблю.

Зрабіўшы гэта, мы ўжылі захады, унеслі выкуп і за астатніх трох таварышоў, з тым, каб зрабіць больш лёгкім іхні выхад з бан’ё.

Я выкупіў іх тым-жа спосабам, як і сябе, перадаўшы ўсе грошы купцу, каб ён з упэўненасцю і спакойна мог паручыцца за нас, хаця мы не адкрылі яму ні нашай змовы, ні нашай тайны.

РАЗДЗЕЛ XXIX,
у якім палонны працягвае сваё апавяданне

Не прайшло і двух тыдняў, як ужо наш рэнегат купіў вельмі добрую барку, якая магла змясціць больш трыццаці чалавек. Каб справа была надзейнай і каб надаць ёй патрэбную афарбоўку, ён парашыў зрабіць падарожжа ў мястэчка Сархел, лежачае ад Алжыра на трыццаць міль, дзе вядзецца вялікі гандаль сушанымі віннымі ягадамі. Два або тры разы зрабіў ён гэтую паездку разам з маўрам-арагонцам. Кожны раз, калі рэнегат адплываў у сваёй барцы, ён кідаў якар у малёнькай бухце, якая знаходзілася ў адлегласці не больш двух стрэлаў з лука ад саду, у якім чакала Сараіда. Рэнегат размяшчаўся тут са сваімі грабцамі, маладымі маўрамі. Ён ішоў у сад Сараіды і прасіў даць фруктаў, а бацька яе, не ведаючы яго, даваў іх яму.

Хаця ён і хацеў гаварыць з Сараідай, як ён потым мне паведаміў, і сказаць ёй, што ён — той, каму я загадаў адвезці яе ў хрысціянскую зямлю, і няхай яна будзе спакойнай і здаволенай, але яму гэта не ўдавалася.

Убачыўшы, з якой бяспекай ён ездзіць у Сархел і назад і можа кідаць якар, калі, як ідзе яму захочацца, што я ўжо выкуплены і астаецца знайсці толькі некалькі хрысціян, каб грэсці вёсламі, ён прасіў мяне падумаць, каго я яшчэ хачу ўзяць з сабой, апрача ўжо выкупленых, і дамовіцца з імі ехаць у бліжэйшую пятніцу, якую ён прызняачыў для нашага ад’езду. Я дамовіўся з дванаццацю іспанцамі — усе добрыя грабцы і людзі, якія маглі вольна пакінуць горад. Нялёгка было знайсці іх менавіта ў той час, бо якраз дваццаць караблёў пайшлі крэйсіраваць у мора і забралі з сабою ўсіх грабцоў. Я нічога не сказаў маім грабцам, апрача таго, што ў наступную пятніцу ўвечары яны павінны выйсці з горада па адным, непрыкметна накіроўваючыся да саду Ахі-Марато, і там чакаць мяне, покуль я не прыеду. Кожнаму ў паасобку даў я гэты загад, папярэдзіўшы, што ў выпадку, калі-б яны ўбачылі яшчэ іншых хрысціян, не казаць ім нічога.

Мне аставалася яшчэ паведаміць Сараіду, каб яна была падрыхтавана, чакала нас і не спалохалася, калі-б мы з’явіліся нечакана. Я парашыў ісці ў сад і паглядзець, ці не змагу я пагаварыць з ёю. Выдумаўшы прычыну, нібыта мне трэба сабраць некаторыя травы, я пайшоў туды напярэдадні дня, прызначанага для нашага ад’езду. Першы, каго я сустрэў у садзе, быў бацька Сараіды, загаварыўшы са мной на мове, на якой маўры гавораць з палоннымі. Ён запытаў у мяне, што я шукаю ў яго садзе і чый я слуга. У адказ я паведаміў нібыта я нявольнік арнаута Мамі (я ведаў, што Мамі быў яму блізкім сябрам) і шукаю травы для салаты. Потым ён запытаў — на выкупе я або не і колькі мой пан просіць за мяне.

Покуль мы так гутарылі, вышла з альтанкі Сараіда, даўно ўжо заўважыўшая мяне; з той прычыны, што маўрытанкі не саромяцца паказвацца хрысціянам, яна падышла туды, дзе я стаяў з яе бацькам. Было-б лішнім, калі-б я пачаў апісваць прыгожасць, пекнасць, багатыя і раскошныя ўборы, у якіх любая мая Сараіда з’явілася тады перада мной. Адно скажу: вакол яе прыгожай шыі, у яе вушах і косах было больш перлаў, як валасоў на яе галаве.

Як толькі яна падышла да нас, бацька сказаў ёй на сваёй мове, што я — нявольнік яго сябра арнаута Мамі, і прышоў набраць зелля для салаты. Яна загаварыла са мной, запыталася, ці кабальеро я і па якой прычыне нявыкуплены. У адказ я сказаў, што ўжо ўнёс за сябе выкуп.

— А калі ты ад’язджаеш? — запыталася Сараіда.

— Думаю, што заўтра, — адказаў я, — бо тут французскі карабель, які заўтра падыме парусы, і я мяркую ехаць на ім.

— Напэўна ты жанаты ў сябе на рэдзіме, — сказала Сараіда, — і табе хочацца ўбачыцца з тваёю жонкаю.

— Не, — адказаў я, — я не жанаты, але даў слова ажаніцца, калі вярнуся на радзіму.

— Ці прыгожая тая дама, якой ты даў слова ажаніцца? — запыталася Сараіда.

— Такая прыгожая, — адказаў я, — што яна вельмі падобна на цябе.

Над гэтымі словамі бацька Сараіды ад душы рассмяяўся і сказаў:

— Клянуся Алахам, хрысціянін, твая нявеста павінна быць надзвычайна прыгожай, калі яна падобна на маю дачку, якая лічыцца першай красуняй ва ўсім каралеўстве. Паглядзі на яе добра, і ты ўбачыш, кажу я праўду або не.

У большай частцы гэтай гутаркі бацька Сараіды быў нам за перакладчыка, бо хаця Сараіда і сама гаварыла на той ломанай мове, якою карыстаюцца там, усё-ж яна часцей паказвала знакамі, як гаварыла словамі.

Покуль мы вялі гэтую гутарку, прыбег маўр і гучна крыкнуў, што цераз загароду саду пераскочылі чатыры туркі і рвуць фрукты, хаця яны яшчэ не паспелі. Бацька спалохаўся, а таксама і Сараіда, бо спалох перад туркамі ў маўраў амаль усеагульны і нібыта народжаны, асабліва спалох перад салдатамі.

Бацька сказаў Сараідзе:

— Дачка, ідзі ў дом і замкніся там, покуль я пайду гаварыць з гэтымі сабакамі; а ты, хрысціянін, збірай свае травы і ідзі сваёй дарогай.

Я пакланіўся яму, і ён пайшоў шукаць туркаў, пакінуўшы мяне адзін-на-адзін з Сараідай, якая зрабіла выгляд, што ідзе туды, куды ёй загадаў бацька. Толькі ён паспеў схавацца за дрэвамі саду, як яна павярнулася да мяне з вачыма, поўнымі слёз, і сказала:

— Ты ад’язджаеш, хрысціянін, ад’язджаеш?

Я адказаў ёй:

— Так, сен’ёра, ад’язджаю, але ні ў якім выпадку без цябе. У першую хуму^[39] чакай мяне і не палохайся, калі ўбачыш нас.

Яна добра зразумела гутарку, якая адбылася між намі, і, абняўшы рукой мяне за шыю, дрыжачымі крокамі пайшла ў напрамку да дома. Нам магло быць вельмі дрэнна: у той час, калі мы ішлі такім чынам, яе бацька, які ўжо варочаўся, прагнаўшы туркаў з саду, убачыў нас. Мы таксама заўважылі, што ён нас убачыў, але Сараіда, разумная і знаходлівая, не адняла рукі ад маёй шыі, наадварот, яшчэ больш прыціснулася да мяне, паклаўшы галаву мне на грудзі, сагнуўшы крыху калені з яўнымі знакамі, што ёй робіцца дрэнна. Я зрабіў выгляд, што нібыта супроць волі падтрымліваю яе. Бацька Сараіды кінуўся да таго месца, дзе мы стаялі, і, убачыўшы дачку ў такім становішчы, запытаў у яе, што з ёю. Але з той прычыны, што яна нічога не адказала, ён сказаў:

— Напэўна, яе напалохала з’яўленне гэтых сабак, і яна абамлела.

Ён узяў яе з маіх абымкаў і прыціснуў да сваіх грудзей, а яна, глыбока ўздыхнуўшы, з мокрымі яшчэ ад слёз вачыма, пачала гаварыць:

— Амехі, хрысціянін, амехі! (г. зн. ідзі, хрысціянін).

На гэта бацька яе адказаў:

— Няма патрэбы, дачка, каб хрысціянін пайшоў: ён не зрабіў табе ніякага зла, а туркі пайшлі ўжо.

— Гэта яны, сен’ёр, напалохалі яе, як ты мяркуеш, — сказаў я яе бацьку, — але, раз яна хоча, каб я пайшоў, я не хачу пакрыўдзіць яе. Аставайся з мірам! З твайго дазволу, я вярнуся, калі спатрэбіцца, у гэты сад рваць зеляніну.

— Прыходзь кожны раз, як захочаш, — адказаў Ахі-Марато.

Пасля гэтага я развітаўся з імі абодвума, і яна пайшла з бацькам. Я-ж, зрабіўшы выгляд, што шукаю траву, абышоў увесь сад і старанна агледзеў усе ўваходы і выхады, ахову дома і ўсё, што магло пайсці нам на карысць у час выканання вашай справы.

Зрабіўшы гэта, я вярнуўся і паведаміў пра ўсё, што адбылося, рэнегату і маім таварышам. Час ішоў, і нарэшце прышоў жаданы дзень і гадзіна. Усё ўдалося нам як нельга лепш. У пятніцу, на другі дзень пасля мае гутаркі ў садзе з Сараідай, рэнегат наш з надыходам ночы кінуў якар амаль супроць таго месца, дзе жыла найпрыгажэйшая Сараіда. Хрысціяне былі папярэджаны і схаваліся недалёка ад саду. Усе яны з хваляваннем і непакоем чакалі мяне, згараючы ад нецярплівасці трапіць на барку, стаяўшую перад іхнімі вачыма (яны не ведалі пра змову рэнегата з намі, і думалі, што ім давядзецца са зброяй у руках заваёўваць сабе волю).

З гэтай прычыны, як толькі я і мае таварышы паказаліся, усе астатнія, якія былі схаваны, убачыўшы вас, вышлі і падышлі да нас. Гэта было ў той час, калі гарадскія вароты былі замкнёны і ва ўсёй ваколіцы не было відаць ніводнага чалавека. Як толькі ўсе злучыліся, мы пачалі абмяркоўваць, што лепш: ісці нам раней па Сараіду або спачатку авалодаць маўрамі багарынос^[40], сядзеўшымі ля вёсел на барцы. Покуль мы раіліся пра гэта, да нас падышоў рэнегат і запытаў, чаму мы не спяшаемся. Усе яго маўры нічога не ведаюць і большасць з іх спіць. Мы сказалі яму, у чым у нас затрымка, і ён адказаў, што авалодаць баркаю можна вельмі лёгка, не падупадаючы ні пад якую небяспеку, а потым мы ўжо можам ісці па Сараіду. Парада гэтая спадабалася ўсім нам. Не затрымліваючыся больш, мы пад кіраўніцтвам рэнегата падышлі да баркі, і ён першы, ускочыўшы ў яе, выхапіў свой палаш і крыкнуў на арабскай мове: „Няхай ніхто не кранецца з месца, калі хоча астацца ў жывых“.

Між тым ужо амаль усе хрысціяне ўвайшлі ў барку. Маўры, не належачыя да адважных, калі пачулі, што так гаворыць іхні араэс^[41], страшэнна перапалохаліся, і ніводзін з іх не ўзяўся за зброю, якой між іншым, у іх было мала або амаль не было. Яны моўчкі далі хрысціянам звязаць сабе рукі, а тыя зрабілі гэта вельмі шпарка, пагражаючы маўрам, калі толькі яны ўзвысяць голас, адразу-ж усіх пасячы.

Пасля таго, пакінуўшы палову нашых вартаваць на барцы, мы, астатнія, з рэнегатам на чале пайшлі да саду Ахі-Марато. Нам пашанцавала, бо фортка, калі мы падышлі да яе, так лёгка адчынілася, нібы і зусім не была зачыненай. Моўчкі і ў поўнай цішыні, нікім не заўважаныя, дайшлі мы да дома. Сараіда чакала нас ля акна і, як толькі пачула, што ідуць людзі, запытала цікім голасам: ці не хрысціяне мы? Я ёй адказаў, каб яна сышла ўніз. Калі яна пазнала мяне, яна, не затрымліваючыся ні хвіліны, адразу-ж пайшла ўніз, адчыніла дзверы і з’явілася перад намі такой прыгожай і раскошна апранутай, што я не магу нават паспрабаваць апісаць гэта. Рэнегат запытаў Сараіду на арабскай мове, ці ў садзе яе бацька. Яна адказала, што ён спіць.

— Трэба будзе разбудзіць яго, — сказаў рэнегант, — і павезці з сабой, як і ўсё каштоўнае з гэтага прыгожага саду.

— Не, — адказала яна, — майго бацькі нельга ніякім чынам зачапіць. У гэтым доме няма нічога каштоўнага, выключаючы тое, што я бяру з сабой. А бяру я столькі, што ўсе вы будзеце багатымі і здаволенымі.

З гэтымі словамі яна ўвайшла зноў у дом, кажучы, што вельмі хутка вернецца і каб мы стаялі і не рабілі шуму. Сараіда вярнулася з невялікай скрынкай, напоўненай такой безліччу чырвонцаў, што яна ледзь несла яе. Між тым, на няшчасце, прачнуўся яе бацька. Пачуўшы шум у садзе, ён глянуў з акна і адразу ўбачыў, што ўсе быўшыя ў садзе — хрысціяне, і пачаў дзіка і ярасна крычаць па-арабску: „Хрысціяне! Хрысціяне! Зладзеі! Зладзеі!“ Крыкі гэтыя прывялі нас у вялікі спалох і замяшанасць, але рэнегат, убачыўшы пагражаючую нам небяспеку, з вялікай паспешнасцю падняўся туды, дзе знаходзіўся Ахі-Марато; разам з ім пабеглі і некаторыя з нашых. Я-ж не мог пакінуць Сараіду, абамлеўшую і паўшую мне на рукі.

Тыя, што падняліся наверх, так шпарка справіліся са сваёю справай, што праз хвіліну яны прывялі Ахі-Марато са звязанымі рукамі і з хусткай, засунутай яму ў рот, не даючы яму праказаць ні слова. Дачка заплюшчыла вочы, каб не глядзець на бацьку. Ён страшэнна спалохаўся, не ведаючы, што яна добраахвотна аддалася нам у рукі. Мы паспяшылі на нашу барку. Не прайшло і двух гадзін, як мы ўжо ўсе сядзелі на барцы.

Бацьку Сараіды развязалі рукі і вынулі хустку з рота, а рэнегат папярэдзіў яго, каб ён не гаварыў ні слова, пагражаючы ў адваротным выпадку забіць яго. Калі Ахі-Марато ўбачыў тут-жа сваю дачку, ён пачаў цяжка ўздыхаць, асабліва пасля таго, як прыкмеціў, што я моцна трымаю яе ў сваіх абымках, а яна астаецца спакойнай. Тым не менш ён маўчаў, баючыся, каб так часта паўтараемыя рэнегатам пагрозы не былі выкананы. Як толькі Сараіда ўбачыла, што мы ўзяліся за вёслы, каб апусціць іх на ваду, а бацька яе і астатнія маўры астаюцца звязанымі, яна сказала рэнегату перадаць мне яе просьбу: адпусціць маўраў, а таксама вярнуць волю яе бацьку, бо яна хутчэй кінецца ў мора, чым будзе сведкай, як бацьку ў яе на вачах і па яе віне вязуць у палон. Рэнегат перадаў мне яе словы і я адказаў, што з задавальненнем згодзен выканаць яе просьбу. Гэтаму пачаў супярэчыць рэнегат. „Не трэба гэтага рабіць, — сказаў ён, — бо калі мы вернем ім цяпер волю, яны адразу-ж падымуць на ногі ўсю мясцовасць і даб’юцца таго, што за намі пашлюць у пагоню некалькі лёгкіх фрэгатаў, адрэжуць нам дарогу на зямлі і на моры, і мы не зможам выратавацца. Адзінае, што можна будзе зрабіць, гэта выпусціць іх на волю, калі мы прычалім да бліжэйшага хрысціянскага берагу. З гэтай думкай усе мы згадзіліся, і Сараіда ў тым ліку.

Падняўся свежы вецер, і мы былі прымушаны кінуць вёслы, нацягнуць парусы і ўзяць напрамак да Орана. Такім чынам пад парусамі мы ішлі больш васьмі міль у гадзіну, баючыся толькі аднаго: сустрэчы з карсарскім караблём. Звязаных маўраў накармілі, і рэнегат заспакоіў іх, паведаміўшы, што іх не пакінуць у палоне, а пры першым-жа зручным выпадку ім дадуць волю. Тое-ж было сказана і бацьку Сараіды, які адказаў:

— Усяго іншага я мог-бы чакаць ад вашага велікадушша і вашай праўдзівасці, о, хрысціяне, але каб вы далі мне волю — не думайце, быццам я такі просты, што паверу гэтаму!

Кажучы гэта, ён так горка заплакаў, што абудзіў ва ўсіх нас жаласць і прымусіў Сараіду глянуць на яго. Убачыўшы яго слёзы, яна была да таго расчулена, што падышла да бацькі, абняла яго, прыхілілася шчакой да яго шчакі, і абодва яны заліліся такімі горкімі слязмі, што многія з нас таксама заплакалі ўслед за імі. Але калі бацька яе ўбачыў, што на ёй такія раскошныя ўборы і так многа каштоўнасцей, ён сказаў ёй на сваёй мове:

— Што гэта азначае, дачка мая? Учора ўначы, раней як з намі здарылася страшэннае наша няшчасце, я бачыў цябе ў тваёй звычайнай хатняй вопратцы…

Рэнегат, не дачакаўшыся, што адкажа яму Сараіда, сказаў:

— Не пытайся, сен’ёр, нічога ў дачкі сваёй. Я адкажу на ўсе твае запытанні. Ведай, што яна — хрысціянка і была пілой, распілаваўшай нашы ланцугі, вызваліцельніцай нашай з палону. Знаходзіцца яна тут па добрай волі.

— Ці праўда тое, што ён гаворыць, дачка мая? — запытаўся маўр.

— Праўда, — даказала Сараіда.

— Ці праўда, — працягваў стары, — што ты — хрысціянка і аддала бацьку свайго ў рукі ворагаў яго?

На гэта Сараіда адказала:

— Праўда, што я — хрысціянка, але не па маёй віне трапіў ты ў сваё цяперашняе становішча.

І, звяртаючыся да Сараіды ў той час, як я і другі хрысціянін, моцна трымалі яго за рукі, каб ён не зрабіў якога-небудзь учынку, ён усклікнуў:

— О, брыдкае стварэнне! Куды ідзеш ты, аслепленая і ашалеўшая, аддаўшыся ва ўладу гэтых сабак, нашых ворагаў! Няхай будзе прокляты час, калі ты была зачата!

Пры першай мажлівасці я высадзіў яго разам з астатнімі маўрамі на бераг. Ён і адтуль працягваў гучна выкрыкваць скаргі і пракляцці, заклікаючы Алаха знішчыць нас. Калі мы адплылі, распусціўшы парусы, і не маглі чуць слоў яго, мы яшчэ бачылі, як ён рваў сабе бараду і валасы на галаве, біўся на зямлі, а раз ён зрабіў такое намаганне і так гучна ўзвысіў голас, што мы яшчэ пачулі наступныя яго словы:

— Вярніся, любая дачка, вярніся! Сыйдзі на бераг! Я ўсё табе дарую!

Усё гэта чула Сараіда. Яна не плакала, але магла адказаць толькі наступнае:

— Алаху вядома, што я не магла інакш зрабіць, як зрабіла.

Мы працягвалі сваё падарожжа, якое папутны вецер нам вельмі палегчыў; мы ўжо спадзяваліся на наступны дзень раніцою даплысці да берагоў Іспаніі. Раптам каля трох гадзін ночы мы ўбачылі пры святле ярка ззяўшага месяца круглае судно. Яно, нацягнуўшы ўсе парусы і некалькі адхіляючыся ад ветру ў бок, ішло насустрач нам і было ўжо так блізка, што нам прышлося спусціць парус, каб не здарылася сутычкі, а яны павінны былі налегчы на руль, каб даць нам дарогу. З палубы сустрэчнага нам карабля нас запыталі, хто мы, куды ідзем і адкуль. Але з той прычыны, што запытанні былі зроблены на французскай мове, наш рэнегат адказаў: „Не адказвайце ніхто, бо, безумоўна, гэта — французскія карсары, якія ўсё рабуюць“. Ніхто не адказаў ні слова. Але толькі мы прайшлі некалькі наперад, пакінуўшы пад ветрам сустрэты карабель, як раптам яны стрэлілі з двух гармат. Адным стрэлам зрэзала нашу мачту, якая скінулася разам з парусамі ў мора. У той-жа момант пачуўся другі стрэл, прабіўшы ў сярэдзіне нашай баркі вялікую дзірку. Убачыўшы, што мы ідзем на дно, мы пачалі гучна клікаць на помач. Адразу-ж яны прыбралі парусы і спусцілі шлюпку, у якую ўвайшло каля тузіны французаў, добра ўзброеных аркебузамі з запаленымі фітылямі. Яны пад’ехалі да нас і ўзялі нас да сябе ў лодку. Скрынку з багаццем Сараіды рэнегат кінуў у мора.

Мы пераехалі на карабель да французаў, якія, распытаўшы нас пра ўсё, што яны хацелі даведацца, дазвання абрабавалі нас. У Сараіды адабралі ўсё да засцёжак, якія ў яе былі на нагах. Некаторыя з карсараў выказалі думку, што ўсіх нас варта-б, загарнўўшы ў парус, кінуць у мора, бо яны мелі намер весці гандаль у некаторых іспанскіх гаванях, і калі-б яны прывезлі нас туды жывымі, іхні рабунак выкрыўся-б, і яны падупалі-б за яго пад кару. Але капітан абвясціў, што ён здаволіцца атрыманай ім здабычай і не хоча заходзіць ні ў які іспанскі порт, а накіруецца да Гібралтарскага праліва. Яны згадзіліся даць нам шлюпку з свайго карабля, а таксама і ўсё патрэбнае для кароткага падарожжа, якое стаяла перад намі. Гэта яны і зрабілі на наступны дзень, недалёка ад іспанскага берагу, убачыўшы які, мы зусім забыліся на ўсе нашы незадачы і пакуты, нібыта і не перажывалі іх: такое вялікае шчасце — вярнуць сабе страчаную волю.

Вызваленыя хрысціяне паехалі, кожны, куды яму здавалася лепшым.

— Мы з Сараідай павянчаліся ў адной з цэркваў, а цяпер едзем далей, маючы намер даведацца, ці жыў мой бацька і ці пашчаслівілася каму-небудзь з маіх братоў больш майго. Цярплівасць, з якой Сараіда перажывае невыгоды, якія цягне за сабой беднасць, і выказанае ёю жаданне зрабіцца як мага хутчэй хрісціянкай, напаўняе мяне захапленнем. Але радасць, перажываемая мною пры думцы, што я належу ёй, а яна — мне, парушаецца тым, што я не ведаю, ці знайду я на маёй радзіме куток, дзе-б я мог прытуліць яе.

Больш мне няма чаго, сен’ёры, паведаміць вам пра маю гісторыю. Пакладаюся на добры ваш разгляд меркаваць пра тое, ці была яна займальнай і прыемнай.

РАЗДЗЕЛ XXX,
у якім паведамляецца пра тое, што адбылося яшчэ на заезджым двары, і пра многія іншыя рэчы, заслугоўваючыя быць расказанымі

Скончыўшы сваё апавяданне, палонны змоўк.

— Магу вас упэўніць, сен’ёр капітан, — сказаў яму дон Фернандо, — умельства, з якім вы расказалі гэтую дзівосную гісторыю, роўна цікавасці і займальнасці расказаных вамі падзей. Задавальненне, якое дало ваша апавяданне, такое вялікае, што мы былі-б рады слухаць вас нанава.

Потым дон Фернандо і ўсе астатнія прапанавалі капітану свае паслугі. Палонны падзякаваў, але не захацеў прыняць ніводную з велікадушных прапаноў.

Надышла ноч. Калі зусім сцямнела, да заезджага двара пад’ехала карэта, а за ёю некалькі верхавых, якія патрабавалі начлега. У адказ гаспадыня сказала, што на ўсім заезджым двары няма ні пядзі незанятага месца.

— Як-бы там ні было, — абвясціў адзін з верхавых, — але месца павінна знайсціся для сен’ёра суддзі, які прыехаў сюды.

Даведаўшыся пра стан госця, гаспадыня замяшалася і сказала:

— Сен’ёр, справа ў тым, што ў мяне няма пасцелі. Калі сен’ёр суддзя вязе з сабой пасцель, дык няхай ён зойдзе ў ваш дом. Муж мой і я гатовы даць яму нанач уласны пакой.

— Няхай будзе так, — сказаў стрэмянны.

У гэты час з карэты вышаў чалавек, вопратка якога паказвала, што ён — суддзя. Ён вёў пад руку маладую дзяўчыну, на выгляд год шаснаццаці, апранутую па-дарожнаму, але такую вясёлую, прыбраную і прыгожую, што яна ўсіх прымусіла захапляцца.

Дон-Кіхот знаходзіўся тут-жа, калі прыехалі суддзя і маладая дзяўчына. Як толькі ён іх убачыў, ён сказаў:

— Міласць ваша, вы можаце спакойна увайсці і размясціцца ў гэтым замку. Хаця тут цесна і нязручна, але няма той цеснаты і нязручнасці на свеце, дзе-б не знайшлося месца для зброі і для навукі, тым больш, калі спадарожніцай і кіраўніцай іх з’яўляецца прыгожасць, як мы гэта бачым у даным выпадку! Навука ў вашай асобе суправаджаецца прыгожай гэтай дзяўчынай.

Суддзя, здзіўлены словамі Дон-Кіхота, пачаў пільна разглядаць яго і быў здзіўлены як выглядам яго, так і словамі. Сен’ёр суддзя ўвайшоў у дом. Красуні, быўшыя на заезджым двары, прывіталі прыгожую дзяўчыну. Суддзя хутка ўбачыў, што ўсе прысутныя тут былі людзі добрай грамады. Толькі фігура, твар і манеры Дон-Кіхота прыводзілі яго ў замяшанне. Пасля агульнага ўзаемнага абмену ветлівасці ўсе парашылі, каб жанчыны занялі памяшканне на гары, а мужчыны аставаліся на двары, як-бы для аховы іх. Суддзя быў вельмі здаволены тым, што яго дачка, — бо гэта дзяўчына была яго дачкой, — змесціцца з гэтымі сен’ёрамі. З часткай беднай пасцелі гаспадара і з паловай таго, што прывёз з сабой суддзя, дамы прыстроіліся на гэтую ноч лепш, як думалі.

Палонны, як толькі ўбачыў суддзю, адчуў, што ў яго моцна забілася сэрца. Ці не яго гэта брат? Ён запытаў у аднаго з прыехаўшых з ім слуг, як завуць яго пана і ці не ведае ён, адкуль той родам. Слуга адказаў, што яго сен’ёр — лісенсіят Хуан-Педро дэ-Віедма і, наколькі яму вядома, ён родам з мястэчка ў Леонскіх горах. Гэта канчаткова пераканала капітана, што суддзя — той яго брат, які па парадзе бацькі, прысвяціў сябе вывучэнню славесных навук. Усхваляваны і радасны, ён паклікаў у бок дона Фернандо, Кардэніё і папа і расказаў ім пра гэтае здарэнне. Капітан прасіў параіць, як яму быць: ці адкрыцца адразу брату або лепш спачатку даведацца, як ён яго прыме, калі ён яму адкрыецца: ці засароміцца, убачыўшы яго ў такой беднасці, або сустрэне з блізкім спачуваннем.

— Даручыце зрабіць гэта мне, — сказаў поп, — я так павяду справу, што ўсе мы астанемся здаволенымі.

Падалі вячэру і ўсе селі за стол, выключаючы палоннага і дам, якія вячэралі асобна, у сваім пакоі. У час вячэры поп сказаў:

— З такім-жа прозвішчам, як і ваша, сен’ёр суддзя, быў у мяне таварыш у Канстантынопалі, дзе я правёў некалькі год у палоне. Таварыш гэты — адзін з самых харобрых салдат і капітанаў ва ўсёй іспанскай пяхоце. Ён быў настолькі-ж няшчасны, наколькі адважны і харобры.

— Як звалі гатага капітана? — запытаў суддзя.

— Звалі яго, — адказаў поп, — Руі-Перэс дэ-Віедма, а родам ён быў з мястэчка ў Леонскіх горах. Перадаваў ён мне пра абставіны, якія здарыліся ў яго з бацькам і братамі. Ён казаў мне, нібыта яго бацька падзяліў сваю маёмасць між трыма сваімі сынамі, прычым даў ім некаторыя парады. Парада, якой паслухаўся мой таварыш, калі ён пайшоў на вайну, аказалася для яго ўдалай. Ён праз некалькі год, дзякуючы сваёй адвазе, без ніякай іншай падтрымкі, апрача ўласных заслуг, падвысіўся да чына пяхотнага капітана і бачыў ужо наперадзе надзею зрабіцца хутка фельдмейстэрам^[42]. Але лёс узброіўся супроць яго: ён страціў волю ў дзень бойкі пад Лепанто. Я быў узяты ў палон у Галеце, і ўжо потым, пасля розных прыгод, мы зрабіліся таварышамі ў Канстантынопалі. Адтуль ён паехаў у Алжыр, дзе з ім здарылася адна з самых дзіўных прыгод, якія толькі бываюць на свеце.

Поп расказаў коратка ўсё, што здарылася з Сараідай і капітанам. Суддзя сачыў за яго апавяданнем з такой напружанай увагай, з якой ніколі не сачыў за паказаннямі ў судзе. Поп давёў сваё апавяданне толькі да таго месца, калі французы абрабавалі ехаўшых у лодцы хрысціян, пакінуўшы яго таварыша і прыгожую маўрытанку ў вялікай беднасці. Далей нібыта ён нічога не чуў пра іх і не ведаў.

Усё, што гаварыў поп, слухаў і капітан, стаяўшы паблізу і сачыўшы за ўсімі рухамі свайго брата. Калі поп дайшоў да канца свайго апавядання, суддзя ўздыхнуў і з вачыма, поўнымі слёз, усклікнуў:

— О, сен’ёр, калі-б вы ведалі, якія вы мне паведамілі весткі! Як яны глыбока ўсхвалявалі мяне! Гэты харобры капітан, пра якога вы гаворыце, — мой старэйшы брат. Ён больш мужны і мае больш высокія імкненні, як я і малодшы наш брат; ён абраў сабе шаноўную і слаўную ваенную галіну; гэта і была адна з тых трох дарог, паказаных нам нашым бацькам. Я абраў сабе навуковую галіну. Малодшы брат жыве ў Перу і так багата, што грашыма, якія ён выслаў мне і майму бацьку, ён не толькі вярнуў атрыманую ім долю спадчыны, аде даў нам яшчэ столькі, што бацька мог пражыць рэштку сваіх дзён, ні ў чым сабе не адмаўляючы, а я мог скончыць універсітэцкі курс з вялікімі выгодамі і дайсці да становішча, у якім вы мяне бачыце. Бацька мой яшчэ жывы, але памірае ад жадання даведацца, што зрабілася з яго старэйшым сынам. Здзіўляюся, як мой брат, заўсёды такі разумны, не паклапаціўся даць ведаць па ведаць пра сябе бацьку. Калі-б хто-небудзь з нас даведаўся пра тое, што здарылася з ім, не было-б патрэбы чакаць цуда з палкай, каб унесці за яго выкуп. Цяпер мяне мучыць адна толькі думка: ці вярнулі французы яму волю, ці забілі яго, каб схаваць свой рабунак. О, добры мой брат, як-бы я хацеў ведаць, дзе ты цяпер, каб выратаваць цябе ад пакут!

Суддзя быў да такой ступені ўсхваляваны весткамі, атрыманымі ім аб браце, што ўсе, слухаўшыя яго, імкнуліся выказаць яму спачуванне ў яго горы. Поп, убачыўшы, як добра ўдаўся яму яго план, парашыў не мучыць далей прысутных. Падняўшыся з-за стала і ўвайшоўшы ў пакой, дзе была Сараіда, ён узяў яе за руку. За ёй пайшлі Люсінда, Даратэя і дачка суддзі. Поп, узяўшы за руку капітана, з імі абодвума падышоў туды, дзе быў суддзя, і сказаў:

— Асушыце вашы слёзы, сен’ёр суддзя, і няхай споўніцца жаданне ваша. Перад вамі дарагі ваш брат і любая ваша нявестка; гляньце: гэта вось — капітан Віедма, а гэта — прыгожая маўрытанка, якая зрабіла яму столькі дабра.

Капітан кінуўся цалаваць брата і, як толькі ён яго апазнаў, моцна прыціснуў яго да грудзей, праліваючыя пяшчотныя і радасныя слёзы. Словы, якія казалі адзін аднаму браты, пачуцці, якія яны перажывалі, нельга і апісаць. То яны апавядалі адзін аднаму пра свае прыгоды, то абменьваліся выразамі самай гарачай блізкасці. Суддзя абымаў Сараіду і прымушаў дачку сваю цалавацца з ёю. Гэтыя сцэны выклікалі ва ўсіх слёзы.

Дон-Кіхот увесь час стаяў, не кажучы ні слова, уважліва сочачы за гэтымі дзіўнымі падзеямі і прыпісваючы іх хімерам вандроўнага рыцарства.

Умовіліся, што капітан з Сараідай і братам вернуцца ў Севілью і паведамяць бацьку, што яго сын знойдзёны і на волі, каб ён мог прысутнічаць на вяселлі і на хрышчэнні Сараіды. Суддзя-ж не меў мажлівасці адкласці сваё падарожжа.

Адным словам, усе былі вясёлыя і здаволеныя. З той прычыны, што амаль дзве трэці ночы прайшло, усе парашылі разысціся і пайсці спаць да раніцы. Дон-Кіхот прапанаваў стаяць на варце ля замка, каб які-небудзь волат або другі нягоднік не задумаў напасці на замак. Яму падзякавалі за зробленую іІм прапанову ўсе, хто яго ведаў, а суддзі паведамілі пра дзіўныя яго дзівацтвы, што вельмі пазабавіла яго.

Адзін толькі Санчо быў у роспачы з той прычыны, што так доўга не ідуць спаць. Ён прыстроіўся лепш за ўсіх, расцягнуўшыся на збруі свайго асла, якая абышлася яму так дорага, як мы гэта ўбачым ніжэй.

Дон-Кіхот вышаў з заезджага двара, каб стаць на варту перад замкам.

Незадоўга да надыходу золку да вушэй дам даляцеў такі меладычны і прыгожы голас, што прымусіў усіх іх уважліва прыслухацца, асабліва-ж Даратэю, якая не магла заснуць, і Клару дэ-Віедма, дачку суддзі. Хто так прыгожа спявае? Быў чутны адзін толькі голас, без акампанімента якога-б там ні было інструмента. Усім здавалася, што спяваюць на двары або ў стайні. Даратэя напружыла ўсю сваю ўвагу і разабрала, што спявалі наступнае:

Па хвалях кахання бязмежных,
Карабель кахання, плыву я;
Але мне не свеціць надзея,
Што магу ўвайсці я у гавань.

Дарогу сачу я па зорцы,
Што мне здалёку заззяла
Больш бліскуча і прыгожа,
Як ўсе зоры Палінуро.

Тваім ззяннем, о, зорка,
Толькі адным і жыву я.
І ў той момант, як пагаснеш.
У той момант і памру я…

РАЗДЗЕЛ ХХХІ,
у якім апавядаецца займальная гісторыя маладога пагоншчыка мулаў і іншыя дзіўныя падзеі, якія здарыліся на заезджым двары

Даратэі прышло ў галаву, што было-б шкада, калі-б Клара не пачула прыгожага гэтага голаса. Яна парашыла разбудзіць яе, сказаўшы:

— Прабач мяне, дзіця, што я цябе разбудзіла, але зрабіла я гэта, каб ты пачула лепшы голас, які, мажліва, ты калі-небудзь чула ў сваім жыцці.

Клара прачнулася і пачала ўважліва прыслухоўвацца. Але толькі пачула яна два радкі, спетыя спеваком, як яе ахапілі такія дзіўныя дрыжыкі, нібыта з ёю здарыўся прыпадак трасухі.

Моцна абняўшы Даратэю, яна сказала:

— Ах, сен’ёра, навошта разбудзілі мяне? Самае вялікае шчасце, якое цяпер мог-бы лёс паслаць мне, — закрыць вочы і вушы, каб я не бачыла і не чула гэтага няшчаснага спевака!

— Што ты кажаш, дзіця? Падумай: той, хто спявае, як мне казалі, — пагоншчык мулаў.

— Не, ён не пагоншчык мулаў, — адказала Клара, — а ўладар сёл і мястэчак і таго месца, якім ён валодае ў маім сэрцы так моцна, што калі сам не адмовіцца ад яго, яно астанецца за ім назаўсёды.

Голас спевака змоўк, і Клара пачала зноў усхліпваць і ўздыхаць.

Гэта распаліла жаданне Даратэі даведацца прычыну такога прыгожага спеву і такіх горкіх слёз. Яна папрасіла Клару, каб тая расказала ёй, у чым справа. Клара моцна прыціснулася да Даратэі, і, наблізіўшы губы свае да яе вуха так, каб быць упэўненай, што ніхто другі не чуе яе, сказала:

— Той, хто спявае, сен’ёра мая, сын аднаго кабальеро родам з Арагонскага каралеўства, уладара двух сядзіб. Жыў ён супроць дома майго бацькі ў сталіцы. Не ведаю, як і калі гэты кабальеро, яшчэ будучы вучнем, убачыў мяне. Ці было гэта ў царкве або ў іншым месцы, не магу сказаць, але, як-бы там ні было, ён закахаўся ў мяне і даў мне гэта зразумець з акон свайго дома такім мноствам знакаў і слёз, што я павінна была паверыць яму і нават пакахаць яго, хоць і не ведала, чаго ён хоча ад мяне. У ліку знакаў, якія ён мне рабіў, ён часта злучаў адну руку з другой, даючы мне гэтым зразумець, што хацеў-бы ажаніцца са мной. З той прычыны, што я была адна, без маткі, я не ведала, з кім мне параіцца.

Я не выказвала яму непасрэднай прыхільнасці, апрача хіба таго, што ў час адсутнасці майго і яго бацькі я падымала крыху фіранку або адчыняла акяніцы, так што ён мог бачыць мяне ўсю. Гэта прыводзіла яго ў такое захапленне, што, здавалася, ён ледзь не вар’яцеў. Між тым падышоў час ад’езду майго бацкі, пра што ён даведаўся, але не ад мяне, бо я не мела мажлівасці гаварыць з ім! Ён, як я потым пачула, захварэў з гора. З гэтай прычыны я не магла яго бачыць у дзень нашага ад’езду, каб развітацца з ім хоць-бы толькі поглядам.

Пасля двухдзённага падарожжа, пры ўваходзе на заезджы двор у адным сяле, якое ляжыць адсюль на дзень язды, я раптам убачыла яго ля варот у вопратцы пагоншчыка мулаў. Апазнаўшы яго, я вельмі здзівілася, а ён глянуў на мяне ўпотайкі ад майго бацькі, ад якога заўсёды хаваецца, калі праходзіць ля нас па дарозе і на заезджых дварах, дзе мы спыняемся. Але з той прычыны, што я ведаю, хто ён такі, і бачу, што з-за кахання да мяне ён ідзе пехатою і так стамляецца, я паміраю зд жалю, куды ён — туды і вочы мае! Не ведаю, якія ў яго намеры і як ён уцёк ад свайго бацькі, які надзвычайна любіць яго, бо ён — адзін у яго наследнік і яшчэ таму, што ён заслугоўвае гэтага, як вы самі, міласць ваша, пераканаецеся ў гэтым, калі ўбачыце яго. Ён вельмі вучоны і, апрача таго, паэт.

Кожны раз, як я яго бачу або калі чую, як ён спявае, я ўся дрыжу і заўсёды страшэнна баюся, каб мой бацька не апазнаў яго і нашы пачуцці не зрабіліся яму вядомымі. За ўсё жыццё я не сказала яму ні слова, але тым не менш кахаю яго так, што не магу жыць без яго.

— Заспакойцеся, сен’ёра дон’я Клара, — сказада тады Даратэя, цалуючы яе, — чакайце, калі надыйдзе раніца, і тады я спадзяюся так павярнуць вашы справы, што яны будуць даведзены да шчаслівага канца.

Хутка яны заснулі, а на заезджым двары запанавала глыбокая цішыня. Не спалі толькі гаспадарова дачка і Марыторнес, яе служанка. Яны ведалі пра дзівацтвы, якімі грашыў Дон-Кіхот, і пра тое, што ён стаіць на варце ля варот заезджага двара вярхом на кані і ва ўсім сваім узбраенні. Яны ўмовіліся зрабіць з ім які-небудзь жарт, або, прынамсі, хоць некалькі пазабавіцца, слухаючы яго глупствы.

Справа ў тым, што на заезджым двары не было ніводнага акна, якое б выходзіла ў поле, выключаючы адтворыну на гары для саломы, з якой яе выкідвалі.

Ля гэтай адтворыны сталі дзве дзяўчыны і ўбачылі, што Дон-Кіхот сядзіць вярхом на кані, абапіраючыся на сваё кап’ё, і час ад часу глыбока і цяжка ўздыхае.

Адначасова з гэтым яны пачулі, што ён гаворыць пяшчотным і палкім голасам:

— О, мая сен’ёра, Дульсінея Табоская, вянец усякай прыгожасці, вышыня розуму, блеск пекнасці, скарбніца добрадзейнасці, увасабленне ўсяго самага высокага, благароднага і захапляючага, што толькі існуе на свеце! Чым занята цяпер міласць твая? Ці звернуты, мажліва, твае думкі на палоненага табой рыцара, які толькі для таго, каб служыць табе, ідзе па добрай волі на такую небяспеку?

Раптам гаспадарава дачка ціха паклікала яго і шапнула:

Сен’ёр мой, падыйдзіце сюды, калі ваша міласць будзе мець ласку.

На гэты голас Дон-Кіхот павярнуў галаву і пры святле месяца, ззяўшага ў той час усім сваім блескам, убачыў, што яго клічуць з адтворыны гары. Адтворына гэтая здалася яму акном, ды яшчэ з залачонымі кратамі, як гэтаму і трэба было быць у багатым замку, якім яму здаваўся заезджы двор.

У тую-ж хвіліну яго звар’яцеўшаму ўяўленню здалося, што зноў, як і ў мінулы раз, прыгожая дзяўчына, дачка ўладара замка, пераможаная каханнем, імкнецца прывабіць яго.

З гэтай думкай, каб не быць недалікатным і няўдзячным, ён павярнуў Расінантэ, пад’ехаў бліжэй да адтворыны і, убачыўшы двух дзяўчат, сказаў:

— Шкадую вас, прыгожая сен’ёра, што вы любоўныя свае думкі звярнулі туды, дзе немажліва вам знайсці такі адказ, які заслугоўвалі-б вялікія вашы вартасці і ваша пекнасць. Але вы не павінны абвінавачваць у гэтым няшчаснага вандроўнага рыцара, якога каханне пазбавіла мажлівасці аддаць сваю прыхільнасць другой, апрача той, якая зрабілася неабмежаванай уладаркай яго душы! Вы бачыце мяне, благародная сен’ёра, і ідзіце да сябе ў пакой… Або, мажліва, вам, сен’ёры, трэба памагчы ў якой-небудзь бядзе?

— Маёй сен’ёры нічога гэтага не патрэбна, пан кабальеро, — сказала тады Марыторнес.

— Што-ж патрэбна вашай сен’ёры, разважлівая дуэн’я? — запытаў Дон-Кіхот.

— Толькі адну з вашых прыгожых рук, — адказала Марыторнес, — каб яна хоць гэтым заспакоіла палкае жаданне, прывёўшае яе сюды, да акна, з такой небяспекаю для яе чэсці. Калі-б бацька яе даведаўся пра гэга, ён, прынамсі, адрэзаў-бы ёй вуха.

— Няхай ён пабаіцца рабіць гэта, — адказаў Дон-Кіхот, — калі не хоча, каб з ім здарыўся пагібельны канец, калі-небудзь выпадаўшы на свеце на долю бацькі.

Марыторнес не сумнявалася, што Дон-Кіхот дасць руку, якую яна ў яго прасіла.

Яна спусцілася з гары і пабегла ў стайню, дзе ўзяла наморднік асла Санчо Панса і шпарка вярнулася на гару.

У гэты час Дон-Кіхот стаў нагамі на сядло Расінантэ, каб дастаць да акна, дзе, як ён уяўляў, знаходзіцца параненая ім у сэрца дзяўчына, і, працягваючы ёй руку, сказаў:

— Бярыце, сен’ёра, гэтую руку або, больш дакладна кажучы, гэты бізун усіх зладзеяў па свеце! Бярыце гэтую руку, кажу я, да якой не датыкалася яшчэ ніводная жаночая рука і нават рука той, што валодае маім сэрцам. Даю я вам маю руку не для таго, каб вы яе цалавалі, а каб вы паглядзелі на перапляценне яе сухажылляў, на цвёрдасць мускулаў і зразумелі-б, якая сіла павінна быць у гэтай руцэ.

— Зараз убачым гэта, — сказала Марыторнес і, зрабіўшы мёртвую пятлю на намордніку, накінула яму яе на рукі і, адышоўшы ад адтворыны, прывязала другі канец рамяня як мага мацней да засова дзвярэй.

Дон-Кіхот, адчуўшы жорсткую вяроўку вакол свае рукі, сказаў:

— Ваша міласць, вы, здаецца, хутчэй скобліце, як гладзіце маю руку. Не абыходзьцеся так дрэнна з ёй; не яна віной таго зла, якое мая воля робіць вам.

Але ўжо не было каму слухаць усе гэтыя дакоры Дон-Кіхота, бо, як толькі Марыторнес прывязала яго, яна і другая дзяўчына ўцяклі, паміраючы са смеху, пакінуўшы яго прывязаным такім чынам, што ён ніяк не мог сам вызваліцца.

Стаяў ён, як было сказана, на спіне Расінантэ, прасунуўшы ўсю руку ў адтворыну памяшкання для саломы, моцна прывязаны да засова дзвярэй, адчуваючы вялікі спалох і трывогу пры думцы: калі Расінантэ кранецца ў той або іншы бок, яму давядзецца павіснуць на руцэ.

Дон-Кіхот баяўся варухнуцца, хаця цярплівы і спакойны нораў Расінантэ даваў права спадзявацца на тое, што ён прастаіць, не кратаючыся, цэлае стагоддзе.

Калі-ж рыцар убачыў, што ён прывязаны і дамы ўжо зніклі, ён уявіў, што ўсё гэта — справа чараўніцтва, як і ў мінулы раз, калі ў тым-жа самым замку яго пабіў зачараваны маўр — пагоншчык мулаў. Ён праклінаў сваю неасцярожнасць, бо, ведаючы, што яму было дрэнна ў гэтым замку ў першы раз, ён адважыўся заехаць сюды ў другі раз.

Між тым у вандроўных рыцараў ёсць правіла: калі яны ўзяліся за прыгоду і яна ім не ўдалася, лічыць гэта знакам таго, што яна прызначана не для іх, а для іншых рыцараў.

Тым не менш, Дон-Кіхот цягнуў сваю руку, каб паглядзець, ці нельга яе вызваліць, але яна была так моцна прывязана, што ўсе яго спробы былі дарэмнымі. Праўда, ён цягнуў асцярожна, бо баяўся, каб Расінантэ не крануўся, і хоць яму вельмі хацелася апусціцца і сесці ў сядло, але воляй-няволяй ён павінен быў стаяць або адарваць сабе руку.

То ён марыў пра меч, супроць якога былі-б бяспомачны ўсякія чары; то праклінаў злы лёс; то маляваў сабе ў яркіх фарбах страту, якую пацерпіць мір ад адсутнасці яго за гэты час, покуль ён зачараваны. То ён зноў успамінаў любую сваю Дульсінею Табоскую, то клікаў добрага свайго зброеносца Санчо Панса, які, расцягнуўшыся на ўючным сядле свайго асла, моцна спаў і не помніў у тую хвіліну нават матку, якая яго нарадзіла.

Раніца застала яго ў такой роспачы і заняпадзе духу, што ён роў, як бык, страціўшы надзею пазбавіцца нават і ўдзень ад сваёй пакуты, бо лічыў яе вечнай, а сябе зачараваным, у чым яшчэ больш пераканала яго тое, што Расінантэ за ўвесь гэты час нават не паварушыўся.

— Рыцар быў упэўнены, што яму і яго каню давядзецца, не піўшы, не еўшы і не спаўшы, прастаяць такім чынам да таго часу, покуль не мінуе дурны ўплыў сузор’яў або покуль другі, больш мудры чараўнік не здыме з іх чараўніцтва.

Толькі пачало віднець, як да заезджага двара пад’ехала чацвёра коннікаў, „добра ўзброеных“, з вінтоўкамі на сядзельнай луцэ. Яны пачалі моцна стукаць у зачыненыя вароты заезджага двара. Дон-Кіхот, убачыўшы гэта з сваёй вышкі, дзе ён не пакідаў лічыць сябе стаячым на варце, крыкнуў гучным, пагардлівым голасам:

— Рыцары і зброеносцы, або хто-б вы там ні былі! Вы не маеце права стукаць у вароты гэтага замка, ад’язджайце далей і пачакайце, калі канчаткова развіднее. Тады ўбачым, трэба або не адчыніць вам вароты.

— Які, да чорта, гэта замак, або якая гэта крэпасць, — сказаў адзін з коннікаў: — каб мы захоўвалі такія цэрамоніі. Калі вы гаспадар заезджага двара, дык загадайце адчыніць нам. Мы — праезджыя і хочам толькі аднаго: пакарміць нашых коней і ехаць далей, бо мы спяшаемся.

— Няўжо вы, рыцары, думаеце, што я падобны на гаспадара заезджага двара? — запытаў Дон-Кіхот.

— Не ведаю, на каго вы падобны, але ведаю, што вы гаворыце глупства, называючы гэты заезджы двор замкам.

— Гэта замак, — сказаў Дон-Кіхот, — і адзін з лепшых па ўсёй правінцыі. У гэтым замку знаходзяцца людзі, якія трымалі скіпетр у руках і мелі карону на галаве.

— Лепш было-б наадварот, — сказаў падарожнік, — скіпетрам па галаве і каронай па руцэ^[43]. Напэўна, калі на тое пайшла справа, тут спынілася якая-небудзь трупа актораў, і ў іх часта бываюць гэтыя кароны і скіпетры, пра якія вы гаворыце.

— Вы мала ведаеце свет, — засупярэчыў Дон-Кіхот, — бо вам нічога невядома аб прыгодах, якія звычайна здараюцца з вандроўнымі рыцарамі.

Спадарожнікі зноў пачалі стукаць з вялікай ярасцю, так што ўсе на заезджым двары прачнуліся. Гаспадар падняўся, каб пайсці даведацца, хто там стукае.

Між тым здарылася, што адна з верхавых жывёл, на якіх прыехалі чацвёра стукаўшых у вароты, падышла абнюхаць Расінантэ, які з сумна-задумлівым выглядам і з апушчанымі вушамі трымаў, не шалахнуўшыся, на сваёй спіне выцягненага на ўвесь рост пана свайго. Але з той прычыны, што Расінантэ хоць і здаваўся з дрэва, а ўсё-ж такі быў з мяса і касцей, у яго нехапіла сілы аставацца непахісным. У сваю чаргу і ён пачаў абнюхваць таго, хто падышоў да яго з гэтай ласкай. Але толькі ён крануўся, як абедзве моцна сцятыя ногі Дон-Кіхота рассунуліся, саскаўзнуўшы з сядла; ён зваліўся-б на зямлю, калі-б не павіс на руцэ. Гэта зрабіла яму такі боль, што ён падумаў, што яму рэжуць пальцы або адрываюць усю руку да пляча. Хаця ён і павіс так блізка ад зямлі, што ледзь не кранаўся яе пальцамі ног, але гэтая абставіна служыла толькі для пагоршанчня яго становішча, бо, адчуваючы, як мала яму астаецца, каб стаць усёй ступнёй на зямлю, ён выцягваўся з усёй сілай, каб дастаць да зямлі.

РАЗДЗЕЛ XXXII,
у якім працягваюцца нечуваныя прыгоды на заезджым двары

Дон Кіхот падняў такі крык, што гаспадар, паспешна адчыніўшы вароты заезджага двара, спалохана выбег паглядзець, хто так моцна крычыць. Быўшыя за варотамі зрабілі тое-ж самае. Марыторнес, таксама прачнуўшыся ад гэтых крыкаў, здагадалася, у чым справа, кінулася на гару, дзе хавалася салома, і так, што ніхто гэтага не заўважыў, адвязала наморднік. Дон-Кіхот адразу-ж паваліўся на зямлю на вачах гаспадара і прыезджых. Усе падбеглі да яго запытаць, што такое з ім іІ чаму ён так гучна крычаў. А Дон-Кіхот, не кажучы ні слова, зняў вяроўку з рукі і, стаўшы на ногі, узлез на Расінантэ, накрыўся шчытам, узяў у рукі кап’ё і, ад’ехаўшы на досыць далёкую адлегласць, вярнуўся кароткім галопам, кажучы:

— Кожнага, хто-б ні сказаў, што я па справядлівасці быў зачараваны, я назаву ашуканцам, буду патрабаваць у яго адказу і выклічу на дуэль!

Прыбыўшыя падарожнікі былі здзіўлены словамі Дон-Кіхота, але гаспадар вывеў іх з гэтага здзіўлення, растлумачыўшы ім, хто такі Дон-Кіхот і што ён не ў сваім розуме. Прыезджыя запыталі гаспадара, ці не заходзіў выпадкова сюды юнак год пятнаццаці, апрануты пагоншчыкам мулаў, і апісалі ўсе прыкметы закаханага ў дон’ю Клару. У адказ гаспадар сказаў, што на заезджым двары ў яго цяпер вельмі многа народу, з гэтай прычыны ён не памятае, пра каго яны пытаюцца. Адзін з верхавых, убачыўшы карэту, у якой прыехаў суддзя, сказаў:

— Ён абавязкова павінен быць тут, бо вось карэта, за якой, як нам паведамілі, ён ідзе ўслед. Адзін з нас няхай астанецца тут ля варот, а астатнія ўвойдуць на заезджы двор і пашукаюць яго.

— Давайце так і зробім, — сказаў адзін з прыезджых.

Двое пайшлі на двор, адзін астаўся ля варот, а чацверты пачаў хадзіць вакол заезджага двара.

Між тым ужо зусім развіднела. З-за шуму, паднятага праз Дон-Кіхота, усе прачнуліся і пачалі ўставаць. Дон-Кіхот, убачыўшы, што ніхто з чатырох прыезджых не звяртае на яго ўвагі і не адказвае на зроблены ім выклік, вельмі злаваўся ад нездавальнення і шаленства. Але з той прычыны што ён лічыў недалікатным для сябе пачынаць новую справу, раней як ён не верне Мікаміконе яе каралеўства, яму не аставалася нічога другога, як толькі маўчаць і спакойна чакаць, чым скончацца пошукі прыезджых.

Адзін з іх знайшоў юнака, якога шукаў, моцна спаўшага поплеч з пагоншчыкам мулаў. Чалавек той схапіў яго за руку:

— Безумоўна, сен’ёр дон Люіс, вопратка, якая на вас, падыходзіць як нельга больш да вашага стану.

Юнак, праціраючы заспаныя вочы, пільна глянуў на таго, хто трымаў яго, і апазнаў у ім слугу свайго бацькі. Гэта так моцна яго спалохала, што ён доўгі час не мог праказаць ні слова, а слуга казаў:

— Цяпер вам астаецца толькі адно, сен’ёр дон Люіс; разам з намі накіравацца дахаты.

— Але як-жа мой бацька даведаўся, — запытаў дон Люіс, — што я пайшоў па гэтай дарозе і ў гэтай вопратцы?

— Студэнт, якому вы расказалі пра свае намеры, — адказаў слуга, — паведаміў пра іх вашаму бацьку. Зрабіў ён гэта з пачуцця жаласці да гора нашага пана, калі вас не маглі нідзе знайсці. Бацька ваш паслаў за вамі чатырох верхавых, і вось мы ўсе да вашых паслуг…

— Здарыцца толькі тое, што я захачу, або… — адказаў дон Люіс.

— Вы згадзіцеся вярнуцца дахаты, бо нішто іншае немажліва…

Пагоншчык мулаў, поплеч з якім ляжаў дон Люіс, чуў усю гэтую гутарку і, падняўшыся, пайшоў паведаміць пра ўсё, што здарылася, дону Фернандо, Кардэніё і астатнім. Ён паведаміў ім таксама, што той чалавек называе юнака донам, і перадаў усю гутарку, якая адбылася між імі. Усё гэта выклікала ў іх моцнае жаданне больш падрабязна даведацца, хто ён такі, а таксама даць яму падтрымку, калі-б супроць яго хацелі скарыстаць сілу.

Яны накіраваліся туды, дзе малады чалавек яшчэ спрачаўся са сваім слугой. Між тым вышла з пакоя Даратэя, а за ёй вельмі засаромленая дон’я Клара. Адвёўшы ў бок Кардэніё, Даратэя ў кароткіх словах расказала яму гісторыю спевака і дон’і Клары, а ён паведаміў ёй пра тое, што здарылася: аб прыезде слуг, пасланых бацькам юнака шукаць яго. Сказаў ён гэта не так ціха, каб дон’я Клара не магла пачуць яго словы, і яны так усхвалявалі яе, што, калі-б Даратэя не паспела падтрымаць яе, яна павалілася-б проста на падлогу.

Кардэніё прасіў Даратэю вярнуцца з Кларай да сябе ў пакой, а ён паспрабуе ўсё наладзіць.

Усе чацвёра слуг, пасланых шукаць дона Люіса, увайшлі ўжо на заезджы двор і, акружыўшы юнака, настойвалі, каб ён адразу-ж, не трацячы ні хвіліны, вярнуўся да хаты заспакоіць свайго бацьку. Але ён адказаў, што ніякім чынам не можа вярнуцца, покуль не скончыць адной справы, ад якой залежыць яго чэсць і жыццё.

Слугі пачалі наступаць на яго, кажучы, што ні за што не вернуцца дахаты без яго і завязуць яго па добрай волі або сілай.

— Гэтага вы не зробіце, — засупярэчыў дон Люіс, — калі не хочаце завезці мяне мёртвым.

У гэты час падышла на спрэчку большасць падарожнікаў на заезджым двары: Кардэніё, дон Фернандо, яго таварышы, суддзя, поп, цырульнік і Дон-Кіхот, якому здалося, што няма больш патрэбы пільнаваць замак.

— Давайце, даследуем гэтую справу грунтоўна, — сказаў суддзя.

Але слуга, ведаўшы яго як суседа па дому, адказаў:

— Хіба, сен’ёр суддзя, вы не пазнаеце гэтага кабальеро, сына вашага суседа, уцёкшага з дому свайго бацькі?

Суддзя глянуў тады на юнака больш уважліва і, апазнаўшы, абняў яго і сказаў:

— Што гэта за дзіцячыя выбрыкі, дон Люіс? Якія прычыны маглі прымусіць вас вандраваць такім чынам?

Слёзы паказаліся на вачах юнака, і ён не мог адказаць ні слова. Суддзя загадаў чацвярым слугам пачакаць, узяў за руку дона Люіса, адышоў з ім у бок і запытаў у яго, чаму ён зрабіў падарожжа сюды.

У гэты час ля варот заезджага двара пачуліся гучныя крыкі. Прычына іх была тая, што двое прыезджых, якія правялі ноч на заезджым двары, убачыўшы, што ўсе заклапочаны і ўсхваляваны, надумаліся пайсці, не заплаціўшы за начлег. Аднак гаспадар, сачыўшы з куды большай увагай за сваімі справамі, як за чужымі, затрымаў іх, калі яны выходзілі з варот, патрабуючы з іх плату за пастой і лаючы іх за несумленны намер такімі словамі, што прымусіў іх адказаць яму кулакамі. Яны ўзяліся за гэтую справу так старанна, што бедны гаспадар быў прымушаны закрычаць і прасіць паратунку. Гаспадыня і яе дачка не бачылі нікога незанятага, хто мог-бы ім памагчы, апрача Дон-Кіхота, і з гэтай прычыны гаспадарава дачка сказала яму:

— Памажыце, ваша міласць, сен’ёр рыцар, харобрасцю, дараванай вам, майму беднаму бацьку, якога двое злых людзей малоцяць, як сноп збожжа.

На гэта Дон-Кіхот вельмі спакойна адказаў:

— Прыгожая дзяўчына, ваша просьба не можа быць цяпер прынята пад увагу, бо мне забаронена кідацца ў новыя прыгоды, покуль я не давяду да канца адну, выканаць якую я абавязаўся даным мною словам. Але бяжыце і перадайце вашаму бацьку, каб ён вытрымаў гэтую бойку, наколькі мажліва, і ні ў якім выпадку не даваў сябе перамагчы, пакуль я не папрашу дазволу ў прынцэсы Мікаміконы памагчы яму ў яго цяжкім становішчы. Калі яна дасць мне гэты дазвол, будзьце ўпэўнены, што я выведу яго з бяды.

— Ах, грэшная я! — усклікнула Марыторнес, стаяўшая тут-жа. — Раней як ваша міласць атрымае дазвол, пра які вы говорыце, пан мой будзе ўжо на тым свеце.

— Дазвольце мне толькі, сен’ёра, атрымаць дазвол, пра які я кажу, — адказаў Дон-Кіхот, — а калі я яго атрымаю, не так важна, нават каб ваш пан і апынуўся на тым свеце, бо я і адтуль дастану яго, наперакор усяму свету, або, прынамсі, я так адпомшчу за вас тым, якія паслалі яго туды, што вы будзеце зусім задаволены.

Потым ён падышоў да Даратэі, паў перад ёю на калені і папрасіў у яе ў выразах рыцарскіх і адважных, ці не будзе мець ласку яе вялікасць даць яму дазвол памагчы і падтрымаць начальніка гэтай крэпасці, трапіўшага ў вялікую бяду. Прынцэса ахвотна дала яму дазвол і ён адразу-ж, надзеўшы шчыт на руку, узяўся за меч і паспяшыў да варот, дзе двое пастаяльцаў усё яшчэ білі гаспадара. Але як толькі Дон-Кіхот дайшоў туды, ён раптам спыніўся ў неразуменні, хаця Марыторнес і гаспадыня пыталіся, чаму ён не спяшаецца.

— Я не спяшаюся з той прычыны, — сказаў Дон-Кіхот, — што мне не дазволена падымаць меч супроць зброеноснага люда. Паклічце сюды майго зброеносца Санчо — яму падыходзіць гэтая абарона і помста.

Гэта адбывалася ля варот заезджага двара, дзе штуршкі і кулачныя ўдары так і сыпаліся на гаспадара двара к найвялікшаму гневу Марыторнес, гаспадыні і яе дачкі, прышоўшых у роспач, убачыўшы баязлівасць Дон-Кіхота.

Але адыйдзем на пяцьдзесят крокаў назад паслухаць, што адказаў дон Люіс суддзю, калі той адвёў яго ў бок. Юнак схапіў яго рукі і моцна сціснуў, нібыта ў адзнаку таго, што моцнае гора цісне яму сэрца, і, праліваючы слёзы, сказаў:

— Сен’ёр мой, я магу сказаць толькі адно, з той хвіліны, калі я ўбачыў сен’ёру дон’ю Клару, яна зрабілася ўладаркай над маёй воляй, і калі ваша воля, бацька і сен’ёр мой, не працівіцца таму, сёння-ж яна зробіцца маёй жонкай. Для яе пакінуў я дом бацькі майго, для яе апрануў я гэтую вопратку, каб ісці за ёю ўсюды, як страла накіроўваецца да сваёй мэты…

Суддзя быў здзіўлены і замяшаны, не ведаючы, што яму зрабіць у такіх нечаканых для яго абставінах. З гэтай прычыны ён нічога другога не адказаў, як толькі прасіў яго заспакоіцца і пераканаць сваіх слуг не везці яго сёння, каб мець час добра абмеркаваць, што лепш за ўсё зрабіць. Дон Люіс, хаця і не хацеў гэтага суддзя, пацалаваў яму рукі і нават змачыў іх слязмі, што магло-б растапіць і мармуравае сэрца, а не толькі сэрца суддзі.

Між тым двое праезджых паспелі памірыцца з гаспадаром, бо заплацілі яму ўсё, што ён патрабаваў ад іх. Слугі дона Люіса чакалі, чым скончыцца гутарка яго з суддзёй, і да якога рашэння прыдзе малады іхні пан. У гэты час на заезджы двор зайшоў цырульнік, у якога Дон-Кіхот адабраў шлём Мамбрыно, а Санчо Панса — збрую яго асла, абмяняўшы яе на збрую свайго Шэрага. У той час як цырульнік адводзіў асла свайго ў стайню, ён убачыў Санчо Панса, ладзіўшага ўючнае сядло. Ён апазнаў сваё сядло і адважна кінуўся на Санчо.

— А, дон злодзей, трапілі вы мне ў рукі! Давай-ка сюды мой таз і маё ўючнее сядло са ўсёй збруяй, якую вы ў мяне ўкралі.

Санча, убачыўшы, што на яго так нечакана напалі, і пачуўшы звернутую да яго лаянку, адной рукой схапіўся за сядло, а другой ударыў цырульніка так моцна, што кроў пацякла ў таго з рота. Не гледзячы на гэта, цырульнік усё-ж не выпусціў з рук сваёй здабычы і, моцна трымаючы сядло, закрычаў такім гучным голасам, што ўсе быўшыя на заезджым двары прыбеглі на гэты шум і сварку.

— Сюды, у імя караля і правасуддзя! — крычаў цырульнік. — Я хачу вярнуць сабе сваю ўласнасць, а гэты злодзей, гэты рабаўнік на вялікіх дарогах хоча забіць мяне!

— Ты хлусіш, — адказаў Санчо, — я не рабаўнік на вялікіх дарогах, бо мой пан, Дон-Кіхот, узяў здабычу гэтую ў сумленнай бойцы.

Дон-Кіхот, прысутнічаўшы тут-жа, быў вельмі здаволены, убачыўшы, як добра абараняецца і нападае яго зброеносец, з гэтага часу ён пачаў лічыць яго чалавекам харобрым і парашыў пры першым-жа выпадку пасвяціць яго ў рыцары, бо яму здавалася, што ён не асароміць рыцарскага стану. Цырульнік-жа крычаў:

— Сен’ёры, гэта ўючнае сядло такое-ж маё, як і смерць, даўжніком якой я лічуся перад богам. Я ведаю гэты ўюк так добра, нібы я сам яго нарадзіў. Вось і асёл мой у стайні, які не дасць мне схлусіць! А не верыце, прыкіньце да яго сядло, і калі яно не падыйдзе, як вылітае, няхай я буду падлюгай на ўсё жыццё. І яшчэ вось што: у той-жа самы дзень, калі ў мяне адабралі ўюк, у мяне адабралі таксама новы мядзяны таз, ні разу не быўшы ў рабоце і які каштаваў добрых поўчырвонца.

Тут Дон-Кіхот не мог далей стрымацца. Стаўшы між Санчо Панса і цырульнікам, ён палажыў сядло на зямлю, каб усе маглі яго бачыць, і сказаў:

— Усе вы бачыце безумоўную памылку, у якой апынуўся гэты добры зброеносец. Ён называе тазам тое, што было, ёсць і будзе шлёмам Мамбрыно, які я ў яго адабраў у сумленнай бойцы. Што-ж тычыцца ўючнага сядла, магу сказаць, што мой зброеносец Санчо папрасіў у мяне дазволу зняць збрую з каня пераможанага гэтага баязліўца і ўпрыгожыць ёю свайго каня. Я даў яму дазвол і ён узяў збрую. Што-ж тычыцца таго, што збруя ператварылася ва ўючнае сядло, не магу знайсці іншай прычыны, апрача звычайнай: такога сорту ператварэнні часта здараюцца ў справах рыцарства… А для пацвярджэння сказанага, бяжы, Санчо, і прынясі сюды шлём, які добры гэты чалавек лічыць тазам.

— Дальбог, сен’ёр, — сказаў Санчо, — калі ў вас няма іншага доказу нашай думкі, як таго, на які паказвае ваша міласць, дык шлём Маліны^[44], — такі-ж таз, як і збруя гэтага добрага чалавека — уючнае сядло.

— Рабі тое, што я табе загадваю, — адказаў Дон-Кіхот, — не ўсе-ж рэчы ў гэтым замку знаходзяцца ва ўладзе чараўніцтва!

Санчо прынёс таз, і як толькі Дон-Кіхот яго ўбачыў, ён узяў таз у рукі і сказаў:

— Паглядзіце, з якімі вачыма мог гэты зброеносец запэўніваць, нібыта гэта вось — таз для галення, а не шлём, як я казаў. Клянуся рыцарскім ордэнам, да якога належу, гэта той самы шлём, які я ў яго адабраў, і я нічога не дадаваў і не адкідаў.

— У гэтым не можа быць сумнення, — сказаў Санчо, — бо з таго часу, як мой пан заваяваў гэты шлём, ён надзяваў яго толькі ў адной бойцы, калі вызваліў няшчасных калоднікаў. Не было-б у яго тады гэгага таза-шлёма, яму давялося-б дрэнна, бо ў той бойцы не было недахопу ў кіданні каменнямі.

РАЗДЗЕЛ XXXIII,
у якім канчаткова растлумачваюцца сумненні адносна шлёма Мамбрыно і ўючнага сядла, а таксама апавядаецца і пра іншыя сапраўдныя здарэнні

— Што скажаце вы цяпер, сен’ёры, — усклікнуў цырульнік, на тое, што гэтыя высокародныя паны сцвярджаюць, нібыта гэта не таз для галення, а шлём?

— Таму, хто пачне сцвярджаць адваротнае, — сказаў Дон-Кіхот, — я давяду, што ён хлусіць, калі ён рыцар; а калі ён зброеносец — што ён тысячу разоў хлусіць.

Наш цырульнік, які таксама прысутнічаў пры ўсім гэтым, добра ведаючы дзівацтвы Дон-Кіхота, захацеў заахвоціць яго вар’яцтва і правесці жарт далей і з гэтай прычыны, звяртаючыся да чужога цырульніка, ён сказаў:

— Сен’ёр цырульнік, або хто-б вы ні былі, ведайце, што і я таксама належу да вашай прафесіі больш дваццаці год, маю пасведчанне пра здачу экзамена і добра знаёмы з усімі інструментамі цырульнага майстэрства. Больш таго, я быў у маёй маладосці адзін час салдатам і ведаю таксама, што такое шлём з забралам і іншыя ваенныя рэчы. Скажу, з вашага дазволу, што вось гэтая рэч, якая знаходзіцца тут перад намі і якую добры той сен’ёр трымае ў руках, не толькі не цырульны таз, але таксама далёкі ад таго, каб ім быць, як чорнае далёка ад белага і праўда ад хлусні. Разам з тым я скажу, што гэта хаця і шлём, але не поўны шлём.

— Сапраўды, гэта не поўны шлём, — абвясціў Дон-Кіхот, — бо тут нехапае паловы яго, менавіта — усяго забрала.

— Зусім правільна, — сказаў поп, які ўжо зразумеў намер свайго прыяцеля-цырульніка. Тое-ж самае пацвердзілі і Кардэніё, дон Фернандо і яго таварышы; і нават суддзя, калі-б справа з донам Люісам не прымусіла яго так глыбока задумацца, з свайго боку падтрымаў-бы гэты жарт.

— Памажы мне, божухна! — усклікнуў абдураны цырульнік. — Ці мажліва, каб столькі шаноўных людзей сцвярджала, што гэта не таз, а шлём?! Ну, добра, калі вось гэты таз — шлём, уючнае сядло таксама павінна быць конскай збруяй, як сказаў гэты сен’ёр.

— Мне яно здзецца ўючным сядлом, — сказаў рыцар.

— Уючнае гэта сядло або конская збруя, — заявіў поп, — гэтае пытанне мы перададзім вырашыць Дон-Кіхоту, бо ў рыцарскіх справах мы павінны даць яму пальму першынства.

— Клянуся богам, сен’ёры мае, — сказаў Дон-Кіхот, — якія дзіўныя рэчы здарыліся са мной у гэтым замку абодва разы, калі я тут спыніўся! Я думаю, што ўсё, што адбылося тут, робіцца шляхам чараўніцтва. У першы раз зачараваны маўр, які быў тут, вельмі непакоіў мяне, і Санчо таксама трапіла нямала ад некаторых з яго світы. Сёння ўначы я амаль дзве гадзіны правісеў на гэтай руцэ, не разумеючы, як і якім чынам я трапіў у такую бяду. З гэтай прычыны ўмешвацца ў такую цяжкую справу і выказаць пра яе сваю думку азначала-б падупадаць пад небяспеку выказаць неразважлівае меркаванне. Адносна таго, уючнае гэта сядло або конская збруя, я не адважваюся выказаць канчаткова думку, але пакладаюся на разважнасць міласцей вашых. Мажліва, з той прычыны, што вы не пасвечаны ў рыцары, як я пасвечаны, чараўніцтва гэтага замка не зачэпіць вас.

— Няма сумнення, — адказаў на гэта дон Фернандо, — сен’ёр Дон-Кіхот цяпер вельмі добра сказаў, што рашэнне гэтага пытання належыць нам. Каб усё гэта было больш грунтоўна, я адбяру тайна галасы гэтых сен’ёраў, а пра тое, што выйдзе з гэтага, дам поўны і яскравы адказ.

Для ўсіх знаёмых з дзівацтвамі Дон-Кіхота ўсё гэта здалося ў вышэйшай ступені смешным. Тыя-ж, якім нічога не было вядома, палічылі гэта за найвялікшае глупства на свеце, асабліва-ж чацвёра слуг дона Люіса, а таксама і трое прыезджых, выпадкова зайшоўшых на заезджы двор і на выгляд падобных на куадрыльеро^[45], якімі яны на самай справе і былі. Але той, хто больш за ўсіх быў у роспачы, — гэта цырульнік, таз для галення якога тут-жа на вачах ва ўсіх ператварыўся ў шлём Мамбрыно. Ён не сумняваўся, што і ўючнае сядло яго ператворыцца ў багатую конскую збрую. І тыя і другія смяяліся, убачыўшы, як дон Фернандо абыходзіць і адбірае галасы, кажучы ім на вуха, каб яны ціха сказалі яму сваю думку. Сабраўшы галасы ўсіх ведаўшых Дон-Кіхота, ён гучна заявіў:

— Справа ў тым, добры чалавек, што я ўжо стаміўся збіраць столькі думак. У каго-б я ні запытаў, усе адказваюць мне, што недарэчна гаварыць, нібыта гэта — уючнае сядло асла, а не конская збруя, ды яшчэ з завадскога каня.

— Няхай я страчу царства нябеснае, — сказаў бедны цырульнік, — калі вы ўсе, міласці вашы, не памыляецеся! Гэта — уючнае сядло, а не конская збруя. Ніхто з усіх жывучых на свеце не мог-бы пераканаць мяне, нібыта гэта не цырульны таз, а тое — не ўючнае сядло асла.

— Яно магло-б быць сядлом асліцы, — сказаў поп.

— Няхай сабе, — адказаў адзін з слуг, — не ў гэтым справа, а ў тым, уючнае гэта сядло або не, як вы, вашы міласці, сцвярджаеце.

Пачуўшы гэта, адзін з толькі што прыехаўшых куадрыльеро ўсклікнуў, ахоплены гневам і нездавальненаем:

— Так-жа правільна, што гэта — уючнае сядло, як і мой бацька — мне бацька, і той, хто сказаў або скажа што-небудзь іншае, напэўна п’яны.

— Ты хлусіш, як апошні нягоднік! — крыкнуў Дон-Кіхот і, падняўшы кап’ё, якое ён ніколі не выпускаў з рук, ударыў ім па галаве куадрыльеро так моцна, што, калі-б той не адвярнуўся, ён забіў-бы яго на месцы. Кап’ё разляцелася ўшчэнт, ударыўшыся аб зямлю. Астатнія куадрыльеросы, убачыўшы, як дрэнна абыходзяцца з іхнім таварышом, пачалі гучна клікаць на помач святую Эрмандад. Належачы да гэтага-ж брацтва гаспадар безадкладна пабег па свой жэзл і меч і стаў поплеч са сваімі таварышамі.

Слугі дона Люіса акружылі маладога сен’ёра, каб ён не ўцёк, выкарыстаўшы надышоўшую сумятню. Цырульнік, убачыўшы, што ўвесь дом у такім перапалоху, зноў схапіўся за свой уюк, тое ж зрабіў і Санчо; Дон-Кіхот падняў меч і кінуўся на куадрыльеро. Дон Люіс загадаў сваім слугам пакінуць яго і паспяшыць на помач Дон-Кіхоту, Кардэніё і дону Фернандо, якія ўсе перайшлі на бок Дон-Кіхота. Поп крычаў, гаспадыня галасіла, дачка яе ўздыхала, Марыторнес плакала, Даратэя замяшалася, Люсінда спалохалася, а дон’я Клара абамлела. Цырульнік біў Санчо, Санчо лупцаваў цырульніка. Адзін з куадрыльеро апынуўся пад нагамі ў дона Фернандо, які, не саромячыся, вымерваў імі яго цела на сваё здавальненне. Гаспадар пачаў зноў гучна клікаць на помач святую Эрмандад, так што ўвесь заезджы двор ператварыўся ў плач, крык, галашэнне, трывогу, спалох, жах, штуршкі, тумакі, удары палкамі і нагамі і кровапраліцце. Сярод гэтага хаосу, шуму і сумятні Дон-Кіхоту прышла раптам у галаву нейкая думка. Голасам, прагрымеўшым па ўсім заезджым двары, ён крыкнуў:

— Спыніцеся ўсе! Палажыце зброю, заспакойцеся і выслухайце мяне, калі толькі даражыце жыццём!

Пачуўшы гэты гучны крык, усе сціхлі, а Дон-Кіхот казаў далей:

— Ці не казаў я вам, сен’ёры, што замак гэты зачараваны, і што, напэўна, легіён дэманаў жыве ў ім. З гэтай прычыны, ідзіце сюды, ваша міласць, і вы міласць ваша, сен’ёр свяшчэннік, няхай адзін з вас будзе каралём Аграмантэ, а другі — каралём Сабрыно, і аднавіце сярод нас мір.

Куадрыльеросы, якія не разумелі фразеалогіі Дон-Кіхота і бачылі толькі, што з імі сурова абышліся, не захацелі заспакоіцца. Цырульнік-жа быў гатовы на ўсё, бо ў час бойкі яму вырвалі бараду і падралі яго ўючнае сядло. Санчо, як верны слуга, пры першым-жа слове свайго пана адразу падначаліўся яму. Чацвёра слуг дона Люіса таксама аставаліся спакойнымі, пераканаўшыся, як мала ім карысці ад адваротнага. Толькі адзін гаспадар упарта настойваў, што трэба пакараць дзёрзкага гэтага вар’ята, які на кожным кроку ўносіць перапалох у яго заезджы двор.

Нарэшце шум сціх, а ўючнае сядло так і асталося ва ўяўленні Дон-Кіхота конскай збруяй, таз — шлёмам і заезджы двор — замкам…

Цяпер, калі быў адноўлены мір і ўсе зноў зрабіліся сябрамі, дзякуючы ўгаварванням суддзі і папа, слугі дона Люіса пачалі зноў настойваць, каб ён безадкладна ехаў з імі дахаты. Покуль ён вёў з імі перамовы, суддзя параіўся з донам Фернандо, Кардэніё і папом, што яму лепш зрабіць у даным выпадку. Было вырашана, што дон Фернандо адкрые слугам дона Люіса, хто ён і паведаміць пра сваё жаданне, каб дон Люіс ехаў разам з ім у Андалузію, бо ўсім вядома аб рашэнні дона Люіса не варочацца цяпер на вочы свайго бацькі, хаця-б яго падралі на шмаццё.

Даведаўшыся, хто такі дон Фернандо і што ён хоча ўзяць з сабой дона Люіса, слугі так умовіліся між сабой: трое з іх вернуцца дадому расказаць пра ўсё, што адбылося бацьку, чацверты-ж астанецца служыць дону Люісу і будзе знаходзіцца пры ім, покуль яны ўсе не вернуцца па яго або не даведаюцца, што ім загадае зрабіць яго бацька.

Такім чынам сціхла гэтая чарада сварак. Але закляты вораг згоды і праціўнік міру^[46], убачыўшы, як ён пераможаны і асмеяны і якую малую меў ён карысць з усяго гэтага лабірынта спрэчак, парашыў яшчэ раз прыкласці сваю руку і выклікаць новыя сваркі і спрэчкі.

Справа ў тым, што куадрыльеросы, даведаўшыся пра стан людзей, з якімі ў іх адбылася сутычка, заспакоіліся і адхіліліся ад сваркі, бо добра разумелі, што, які-б ні быў канец бойкі, усё-адно ў пройгрышы асталіся-б яны.

Але адзін з куадрыльеро (той самы, якого таптаў і біў дон Фернандо) успомніў, што ў ліку загадаў пра арышт некаторых злачынцаў, якія ён меў з сабой, быў таксама загад пра Дон-Кіхота, якого святая Эрмандад загадвала арыштаваць за тое, што ён вызваліў галерных нявольнікаў. Успомніўшы пра загад, куадрыльеро захацеў пераканацца, ці падыходзяць прыкметы да Дон-Кіхота. Выняўшы з-за пазухі пергаментны скрутак, ён знайшоў у ім тое, што шукаў. Пачаўшы павольна чытаць яго, — бо ён быў не вельмі граматным, — пры кожным слове, якое чытаў, ён глядзеў на Дон-Кіхота, і, параўноўваючы прыкметы загада з выглядам рыцара, упэўніўся, што, безумоўна, папера мае дачыненне менавіта да Дон-Кіхота. Згарнуўшы пергамент, узяўшы ў левую руку загад, а правай схапіўшы за кіршэнь Дон-Кіхота з такой сілай, што той ледзь мог дыхаць, куадрыльеро гучна закрычаў:

— На дапамогу, у імя святой Эрмандад! І каб вы бачылі, што я не жартую, прачытайце загад, у якім пішацца арыштаваць гэтага разбойніка на вялікіх дарогах.

Поп узяў загад і пераканаўся, што куадрыльеро гаворыць праўду і што прыкметы падыходзяць да Дон-Кіхота. Той, убачыўшы, як дрэнна абыходзіцца з ім гэты подлы нягоднік, успыхнуў страшэнным гневам і з усяе сілы абодвума рукамі схапіў куадрыльеро за горла так, што калі-б таварышы таго не паспелі да яго на помач, ён развітаўся-б з жыццём. Гаспадар, які быў абавязаны садзейнічаць сваім таварышам па службе, адразу кінуўся да іх на помач. Гаспадыня, убачыўшы, што яе муж зноў палез у сварку, пачала зноў крычаць. Ёй дапамагала яе дачка і Марыторнес, просячы помачы ў неба і ва ўсіх, хто там быў. Санчо, гледзячы на тое, што адбываецца, сказаў:

— Клянуся богам, праўда тое, што пан мой гаворыць пра чараўніцтва ў гэтым замку, бо нельга пражыць у ім і гадзіны спакойна.

Дон Фернандо разняў куадрыльеро і Дон-Кіхота і, да агульнага іх здавальнення расціснуў ім рукі, якімі адзін моцна ўхапіўся за каўнер камзола, а другі — за горла свайго праціўніка. Але, тым не менш куадрыльеросы не пакідалі патрабаваць сваёй здабычы і садзейнічання прысутных, каб тыя звязалі яго і перадалі ў іх рукі для арышту гэтага рабаўніка і разбойніка на вялікіх і малых дарогах. Дон-Кіхот засмяяўся, пачуўшы гэтыя словы, і з вялікім спакоем сказаў:

— Ідзіце сюды, брудны і подлы люд! Разбоем на вялікіх дарогах называеце вы даць волю закутым у кайданы, выпусціць на волю асуджаных, памагчы няшчасным, падняць паўшых, падтрымаць тых, хто ў гэтым мае патрэбу! Ах, брыдкія людзі, неба схавала ад вас харобрасць, якую мае ў сабе вандроўнае рыцарства, і не дало зразумець грэх і невуцтва, у якім вы гібееце! Ідзіце сюды, вы, браты па зладзейству, а не члены брацтва, рабаўнікі на вялікіх дарогах, з дазволу святой Эрмандад, скажыце мне, хто той невук, які падпісаў загад аб арышце такога рыцара, як я? Хто ён, не ведаючы, што вандроўныя рыцары не падначалены ніякім судовым установам, што іхні закон — меч, іхняя прывілея — харобрасць, іхнія статуты — уласная іхняя воля? Які вандроўны рыцар плоціць подаці, падаткі, даніну каралю, мытныя пошліны і рачны збор? Які кравец падае яму рахунак за шыццё вопраткі? Які кастэлян, прыняўшы ў свой замак, прымусіць яго плаціць за пастой? Які кароль не запрашае яго за свой стол? Якая дзяўчына не закахалася ў яго і не аддалася яму на поўную волю і ўладу? І, нарэшце, які быў, ёсць і будзе вандроўны рыцар на свеце, у якога нехопіць адвагі і запалу даць чатырыста палачных удараў чатыром сотням куадрыльеро, калі яны стануць на яго дарозе?

РАЗДЗЕЛ XXXIV
Пра дзівосную прыгоду з куадрыльеросамі і пра вялікую ярасць нашага добрага рыцара Дон Кіхота

Покуль Дон-Кіхот гэта казаў, поп імкнуўся пераканаць куадрыльеросаў, што рыцар не ў сваім розуме і няма чаго працягваць справу, бо, калі яны яго арыштуюць і павядуць з сабой, ім адразу-ж давядзецца яго выпусціць, як вар’ята. Куадрыльеро, меўшы загад аб арышце, супярэчыў, кажучы, што меркаваць пра вар’яцтва Дон-Кіхота не яго справа, ён абавязаны выканаць толькі загад свайго начальніка.

— Тым не менш, — настойваў поп, — на гэты раз вы не павінны яго браць, і ён не дасць сябе ўзяць, паколькі я яго ведаю.

Адным словам, поп змог столькі нагаварыць ім, а Дон-Кіхот змог столькі нарабіць шаленстваў, што куадрыльеросы былі-б большымі вар’ятамі, як ён, калі-б не зразумелі, чаго нехапае Дон-Кіхоту. Такім чынам, яны палічылі за лепшае пакінуць яго ў спакоі і нават згадзіліся быць пасярэднікамі ў прымірэнні цырульніка і Санчо Панса, якія ўсё яшчэ з вялікім запалам працягвалі сваю сварку.

У якасці служак правасуддзя, куадрыльеросы ўладзілі справу трацейскім судом, і абодва бакі, калі не зусім, то, прынамсі, у тым-другім былі задаволены, бо яны памяняліся ўючнымі сёдламі. Што-ж тычыцца шлёма Мамбрыно, поп непрыкметна, так, каб Дон-Кіхот не ведаў, заплаціў цырульніку за яго таз восем рэалаў, і той даў яму распіску з абавязкам больш таз не патрабаваць.

Гаспадар заезджага двара, заўважыўшы, што цырульнік атрымаў узнагароду ад папа, падаў яму рахунак Дон-Кіхота, патрабуючы таксама платы за падраныя бурдзюкі і праліае віно; пры гэтым ён кляўся, што не выпусціць з заезджага двара ні Расінантэ, ні асла Санчо да таго часу, пакуль не атрымае па рахунку да апошняга граша.

Заспакоіў усіх поп, а заплаціў за ўсё дон Фернандо. Такім чынам усе асталіся задаволенымі, і заезджы двор не нагадваў ужо сабою лагера бойкі.

Калі Дон-Кіхот убачыў, што ён ужо вольны і пазбаўлены ад столькіх сварак, як уласных, так і свайго зброеносца, ён падумаў, што цяпер добра было-б працягваць пачатае падарожжа і давесці да канца вялікую прыгоду, зрабіць якую ён быў закліканы.

Ён з шпаркай рашучасцю апусціўся на калені перад Даратэяй і сказаў:

— Прыгожая сен’ёра, як мне здаецца, далейшае знаходжанне наша ў гэтым замку не дасць карысці. Хто ведае, можа да ведама вашага ворага-волата праз таемных шпіёнаў дайшла ўжо вестка пра тое, што я еду знішчыць яго, і павольнасць наша дасць яму зручны выпадак замацавацца ў якім-небудзь непрыступным замку або крэпасці. З гэтай прычыны, сен’ёра, папярэдзім нашай шпаркасцю замыслы ворага і накіруемся безадкладна ў дарогу на добрую ўдачу.

Дон-Кіхот змоўк і пачаў спакойна чакаць адказу прыгожай інфанты, а яна з велічным выглядам папрасіла харобрага рыцара пачакаць некалькі гадзін, пакуль яна вырашыць пытанне пра далейшае падарожжа.

Прайшло ўжо два дні з таго часу, як уся гэтая грамада сабралася на заезджым двары. З той прычыны, што ім здавалася, што час ужо ехаць, яны пачалі выдумляць спосаб, як-бы вызваліць дона Фернандо і Даратэю ад клопату суправаджаць Дон-Кіхота да яго вёскі, дзеля выдумкі звароту каралеве Мікаміконе яе трона, і даць мажлівасць папу і цырульніку завезці рыцара, каб вылечыць яго ад вар’яцтва.

І вось што яны прыдумалі: увайсці ў згоду з селянінам, выпадкова праязджаўшым каля заезджага двара з возам, запрэжаным валамі, і павезці Дон-Кіхота такім чынам: з дзеравяных прутоў яны зрабілі нешта накшталт клеткі, дастаткова прасторнай, каб Дон-Кіхот мог добра змясціцца ў ёй. Потым дон Фернандо, яго таварышы, слугі дона Люіса і куадрыльеросы разам з гаспадаром, — усе пад кіраўніцтвам папа, — закрылі сабе твар маскамі, апрануліся хто так, хто інакш, каб яны маглі здацца Дон-Кіхоту зусім іншымі людзьмі, як тыя, якіх ён бачыў раней у замку. Зрабіўшы гэта ў поўнай цішыні, яны ўвайшлі туды, дзе Дон-Кіхот ляжаў і спаў, адпачываючы ад перажытых ім хваляванняў. Падышоўшы да яго, спакойна спаўшага і зусім не чакаўшага падобнага нападу, яны моцна звязалі яму рукі і ногі, так што, калі ён у трывозе прачнуўся, то не мог нават паварушыцца.

Адразу-ж у яго нарадзілася думка, якую вечна-дзейнае і ненармальнае ўяўленне заўсёды падказвала яму: ён падумаў, што ўсё гэтыя фігуры — здані зачараванага замка і, бессумненна, сам ён таксама зачараваны, бо не можа ні варухнуцца, ні абараняцца. Адным словам, усё адбылося так, як спадзяваўся поп, прыдумаўшы гэтую штуку. З усіх прысутных адзін Санчо быў у сваім розуме, хаця вельмі нямнога нехапала, каб і ён падзяліў хваробу свайго пана. Тым не менш, ён не забыў даведацца, хто ўсе гэтыя прыбраныя, але не адважыўся раскрыць рота, покуль не ўбачыць, чым скончыцца напад на яго пана, які таксама не гаварыў ні слова, чакаючы развязкі бяды, якая з ім здарылася.

А развязка была тая, што ў пакой унеслі клетку, пасадзілі ў яе Дон-Кіхота і так моцна забілі яе цвікамі, што нельга было яе адарваць. Адразу-ж паднялі клетку на плечы, і калі яны выходзілі з пакоя, пачуўся страшэнны голас (наколькі мог зрабіць яго цырульнік — не з уючным сядлом, а той, другі), які сказаў:

— О, рыцар Сумнага Вобразу, не крыўдзься заняволеннем, у якім знаходзішся, — так павінна было здарыцца, каб хутчэй скончыць прыгоду, на якую цябе заклікала вялікая твая адвага! Скончыцца-ж яна тады, калі ярасны леў Ламанча і белая галубка Табосо будуць злучаны ў адно. І ты, о, самы благародны і самы пакорлівы з зброеносцаў, калі-небудзь меўшых на рамяні меч, на падбародку бараду і нюх у носе, не бойся і не непакойся, убачыўшы, як перад тваімі вачыма нясуць самага харобрага з вандроўных рыцараў, бо хутка ты сябе ўбачыш так высока ўзнесеным і ўзвялічаным, што сам сябе не пазнаеш: будуць выкананы абяцанні, дадзеныя табе тваім добрым панам! Ідзі ў свет за харобрым, але зачараваным рыцарам.

Дон-Кіхот быў заспакоены зробленым яму прароцтвам, бо зразумеў, што яму абяцаюць злучыцца законным шлюбам з яго каханкай Дульсінеяй Табоскай. Шчыра і глыбока паверыўшы гэтаму, ён узвысіў голас, і, уздыхнуўшы, сказаў:

— О, ты, хто-б ты ні быў, прарок такога вялікага шчасця, упрашаю цябе, папрасі ад майго імя мудрага чараўніка, каб ён не даў мне загінуць у тым астрозе, куды мяне цяпер адвозяць, раней як ажыццявяцца такія радасныя абяцанні. Што-ж тычыцца заспакаення майго зброеносца Санчо Панса, я веру ў яго сумленне — ён мяне не пакіне ні ў шчасці, ні ў няшчасці, бо, калі-б нават мой або яго злы лёс перашкодзіў даць яму ў дар востраў, прынамсі, яго пенсія не ўцячэ ад яго, бо ў маім запавеце, ужо напісаным мной, я дакладна вызначыў, колькі яму трэба заплаціць.

Санчо Панса з вялікай павагай пакланіўся рыцару і пацалаваў абедзве яго рукі, — адну ён не мог пацалаваць, бо яны былі звязаны разам.

Адразу-ж здані паднялі клетку на плечы і паставілі яе на воз, запрэжаны валамі.

РАЗДЗЕЛ XXXV
Пра дзіўны спосаб, якім Дон-Кіхот быў зачараваны і пра іншыя дзівосныя падзеі

Калі Дон-Кіхот убачыў, што ён пасаджаны ў клетку, а клетка пастаўлена на воз, ён сказаў:

— Многа гісторый прачытаў я пра вандроўных рыцараў, але ніколі не чытаў, не бачыў, не чуў, каб зачараваных рыцараў вазілі такім чынам і з такой павольнасцю, як гэта можна чакаць ад ляных і нязграбных валоў. Але можа рыцарства і чараўніцтва нашых дзён ідуць іншым шляхам, як у былыя часы. Можа нядаўна вынайшлі новае чараўніцтва і іншыя спосабы вазіць зачараваных. Што ты пра гэта думаеш, Санчо?

— Не ведаю, што мне думаць пра гэта, — адказаў Санчо, — бо я не так начытаны, як ваша міласць, у вандроўных пісаннях. Тым не менш, я гатоў паклясціся, што ўсе гэтыя здані, якія круцяцца вакол нас, не вельмі добрыя каталікі.

Усю гэтую гутарку слуга і пан вялі між сабой. Дон Фернандо і Кардэніё, баючыся, каб Санчо не адкрыў іхняй выдумкі, парашылі паспяшыць з ад’ездам. Адклікаўшы ў бок гаспадара заезджага двара, яны загадалі яму асядлаць Расінантэ і асла Санчо, што гаспадар вельмі шпарка і выканаў.

Поп дамовіўся з куадрыльеросамі, каб тыя суправаджалі іх да сяла за вядомую плату. Кардэніё павесіў да сядла Расінантэ з аднаго боку лук і шчыт, з другога — таз і загадаў Санчо сесці на асла і ўзяць за аброць Расінантэ. Па абодвух-жа баках воза ён паставіў куадрыльеросаў са стрэльбамі. Але раней як працэсія паехала, вышла гаспадыня заезджага двара, яе дачка і Марыторнес, каб развітацца з Дон-Кіхотам, робячы выгляд, што яны плачуць з гора ад яго няшчасця, Дон-Кіхот сказаў ім:

— Не плачце, добрыя мае сен’ёры: пад такога сорту няшчасці падупадаюць усе рыцары, выконваючыя прызначэнне, якое выконваю я; калі-б гатая бяда не здарылася са мной, я не лічыў-бы сябе славутым вандроўным рыцарам. У маёй памяці не знікне ласка, якую вы мне ў гэтым замку зрабілі, і я змагу ўзнагародзіць вас за яе, як яна таго заслугоўвае.

Пакуль гэтая гутарка адбывалася між дамамі замка і Дон-Кіхотам, поп і цырульнік развітваліся з донам Фернандо і яго таварышамі, з капітанам і яго братам і з усімі сен’ёрамі. Усе абымаліся адзін з адным і абяцалі паведамляць пра тое, што з імі здарыцца, а дон Фернандо даў папу адрас, куды яму пісаць, каб даведацца пра ўсё, што здарылася з Дон-Кіхотам. З свайго боку ён напіша папу пра ўсё — як пра вяселле, так і пра хрэсбіны Сараіды, пра лёс дона Люіса і пра зварот Люсінды да яе бацькоў. Поп абяцаў таксама выканаць тое, пра што ён яго прасіў. Потым ён сеў вярхом, а таксама і яго сябра — цырульнік, абодва ў масках, каб Дон-Кіхот не апазнаў іх адразу; яны паехалі за возам. Па баках воза ішлі, як ужо было сказана, куадрыльеросы са сваімі крэмневымі стрэльбамі, потым ехаў Санчо на асле, ведучы за аброць Расінантэ. Ззаду ехалі поп і цырульнік на сваіх магутных мулах.

Дон-Кіхот сядзеў у клетцы са звязанымі рукамі, з выцягненымі нагамі, прыхіліўшыся спіной да клеткі, такі маўклівы і ціхі, нібыта гэта быў не чалавек з мяса і крыві, а каменная статуя. Так маўкліва і павольна праехалі яны каля двух міль.

У гэты час поп павярнуў галаву і ўбачыў, што за імі едуць вярхом шэсць або сем чалавек, добра апранутых, якія шпарка іх дагналі вярхом на мулах. Тыя і другія ветліва прывіталі адзін аднаго, а адзін з пад’ехаўшых, які быў канонікам з Таледо і панам усіх, якія яго суправаджалі, убачыўшы працэсію і, галоўным чынам, Дон-Кіхота, сядзеўшага ў клетцы са звязанымі рукамі, не мог стрымацца, каб не запытаць, з якой прычыны вязуць такім чынам гэтага чалавека. Адзін з куадрыльеросаў, да якога ён звярнуўся з гэтым запытаннем, адказаў:

— Сен’ёр, запытайце яго самога, бо мы гэтага не ведаем.

Дон-Кіхот чуў гутарку і сказаў:

— Можа вы, сен'ёры рыцары, людзі ведаючыя і вопытныя ў справах вандроўнага рыцарства. Калі гэта так, я вам паведамлю пра мае няшчасці, калі-ж не — мне няма чаго стамляць сябе апавяданнем пра іх.

На запытанне Дон-Кіхота канонік сказаў яму:

— Па праўдзе кажучы, брат, я маю смак да рыцарскіх кніг, так што вы можаце паведаміць мне ўсё, што захочаце.

— Раз гэта так, сен’ёр кабальеро, — адказаў Дон-Кіхот, — я хачу, каб вы ведалі, што мяне вязуць у гэтай клетцы, зачараванага, у выніку зайздрасці і ашуканства злых чараўнікоў. Я — вандроўны рыцар. І не з тых, чые імёны слава ніколі не ўспомніла, — я з тых, што наперакор і на зло самой зайздрасці і ўсім чараўнікам унясуць сваё імя ў спісы храма вечнасці, каб яно служыла прыкладам і ўзорам для будучых вякоў і каб вандроўныя рыцары ведалі, па чыіх слядах ім трэба ісці, калі яны хочуць дасягнуць вяршыні і шаноўнага апагею зброі.

— Сен’ёр Дон-Кіхот Ламанчскі гаворыць праўду, — сказаў тады поп, — бо вязуць яго зачараванага ў гэтай клетцы не за яго віну або злачынствы, а ў выніку злосці тых, каго добрадзейнасць раздражняе, а харобрасць зневажае. Гэта, сен’ёр, рыцар Сумнага Вобразу.

Калі канонік пачуў, што і палонны, і тыя, што знаходзяцца на волі, гавораць такой мовай, ён ледзь было не перахрысціўся ад здзіўлення і не мог зразумець, што гэта з ім здарылася. Здзіўленне яго падзялялі і ўсе, ехаўшыя з ім.

Але тут Санчо Панса, які наблізіўся паслухаць гутарку, сказаў, каб усё растлумачыць:

— Сён’ёры, спадабаецца вам або не спадабаецца тое, што я вам скажу, але справа ў тым, што пан мой Дон-Кіхот так-жа зачараваны, як і мая маці! Ён у поўным розуме, есць, п’е і выконвае ўсе свае патрэбы, як і астатнія людзі і як ён гэта рабіў учора, перад тым, як яго пасадзілі ў клетку. А раз гэта так, як-жа хочуць прымусіць мяне паверыць, што ён зачараваны? Я-ж чуў ад многіх людзей, што зачараваныя не ядуць, не спяць і не гутараць, а мой пан, калі даць яму волю, нагаварыў-бы больш як трыццаць юрыстаў.

І, абярнуўшыся, каб глянуць на папа, ён сказаў:

— Ах, сен’ёр свяшчэннік, сен’ёр свяшчэннік! Ці думалі вы, міласць ваша, што я не апазнаў вас або што я не разумею і не здагадваюся, да чаго хіляцца гэтыя новыя чараўніцтвы?! Дык ведайце-ж, што я вас апазнаў, як-бы вы ні закрывалі сабе твар, і добра вас разумею, як-бы вы ні хавалі вашу хітрасць. Няхай будзе пракляты д’ябал, — і калі-б не ваша свяшчэнства, мой пан быў-бы цяпер жанаты на інфанце Мікаміконе, а я быў бы, прынамсі, графам, бо меншага я не мог-бы чакаць ні ад дабрыні майго сен’ёра Сумнага Вобразу, ні ад значнасці маіх паслуг. Я пакрыўджаны толькі з-за маіх дзяцей і маёй жонкі; калі яны маглі і павінны былі спадзявацца, што іхні бацька ўвойдзе да іх у дзверы губернатарам, або віцэ-каралём якога-небудзь вострава або каралеўства, яны ўбачаць яго ўваходзячым простым конюхам. Ці не патрабуе ад вас у будучым жыцці бог справаздачы за гэтае заняволенне майго пана і ці не абвінаваціць вас за тое, што сен’ёр мой Дон-Кіхот быў пазбаўлены мажлівасці памагаць і рабіць дабро ў той час, калі ён знаходзіўся ў заняволенні.

— Як, і вы таксама, Санчо, — сказаў цырульнік, — член брацтва вашага пана? Мне здзецца, што і вам давядзецца сесці за адно з ім у клетку і быць, як і ён, зачараваным, бо вы заразіліся яго дзівацтвам і яго рыцарствам! Не ў добрую часіну ўзялі вы сабе ў галаву востраў, якога вам так моцна хочацца!

— Нічога я не ўзяў сабе, — адказаў Санчо, — і не такі я чалавек. Калі я хачу астравы, другія хочуць чаго-небудзь іншага, ды яшчэ горш. Кожны — сын сваіх спраў! Я магу зрабіцца папаю, а тым больш губернатарам вострава. Да таго-ж і пан мой можа заваяваць іх столькі, што не будзе ведаць, каму раздаць іх. Не ўся сіла ў тым, каб галіць бароды!

Цырульнік не захацеў адказаць Санчо, каб ён сваімі развагамі не выкрыў таго, што цырульнік і поп так старанна імкиуліся схаваць. Поп папрасіў каноніка паехаць з ім крыху наперад і тады ён растлумачыць яму тайну пасаджанага ў клетку.

Канонік так і зрабіў і, праехаўшы з ім і са сваімі слугамі наперад, уважліва пачаў слухаць тое, што яму апавядаў пра нораў, жыццё, вар’яцтва і звычкі Дон-Кіхота поп.

Канонік і яго слугі дзівіліся, слухаючы дзіўную гісторыю Дон-Кіхота, а выслухаўшы яе, канонік сказаў:

— Сапраўды, сен’ёр свяшчэннік, і я з свайго боку знаходжу, што кнігі, якія завуць рыцарскімі, робяць грамадзе шкоду. Я і сам, ад суму і дурной звычкі, прачытаў пачатак амаль усіх падобных кніг, якія меліся ў друку, але ніколі не мог адважыцца якую-небудзь з іх прачытаць ад пачатку да канца. Мне здаецца, што ўсе яны больш або менш паўтараюць адно і тое-ж. І нават калі галоўная мэта гэтых кніг — забаўляць, я не ведаю, як яны могуць дасягнуць гэтага, калі перапоўнены столькімі і такімі бязглуздымі недарэчнасцямі. Якая прыгожасць можа быць у кнізе або ў апавяданні, дзе юнак шаснаццаці год кідаецца на волата вышынёй з вежу і ўдарам мяча рассякае яго напалам, быццам ён зроблены з цукровага цеста з міндалем. Або калі нам апісваюць бойку, кажучы, што з боку ворага мільён чалавек, а супроць іх выступае адзін толькі герой апавядання, — гэты рыцар перамог толькі дзякуючы харобрасці сваёй рукі. Калі мне на гэта скажуць, што тыя, якія складаюць кнігі, пішуць іх, выдаючы за выдумку хлусню, і з гэтай прычыны не абавязаны клапаціцца пра дакладнасць і праўду, — я адкажу, што выдумка тым лепш, чым больш яна падобна на ісціну, і тым больш падабаецца, чым больш мае ў сабе мажлівага і праўдападобнага. Выдуманыя апавяданні павінны падыходзіць да разумення тых, хто іх чытае. А гэтага не можа дасягнуць той, хто баіцца праўдападобнасці і пераймання сапраўднасці, з чаго менавіта і складецца майстэрства пісання. Звыш таго стыль у гэтых аўтароў жорсткі, апісваемыя геройскія ўчынкі немажлівыя, каханне непрыстойнае, ветлівасць нахабна, апісанні боек расцягнены, гутаркі дурныя, падарожжы недарэчныя і нарэшце далёкія ад усякага розуму і мастацкасці. З гэтай прычыны яны заслугоўваюць быць выгнанымі з быту.

Поп слухаў каноніка з вялікай увагай, і ён здаўся яму чалавекам вельмі разважлівым. Ён сказаў, што, будучы адной з ім думкі і маючы злосць на рыцарскія кнігі, ён спаліў усё, належачае Дон-Кіхоту. Канонік многа смяяўся з гэтага і сказаў, што не гледзячы на ўсё дрэннае, сказанае ім пра такога сорту кнігі, ён знаходзіць у іх адзін добры бок, менавіта — сюжэт, даючы мажлівасць таленавітаму чалавеку шырока разгарнуцца. Тут яму адкрываецца шырокае і прасторнае поле, дзе без ніякай перашкоды можа вольна гуляць пяро, апісваючы караблекрушэнні, буры, спаборніцтвы, бойкі, малюючы то плачэўныя і трагічныя падзеі, то вясёлыя і нечаканыя здарэнні. Калі гэта будзе зроблена прыемным стылем, пры дасціпнай выдумцы, якая як мага бліжэй падыходзіла-б да праўды, аўтар, безумоўна, створыць тканіну, сатканую з рознастайных і прыгожых нітак.

У гэты момант цырульнік пад’ехаў да іх і сказаў:

— Вось тое месца, сен’ёр, у якім нам добра будзе паснедаць, а валы знойдуць тут свежую і багатую пашу.

— Мне гэта таксама здаецца, — сказаў поп і запытаўся ў каноніка, што ён думае рабіць. Той адказаў, што хоча астацца з імі, прываблены прыгожай лагчынай, якая разгарнулася перад іхнімі вачыма.

Канонік загадаў некалькім з сваіх слуг накіравацца на заезджы двор, быўшы недалёка адтуль, і прынесці паесці для ўсіх, што там знойдзецца. На гэта адзін з яго слуг адказаў, што на іхнім уючным асле, які высланы наперад і цяпер павінен ужо знаходзіцца на заезджым двары, дастаткова прадуктаў.

— Калі гэта так, — сказаў канонік, — адвядзіце туды нашых мулаў і прывядзіце адтуль уючнага асла.

Санчо, убачыўшы, што ён можа гаварыць са сваім панам без усягдашняй прысутнасці папа і цырульніка, якіх ён лічыў падазронымі людзьмі, раптам адважыўся, шпарка падышоў да клеткі, дзе знаходзіўся яго пан, і сказаў:

— Сен’ёр, каб змыць пляму з майго сумлення, я павінен вам сказаць нешта, што мае дачыненне да вашага зачаравання: тыя двое, якія едуць з намі ў масках на тварах, — наш прыходскі поп і цырульнік. Я думаю, яны ўмовіліся між сабой адвезці вас такім чынам з адной толькі зайздрайсці да вас, што ваша міласць так моцна апярэдзіла іх сваімі слаўнымі ўчынкамі. Калі-ж дапусціць, што гэта менавіта так, з гэтага вынікае, што вы не зачараваны, а ашуканы і абдураны. У доказ гэтага я хацеў-бы запытаць у вас адну рэч.

— Запытвай усё, што хочаш, сын Санчо, — сказаў Дон-Кіхот, — я табе адкажу на ўсякае тваё запытанне. Адносна-ж тваіх слоў, нібыта тыя двое, што едуць з намі, — поп і цырульнік, нашы землякі і знаёмыя, вельмі мажліва, што яны здаюцца імі, але, каб яны сапраўды і на самай справе імі былі, не вер гэтаму ні ў якім выпадку. Калі яны, як ты кажаш, здаюцца імі, гэта, напэўна, адбываецца з той прычыны, што зачараваўшыя мяне падрабіліся пад іхні выгляд і падабенства, бо чараўнікам вельмі лёгка зрабіць выгляд, які б яны захацелі. З аднаго боку, ты мне кажаш, што мяне суправаджаюць цырульнік і поп нашага сяла, а з другога боку, я бачу сябе пасаджаным у клетку і ведаю, што ніякай чалавечай сіле, апрача звышнатуральнай, не ўдалося-б пасадзіць мяне ў клетку. Кажы, і я адкажу табе, хаця-б ты запытваў мяне да заўтрашняй раніцы.

— Памажы мне, святая багародзіца! — усклікнуў Санчо, павысіўшы голас. — Ці мажліва, каб міласць ваша была такая цвердалобая і так-бы ў вас высах мозг, каб вы не бачылі, што ў вашым заняволенні і няшчасці больш уздельнічае зайздрасць, як чараўніцтва. Але раз гэта так, я давяду вам як нельга больш выразна, што вы не зачараваны. А хацеў я даведацца вось што: скажыце мне, нічога не дадаючы і нічога не хаваючы, адну толькі праўду, як яе павінны гаварыць тыя, што служаць зброі, якой служыць і ваша міласць,

— Паўтараю табе, што я нічым не схлушу, — адказаў Дон-іхот, — канчай-жа пытацца, бо, далібог, ты мне надакучыў, Санчо, сваёй хітрасцю, упрашваннем і прадмовамі.

— Я, — сказаў Санчо, — упэўнены ў дабрыні і праўдзівасці майго пана і з гэтай прычыны пытаюся: з таго часу, як ваша міласць сядзіць у клетцы і, як вы думаеце, зачараваны ў гэтай клетцы, ці прыходзіла да вас жаданне і ахвота схадзіць за вялікай або малай патрэбай, як прынята гаварыць?

— Нічога не разумею, што азначае „хадзіць за патрэбай“, Санчо? Кажы больш выразна, калі хочаш, каб я мог дакладна адказаць табе.

— Няўжо ваша міласць не разумее, што азначае „хадзіць за вялікай або малай патрэбай“. Дзеці-ж у школе ведаюць гэта. Я хацеў запытацца ў вас, ці не адчувалі вы жадання зрабіць тое, што ніхто іншы не можа зрабіць за вас?

— Але, але, цяпер я разумею, Санчо. Многа разоў прыходзіла да мяне гэтае жаданне і цяпер вельмі хочацца; ратуй мяне ад небяспекі, а то выйдзе не зусім чыста!

РАЗДЗЕЛ XXXVI,
дзе паведамляецца аб разважлівай гутарцы, якую Санчо вёў са сваім панам Дон-Кіхотам

— А, — усклікнуў Санчо, — цяпер я вас злавіў, гэтага мне і хацелася! Такім чынам, слухайце, сен’ёр. Ці можаце вы адмаўляць, што, калі чалавеку не па сабе, у нас прынята гаварыць: што такое з гэтым або з тым? Ён не есць, не п’е, не спіць, а калі ў яго пытаюцца, адказвае неўпапад, — ён нібы зачараваны! З гэтага вынікае, што тыя, што не п’юць, не ядуць, не спяць і не выконваюць іншых патрэб, яны зачараваныя, а не тыя, у якіх, ях і ў вашай міласці, ёсць жаданні і якія п’юць, ядуць, калі што падпадзе ім пад руку, і адказваюць на ўсе запытанні.

— Ты праўду кажаш, Санчо, — сказаў Дон-Кіхот, — але я ўжо казаў табе, што бываюць розныя спосабы зачаравання. Можа з цягам часу ўсё гэта змянілася і цяпер у звычаі, каб зачараваныя рабілі ўсё тое, што я раблю. Я ўпэўнены ў тым, што я зачараваны, і гэтага дастаткова для спакою майго сумлення, а яно-б мучыла мяне, калі-б я думаў, што я не зачараваны і дазволіў засадзіць сябе ў гэтую клетку.

— Але, тым не менш, — засупярэчыў Санчо, — я кажу, што для большай бяспекі і ўпэўненасці было-б добра, каб міласць ваша паспрабавала выйсці з гэтага астрога, а я з усіх маіх сіл паспрабую садзейнічаць вам і вызваліць вас з клеткі. Паспрабуйце зноў сесці на вашага добрага Расінантэ, які нібыта таксама зачараваны, такі ён сумны і тужлівы. Мы паспрабуем яшчэ раз наша шчасце, накіраваўшыся ў пошукі прыгод. Але калі вам не пашанцуе, заўсёды будзе час вярнуцца ў клетку, у якую я вам абяцаю сесці разам з вашай міласцю.

— Я згодзен зрабіць так, як ты кажаш, Санчо, брат, — адказаў Дон-Кіхот, — і калі ты знойдзеш зручны выпадак вызваліць мяне, ва ўсім буду слухацца цябе. Толькі ўбачыш, Санчо, як ты памыляешся ў сваім меркаванні пра маё няшчасце.

У такіх гутарках вандроўны рыцар і яго няшчасны зброеносец праводзілі час, покуль не даехалі да месца, дзе ўжо іх чакалі поп, канонік і цырульнік. Пагоншчык валоў адразу-ж распрог сваіх жывёл і пусціў іх пасвіцца на гэтай зялёнай і мірнай лагчыне. Зброеносец папрасіў папа дазволіць яго пану выйсці на час з клеткі, бо, калі яго не выпусцяць, астрог яго не будзе такім чыстым, як таго патрабуе стан такога славутага кабальеро, як яго пан. Поп зразумеў, у чым справа, і адказаў, што ахвотна выканаў-бы просьбу Санчо, калі-б не баяўся, што пан яго, убачыўшы сябе на волі, зноў возьмецца за ранейшае і зможа ўцячы туды, дзе ўжо ніхто яго не знойдзе.

— Я ручаюся за тое, што ён не ўцячэ, — адказаў Санчо.

— І я таксама, — сказаў канонік, — асабліва, калі ён мне дасць рыцарскае слова не пакідаць нас без нашай згоды.

— Даю слова, — адказаў Дон-Кіхот, які ўсё гэта чуў. — Той, хто, як я, зачараваны, не мае мажлівасці распараджацца сваім лёсам, як хоча, а раз гэта так, вы можаце спакойна выпусціць мяне, тым больш, што гэта пойдзе ўсім на карысць, бо, калі мяне не выпусцяць, я ўголас абвяшчаю, што не магу стрымацца, каб не зняважыць ваш нюх, хіба толькі вы далей адыйдзеце.

Канонік узяў яго за руку, хаця абедзве яны яшчэ былі звязаны, і, узяўшы ў яго рыцарскае слова, яны выпусцілі яго з клеткі, чаму ён вельмі ўзрадаваўся. Першае, што ён зрабіў, было пацягнуцца ўсім целам, а потым ён пайшоў туды, дзе стаяў Расінантэ, і, хлопнуўшы яго далоняй разы два па баках, сказаў:

— Я яшчэ спадзяюся, мой конь, што мы хутка ўбачымся з табой, як абодва мы таго хочам, ты — несучы свайго пана на сваёй спіне, а я — вярхом на табе, выконваючы той абавязак, для якога бог паслаў мяне на свет!

Потым Дон-Кіхот адышоў з Санчо ў бок, у захаваную мясцінку, і вярнуўся адтуль вельмі лёгкім і з больш моцным жаданнем ажыццявіць тое, што яму раіў зброеносец. Канонік глядзеў на яго і здзіўляўся дзіўнаму яго вар’яцтву. У сваіх запытаннях і адказах Дон-Кіхот выказваў самы цвярозы розум, і толькі тады, калі гутарка заходзіла аб рыцарстве, ён, як ужо было сказана, губляў лейцы. Пасля таго, як усе селі на зялёную траву, чакаючы прадуктаў, канонік сказаў Дон-Кіхоту:

— Ці мажліва, сен’ёр ідальго, што чытанне пустых і нікчэмных рыцарскіх кніг так вамі авалодала, што перавярнула ў вас розум, і вы здольны верыць, нібыта вы зачараваны, і розным іншым рэчам, так-жа далёкім ад ісціны, як хлусня далёка ад таго, каб быць праўдай? І няўжо мажліва, каб знайшоўся такі чалавечы розум, які ўявіў-бы сабе, што на свеце сапраўды існавала бязлікая колькасць рыцараў, усе гэтыя трапезундскія імператары, гэтыя коннікі, гэтыя вандроўныя дзяўчаты, гэтыя змеі, драконы, волаты, усе гэтыя нечуваныя прыгоды, ачараванні, жудасныя бойкі, дзівосныя ўборы, закаханыя прынцэсы, усе гэтыя зброеносцы, стаўшыя графамі, дасціпныя карлікі, любоўныя лісты, каханні, усё гэтае мноства такіх недарэчных рэчаў, якія апісваюцца ў рыцарскіх кнігах? Сен’ёр Дон-Кіхот, пашкадуйце самога сябе, вярніцеся да нармальнага жыцця, навучыцеся карыстацца розумам, скарыстайце разумовы талент ваш на іншае чытанне, якое пайшло-б на карысць душы вашай і на павелічэнне добрай вашай славы.

Дон-Кіхот з вялікай увагай слухаў прамову каноніка, і, калі ён убачыў, што той скончыў, паглядзеў пільна на яго некаторы час, і потым сказаў:

— Мне здаецца, сен’ёр ідальго, быццам вы словамі сваімі мелі на ўвазе даць мне зразумець, што на свеце ніколі не было вандроўных рыцараў і што ўсе рыцарскія кнігі хлусяць і ашукваюць, не маюць карысці і шкодны для грамады, і я дрэнна рабіў, чытаючы іх, яшчэ горш, верачы ім, і горш за ўсё — пераймаючы іх у тым, што абраў сабе такую цяжкую прафесію вандроўнага рыцарства, якой яны вучаць?

— Зусім правільна, — пацвердзіў канонік.

— Але я з свайго боку, — засупярэчыў Дон-Кіхот, — лічу, што пазбаўлены розуму і зачараваны — вы, які нагаварыў столькі хулы супроць рэчы, прызнанай усім светам і вядомай за ісціну. Бо хацець упэўніваць каго-небудзь, што на свеце не існавала ўсіх гэтых дзівосных гісторый і вандроўных рыцараў, усё-адно, што хацець пераканаць, нібыта сонца не свеціць, лёд не ахалоджвае і зямля нас не трымае.

У вялікай прамове, якая была пасля гэтага энергічнага ўступу, Дон-Кіхот выклаў гісторыю іспанскага рыцарства, узяўшы частку матэрыялу з сапраўднай гісторыі і змяшаўшы яе з фантастычнымі выдумкамі аўтароў рыцарскіх раманаў.

— Не магу адмаўляць, сен’ёр Дон-Кіхот, — засупярэчыў яму канонік, — што ёсць некаторая доля праўды ў тым, што вы гаворыце, асабліва ў тым, што тычыцца іспанскіх вандроўных рыцараў. Але ўсё гэта ніколькі не абавязвае мяне верыць гісторыям вялікага мноства іншых рыцараў, пра якіх апавядаецца ў кнігах. Дзіўна, што чалавек, якога так паважаюць, надзелены такімі вартасцямі і такім светлым розумам, як ваша міласць, паверыў, што ўсе гэтыя дзівосныя недарэчнасці, пра якія апавядаецца ў бяссэнсавых рыцарскіх кнігах, — сапраўдныя здарэнні.

РАЗДЗЕЛ XXXVII
Пра дасціпную спрэчку Дон-Кіхота з канонікам, пра надзвычайную прыгоду з самабічавальнікамі і пра зварот рыцара дадому

— Добра, — адказаў Дон-Кіхот. — Кнігі, якія з асалодаю чытаюць і якімі захапляюцца вялікія і малыя, бедныя і багатыя, вучоныя і невукі, просты народ і людзі знатнага паходжання, гэтыя кнігі, па-вашаму, хлусня?! Маўчыце, міласць ваша, не гаварыце падобнай хулы! Прачытайце тыя кнігі, і вы пераканаецеся, якое задавальненне дасць вам іх чытанне. Скажыце мне, ці ёсць большая асалода, як убачыць, скажам да прыкладу, тут зараз раскінутае перад нашымі вачыма вялікае возера смалы, і бурліць яно белым ключом, а ў смале плавае, перасякаючы адзін аднаму дарогу, многа вужоў, вужак, яшчарак і іншых жывёл усіх радоў, страшэнных і злосных. З возера падымаецца глыбока-журботны голас і ён гаворыць: „Хто-б ты ні быў, рыцар, ты, які глядзіш на страшэннае возера, калі хочаш дасягнуць шчасця, схаванага пад гэтай чорнай вадой, пакажы мужнасць твайго харобрага сэрца і кінься ў сярэдзіну чорнай і палаючай вадкасці“.

І толькі рыцар пачуе гэты голас, ён, не думаючы і не разважаючы пра небяспеку, у якую трапляе, нават не вызваліўшыся ад цяжкай сваёй зброі, даручыўшы сябе богу і сваёй сен’ёры, кідаецца ў глыбіню палаючага возера. І калі ён менш за ўсё чакае гэтага, ён апыняецца сярод квітнеючых палёў. Тут яму здаецца, што і неба больш празрыстае, і сонца ззяе новым блескам. Яго вочы бачаць прыгожы гай з зялёных, з густым лісцем дрэў, іхняя зеляніна радуе вочы, а слых песціць салодкім спевам маленькіх бязлікіх пярэстых птушак, пырхаючых на пераплеценых галінах дрэў. Тут ён бачыць ручай, летняя вада якога здаецца яму вадкім крышталем і бяжыць па тонкім жвіры і белых каменьчыках, падобных на прасеянае скрозь сіта золата і чыстыя перлы. Там ён бачыць фантан мастацкай работы з каляровай яшмы і паліраванага мармуру, а далей заўважае другі, складзены нібы з дробных вустрычных чарапашак і вітых хацінак слімакоў. Далей нечакана адкрываецца перад ім умацаваны замак або дзіўны палац, сцены якога з кованага золата, зубцы на сценах — з брыльянтаў, вароты — з гіяцынтаў. Ён так дзівосна пабудаваны, што хаця матэрыял, з якога ён зроблены, не больш не менш, як дыяманты, карбункулы, рубіны, перлы, золата і ізмуруд, але мастацкасць работы больш каштуе за матэрыял.

Наглядзеўшыся на ўсё гэта, ці можа на больш прыгожае відовішча, ён бачыць карагод маладых дзяўчат, выходзячых з варот замка ў такіх раскошных і яркіх уборах, што калі-б я пачаў іх апісваць, як гэта робіцца ў рыцарскіх гісторыях, я-б ніколі не скончыў! Потым тая, якая здаецца самай знатнай з усіх, бярэ за руку адважнага рыцара, які кінуўся ў палаючае возера, і, не кажучы ні слова, вядзе яго ў раскошны замак або палац, дзе яго распранаюць дагала, купаюць у цёплай вадзе, адразу-ж націраюць усяго пахучымі мазямі і надзяюць на яго сарочку з тонкага шоўку, душыстую і пахучую. Другая знатная дзяўчына падыходзіць да яго і накідвае на плечы мантыю, якая каштуе цэлы горад і нават больш таго. І што можа быць прыгажэйшае, калі, як нам расказваюць, пасля ўсяго гэтага яго вядуць у другую залу, дзе ён бачыць сталы, накрытыя з такім густам, што ён здзіўлены і ашаломлены? А калі яму льюць на рукі ваду, перагнаную з пахучых кветак, і садзяць яго ў крэсла з слановай касці? А калі ўсе маладыя дзяўчаты служаць яму, хаваючы дзівосную маўклівасць, і падаюць яму такія рознастайныя і так смачна прыгатаваныя стравы, што ён не ведае, да якога з іх працягнуць руку? А потым якое задавальненне слухаць музыку, покуль ён есць, не ведаючы, хто грае і адкуль чуюцца гукі!

Нарэшце, калі абед скончаны, са стала прыбрана, і рыцар сядзіць, прыхіліўшыся да спінкі крэсла, можа чысцячы зубы, як гэта ў звычаі, раптам у залу ўваходзіць яшчэ адна маладая дзяўчына, прыгажэйшая за ўсіх астатніх; яна сядае поплеч з рыцарам і пачынае апавядаць яму, што гэта за замак, як яна у ім зачаравана, і яшчэ іншыя рэчы, якія прыводзяць рыцара ў здзіўленне, а чытача яго гісторыі ў ашаламленне. Не хачу далей казаць пра гэта, бо і з сказанага можна зрабіць заключэнне, што якое-б там ні было месца, якой-бы там ні была гісторыя вандроўнага рыцара, яна павінна абудзіць задавальненне і здзіўленне ў кожнага чытача.

Пра сябе магу сказаць: з таго часу, як я — вандроўны рыцар, я адважны, ветлівы, шчодры, добра выхаваны, велікадушны, цярплівы і лёгка перажываю труднасці, заняволенне, зачараванне. Хаця я яшчэ так нядаўна сядзеў запёрты ў клетцы, як вар’ят, тым не менш, спадзяюся харобрасцю рукі маёй праз невялікі час зрабіцца каралём якога-небудзь каралеўства, дзе мне можна будзе выявіць спачуванне і шчодрасць, якія сэрца маё мае ў сабе. Я-б хацеў, каб лёс падаслаў мне хутчэй выпадак зрабіцца імператарам і я меў-бы мажлівасць выказаць мае пачуцці, робячы дабро маім сябрам, асабліва гэтаму беднаму Санчо Панса, майму зброеносцу, які лепшы з усіх людзей на свеце. Я хацеў-бы даць яму графства, як я гэта ўжо даўно абяцаў, толькі я баюся, што ў яго нехопіць умельства кіраваць сваімі валоданнямі.

Як толькі Санчо пачуў апошнія словы свайго пана, ён усклікнуў:

— Старайцеся ўсімі сіламі, міласць ваша, сен’ёр Дон-Кіхот, здабыць мне гэтае графства, якога я так даўно чакаю! Я вам абяцаю, што ў мяне хопіць умельства кіраваць ім. Калі-ж яго ў мяне нехапіла-б, то, як я чуў, на свеце ёсць такія людзі, якія бяруць у арэнду валоданні сен’ёраў і плоцяць ім пэўную суму ў год і самі ўжо клапоцяцца пра кіраўніцтва, а сен’ёры жывуць сабе прыпяваючы і трацяць грошы, якія ім выплачваюць, не клапоцячыся ні пра вошта іншае. Я адразу-ж адступлюся ад усяго і буду праядаць, як герцаг, свае даходы, а там хоць трава не расці.

— Гэта, брат Санчо, — сказаў канонік, — мае дачыненне толькі да карыстання даходамі; што-ж тычыцца правасуддзя, загадваць гэтым абавязаны ўласнік валоданняў, для чаго патрэбна разуменне, цвярозая развага і асабліва шчырае жаданне быць справядлівым.

— Не ведаю я гэтых філасофій, — адказзў Санчо Панса, — але ведаю толькі, што хацеў-бы хутка атрымаць графства і кіраваць ім, бо душа ў мяне не горш, як у кожнага іншага, а цела больш, як у многіх.

Між тым слугі каноніка, хадзіўшыя на заезджы двор, каб прывесці адтуль уючнага мула, вярнуліся, і калі яны зрабілі стол з каберца і зялёнай травы лугу, усе селі ў цяні некалькіх дрэў. У той час, як яны елі, Дон-Кіхот раптам падняўся і павярнуў вочы ў бок. Адтуль чуліся гукі трубы. З узгорка спускалася многа людзей, апранутых у белае, па звычаю самабічавальнікаў^[47]. Здарылася так, што хмары ў той год адмовіліся мачыць сваёй вільгаццю зямлю, і ва ўсіх мястэчках акругі былі наладжаны працэсіі з малітвамі і бічаваннем, каб упрасіць бога паслаць дождж. З гэтай мэтай жыхары вёскі, якая была недалёка адтуль, ішлі працэсіяй да паважаемай імі пустыні, што знаходзілася на скаце гэтай гарыстай лагчыны.

Убачыўшы дзіўную вопратку багамольцаў, Дон-Кіхот, запамятаўшы, колькі разоў і раней яму здаралася бачыць гэта самае, уявіў, што гэта якая-небудзь прыгода і што ў якасці вандроўнага рыцара яму трэба ўзяцца за яе. Яшчэ больш падмацавала яго ў гэтай фантазіі думка, што статуя, якую яны неслі, пакрытую траурам, — знатная сен’ёра, сілай узятая бессумленнымі гэтымі разбойнікамі і нягоднікамі. Як толькі гэтая думка мільганула ў яго галаве, ён шпарка кінуўся да Расінантэ, які пасвіўся паблізу, і, зняўшы з сядла аброць і шчыт, адразу завуздаў свайго каня.

Потым, папрасіўшы ў Санчо меч, ускочыў на Расінантэ і, накрыўшы сябе шчытам, гучным голасам крыкнуў усім прысутным:

— Цяпер, шаноўныя сен’ёры, вы бачыце, як важна, каб на свеце былі рыцары, даўшыя зарок вандроўнага рыцарства. Вызваленне добрай гэтай сен’ёры, якую вязуць там у палоне, пакажа вам, ці трэба паважаць вандроўных рыцараў.

Ён сціснуў ікрамі бакі Расінантэ, бо шпор у яго не было, і наўскочку (у гэтай праўдзівай гісторыі мы яшчэ не бачылі, каб Расінантэ калі-небудзь бег у кар’ер) паехаў насустрач працэсіі, не гледзячы на тое, што канонік, поп і цырульнік спрабавалі спыніць яго. Гэта было немажліва. Не маглі спыніць яго і словы Санчо, крычаўшага яму ўслед:

— Куды вы едзеце, сен’ёр Дон-Кіхот? Якія дэманы ў грудзях вашых прымушаюць вас ісці супроць нашай каталіцкай веры? Звярніце ўвагу (няшчасны я!), што гэта — працэсія самабічавальнікаў, а тая сен’ёра, якую нясуць на п’едэстале — статуя божай маткі.

Але Санчо дарэмна крычаў, бо яго пан так шпарка кінуўся даганяць здані ў белых саванах і вызваляць даму ў трауры, што ні слова не чуў, і хаця-б і чуў, усё-адно не вярнуўся-б. Пад’ехаўшы да працэсіі, ён спыніў Расінантэ, ужо меўшага жаданне крыху адпачыць, пагражальным хрыплым голасам крыкнуў:

— Вы, якія закрываеце сабе твары напэўна з той прычыны, што вы злыя, спыніцеся і выслухайце тое, што я хачу вам сказаць!

Першымі спыніліся тыя, якія неслі статую, а адзін з чатырох свяшчэннаслужыцеляў, пеўшых малебен, убачыўшы дзіўную фігуру Дон-Кіхота, худабу Расінантэ і іншыя падрабязнасці, адкрытыя ім у Дон-Кіхоце, якія маглі выклікаць смех, адказаў яму:

— Сен’ёр брат, калі вы хочаце сказаць нам што-небудзь, гаварыце хутчэй, бо мы не можам і не павінны спыняцца і выслухоўваць што-б там ні было, хіба толькі гэта так коратка, што можна сказаць у двух словах.

— Скажу ў адным, — адказаў Дон-Кіхот, — і вось яно: адразу-ж і безадкладна вызваліце прыгожую гэтую сен’ёру, слёзы і сумны выгляд якой яскрава даводзяць, што вы ўзялі яе супроць яе волі і зрабілі ёй вялікую знявагу. Я, які нарадзіўся на свет, каб выпраўляць такія крыўды, не дазволю вам зрабіць ні кроку, покуль вы не вернеце ёй жаданую і заслужаную ёю волю.

З гэтых слоў Дон-Кіхота ўсе, чуўшыя іх, зрабілі заключэнне, што, напэўна, ён — вар’ят, і гучна засмяяліся. Гэты смех быў, як порах, кінуты ў полымя гневу Дон-Кіхота. Не кажучы ні слова, ён падняў меч і кінуўся да насілак. Адзін з тых, хто іх нёс, пакінуўшы ношку таварышам, падаўся насустрач Дон-Кіхоту, махаючы шастом, якім ён падтрымліваў насілкі ў час астановак. Па гэтым шасту і ўдарыў Дон-Кіхот, рассекшы яго напалам. Але абломкам, які астаўся ў руках селяніна, ён так моцна ўдарыў па плячы Дон-Кіхота якраз з таго боку, які не мог быць абаронены супроць сялянскай сілы шчытам, што бедны Дон-Кіхот паваліўся на зямлю ў вельмі сумным становішчы.

Санчо Панса бег, засопшыся, за сваім панам і, калі ўбачыў, што той паваліўся, крыкнуў нападаўшаму селяніну, каб ён не біў яго больш, бо гэта — бедны зачараваны рыцар, які ва ўсім сваім жіцці нікому не зрабіў зла. Але селяніна спыніў не крык Санчо, а тое, што ён, убачыўшы ляжаўшага нерухома на зямлі Дон-Кіхота, падумаў, што ён яго забіў. Селянін паспешна падапхнуў пад пояс даўгую сваю вопратку і кінуўся ўцякаць па полі, як алень.

У гэты час падышлі і ўсе астатнія спадарожнікі Дон-Кіхота да месца дзе ён ляжаў. Удзельнічаўшыя ў працэсіі, убачыўшы, што бягуць да іх і куадрыльеросы са сваімі самастрэламі, і баючыся, каб не вышла чаго дрэннага, сабраліся ў гурток каля статуі божай маткі; надзеўшы на галаву капюшоны і трымаючы моцна ў руках бічы, яны чакалі нападу, парашыўшы абараняцца, а калі будзе мажлівасць і напасці на сваіх праціўнікаў. Але лёс быў да іх больш спачувальным. Санчо нічога іншага не зрабіў, як толькі кінуўся да цела свайго пана і падняў над ім самы горкі і смешны плач, думаючы, што Дон-Кіхот памёр. Нашага папа апазнаў другі поп, быўшы ў працэсіі, і, дзякуючы гэтым абставінам, знікла небяспека бойкі абодвух атрадаў. Адзін поп паведаміў у двух словах другому, хто такі Дон-Кіхот.

Увесь натоўп падышоў паглядзець, ці забіты бедны кабальеро, ці не, і пачулі, што Санчо Панса са слязмі на вачах казаў:

— О, гонар рыцарства, ад аднаго толькі ўдару дубінкай скончыўшы славу столькі добра пражытых табою год! О, гонар роду свайго, гордасць і слава ўсёй Ламанчы і нават усяго свету, які, страціўшы цябе, перапоўніцца зладзеямі, якія не будуць баяцца быць пакаранымі за свае злачынствы! О, ты, больш шчодры, як усе каралі свету, бо ўсяго за восем месяцаў службы ты даў мне лепшы востраў, які мора апаясвае і акружае!

Пад галашэнне і плач Санчо Дон-Кіхот апамятаўся, і першыя словы, сказаныя ім, былі наступныя:

— Той, хто жыве ў разлуцы з вамі, прыемнейшая Дульсінея, перажывае большыя пакуты, як гэтыя! Памажы мне, Санчо, сябра, сесці на зачараваны воз, бо я не магу трымацца на сядле Расінантэ, таму што ўсё гэтае плячо разбіта ў мяне ўшчэнт.

— Гэта я зраблю з найвялікшай ахвотай, сен’ёр мой, — адказаў Санчо, — і вернемся ў маю вёску разам з гэтымі сен’ёрамі, жадаючымі вам дабра. Там мы абдумаем план новага выезду, які прынёс-бы нам больш гонару і карысці.

— Ты правільна разважаеш, Санчо, — адказаў Дон-Кіхот, — самае лепшае даць мінуць дрэннаму ўплыву сузор’яў, што цяпер вісіць над намі.

Канонік, поп і цырульнік сказалі, што рыцар як нельга лепш зробіць, калі выканае тое, пра што цяпер гаварыў. Ад душы пасмяяўшыся з прастаты Санчо Панса, яны пасадзілі Дон-Кіхота на воз. Працэсія выстраілася зноў і рушыла далей. Куадрыльеросы адмовіліся ісці далей, і поп заплаціў ім тое, што было ўмоўлена. Канонік папрасіў папа паведаміць яму, што здарыцца з Дон-Кіхотам, пасля чаго ён развітаўся з папом і паехаў у свой бок. Усе развіталіся, і кожны накіраваўся сваёй дарогай, пакінуўшы папа і цырульніка адных з Дон-Кіхотам, Санчо Панса і добрым Расінантэ, які ва ўсім, што яму давялося перажыць, выказаў столькі-ж цярплівасці, як і яго пан.

Возчык запрог сваіх валоў, пасадзіў Дон-Кіхота на ношку сена і са звычайнай павольнасцю паехаў па дарозе, якую яму паказваў поп.

Праз шэсць дзён яны даехалі да вёскі рыцара, куды прыехалі ў поўдзень, ды яшчэ ў нядзелю, калі ўвесь народ быў на пляцы, цераз які і праехаў воз з Дон-Кіхотам. Усе збегліся паглядзець, што такое на вазу, але калі яны апазналі свайго земляка, то вельмі здзівіліся, а адзін хлапчук кінуўся з усіх ног да ахмістрыні і пляменніцы паведаміць, што іхні дзядзька і пан едзе худы і жоўты, расцягнуўшыся на ношцы сена на вазу, запрэжаным валамі.

Было жаласна слухаць крыкі двух добрых сен’ёр, гукі аплявух, якімі яны сябе ўзнагароджвалі, пракляцці, якія зрываліся з іхніх вуснаў на праклятыя рыцарскія кнігі. Усё гэта аднавілася зноў, калі Дон-Кіхот уязджаў у вароты свайго двара.

Даведаўшыся аб прыездзе Дон-Кіхота, прыбегла і жонка Санчо Панса, ведаўшая ўжо цяпер, што муж яе служыў у рыцара зброеносцам. Толькі яна ўбачыла Санчо, першай справай запыталася ў яго, ці здаровы асёл. Санчо адказаў, што асёл здаравей за свайго пана.

— А цяпер скажыце мне, сябра, — сказала яна, — якую карысць мелі вы з вашай пасады зброеносца? Якую вопратку прывезлі вы мне? Якія чаравічкі вашым дзецям?

— Нічога гэтага не прывёз я, жонка, — спыніў яе Санчо, — а прывёз іншыя рэчы, больш каштоўныя і значныя.

— Вельмі рада гэтаму, — адказала жонка, — пакажыце мне рэчы больш каштоўныя і значныя, сябра мой. Я хачу ўбачыць іх…

— Пакажу іх вам дома, жонка, — сказаў Панса, — цяпер-жа задавольцеся тым, што, калі бог злітасцівіцца, і мы яшчэ раз накіруемся ў пошукі прыгод, вы ўбачыце мяне хутка графам або губернатарам вострава. І не такога як тут у нас, а лепшага, які толькі можна знайсці!

— Дай божухна, чалавек мой, нам-бы гэта вельмі спатрэбілася! Але скажы мне, што гэта за астравы? Я не разумею гэтага.

— Мёд не для аслінага рота, — адказаў Санчо. — Даведаешся пра ўсё ў свой час, жонка, і нават здзівішся, калі твае васалы будуць велічаць цябе: „ваша міласць, сен’ёра“.

— Што гэта ты, Санчо, кажаш пра велічанне сен’ёрай, пра астравы і васалаў? — запыталася Тэрэса Панса (так звалі жонку Санчо).

— Не спяшайся, Тэрэса, даведацца пра ўсё так хутка, хопіць, што я кажу табе праўду, і заткні сабе рот. Магу сказаць табе адно мімаходзь: няма больш прыемнай рэчы на свеце, як добраму чалавеку служыць зброеносцам вандроўнаму рыцару, шукальніку прыгод. Праўда, большая частка сустрэтых прыгод выходзіць не такімі, якіх хацеў-бы чалавек. З сотні, якія сустрэнуцца, дзевяноста дзевяць бываюць звычайна няўдалымі і неспрыяючымі. Ведаю гэта па вопыту, бо некаторыя з іх кончыліся для мяне падкідваннем угару на коўдры, другія — тым, што я быў пабіты. Але ўсё-ж рэч прыемная — шукаць прыгод, ездзячы па горах, валацужачы па лясах, узлязаючы на скалы, наведваючы замкі і жывучы на заезджых дварах, як табе хочацца, не плоцячы ні, аднаго мараведыса, чорт вазьмі!

Покуль гэтая гутарка адбывалася між Санчо і жонкай яго, Тэрэсай Панса, ахмістрыня і пляменніца Дон-Кіхота раздзелі яго і палажылі на ранейшы яго ложак. Ён глядзеў на іх скасавурана і не мог зразумець, дзё ён знаходзіцца. Поп даручыў пляменніцы як можна лепш даглядаць свайго дзядзьку і добра сачыць за ім, каб ён яшчэ раз не ўцёк ад іх. Потым расказаў усё, што трэба было зрабіць, каб прывезці яго дадому. Тут абедзве жанчыны зноў паднялі крык, то праклінаючы рыцарскія кнігі, то просячы неба кінуць у глыбіню бяздоння аўтароў такога вялікага мноства хлусні і недарэчнасцей. Адным словам, яны былі ўстрывожаны і напалоханы думкай, што могуць зноў астацца без свайго дзядзькі і пана, як толькі ён адчуе сябе крыху лепш. Здарылася тое, чаго яны баяліся.

КАНЕЦ ПЕРШАЙ ЧАСТКІ

---

1. Акруга Новай Кастыліі (Іспанія).
2. Дваранін — на іспанскай мове.
3. Слова, складзенае з двух іспанскіх слоў: „кляча“ і „раней“.
4. Кіхот па-іспанску — набедранік; дон — прыстаўка да дваранскіх імёнаў.
5. Па-іспанску — рыцар.
6. У Іспаніі „дон“ — тытул дваран, а „дон'я“ — тытул іспанскіх дам. Сервантэс высмейвае тут так распаўсюджанае ў яго час імкненне да дадаткаў гэтых „дон“ і „дон’я“.
7. Манета ў 25 сантымаў або чвэрць франка; на нашы грошы менш дзесяці капеек.
8. На зладзейскай іспанскай мове — непатрэбная жанчына.
9. Торбы або сядзельныя пакункі былі ў той час неабходнай прыналежнасцю ўсіх падарожнікаў Іспаніі, конных і пешых.
10. Гэта былі маскі з кардону для абароны твара ад пылу і сонца са шклом для вачэй.
11. У Іспаніі — у Ламанчы і ў Эстрамадуры — ёсць сорт смачных і прыгодных для ежы жалудоў.
12. Жыхары Янгуэскай акругі ў правінцыі Рыёла, у Старой Кастыліі. І цяпер ашчэ яны большай часткай займаюцца рамізніцтвам.
13. Сіэста — пасляабедзены сон або поўдзённы адпачынак.
14. Чалавек, які плоціць падатак, ад якога дваране (ідальго) былі вызвалены.
15. У Іспаніі існаваў у той час звычай забаўляцца падкідваннем сабак у дні карнавалу.
16. Цяперашні Цэйлон.
17. Народ, па ўказанню аднаго з антычных аўтароў, жыўшы ва ўнутранай Афрыцы.
18. Бог вайны у старажытных рымлян.
19. Зачараваны шлём караля Мамбрыно, рабіўшы непераможным таго, хто яго насіў.
20. Дробная іспанская манета — грош, шэлег.
21. Зброя, па старажытнаму рымскаму міфу, выкаваная Вулканам для Марса.
22. Спяваць канарэйкай — у слоўніку зладзейскай мовы азначае прызнацца ў час катаванняў.
23. Назва галер на іспанскай зладзейскай мове
24. Перад карай бізуном злачынцаў звычайна вазілі на паказ вярхом на кані па некаторых людных вуліцах з дошчачкай на грудзях і з надпісам на ёй злачынства, у якім яны абвінавачваліся.
25. Жалезны ашыйнік, або кастыль, празваны так на зладзейскай мове; прызначэнне яго было падтрымліваць галаву злачынца, каб ён не мог апускаць яе і хаваць, саромячыся свае кары.
26. Так завецца горны ланцуг, аддзяляючы Ламанчу ад Андалузіі. У часы Сервантэса Сіера-Марэна з’яўлялася сховам для ўсіх уцекачоў ад правасуддзя і была любімым месцам для разбойнікаў, зладзеяў і інш.
27. У старыя часы над забойцамі, захопленымі на месцы злачынства, святая Эрмандад рабіла такую кару: іх прывязвалі жывых на вялікай дарозе да слупа і забівалі стрэламі.
28. Гэтыя духі вельмі высока цаніліся ў часы Сервантэса, спажываліся багатымі людзьмі і захоўвалі свой пах доўга, нават быццам назаўсёды.
29. Круча Бедная — скала або востраў, пра які гаворыцца ў рыцарскім рамане „Амадыс Гальскі“.
30. Сярод іспанскіх сялян, не маючых прозвішчах, было ў звычаі да імя дзяцей, асабліва дзяўчын, дадаваць імя бацькі.
31. Тут гульня слоў: „cortesana“ азначае прыдворную даму і даму лёгкіх паводзін.
32. Іспанскім грандам рабіўся ў былыя часы ў Іспаніі, без далейшых цэрамоній або заслуг, дваранін, якому кароль скажа: „cubraos“, г. зн. надзеньце капялюш на галаву. Пры Сервантэсе і ў цяперашні час усе гранды роўныя, але спачатку яны падзяляліся на тры разрады: надзяваўшыя капялюш на галаву ў прысутнасці караля раней, як кароль гаварыў з імі, надзяваўшыя яго пасля гэтага і тыя, што аставаліся з непакрытай галавой да таго часу, покуль ён не загаворыць з імі і яны не адкажуць яму.
33. Пакласці ліст сабе на галаву, перш як чытаць яго, лічылася ў той час адзнакай вышэйшай пашаны да напісаўшага ліст, а пацалаваць яго было, як і цяпер, адзнакай кахання.
34. У тыя часы, вандруючы, мужчыны і жанчыны насілі звычайна маскі з тонкай шаўковай матэрыі для абароны твара ад сонца, пылу і ветру.
35. Звычайны гарнітур палонных хрысціян, якія знаходзіліся ў няволі ў Берберыі.
36. Маўры былі мусульмане.
37. Г. зн. на плоскай страсе.
38. Бабасон або „Вароты суму“, названыя так з той прычыны, што тут рабілася кара смерцю. Цяпер паўднёвыя вароты Алжыра каля марскога берагу вядомы пад той-жа назвай.
39. Пятніца — святочны дзень у мусульман.
40. Багарынос — так звалі маўраў, зарабляючых сабе хлеб, наймаючыся грабцамі на галеры.
41. Араэс — калітан алжырскага Судна.
42. Чын вышэй палкавога камандзіра, бо пад яго камандай былі два або тры палкі пяхоты.
43. Ён намякае на злачынцаў, якім выпальвалі ў выглядзе кляйма карону на руцэ.
44. Санчо гаворыць „Маліна“ замест „Мамбрыно“.
45. Куадрыльеросы або службовыя асобы св. Эрмандад апазнаваліся па тым, што былі ўзброены самастрэламі; яны былі ўпаўнаважаны рабіць шпаркі суд над разбойнікамі і рабаўнікамі на вялікіх дарогах, злоўленымі на месцы злачынства.
46. Г. зн. д’ябал
47. Самабічавальнікі былі людзі, якія ў масках і ў белых палатняных вопратках наладжвалі працэсіі. Яны ішлі, бічуючы сябе вяроўкамі, пад уплывам рэлігійнага запалу.