Домбі і сын/33

← Раздзел ХХХІІ. Драўляны Мічман разбіваецца ўшчэнт

Раздзел ХХХIII. Кантрасты
Раман
Аўтар: Чарльз Дыкенс
1848 (пераклад 1938)

Прапануем да спампаваньня!

РАЗДЗЕЛ ХХХIII

Кантрасты.

Зірнем на два дамы; яны не стаяць адзін каля другога, але раздзелены вялікай адлегласцю, хоць абодва знаходзяцца недалёка ад вялікай сталіцы — Лондана.

Першы стаіць у зялёнай і лясістай мясцовасці каля Норвуда. Гэта невялікі дом; ён не дамагаецца велічыні, але пабудаваны добра і ўпрыгожаны з густам. Лугавіна, мяккі адхонны схіл, кветнік, купкі дрэў, сярод якіх відаць грацыёзныя ясені і вербы, аранжэрэя, летняя веранда з пахучымі паўзучымі раслінамі, што абвіваюць калоны, упарадкаваныя іншыя будынкі — усё гэта, у мініятурным памеры, адпавядаючым простаму катэджу, сведчыць аб удалікатненым камфорце, які можна знайсці ў палацы. Гэта назіранне адпавядае сапраўднасці, бо ўнутранае ўпрыгожанне дома вызначаецца элегантнасцю і раскошай. Яркія кветкі, вельмі добра падабраныя, на кожным кроку ўражаюць вока: у мэблі — яе памеры надзвычай гарманіруюць з выглядам і велічынёй маленькіх пакояў, — на сценах, на падлозе, афарбоўваючы і змякчаючы святло, якое ўрываецца ў зашклёныя дзверы і вокны. Тут ёсць таксама некалькі надзвычайных гравюр і карцін, у дзівосных закавулках і нішах шмат кніг, а на сталах гульні, азартныя або патрабуючыя майстэрства, — фантастычныя шахматныя фігуры, косці, трык-трак, карты і більярд.

І, аднак, не гледзячы на ўсё гэта багацце і камфорт, у паветры адчуваецца нешта нядобрае. Ці не таму, што дываны і падушкі вельмі мяккія, вельмі заглушаюць шум, і тыя, хто тут ходзіць або адпачывае, робяць усё нібы ўпотайкі? Ці не таму, што гравюры і карціны не ўвекавечваюць высокіх думак або спраў, не адлюстроўваюць прыроды ў паэтычных пейзажах, а ўяўляюць з сябе толькі спалучэнні ліній і фарб? Або, магчыма, таму, што арыгінал — гаспадар дома, — дыхаючы штодзённа гэтым паветрам, непрыкметна распаўсюджвае свой уплыў на ўсё, што яго акружае?

У крэсле сядзіць містэр Каркер-загадчык. Стракаты папугай у бліскучай клетцы на стале цярэбіць дзюбай дрот і прагульваецца ўніз галавою па купалу, патрасаючы сваё жыллё і прарэзліва выкрыкваючы; але містэр Каркер не звяртае ўвагі на птушку і з задумлівай усмешкай пазірае на карціну, што вісіць на процілеглай сцяне.

— Так, зразумела, на дзіва выпадковае падабенства, — кажа ён.

На карціне намалёвана жанчына, вельмі прыгожая, якая, стаўшы спіною да гледача, але павярнуўшы да яго цудоўны твар, кідае на яго ганарлівы позірк.

Яна падобна да Эдзіт.

Неахайна махнуўшы рукою ў бок карціны — што гэта, пагроза? Не, але нешта падобнае да пагрозы. Прыліў урачыстасці? Не, але нешта падобнае да ўрачыстасці. Дзёрзкі пацалунак, які сарваўся з вуснаў? Не, але гэта падобна і да пацалунку, — ён зноў пачынае снедаць і аклікае раззлаваную птушку, якая, залезшы ў падвешаны ў клетцы пазалочаны абруч, які нагадвае вялізны шлюбны пярсцёнак, гушкаецца для свайго развесялення.

Другі дом знаходзіцца таксама за Лонданам, але ў іншым баку, недалёка ад вялікай паўночнай дарогі, некалі ажыўленай, а цяпер забытай і пакінутай усімі, апрача спадарожнікаў, што цягнуцца пехатою. Гэта бедны дом, мэбляваны бедна і ўбога, але вельмі чысты, а простыя кветкі, пасаджаныя ля ганку, і вузкі палісаднік сведчаць аб старанні яго ўпрыгожыць.

Мясцовасць, дзе ён пабудаваны, таксама мала падобна да вёскі з усімі яе перавагамі, як і да горада. Гэта не горад і не вёска. Першы, нібы велікан у дарожных ботах, пераступіў цераз яе і апусціў сваю цагляна-вапенную падэшву далёка ўперадзе; але на прасторы, якую пераступіў велікан, размясцілася нейкая гнілая вёска, але не горад; і тут, сярод нямногіх высокіх комінаў, што дзень і ноч выпускаюць дым, і сярод цагляных заводаў і прасёлкаў, дзе скошана трава, дзе абваліліся агарожы, дзе расце пыльная крапіва, дзе яшчэ захавалася дзе-нідзе жывая агарожа і куды яшчэ заглядае іншы раз птушкалоў, хоць і дае клятву, што больш сюды не загляне, — тут знаходзіцца гэты другі дом.

У ім жыве тая, што пакінула першы дом ад кахання да адвержанага брата. З ёю пайшоў з таго дома дух збаўлення і адышоў ад яго гаспадара адзіны яго анёл-ахоўца; але хоць яго прывязанасць да яе астыла, пасля гэтага няўдзячнага і зняважлівага, на яго думку, учынку, і хоць ён у сваю чаргу канчаткова яе пакінуў, успамін пра яе яшчэ жыве нават для яго. Няхай сведчыць аб гэтым яе кветнік, куды ён ніколі не заходзіць, але які захоўваецца, не гледзячы на ўсе дорага каштуючыя яму пераробкі, так, нібы яна пакінула яго толькі ўчора.

Херыет Каркер перамянілася з таго часу, і на яе прыгажосць паў цень, больш цяжкі, чым той, які можа без пабочнай дапамогі накінуць час, які-б ні быў ён усемагутны, — цень трывогі, смутку і штодзённай барацьбы за нікчэмнае існаванне. Але гэта ўсё яшчэ прыгажосць, і ўсё яшчэ прыгажосць пакорлівая, ціхая, скромная, якую патрэбна шукаць, бо яна не ўмее сябе выстаўляць напаказ; каб умела — яна была-б інакшай.

Так. Гэта кволая, маленькая, цярплівая жанчына, якая апіраецца на чалавека яшчэ не старога, але змучанага і сівога, — гэта яго сястра, якая адна прышла да яго, зганьбіўшага сябе, уклала сваю руку ў яго і з ціхамірным спакоем і рашучасцю бадзёра павяла яго па камяністай сцежцы.

— Цяпер яшчэ рана, Джон, — сказала яна. — Чаму вы так рана ідзеце?

— Толькі на некалькі хвілін раней, чым звычайна, Херыет. Калі ў мяне ёсць вольны час, мне-б хацелася — такое ўжо дзівацтва — прайсці міма таго дома, дзе я з ім расстаўся.

— Шкада, што я яго не ведала і ні разу не бачыла, Джон.

— І гэта лепш, дарагая мая, калі ўспомніць аб яго лёсе.

— Але я не магла-б шкадаваць яго больш, нават калі-б і ведала яго. Хіба ваш смутак — не мой? Але калі-б я яго ведала, магчыма вы, гаворачы пра яго, лічылі-б, што я перажываю вашы пачуцці лепш, чым цяпер.

— Любая мая сястра! Хіба я не ўпэўнен у тым, што няма такой радасці або смутку, якіх-бы вы са мною не перажывалі?

— Спадзяюся, што вы ўпэўнены, Джон, бо гэта праўда!

— Хіба вы маглі-б стаць мне тады мілей або бліжэй, чым цяпер? — сказаў яе брат. — Мне здаецца, што вы яго ведалі, Херыет, і падзялялі мае пачуцці да яго.

Яна абхапіла яго шыю рукой, якая апіралася на яго плячо, і нерашуча адказала:

— Не, не зусім.

— Напэўна, — сказаў ён, — вы думаеце, што я не пашкодзіў-бы яму, калі-б дазволіў сабе бліжэй пазнаёміцца з ім.

— Думаю? Не, я гэта ведаю.

— Богу вядома, што наўмысна я не зрабіў-бы яму зла, — адазваўся ён, сумна ківаючы галавой, — але яго рэпутацыя была вельмі мне дарагой, каб я адважваўся пашкодзіць ёй сваім сяброўствам. Згодны вы з гэтым ці не згодны, дарагая мая?

— Я не згодна, — спакойна сказала яна.

— Тым не менш гэта праўда, Херыет, і ў мяне лягчэй робіцца на душы, калі я, успамінаючы яго, падумаю аб тым, што ў той час мяне засмучала.

Ён абарваў сваю сумную фразу, усміхнуўся ёй і сказаў:

— Да пабачэння.

— Да пабачэння, любы Джон! Увечары, у звычайны час і на ранейшым месцы, я вас сустрэну, як заўсёды, калі вы будзеце варочацца дадому. Да пабачэння.

Яна стаяла ля дзвярэй, сціснуўшы рукі, і пазірала яму ўслед, калі ён ішоў міма дома па гразкаму і няроўнаму ўчастку, які раней (зусім нядаўна) быў вясёлай лугавінкай, а цяпер ператварыўся ў пустэчу, дзе ўздымаліся над смеццем недабудаваныя бедныя домікі, бязладна раскіданыя, нібы яны былі тут пасеяны няўмелай рукою. Кожны раз, калі ён азіраўся — ён азірнуўся разы са два, — яе мілы твар асвятляў яго, як светлы прамень. Але калі ён пайшоў далей і больш яе не бачыў, у яе на вачах выступілі слёзы, пакуль яна праводзіла яго позіркам.

Яна нядоўга стаяла ў задуменні ля дзвярэй. Патрэбна было выконваць штодзённыя абавязкі, брацца за штодзённую работу, бо гэтыя звычайныя людзі, у якіх няма нічога гераічнага, часта працуюць безупынку, — і Херыет неўзабаве занялася сваімі хатнімі справамі. Калі з імі было скончана і мізэрны домік вычышчан і прыведзен у парадак, яна з заклапочаным выглядам пералічыла грошы — іх было мала — і ў задуменні вышла з дому купіць харчы на абед, прыдумляючы, як-бы зэканоміць.

Пакуль яна адсутнічала і нікога не было ў доме, да яго падышоў, але не з таго боку, куды пайшоў брат, джэнтльмен, магчыма, ужо не зусім малады, але здаровы, квітнеючы і статны, з вясёлым, ясным тварам, прыемным і добрадушным. Бровы ў яго былі яшчэ чорныя, чорнымі былі і валасы, але сівізна ўжо прыкметна іх пасрэбрыла і прыгожа адцяняла шырокі чысты лоб і сумленныя вочы.

Пастукаўшы Ў дзверы і не атрымаўшы адказу, джэнтльмен сеў на лаўку на ганачку і пачаў чакаць. Спрытны рух пальцаў, якімі ён барабаніў па лаўцы, напяваючы і адбіваючы такт, нібы выяўляў у ім музыканта, а незвычайная прыемнасць, якую ён адчуваў, напяваючы нешта вельмі павольнае і цягучае, пазбаўленае пэўнага матыву, здавалася, выяўляла ў ім знаўцу музыкі.

Джэнтльмен усё яшчэ развіваў музычную тэму, якая бясконца кружылася, закручвалася і круцілася вакол сябе накшталт пробачніка, які круцяць на стале, і зусім не набліжалася да канца, калі паказалася Херыет. Убачыўшы яе, ён устаў і стаяў з капелюшом у руцэ.

— Вы зноў прышлі, сэр, — сказала яна, запінаючыся.

— Я адважыўся гэта зрабіць, — адказаў ён. — Ці не можаце вы пагаварыць са мною пяць хвілін?

Пасля нядоўгіх ваганняў яна адчыніла дзверы і ўпусціла яго ў маленькую гасціную. Джэнтльмен усеўся там насупраць яе, прысунуў сваё крэсла да стала і сказаў голасам, які зусім адпавядаў яго выгляду, і з чароўнай простадушнасцю:

— Міс Херыет, вы не можаце быць гордай. У той дзень, калі я зайшоў сюды, вы далі мне зразумець, што вы гордыя. Прабачце, калі я скажу, што я пазіраў вам у твар, калі вы гэта гаварылі, і ён супярэчыў вашым словам. І зноў я пазіраю вам у твар, — дадаў ён, ласкава дакрануўшыся да яе рукі, — ён супярэчыць вам усё больш і больш.

Яна была злёгку збянтэжанай і ўсхваляванай і нічога не магла адказаць.

— Ваш твар — люстра праўдзівасці і пакоры, — сказаў наведвальнік. — Прабачце, што я паверыў яму і вярнуўся.

Тон, якім былі сказаны гэтыя словы, рабіў іх зусім непадобнымі да камплімента. Тон быў такі шчыры, сур'ёзны, стрыманы і праўдзівы, што яна нахіліла галаву, нібы хацела і падзякаваць яму і прызнаць яго шчырасць.

— Розніца ў гадах, — сказаў джэнтльмен, — і сумленнасць маіх намераў даюць, думаю я, права гаварыць адкрыта. І я гэта раблю, таму вось вы і бачыце мяне другі раз.

— Бывае асаблівая гордасць, сэр, — памаўчаўшы, адазвалася яна, — або тое, што можа быць прынята за гордасць, але ў сапраўднасці гэта толькі абавязак. Спадзяюся, што ўсякая іншая гордасць мне не ўласціва.

— А гордасць сабою? — запытаўся ён.

— І гордасць сабою.

— Але… прабачце… — нерашуча пачаў джэнтльмен, — а што вы скажаце пра вашага брата Джона?

— Я ганаруся яго любоўю, — сказала Херыет, пазіраючы ва ўпор на свайго госця і ў момант змяняючы тон; хоць ён аставаўся па-ранейшаму стрыманым і спакойным, але была ў ім глыбокая гарачая сур'ёзнасць, дзякуючы якой нават дрыглівы голас сведчыў аб яе цвёрдасці. — І ганаруся ім! Сэр, вы, які нейкім чынам даведаліся пра гісторыю яго жыцця і перадалі яе мне, калі былі тут у апошні раз…

— Толькі для таго, каб заваяваць ваша давер'е, — перапыніў джэнтльмен. — Даруй божа, не падумайце…

— Я ўпэўнена, — сказала яна, — што вы загаварылі пра яе са мною з добрым і пахвальным намерам. У гэтым я зусім ўпэўнена.

— Дзякую вам, — адазваўся госць, таропка паціснуўшы ёй руку. — Я вам вельмі ўдзячны. Запэўняю вас, вы аддаеце мне належную даніну. Вы пачалі гаварыць, што я, які ведае гісторыю жыцця Джона Каркера…

— Вы можаце абвінаваціць мяне ў ганарлівасці, — прадаўжала яна, — калі я гавару, што ганаруся ім. Так, ганаруся. Вам вядома, што быў час, калі я не ганарылася — не магла ганарыцца, — але час гэты мінуўся.

— Ваш брат зрабіўся іншым чалавекам, — спачувальна адазваўся джэнтльмен. — Запэўняю вас, што я ў гэтым не сумняваюся.

— Ён быў іншым чалавекам, калі зрабіў злачынства, — сказала Херыет. — Ён іншы чалавек цяпер і стаў самім сабою, паверце мне, сэр!

— Але мы па-ранейшаму жывем, — сказаў наведвальнік, няўважліва пацёршы лоб рукою і задуменна барабанячы пальцамі па стале, — па-ранейшаму жывем, не адступаючы ад заведзенага парадку, з дня на дзень, і не можам ні заўважыць, ні прасачыць гэтых змен. Яны… яны належаць да метафізікі. Нам… нам нехапае для іх вольнага часу. У нас… у нас няма мужнасці. Гэтаму не навучаюць у школах і каледжах, і мы не ведаем, як за гэта ўзяцца. Адным словам, мы вельмі дзелавыя людзі, — сказаў джэнтльмен, падыходзячы да акна і зноў варочаючыся і сядаючы з выглядам надзвычай незадаволеным і разгневаным.

— Дапраўды-ж, — прадаўжаў джэнтльмен, зноў пацёршы сабе лоб і барабанячы пальцамі па стале, — у мяне ёсць падставы думаць, што такое аднастайнае жыццё, з дня на дзень, можа пагадзіць чалавека з чым хочаш. Нічога не бачыш, нічога не чуеш, нічога не ведаеш; гэта факт. Мы прымаем усё, як нешта само сабою зразумелае, так і жывем, і ўрэшце ўсё, што мы робім — добрае, дрэннае або нязначнае, — мы робім па прывычцы. Толькі на прывычку я і магу спаслацца, калі давядзецца мне апраўдвацца на смяротнай пасцелі перад сваім сумленнем. «Прывычка, — скажу я, — я быў глухі, нямы, сляпы і няздольны на мільён рэчаў па прывычцы». — «Сапраўды, гэта вельмі дзелавое тлумачэнне, містэр, як вас там завуць, — скажа Сумленне, — але тут яно не дапаможа!»

Джэнтльмен устаў, зноў падышоў да акна і вярнуўся, не на жарты ўстрывожаны, хоць гэта трывога і выяўлялася своеасабліва.

— Міс Херыет, — сказаў ён, сядаючы на крэсла, — я хацеў-бы, каб вы дазволілі мне быць вам карысным. Паглядзіце на мяне: выгляд у мяне павінен быць сумленны, бо я ведаю, што цяпер я сумленны. Праўда?

— Так, — з усмешкай адказала яна.

— Я веру ўсяму, што вы сказалі, — прадаўжаў ён. — Я толькі дакараю сябе за тое, што гэтыя дванаццаць год я мог ведаць і бачыць гэта і ведаць і бачыць вас, і, аднак, не ведаў і не бачыў. Бадай ці мне вядома, як я наогул прышоў сюды, я, нявольнік не толькі маіх уласных прывычак, але прывычак іншых людзей! Але гэта зроблена. Дазвольце мне зрабіць што-небудзь для вас. Я прашу з усім сумленнем і павагай. Вы на дзіва натхняеце мяне і на тое і на другое. Дазвольце мне што-небудзь зрабіць.

— Нам нічога не патрэбна, сэр.

— Бадай ці так, — запярэчыў джэнтльмен. — Думаю, што гэта не зусім правільна. Ёсць сякія-такія маленькія радасці, якія маглі-б падправіць ваша жыццё і яго. І яго! — паўтарыў ён, думаючы, што ўразіў яе. — Я па прывычцы сваёй думаў, што для яго нічога нельга зрабіць, што ўсё вырашана і скончана, — адным словам, зусім аб гэтым не думаў. Цяпер я думаю інакш. Дазвольце мне зрабіць што-небудзь для яго. Ды і вам, — дадаў наведвальнік з клапатлівай пяшчотнасцю, — варта добра глядзець свайго здароўя дзеля яго, а я баюся, што яно пагоршала.

— Хто-б вы ні былі, сэр, — адазвалася Херыет, зірнуўшы на яго, — я вам вельмі ўдзячна. Я адчуваю, што вы хочаце зрабіць нам дабро і ніякіх іншых мэт не ставіце перад сабой. Але мы ўжо шмат гадоў жывем так, і забраць у брата хоць частачку таго, што зрабіла яго такім дарагім для мяне і даказала яго благародную рашучасць, зменшыць у нейкай меры яго заслугу, якая заключаецца ў тым, што ён у абсалютнай адзіноце, бездапаможны, нікому невядомы і ўсімі забыты, згладжвае сваю віну, азначала-б пазбавіць уцехі і яго і мяне, калі для кожнага з нас настане тая гадзіна, пра якую вы толькі што гаварылі. Гэтыя слёзы выказваюць маю ўдзячнасць вам лепш, чым якія іншыя словы. Прашу вас, верце гэтаму!

Джэнтльмен быў расчулены і паднёс да губ працягнутую яму руку так, як мог-бы чулы бацька пацалаваць руку добрай дачкі, але з большай пачцівасцю.

— Калі прыдзе дзень, — сказала Херыет, — калі ён будзе часткова адноўлен у тым становішчы, якое страціў…

— Адноўлен! — жыва выгукнуў джэнтльмен. — Як можна на гэта спадзявацца! У чыёй уладзе яго аднавіць? Зразумела, я не памыляюся, думаючы, што заваяванне ім каштоўнейшага яго скарбу з'яўляецца адной з прычын варожасці да яго ўласнага брата.

— Вы закранаеце прадмет, аб якім ніколі не гаварылі мы. Нават мы, — сказала Херыет.

— Прашу прабачэння, — сказаў госць. — Мне варта было гэта ведаць. Прашу вас, забудзьцеся пра тое, аб чым я недарэчы ўспомніў. А цяпер я не буду больш дамагацца, бо я не ўпэўнен, ці маю права я гэта рабіць, хоць, бог ведае, магчыма нават гэтае сумненне таксама з'яўляецца адной з прывычак, — дадаў джэнтльмен, зноў з безнадзейным выглядам паціраючы лоб. — Дазвольце-ж мне, чалавеку чужому і ў той-жа час не чужому, прасіць вас наконт двух паслуг.

— Наконт якіх? — запыталася яна.

— Калі па якой-небудзь прычыне вы зменіце сваё рашэнне, дазвольце мне быць вашай правай рукой. Тады я назаву вам сваё імя. Цяпер гэта бескарысна, ды і наогул імя маё не асабліва вядомае.

— Выбар сяброў у нас не такі вялікі, каб мне патрэбна было доўга думаць, — адказала яна са слабай усмешкай. — Я магу гэта абяцаць.

— Дазвольце мне таксама калі-ні-калі, ну, скажам, па панядзелках, у дзевяць раніцы — яшчэ адна прывычка, напэўна: я дзелавы чалавек, — сказаў, джэнтльмен, — дазвольце мне праходзіць міма вашага дома, каб убачыць вас у дзвярах або ў акне. Я не прашу дазволу заходзіць да вас, калі ў гэты час вашага брата няма дома. Я хачу толькі ведаць, для ўласнага супакаення, што вы здаровы, і, не дакучаючы вам, напамінаць сваёй асобай, што ў вас ёсць сябра — немалады сябра, які пачаў уже сівець і хутка будзе зусім сівым, — сябра, які заўсёды гатоў вам служыць.

Мілы твар даверліва павярнуўся да яе. Яна дала згоду.

— Я думаю, як і ў мінулы раз, — устаючы, сказаў джэнтльмен, — што вы не маеце намеру паведамляць пра мой візіт Джону Каркеру баючыся, каб не засмуціць яго тым, што мне вядома яго гісторыя. Я гэтаму рад, бо гэта выходзіць са звычайнай каляі і… зноў прывычка! — усклікнуў джэнтльмен, нецярпліва абарваўшы фразу. — Як быццам няма лепшага шляху, як звычайная каляя!

Сказаўшы гэта ён павярнуўся да дзвярэй, вышаў з капелюшом у руцэ на ганачак і развітаўся з ёю з той бязмежнай пашанай, звязанай з непрытворным удзелам, які не даецца ніякім выхаваннем, не ўнушае недавер'я і можа зыходзіць толькі з чыстага сэрца.

Многа напоўзабытых пачуццяў абудзіла гэта наведванне ў душы сястры. Так даўно ніводзін госць не пераступаў парогу іх дома, так даўно ніводзін спачувальны голас не даходзіў да яе вушэй, як сумная музыка, што твар незнаёмага на працягу многіх гадзін стаяў у яе перад вачыма, калі яна сядзела з шыццём у руках ля акна, і ёй здавалася, што яна зноў і зноў чуе яго словы.

Разважаючы і працуючы, то прымушаючы сябе доўга займацца шыццём, то няўважліва апускаючы работу на калені, каб аддацца патоку думак, Херыет Каркер не заўважыла, як прамінулі гадзіны. Неба, яснае і чыстае раніцой, паступова ўкрылася хмарамі; усходзіўся рэзкі вецер, паліў дождж, і цёмны туман, спусціўшыся на далёкі горад, схаваў яго ад позірку чалавека.

У такія дні яна часта паглядала спачувальна на падарожнікаў, якія ішлі ў Лондан па вялікай дарозе міма яе дома, з параненымі нагамі і стомленыя, баязліва паглядаючы на велізарны горад наперадзе, нібы прадчуваючы, што там іх жабрацтва будзе толькі капляй у моры або пясчынкай на марскім беразе; яны ішлі дрыжучы, скурчыўшыся пад бязлітасным ветрам, і здавалася, што нават стыхіі іх адверглі.

Дзень за днём цягнуліся гэтыя пешаходы, але заўсёды, як ёй здавалася, у адным напрамку — заўсёды па дарозе да горада. Паглынутыя яго неабсяжнасцю, да якой прыцягвала іх жорсткая сіла, яны ніколі не варочаліся. Здабыча для больніц, могілак, турмаў, ракі, ліхаманкі, вар'яцтва, парока і смерці! Яны ішлі насустрач пачвары, што раўла ўдалечыні, і знікалі.

Выў калючы вецер, ішоў дождж і панура хмурыўся дзень, калі Херыет, адарваўшы позірк ад работы, якою доўга займалася з неаслабнай упартасцю, убачыла аднаго з гэтых падарожнікаў.

Жанчына. Адзінокая жанчына гадоў трыццаці, высокая, статная, прыгожая, у жабрацкай вопратцы; гразь, пазбіраная на многіх прасёлачных дарогах ва ўсякае надвор'е — пыл, мел, гліна, пясок, — абляпіла пад праліўным дажджом яе шэры плашч; яна была без капялюша, і яе пышныя чорныя валасы былі ахаваны ад дажджу толькі парванай насавой хустачкай, канцы якой, а таксама пасмы валасоў, развяваючыся на ветры, спадалі ёй на вочы, дзякуючы чаму яна павінна была часта спыняцца, каб адкінуць іх назад і паглядзець на дарогу.

Якраз у гэты момант яе заўважыла Херыет. Падняўшы абедзве рукі да загарэлага ілба і правёўшы імі па твары, яна адвяла перашкаджаўшыя ёй пасмы і адкрыла твар, які вызначаўся прыгажосцю смелай і пагардлівай; у ім было дзёрзкае і парочнае роўнадушша да нечага больш важнага, чым надвор'е, неахайная абыякавасць да ўсяго, што наслалі на яе непакрытую галаву неба і зямля. Хоць хада яе была цвёрдая і рашучая, яна стамілася і, пасля нядоўгіх ваганняў, села на кучу камення, не хаваючыся ад дажджу.

Яна была якраз насупроць дома. Апусціўшы на момант галаву на абедзве рукі, яна зноў падняла яе, і позірк яе спаткаўся з позіркам Херыет.

У адзін момант Херыет апынулася ля дзвярэй; жанчына, слухаючыся воклічу, устала і павольна наблізілася да яе, але выгляд у яе быў не вельмі прыязны.

— Чаму вы сядзіце пад дажджом? — мякка запыталася Херыет.

— Таму што мне больш няма дзе адпачыць, — быў адказ.

— Але тут непадалёку можна знайсці дзе схавацца. Вось тут, — паказала яна на ганачак, — лепш, чым там, дзе вы былі. Адпачніце тут.

Жанчына паглядзела на яе недаверліва і здзіўлена, але нічым не выяўляючы сваёй удзячнасці; усеўшыся і скінуўшы свой стаптаны чаравік, каб вытрасці з яго дробныя каменьчыкі і пыл, яна паказала рассечаную і акрываўленую нагу.

Калі Херыет ускрыкнула ад жалю, жанчына з пагардлівай і недаверлівай усмешкай зірнула на яе.

— Якое значэнне мае параненая нага для такой, як я? — сказала яна, — і якое значэнне мае мая параненая нага для такой, як вы?

— Зайдзіце ў дом і абмыйце яе, — ціха сказала Херыет, — а я вам дам чым перавязаць яе.

Жанчына схапіла яе руку, прыцягнула да сябе, і, прыціснуўшы да сваіх вачэй, заплакала. Не так, як плачуць жанчыны, але як плача мужчына, які выпадкова паддасца гэтай слабасці, — перарывіста дыхаючы і стараючыся стрымацца, што сведчыла аб тым, як неўласціва было ёй такое хваляванне.

Яна далася завесці сябе ў дом і, напэўна хутчэй у адзнаку падзякі, чым ад жадання паклапаціцца аб сабе, абмыла і перавязала хворую нагу. Пасля Херыет дала ёй частку свайго ўласнага беднага абеду, і калі тая з'ела, між іншым вельмі мала, Херыет папрасіла яе перад адыходам (бо жанчына мела намер ісці далей) высушыць плацце ля каміна. І зноў не клопаты аб самой сабе, але ўдзячнасць прымусіла яе не пярэчыць; яна села перад камінам, зняла хустку з галавы і, распусціўшы густыя мокрыя валасы, якія звісалі ніжэй таліі, пачала сушыць іх, выціраючы далонямі і пазіраючы на агонь.

— Напэўна, вы думаеце, што калісьці я была прыгожая, — сказала яна, нечакана падняўшы галаву. — Думаю, што была; ведаю, што была. Глядзіце!

Груба, абодвума рукамі яна прыпадняла свае валасы, учапіўшыся ў іх так, нібы хацела вырваць іх з карэннем, пасля зноў іх апусціла і закінула за плячо, нібы гэта быў скрутак гадзюк.

— Вы чужая ў гэтых краях? — запыталася Херыет.

— Чужая, — адазвалася яна, змаўкаючы пасля кожнай кароткай фразы і пазіраючы на агонь. — Так. Вось ужо дзесяць або дванаццаць год, як чужая. У мяне не было календара там, дзе я жыла. Дзесяць або дванаццаць год. Я не пазнаю гэтай мясцовасці. Яна вельмі перамянілася з таго часу, як я паехала.

— Вы былі далёка адсюль?

— Вельмі далёка. Трэба месяцы плысці па моры, і ўсё-такі гэта яшчэ далёка. Я была там, куды ссылаюць катаржнікаў, — дадала яна, паглядаючы пільна на сваю субяседніцу. — Я сама была адной з іх. Напэўна, мы з вамі аднагодкі. Калі я старэй за вас, то не больш, чым на год, на два. О, падумайце аб гэтым!

Яна развінула рукі і ўнурыла галаву.

— Няма нічога такога, чаго нельга было-б загладзіць. Ніколі не позна выправіцца, — сказала Херыет. — Вы раскайваецеся…

— Не! — запярэчыла тая. — Я не раскайваюся. Не магу раскайвацца. Я не з гэтай пароды. Чаму я павінна раскайвацца, калі ўсе разгульваюць, нібы нічога і не было? Мне гавораць аб маім раскайванні. Хто раскайваецца ў тым зле, якое мне зрабілі?

Яна ўстала, завязала на галаву хустку і павярнулася да выйсця.

— Куды вы ідзіцё? — запыталася Херыет.

— Туды! — адказала яна, паказваючы рукой. — У Лондан.

— Ёсць у вас які-небудзь прытулак там?

— Здаецца, у мяне ёсць маці. Яна заслугоўвае называцца маткай не больш, чым яе жыллё — прытулкам, — адказала тая з горкім смехам.

— Вазьміце вось гэта, — усклікнула Херыет, сунуўшы ёй у руку грошы. — Старайцеся не збіцца з дарогі. Тут вельмі мала, але, магчыма, на адзін дзень гэта адхіліць ад вас бяду.

— Вы замужам? — ціха запыталася тая, узяўшы грошы.

— Не. Я жыву тут з братам. Мы мала можам вас надзяліць, інакш я дала-б вам больш. — Вы дазволіце мне пацалаваць вас?

Запытаўшыся так, жанчына, якая ўзяла ад яе міласціну, не бачачы на твары яе ні гневу, ні агіды, нахілілася да яе і прыціснулася губамі да яе шчакі. Зноў яна схапіла яе руку і прыкрыла ёю свае вочы; пасля яна пайшла.

Пайшла ў надыходзячую ноч, насустрач раз'юшанаму ветру і дажджу, накіроўваючыся да ахутанага туманам горада, дзе мігацелі няясныя агні, і яе чорныя валасы і канцы хусткі, неахайна завязанай, развяваліся вакол яе смелага твара.