Домбі і сын/55
| ← Раздзел LIV. Уцекачы | Раздзел LV. Роб Тачыльшчык пазбаўляецца месца Раман Аўтар: Чарльз Дыкенс 1848 (пераклад 1938) |
Раздзел LVI. Шмат хто ў захапленні, а Баявы Певень нездаволены → |
Прапануем да спампаваньня!
РАЗДЗЕЛ LV
Роб Тачыльшчык пазбаўляецца месца.
Вартаўнік ля жалезных варот, што аддзялялі двор ад вуліцы, пакінуў дзверы старожкі адчыненымі і пайшоў, маючы намер, бясспрэчна, далучыцца да тых, хто падняў шум ля дзвярэй на пляцоўцы параднай лесвіцы. Асцярожна падняўшы засоўку, Каркер вышмыгнуў на вуліцу, стараючыся не шумець, прычыніў скрыпучыя вароты і паспяшаўся пайсці.
У ліхаманкавай трывозе, выкліканай яго знявагай і бяссільнай злосцю, ён канчаткова паддаўся ахапіўшаму яго панічнаму страху. Страх дасягнуў такіх памераў, што Каркер гатоў быў слепа кінуцца насустрач усякай небяспецы, толькі-б не сутыкнуцца з чалавекам, якога ён дзве гадзіны назад лічыў не заслугоўваючым увагі.
Ён падняў парочны твар, пакарэжаны трывогай, да начнога неба, дзе зоркі, такія спакойныя, свяцілі таксама, як і ў тую хвіліну, калі ён, крадучыся, вышаў у двор; і ён спыніўся, каб падумаць аб тым, што цяпер рабіць. Баязнь хавацца ў чужым далёкім горадзе, дзе закон, магчыма, не абароніць яго, баязнь — яшчэ больш моцная — шукаць прытулку ў Італіі або Сіцыліі, дзе наёмны забойца можа прыкончыць яго ў цёмным завулку — недарэчная думка, унушаная грэхам і страхам, — і, нарэшце, нейкае смутнае жаданне дзейнічаць насуперак ранейшым сваім намерам, калі ўжо ў яго ўсе планы рухнулі, — усё гэта штурхала яго ехаць у Англію.
«Там я буду ва ўсякім выпадку ў большай бяспецы, — падумаў ён. — Калі я вырашу не сустракацца з гэтым вар'ятам, там мяне цяжэй будзе высачыць, чым тут, за граніцай. Калі-ж я адважуся на сустрэчу (калі пройдзе гэты пракляты прыпадак), я буду, прынамсі, не адзін, як тут, дзе няма каму слова сказаць, няма з кім параіцца, няма нікога, хто-б мне дапамог. Там мяне не будуць гнаць і цкаваць як пацука».
Ён прамармытаў праз зубы імя Эдзіт і сціснуў руку ў кулак. Прабіраючыся ў цені масіўных будынкаў, ён сціскаў зубы, заклікаючы на яе галаву страшэнныя праклёны і аглядаўся па баках, як быццам шукаў яе. Крадучыся, ён дайшоў да варот пастаялага двара. Усе спалі; але калі ён пазваніў, то з'явіўся нейкі чалавек з ліхтаром, і хутка ён ужо стаяў з гэтым чалавекам у карэтным будынку і дамаўляўся аб найме старога фаэтона[1], каб ехаць у Парыж.
Дамовіліся хутка, і адразу-ж паслалі прывесці коней. Даўшы распараджэнне, каб экіпаж паехаў услед за ім, ён, крадучыся, выбраўся з горада, прамінуў стары крэпасны вал і вышаў на дарогу; яна нібы струменіла патокам па цёмнай раўніне.
Здавалася яму, што ён ішоў доўга і прайшоў вялікую адлегласць, часта спыняючыся і прыслухоўваючыся. Нарэшце, да яго насцярожанага слыху даляцеў звон бубянцоў. Звонячы то цішэй, то мацней, то зусім заміраючы, то спыняючы званіць там, дзе была надта дрэнная дарога, то звонячы бойка і весела, — яны набліжаліся і, нарэшце, моцна закрычаўшы і ляснуўшы пугай, фарэйтар[2], захутаны па вушы, спыніў каля яго чацвёрку коней.
— Хто там ідзе? Мс'е?
— Так.
— Мс'е прайшоў не малую дарогу ў цёмную ноч.
— Глупства. У кожнага свой густ. Больш ніхто не заказваў коней на паштовай станцыі?
— Тысяча чарцей! Прашу прабачэння! Ці заказваў хто коней? У такі час? Не.
— Слухайце, прыяцель! Я надта спяшаюся. Паглядзім, ці хутка мы будзем пасоўвацца ўперад. Чым хутчэй, тым больш атрымаеце на выпіўку. У дарогу! Жвавей!
— Хало! Хуп! Хало! Хі!
І галопам уперад, па чорнай раўніне, распырскваючы пыл і гразь!
Ён не мог думаць колькі-небудзь складна. Ён не мог аддзяліць адзін прадмет размышлення ад другога настолькі, каб хоць на хвіліну сканцэнтравацца толькі на ім. Затоеную нянавісць да жанчыны, якая, завабіўшы яго ў гэту пастку, адпомсціла за сябе, ён адчуваў увесь час; і ўродлівыя планы помсты роіліся ў яго галаве, але ўсё гэта было туманна. Думкі яго хутка і непаслядоўна змянялі адна другую. І калі ён так ліхаманкава і бясплодна спрабаваў разважаць, яго ўпарта праследвала думка, што лепш-бы яму адкласці развагі на нейкі няпэўны тэрмін.
Пасля яму ўспомніліся даўно прамінуўшыя дні, што перажыў ён перад другім шлюбам. Ён успомніў аб тым, як зайздросціў сыну, як зайздросціў дачцэ, з якім спрытам утрымліваў на адлегласці ўсіх, хто дамагаўся блізкага знаёмства, як абвёў ашуканага ім чалавека рысай, праз якую ніхто, апрача яго, не мог пераступіць, а тады ён падумаў: няўжо ўсё гэта ён рабіў для таго, каб уцякаць цяпер, як зацкаваны злодзей, ад гэтага ашуканага ім небаракі?
Ён гатоў быў пакончыць самагубствам, караючы сябе за баязлівасць, але гэта баязлівасць была сапраўды ценем яго паражэння, якога нельга было адарваць ад яго. Апантаны бяссільнай злосцю, ён ненавідзеў Эдзіт, ненавідзеў містэра Домбі, ненавідзеў самога сябе, але тым не менш ён уцякаў і нічога іншага не мог зрабіць.
Зноў і зноў ён прыслухоўваўся, ці не чуваць за яго спіной стуку колаў. Зноў і зноў яму здавалася быццам гэты гук робіцца ўсё мацнейшым і мацнейшым. Нарэшце, ён да такой ступені ў гэтым пераканаўся, што крыкнуў: «Стой!», нават страту часу, лічыў за лепшае, чым такая няўпэўненасць.
— Чорт пабяры! — крыкнуў фарэйтэр азірнуўшыся. — У чым справа?
— Прыслухайцеся! Што гэта такое?
— Што?
— Што гэта за шум?
— Ах, ліха-б цябе ўзяло, стой спакойна, разбойнік! — Пры гэтых словах ён звярнуўся да каня, які страсянуў бубенчыкамі.
— Які шум?
— Ззаду. Ці не імчыцца хто галопам? Вось! чуеце?
— Уродзіна, свіное рыла, стой спакойна! — Гэта тычылася другога каня, які ўкусіў свайго суседа, што напалохаў двух іншых коней, а тыя рвануліся ўперад і спыніліся. — Нікога там няма.
— Нікога?
— Нікога, хіба толькі досвітак хутка.
— Здаецца, вы не памыляецеся. Цяпер і я нічога не чую. Паганяйце коней!
І вось пацямнелі зоркі, развіднівала, і ён, стоячы ў фаэтоне і аглядаючыся назад, мог адрозніць дарогу, па якой праехаў, і пераканацца, што на ёй не відаць нікога. І неўзабаве развіднела, і сонца асвятліла палі і вінаграднікі; і рабочыя, па адным выходзячы са сваіх маленькіх часовых халуп, размешчаных каля каменняў, наваленых ля дарогі, папраўлялі праезджую дарогу або жавалі хлеб. Пасля паказаліся сяляне, што ішлі на работу або на рынак, ляніва паглядаючы на яго, калі ён праязджаў міма.
Панура стуліўшыся ў кутку фаэтона і імкнучыся толькі ехаць хутка, — часамі ён уставаў і ехаў стоячы на працягу цэлай мілі і пазіраў назад, калі вакол была адкрытая мясцовасць, — ён рушыў далей, па-ранейшаму адкладаючы размышленні на няпэўны тэрмін, па-ранейшаму пакутуючы ад няпэўных думак.
Аднастайны звон бубянцоў і стук капытоў, аднастайнасць яго трывогі і бяссільнай лютасці, аднастайнае чаргаванне страху, шкадаванняў і гневу ператварылі гэта падарожжа ў нейкі прывід, у якім не было нічога рэальнага, апрача яго ўласных мучэнняў.
Гэта быў прывід: доўгія дарогі, што цягнуліся да гарызонта, які заўсёды адступаў і якога цяжка дасягнуць; масты, цэрквы, паштовыя станцыі, новыя коні, якіх запрагалі супроць іх волі; маленькія могілкі з чорнымі пакрыўленымі крыжамі на магілах і вісеўшымі на іх завяўшымі вянкамі, зноў доўгія дарогі, што цягнуліся ўгару і пад гару, да здрадніцкага гарызонта. Раніца, поўдзень і заход сонца; ноч і ўсход маладога месяца.
Гэта быў прывід: пакінуць на час доўгія дарогі і ехаць па дрэнным бруку: стукаць і грымець па ім і пазіраць на званіцу, якая падымаецца над дахамі дамоў; выйсці з экіпажа, таропка закусваць і вялікімі глыткамі піць віно, якое не надавала бадзёрасці.
Не спаць, але часамі драмаць з адкрытымі вачыма і, уздрыгануўшы, усхапіцца і голасна адгукнуцца на зданнёвы голас. Праклінаць самога сябе за тое, што ён знаходзіцца тут, за тое, што ўцёк, за тое, што даў ёй магчымасць уцячы, за тое, што не сустрэўся з ім і не зрабіў яму выкліку. Вечна жыць у варожасці з усім светам, але перш за ўсё — з самім сабой.
Гэта было ліхаманкавым прывідам: вобразы мінулага, пераблытаныя з вобразамі сучаснага; яго жыцце і ўцёкі, што зліліся разам. Шалёна спяшацца кудысьці, дзе ён павінен быць. Старыя сцэны, якія ўрываліся ў тое новае, што траплялася яму па дарозе.
Гэта быў прывід: бясконцыя перамены, і ўсё той самы аднастайны звон бубенчыкаў, стук колаў і капытоў, і няма спакою. Гарады і вёскі, паштовыя станцыі, коні, узгоркі і даліны, святло і цемра, дарогі і брук, горы і даліны, дождж і пагода, і ўсё той самы аднастайны звон бубянцоў, стук колаў і капытоў, і няма спакою.
Гэта быў прывід. Пад'язджаць, нарэшце, па больш залюдненых дарогах да далёкай сталіцы і імчацца міма старадаўніх сабораў і праз маленькія гарадкі і вёскі, раскіданыя цяпер пры дарозе больш густа, чым раней, і сядзець, стуліўшыся ў кутку, прыкрыўшы твар плашчом, калі прахожыя глядзелі на яго. Пакутваць ад смагі і адчуваць галавакружэнне і блізкасць вар'яцтва. І ўсё-такі рвацца ўперад, нібы ён не мог спыніцца, і ўехаць у Парыж, дзе мутная рака па-ранейшаму каціла свае быстрыя воды.
Гэта быў прывід: аднастайны звон бубянцоў і стук колаў і капытоў, нарэшце, паглынутыя шумам і грукатам. Паступовае заміранне гэтага гулу, калі ён выехаў у другім экіпажы, праз другую заставу. Зноў аднастайны звон, калі ён ехаў да морскага берагу, звон бубянцоў і стук колаў і капытоў, і няма спакою.
Гэта быў прывід: павольна падняцца на ўзгорак і на вяршыні яго адчуць свежы марскі вецер і ўбачыць водбліскі ранішняга святла на грэбенях далёкіх хваль. Спусціцца ў порт у момант прыліву і бачыць рыбацкія лодкі, што варочаюцца назад, і радасна чакаючых жанчын і дзяцей. Адыходзіць ад берагу і пазіраць на яго з палубы, калі ён здаваўся туманнай смугой, дзе-ні-дзе прарэзаным сонцам, якое асвятляла зямлю. Зыб, пырскі і шэпт ціхага мора. Другая шэрая паласа на вадзе, на шляху судна, што хутка святлела і ўздымалася. Кручы, дамы, млыны, цэрквы, што вырысоўваліся ўсё ясней і ясней. Высадзіцца на бераг, цурацца ўсіх і кожнага; і быць, нарэшце, зноў ў Англіі.
У гэтай напоўдрымоце яму прышла ў галаву думка паехаць у аддаленую вёску, якую ён ведаў, прытаіцца там, выведаць навакольным шляхам, якія разыйшліся чуткі, вырашыць, як патрэбна дзейнічаць. Усё ў тым-жа прыглушаным стане ён успомніў аб адной чыгуначнай станцыі, адкуль ён павінен быў ехаць па другой ветцы да месца свайго прызначэння і дзе была скромная гасцініца. Ён смутна падумаў аб тым, што можна спыніцца там і адпачыць.
З такімі намерамі ён пастараўся як мага хутчэй прашмыгнуць у вагон, лёг, закруцўшыся ў плашч і прыкінуўшыся, што спіць, і яго хутка аднеслі ад мора ў глыбіню краіны, да зелянеючых палёў. Прыехаўшы на станцыю, ён выглянуў з акна і ўважліва агледзеў яе. Успаміны аб ёй, здавалася, не ашукалі яго. Гэта было самотнае месцечка на ўскраі невялікага лесу. Толькі адзін дом быў відаць там, нанава пабудаваны, акружаны надзвычайным садам; бліжэйшы маленькі гарадок знаходзіўся на адлегласці некалькіх міль. Тут ён вышаў з вагона, і, нікім не заўважаны, накіраваўся проста ў таверну і заняў два сумежныя пакоі, размешчаныя ў баку.
Ён хацеў адпачыць і зноў набыць самаўладанне і душэўную роўнавагу. Быў ён аглушаны і адчуваў страшэнную стомленасць.
— Які ў нас сёння дзень? — запытаўся ён у лакея, які накрываў стол да абеду.
— Які дзень, сэр?
— Сёння серада?
— Серада, сэр? Не, сэр. Чацвер, сэр.
— Я забыўся. Якая гадзіна? У мяне гадзіннік не заведзены.
— Пяць гадзін без некальк хвілін, сэр. Напэўна, доўга падарожнічалі, сэр?
— Так.
— Па чыгунцы, сэр?
— Так.
— Надта стомна, сэр.
— Шмат бывае прыезджых?
— Так, сэр. Але цяпер нікога няма.
Пасля абеду ён выпіў шмат віна, але дарэмна. Такімі штучнымі сродкамі ён не мог сябе заспакоіць. Не было забыцця, і не было спакою.
Колькі часу ён сядзеў, піў і думаў — на гэта ніхто не мог адказаць з меншай упэўненасцю, чым ён сам. Але ён ведаў, што сядзеў доўга, гарэла свечка, і раптам ён усхапіўся і з жахам пачаў прыслухоўвацца.
Бо на гэты раз гэта не здалося яму. Зямля дрыжэла, у доме грукацела, штосьці шалёна і імкліва ляцела ў паветры! Ён адчуваў, як яно набліжалася і праімчалася міма. Але, падбегшы да акна і ўбачыўшы, што гэта такое, ён, тым не менш, адскочыў, нібы небяспечна было на яго пазіраць.
Праклёны на гэтага вогненага д'ябла, які так плаўна імчыцца з грукатам удалечыню, пакідае за сабой у даліне водбліск святла і злавесны дым і знікае! Каркеру здавалася, быццам яго хутка схапілі з дарогі гэтага д'ябла і выратавалі, калі яму пагражала небяспека быць разарваным на кавалкі.
Не могучы заснуць, адчуваючы, а магчыма, яму гэта здавалася, што яго нястрымна цягне да гэтай дарогі, ён вышаў з дому і пачаў бадзяцца ля самага яе краю, адзначаючы шлях поезда па попелу, які ляжаў на шпалах, і пытаючыся ў самога сябе, калі-ж нарэшце, праімчыцца яшчэ адзін дэман.
Ён дачакаўся наступнага поезда, а пасля яшчэ аднаго. Ён блукаў каля станцыі, чакаючы, каб якая-небудзь з гэтых пачвар, спынілася тут, а калі адна з іх спынілася і яе адчапілі ад вагонаў, каб гэта пачвара магла набраць вады, Каркер падышоў да яе і пачаў разглядаць цяжкія яе колы і медныя грудзі і думаць аб тым, якой жорсткай сілай і магутнасцю надзелена яна. О, бачыць, як гэтыя велізарныя колы пачынаюць памалу круціцца і думаць аб тым, як яны находзяць на цябе і крышаць косці!
Узбуджаны віном і патрэбай у адпачынку — гэту патрэбу, не гледзячы на надзвычайную яго стомленасць, нельга было задаволіць, — ён не кінуў хваравіта думаць аб гэтым. Калі ён вярнуўся ў свой пакой — гэта было каля поўначы, — пачвары ўсё яшчэ гналіся за ім, і ён сядзеў, прыслухоўваючыся, ці не падыходзіць яшчэ адзін поезд.
Так было і ў пасцелі, калі ён лёг, не спадзяючыся заснуць. Так прадаўжалася ўсю ноч. Не аўладаўшы сабой, ён усё больш і больш, калі толькі гэта было магчыма, траціў над сабою ўладу ў начныя гадзіны. Калі пачало днець, ён усё яшчэ пакутваў ад думак, усё яшчэ адкладаў размышленні да таго часу, калі становішча яго палепшыцца; мінулае, сучаснае і будучае няўцямна вырысоўваліся перад ім, а ён траціў усякую здольнасць сканцэнтраваць увагу на чым-небудзь адным.
— Калі адыходзіць мой поезд? — запытаўся ён у лакея, які прыслугоўваў яму напярэдадні і ўвайшоў цяпер са свечкай.
— Прыкладна ў чвэрць пятай, сэр. Кур'ерскі праходзіць у чатыры гадзіны, сэр. Ен тут не спыняецца.
Ён правёў рукой па запалёнай галаве і паглядзеў на гадзіннік. Было каля паловы чацвертай.
— Здаецца, вы адзін едзеце, сэр, — заўважыў слуга. — Тут спыніліся яшчэ два джэнтльмены, сэр, але яны чакаюць поезда на Лондан.
— Вы як быццам сказалі, што тут нікога няма, — сказаў Каркер, павярнуўшыся да яго і адлюстраваўшы на сваім твары падабенства той усмешкі, якою ён усміхаўся, калі бываў разгневаны або што-небудзь падазраваў.
— Тады нікога не было, сэр. Два джэнтльмены прыехалі ўночы з поездам, які тут спыняецца. Прынесці цёплай вады, сэр?
— Не. І забярыце свечку. Тут досыць святла для мяне.
У пасцель ён кінуўся поўраздзетым і, як толькі слуга пайшоў, паспяшаўся падыйсці да акна. Ноч адступілася перад халодным ранішнім святлом, і на небе ўжо загарэлася чырвонае зарава ўзыходзячага сонца. Ён змачыў вадой галаву, памыўся — гэта яго ніколькі не асвяжыла, — спяшаючыся апрануўся, заплаціў па рахунку і вышаў.
Ён заплаціў за праезд да той вёскі, дзе меркаваў спыніцца, і пачаў хадзіць узад і ўперад, паглядаючы ўздоўж чыгуначнага пуці, дзе з аднаго боку разлягалася даліна, а з другога — цёмны мост; і раптам, зрабіўшы паварот там, дзе канчалася драўляная платформа, па якой ён прахаджваўся, ён убачыў чалавека, ад якога ўцёк. Той вышаў з дзвярэй станцыі, адкуль вышаў і ён сам. І вочы іх сустрэліся.
Узрушаны, ён пахіснуўся і паваліўся на чыгуначнае палатно. Але, адразу падняўшыся, ён адступіўся крокі на два, каб павялічыць адлегласць паміж сабой і праследвальнікам, і, дыхаючы хутка і перарывіста, падняў на яго вочы.
Ён пачуў крык — ізноў крык, — убачыў, што твар, змучаны прагнасцю помсты, пакарэжыўся ад жаху… Адчуў, як дрыжыць зямля, умомант зразумеў… яна набліжаецца… закрычаў… азірнуўся… убачыў проста перад сабой чырвоныя вочы, затуманеныя і цмяныя пры дзённым святле… быў збіты з ног, падхоплены, закручаны, уцягнуты коламі… яны скруцілі яго, адрываючы рукі і ногі, і, апаліўшы сваім жарам, адкінулі яго пакалечаныя астаткі.
Калі падарожнік, якога пазналі, апрытомнеў, ён убачыў чатырох людзей, якія неслі на дошцы нешта цяжкое і нерухомае, нечым прыкрытае, і ўбачыў, як адганялі сабак, якія абнюхвалі чыгуначнае палатно, і попелам засыпалі яго кроў.