Домбі і сын/3

← Раздзел II, у якім своечасова прымаюцца захады з прычыны нечаканага збегу акалічнасцей, якія ўзнікаюць часам у самых упарадкаваных сем’ях

Раздзел III, у якім містэр Домбі, як чалавек і бацька, паказан на чале свайго хатняга дэпартамента Раман Аўтар: Чарльз Дыкенс 1848 (пераклад 1938)

Раздзел IV, у якім на нашай сцэне ўпершыню выступаюць новыя асобы →

Прапануем да спампаваньня!

РАЗДЗЕЛ III,

у якім містэр Домбі, як чалавек і бацька, паказан на чале свайго хатняга дэпартамента.

Пахаванне нябожчыцы лэдзі было „выканана“ к поўнаму задавальненню гаспадара пахавальнага бюро, а таксама і ўсяго вакольнага насельніцтва, якое звычайна вельмі прыдзірлівае ў такіх выпадках і абураецца кожным промахам і ўпушчэннем у цырамоніі, пасля чаго шматлікія дамачадцы містэра Домбі зноў занялі адпаведныя ім месцы ў хатняй сістэме. Гэты маленькі свет, як і вялікі знешні свет, адзначаўся здольнасцю хутка забывацца пра сваіх памершых, і калі кухарка сказала: „у лэдзі быў ціхі нораў“, а эканомка сказала: „такі наш лёс“, а дварэцкі сказаў: „хто-б мог пра гэта падумаць?“, а пакаёўка сказала: „яна бадай ці можа гэтаму паверыць“, а лакей сказаў: „гэта падобна на сон“, — падзея канчаткова ўкрылася іржою, і яны пачалі думаць аб тым, што і жалоба іх парыжэла ад часу.

Для Рычардс, якую трымалі наверсе ў ганаровым палоне, зара новага жыцця здавалася халоднай і шэрай. У містэра Домбі быў вялікі дом на ценевым баку, на элегантнай вуліцы з высокімі дамамі паміж Портланд-плейс і Брайянстон-сквер. Гэта быў дом на рагу з вялікімі прасторнымі скляпамі, якія пахмура ўглядаліся на свет сваімі рашотчатымі вокнамі і пагардліва жмурыліся касавокімі дзвярыма, якія вялі да смеццевых скрынь. Гэта быў велічны і пахмурны дом з поўкруглай задняй сцяной, з анфіладай залаў, якія выходзілі вокнамі на ўсыпаны гравіем двор, дзе два поўсухія дрэвы з пачарнелымі стваламі хутчэй стукалі, чым шалясцелі, — так было пракопчана іх лісцё. Летам сонца заглядала на гэтую вуліцу толькі раніцой, прыкладна ў час першага снедання, паяўлялася разам з вадавозамі, стар’еўшчыкамі, гандляром геранню, папраўшчыкам зонтаў і чалавекам, які на хаду пазвоньваў званочкам ад галандскага гадзінніка. Неўзабаве яно зноў хавалася, каб больш ужо не паказвацца ў той дзень, а ў змроку дварэцкія, калі іх гаспадары палуднавалі ў гасцях, з’яўляліся ля дзвярэй сваіх дамоў, і фанаршчыку кожны вечар не шанцавала, калі ён з дапамогай газу спрабаваў надаць вуліцы больш вясёлы выгляд.

І ўнутры гэты дом быў таксама пахмуры, як і знадворку. Пасля пахавання містэр Домбі загадаў накрыць мэблю чахламі, — можа, жадаючы захаваць яе для сына, з якім былі звязаны ўсе яго планы, — і замкнуць пакоі, за выключэннем тых, якія ён прызначаў для сябе ў ніжнім паверсе. Тады таямнічыя збудаванні ўтварыліся з сталоў і крэслаў, састаўленных пасярод пакоя і накрытых вялізнымі саванамі. 3 камінаў патыхала як са скляпоў і сырых падвалаў. Памёршая і пахаваная лэдзі ў рамцы, абвітай траурам, наводзіла страх. Кожны парыў ветру, налятаючы з-за вугла суседніх стайняў, прыносіў камякі саломы, што была паслана перад домам у часе яе хваробы і гніючыя рэшткі якой яшчэ захаваліся па суседству; прыцягваемыя нейкай невядомай сілай да парогу бруднага дома насупраць, які здаваўся ў арэнду, яны з сумным красамоўствам клікалі да вокан містэра Домбі.

Памяшканне, якое пакінуў для сябе містэр Домбі, злучалася з вестыбюлем і складалася з гасцінай, бібліятэкі, якая была, па сутнасці, туалетным пакоем, так што пах атласнай і веленевай паперы, саф’яну і юфты спаборнічаў тут з пахам шматлікіх пар камашаў, і аранжарэі або маленькага зашклёнага будуара, адкуль відаць былі раней успомненыя дрэвы і іншы раз цікоўная кошка. Гэтыя тры пакоi размешчаны былі адзiн за другiм. Раніцамі, калi мiстэр Домбі снедаў у адным з першых двух пакояў, а таксама пад вечар, калі ён варочаўся дадому к абеду, чуўся званок, выклікаючы Рычардс, якая з’яўлялася ў зашклёнае памяшканне і там прагульвалася са сваім юным выхаванцам. Час ад часу паглядаючы на містэра Домбі, які сядзеў у цемры і пазіраў на дзiця з-за цёмнай цяжкай мэблі, — у доме шмат гадоў жыў яго бацька, і ў абстаноўцы аставалася нямала старамоднага і пахмурага, — яна пачала думаць аб ім і яго адасабленні, нiбы ён быў вязнем, пасаджаным у адзіночную камеру, або дзіўнай зданню, якую нельга ні паклікаць, ні зразумець.

Ужо некалькі тыдняў карміліца маленькага Домбі Поля сама вяла такое жыццё, і вось аднойчы, калі яна вярнулася наверх пасля меланхалiчнай прагулкі ў сумных пакоях (яна нiколi не выходзiла з дому без місіс Чык, якая з’яўлялася раніцамі ў добрае надвор’е, звычайна ў суправаджэннi мiс Токс, каб вывесці на свежае паветра яе з дзіцем, або, інакш кажучы, урачыста вадзiла iх па вуліцы, нібы ў пахавальнай працэсіі) i сядзела ў сваім пакоі, дзверы павольна i цiха адчыніліся, і ў пакой заглянула маленькая чорнавокая дзяўчынка.

«Мусіць, гэта міс Фларэнс вярнулася дадому ад сваёй цёткі», падумала Рычардс, якая яшчэ ні разу не бачыла дзяўчынкі. — Спадзяюся, вы здаровыя, міс!

— Гэта мой брат? — запыталася дзяўчынка, паказваючы на дзіця.

— Так, любачка, адказала Рычардс. — Падыйдзіце, пацалуйце яго.

Але дзяўчынка замест таго, каб наблізіцца, сур’ёзна паглядзела ёй у твар і сказала:

— Што вы зрабілі з маёй мамай?

— Даруй божа, малютка! — усклікнула Рычардс. — Якое сумнае пытанне! Што я зрабіла? Нічога, міс.

— Што яны зрабiлi з маёй мамай? — запыталася дзяўчынка.

— У жыцці не бачыла такога чуллівага дзiцяцi! — сказала Рычардс. — Падыйдзіце бліжэй, любая мая міс. Не бойцеся мяне.

— Я вас не баюся, — сказала дзяўчынка, падышоўшы да яе. — Але я хачу ведаць, што яны зрабiлi з маёй мамай.

— Любачка, — сказала Рычардс, — вы носіце гэтую прыгожанькую чорную сукенку на памяць аб сваёй маме.

— Я памятаю маму ва ўсякіх сукенках, — запярэчыла дзяўчынка з слязмi на вачах.

— Але людзі адзяюць чорнае, каб успамінаць пра тых, каго ўжо няма.

— Дзе-ж яны? — запыталася дзяўчынка.

— Падыйдзіце і сядзьце каля мяне, — сказала Рычардс, — а я вам нешта раскажу.

Дагадаўшыся адразу, што расказ павінен мець нейкія адносiны да яе пытанняў, маленькая Фларэнс паклала капелюш, якi яна трымала ў руках, і прысела на лавачку ля ног карміліцы, пазіраючы ёй у твар.

— Жыла калісьцi за свеце лэдзi, — пачала Рычардс, — вельмi добрая лэдзі, і маленькая дачка моцна яе кахала.

— Вельмі добрая лэдзі, і маленькая дачка моцна яе кахала, — паўтарыла дзяўчынка.

— І вось яна захварэла і памерла.

Дзяўчынка ўздрыганулася.

— Памерла, і ніхто ўжо не ўбачыць яе больш на гэтым свеце, і яе закапалі ў зямлю, дзе растуць дрэвы.

— У халодную зямлю, — сказала дзяўчынка, зноў уздрыгануўшыся.

— Не! У цёплую зямлю, — адказала Полі, — дзе непрыгожыя маленькія зерняткі ператвараюцца ў цудоўныя кветкі, у траву і калоссе і ці мала яшчэ ў што.

— Гэта мая мама! — усклікнула дзяўчынка, усхапляючыся абдымаючы Полі за шыю.

— А дзяўчынка, — прадаўжала Полі, прыціскаючы яе да грудзей, — маленькая дачушка, калі пачула аб тым ад незнаёмай карміліцы, якая і расказаць добра не умела, але сама была беднай маткай, толькі і ўсяго, — дачка плакала наўзрыд у яе на грудзях… пашкадавала малютку, што ляжала ў яе на каленях, i… ну, досыць, досыць! — гаварыла Полі, прыгладжваючы кудры дзяўчынкі, на якія капалі яе слёзы. — Досыць, бедненькая!

— Вось як, мiс Флой! Ну і раззлуецца-ж ваш татулька! — пачуўся рэзкі голас, што належаў невысокай смуглай дзяўчыне, якая здавалася старэй сваiх чатырнаццаці гадоў, курносая і з чорнымі вачыма, падобнымi да пацерак з агата. — Ды вам-жа сурова было загадана, каб вы не хадзілі і не надакучалi карміліцы.

— Яна мне не надакучае, — адказала здзіўленая Полі. — Я вельмі люблю дзяцей.

— Ах, прашу прабачэння, місіс Рычардс, але гэта, ведаеце, нічога не азначае, — запярэчыла чорнавокая дзяўчына, якая была такой рэзкай і ўедлівай, што, здавалася, магла давесці чалавека да слёз. — Можа, я вельмi люблю ўжыўных слімачкоў, мiсiс Рычардс, але адсюль яшчэ не вынікае, каб мне iх падавалi да чаю.

— Ну, гэта глупства, — сказала Полі.

— Ах, вось як, дзякую вам, місіс Рычардс! — усклікнула рэзкая дзяўчына. — Аднак, будзьце так ласкавы, успомніце, што міс Флой пад маёй апекай, а майстар Поль — пад вашай.

— Але ўсё-такі нам няма за што сварыцца, — сказала Полі.

— О, так, місіс Рычардс! — падхапіла Задзіра. — Зусім няма за што, я гэтага не хачу, не завошта нам станавіцца ў такія дачыненні, калі пры мiс Флой месца сталае, а пры майстры Полі — часовае. Задзіра не рабіла ніякіх паўз, хіба што ставіла коскi, выпальваючы ўсё, што мела сказаць, у адной фразе і па магчымасці адным духам.

— Міс Фларэнс толькi што вярнулася дадому, цi-ж непраўда? — запыталася Полі.

— Так, місіс Рычардс, толькі што вярнулася, і вось, міс Флой, не паспелi вы і чвэрці гадзіны пабыць дома, як ужо трыцëся мокрым тварам аб дарагую траурную сукенку, якую мicic Рычардс носiць па вашай мамачцы!

Пасля такой вымовы маладая Задзіра, чыё сапраўднае імя было С’юзен Ніпер, гвалтам адарвала дзяўчынку ад яе новага сябра, нiбы вырвала зуб. Але, здавалася, яна гэта зрабіла без усякага злога намеру, а хутчэй за ўсё ад надзвычай вялікага парыву да сваіх службовых абавязкаў.

— Цяпер яна зноў дома і будзе зусім шчаслівай, — сказала Полі, ківаючы ёй галавой, і радасная ўсмешка паявілася на добрадушным яе твары. — А як-жа яна будзе рада, калі ўбачыць вечарам свайго дарагога татку!

— Эх, мiсiс Рычардс! — усклікнула міс Ніпер, адразу-ж падхапіўшы яе словы. — Досыць! Так і ўбачыць свайго дарагога татку! Хацела-б я гэта пабачыць!

— А хіба яна яго не ўбачыць? — запытала Полі.

— Ды не, місіс Рычардс, яе татка праз меру ужо займаецца некім другім, ды і пакуль што яшчэ не было некага другога, яна ніколі не была любіміцай; у гэтым доме дзяўчынкі за нішто, місіс Рычардс, магу вас упэўніць.

Дзяўчынка шпарка пераводзіла позірк з адной нянькі на другую, нібы разумела i адчувала, аб чым ідзе гутарка.

— Як вы мяне здзiвiлi! — усклікнула Полі. — Няўжо містэр Домбі не бачыў яе з таго часу…

— Так, так, — перапыніла Сюзен Нiпер. — Не бачыў з таго часу ні разу, ды і раней цэлымi месяцамі амаль не глядзеў на яе i бадай ці прызнае яе за сваю дачку, калі заўтра сустрэне на вуліцы, а што да мяне, місіс Рычардс, — хіхікнуўшы, дадала Задзіра, — дык падазраю, што ён не ведае аб маiм існаванні.

— Любае дзіцятка! — сказала Рычардс, маючы на ўвазе не міс Ніпер, а маленькую Фларэнс.

— Шчаслiвай вам раніцы, місіс Рычардс, ну, міс Флой, будзьце ласкавы ісці са мною і не ўпірайцеся, як непаслухмянае, капрызнае дзiцянё, якое не умее як трэба трымацца.

Не гледзячы на такое ўгаварванне і на штуршкі С’юзен Ніпер, якія пагражалі вывіхнуць правае плячо, маленькая Фларэнс вырвалася і пяшчотна пацалавала сваю новую сяброўку.

— Да пабачэння! — сказала дзяўчынка. — Хутка я зноў да вас прыду, і вы да мяне прыдзеце. С’юзен нам дазволіць. Дазволіце, С’юзен? Увогуле Задзіра была, як відаць, добрадушнай маленькай асобай, хоць і з’яўлялася вучнем у той школе выхаванцаў дзiцячага розуму, якая лічыць, што дзяцей, як і грошы, трэба добра трэсці, церці і пераціраць, каб надаць ім бляск, бо, пачуўшы гэту просьбу, якая суправаджалася ўпрашальнымі жэстамі і ласкамі, яна злажыла накрыж ручкi, пакiвала галавой, i позірк яе шырока адкрытых чорных вачэй стаў мякчэйшым.

— Нядобра, што вы мяне аб гэтым просіце, мiс Флой, вы-ж ведаеце, што я не магу вам адмовіць, але мы з місіс Рычардс падумаем, што тут можна зрабіць, калі місіс Рычардс захоча. Мне, бачыце, місіс Рычардс, магчыма, хочацца праехацца ў Кітай, але, можа, я не ведаю, як выбрацца з лонданскіх докаў.

Рычардс згадзілася з гэтай заявай.

— Не такая ўжо весялосць пануе ў гэтым доме, — сказала мiс Ніпер, — каб чалавеку захацелася большага адзіноцтва, чым тое, якое мiмаволі церпіш. Вашы Токсы і вашы Чыкі могуць вырваць у мяне па два пярэднія зубы, місіс Рычардс, але гэта яшчэ не прычына, што я павінна падставіць ім усю сківіцу.

Гэтая заява таксама была прынята Рычардс як не выклікаючая сумненняў.

— Дык будзьце ўпэўнены, — сказала С’юзен Ніпер, — што я гатова жыць у дружбе, місіс Рычардс, пакуль вы астаецеся пры майстры Полі, калі ўдасца што-кольвечы выдумаць, не парушаючы адкрыта загаданняў, але, мiс Флой, вы да гэтага часу яшчэ не раздзелiся, непаслухмяная вы дзяўчынка, iдзіце!

З гэтымі словамі С’юзен Ніпер наляцела на сваю маленькую пітоміцу і сілком вытурыла яе з пакоя.

Дзяўчынка, апанаваная смуткам і занядбалая, была такой спакойнай, такой смірнай, столькi было ў яе пяшчотнасцi, у якой, здавалася, ніхто не меў патрэбы, і столькі хваравітай чуллівасці, якую, здавалася, ніхто не заўважаў і не баяўся раніць, што ў Полі сціснулася сэрца, калі яна зноў асталася адна. Простая размова, якая адбылася памiж ëю i acipaцелай дзяўчынкай, расчуліла яе мацярынскае сэрца не менш, чым сэрца дзіцяці; і таксама, як дзiця, яна адчула, што з гэтай хвіліны паміж імі ўзнікла давер’е і блізкасць.

Не гледзячы на ўпэўненасць містэра Тудля ў Полі, яна бадай ці ведала больш за яго ў галіне набытых пазнанняў. Яна была наглядным прыкладам той натуры, якая ў цэлым можа лепш, больш чэсна, вышэй, больш благародна, хутчэй адчуць і праявіць большую сталасць у далікатнасці і міласэрдзi, самаафярнасці і адданасці, чым натура мужчынская. Хоць яна нічому не вучылася, яна магла-б з самага пачатку даць містэру Домбі крышачку ведаў, якія ў такім выпадку не здзівілі-б яго, як маланка, у канцы.

Але мы адхіліліся ў бок. У сучасны момант Полі думала толькi аб тым, як-бы замацаваць заваяваную прыхільнасць мiс Ніпер і прыдумаць спосаб, каб маленькая Фларэнс магла быць з ёю, не парушаючы правіл і не праяўляючы непакорлівасці. У той-жа вечар якраз выпаў зручны момант.

Як і заўсёды яна сышла па званку ў зашклёны пакой і доўга хадзіла з дзіцем на руках, як раптам яна вельмі здзівілася i нават спалохалася, калі вышаў містэр Домбі і спыніўся перад ёю.

— Добры вечар, Рычардс.

Такі самы строгі, чопарны джентльмен, якім яна яго ўбачыла ў той першы дзень, джентльмен з такім суровым позіркам, што яна мімаволі патупілася і зрабіла рэверанс.

— Як маецца майстар Поль, Рычардс?

— Расце, сэр, здаровы.

— Выгляд у яго здаровы, — сказаў містэр Домбі, углядаючыся з вялiкай увагай у малюсенькі тварык, які яна прыадкрыла для яго, i, аднак, прытвараючыся ў нейкай меры роўнадушным. — Спадзяюся, вы атрымліваеце ўсё, што хочаце?

— Так, сэр, дзякую вам.

Аднак, яна з такім замяшаннем дала гэты адказ, што мiстэр Домбі, які ўжо адышоў ад яе, спыніўся і зноў павярнуўся да яе з дапытлівым выглядам.

— Мне здаецца, сэр, каб забавiць і развесяліць дзіця, нічога не можа быць лепш, як дазволіць іншым дзецям гуляць каля яго, — набраўшыся адвагі, заўважыла Полі.

— Калі вы паступілі сюды, Рычардс, — насупіўшыся, сказаў мiстэр Домбі, — я, здаецца, выказаў жаданне, каб вы як можна менш бачыліся са сваёй сям’ёй. Будзьце ласкавы, прагульвайцеся далей.

З гэтымі словамі ён вышаў ва ўнутраныя пакоі, а Полі здагадалася, што ён зусім не зразумеў яе намеру і што яна яго пакрыўдзіла, ніяк не наблізіўшыся да мэты.

У наступны вечар, калi яна сышла на нiз, яна ўбачыла, што містер Домбі прагульваецца па аранжарэі. Яна спынілася ў дзвярах, збянтэжаная гэтым незвычайным відовішчам, не ведаючы, iсцi ей далей ці адступіць; ён падазваў яе.

— Калі вы сапраўды лічыце, што такое таварыства карысна дзіцяці, — сказаў ён адрывіста, нібы яму гэта толькі што прапанавалі, — дык дзе-ж мiс Фларэнс?

— Лепш не знайсці, чым міс Фларэнс, сэр, — з запалам падхапіла Полі, — але са слоў яе маленькай служанкі я зразумела, што яны не…

Містэр Домбі пазваніў і пачаў хадзіць па пакоі, пакуль не з’явіўся слуга.

— Загадайце, каб мiс Фларэнс пускалі да Рычардс, калі яна захоча, адпускалi з ёй на прагулку і так далей. Загадайце, каб дзецям дазволілі быць разам, калi гэтага хоча Рычардс. Жалеза было гарачае, i Рычардс, смела пачаўшы яго каваць, — гэта была добрая справа, і яна не траціла мужнасцi, хоць інстынктыўна баялася містэра Домбі, — пажадала, каб мiс Фларэнс неадкладна прыслалі сюды завязаць сяброўства з маленькiм братам.

Яна прытварылася, быццам калыша дзiця, калі слуга пайшоў выконваць даручэнне, але ёй здалося, што мiстэр Домбі пабляднеў, што выраз яго твара рэзка змяніўся, што ён хутка павярнуўся, нібы хацеў узяць назад свае словы, і стрымаў яго толькi сорам.

І яе была праўда. У апошні раз ён бачыў сваю закінутую дачку у абдымках паміраючай маткі, што было для яго адкрыццëм i дакорам. Як ні захапляўся ён сваiм Сынам, на якога ўскладаў такія вялікія надзеі, ён не мог забыцца пра гэту заключную сцэну. Ён не мог забыцца пра тое, што не прымаў у ёй ніякага ўдзелу.

Яго адносіны да дзяўчынкі былі адмоўнымі з самага дня яе нараджэння. Ён ніколі не адчуваў да яе агiды: няварта было, ды i не было гэта яму ўласціва. Яўнай непрыязнасці да яе ён не адчуваў. Але цяпер яна прыводзіла яго ў замяшанне. Яна парушала яго спакой. Ён хацеў-бы адагнаць думкі аб ëй зусім, калі-б ён ведаў, як гэта зрабіць. Можа — каму вырашаць гэткія задачы? — ëн баяўся, што зненавідзiць яе.

Калі маленькая Фларэнс баязліва ўвайшла, містэр Домбі перастаў хадзіць і зірнуў на яе. Калі-б зірнуў ён на яе з большай зацікаўленасцю, вачыма бацькі, ён прачытаў-бы ў яе зыркiм позірку хваляванне і страх, якія прыводзiлi яе ў замяшанне, — гарачае жаданне прытуліцца да яго, схаваць твар на яго грудзях i сказаць: «О, бацька, пастарайцеся палюбіць мяне! У мяне нікога больш няма!», затым баязнь, што яе адштурхнуць, баязнь быць занадта дзёрзкай і абразіць яго, пакутлівую патрэбу ў падтрыманні і падбадзёрванні, і нарэшце ён убачыў-бы, як яе дзiцячае сэрца, абцяжаранае непасiльнай ношай, шукала якога-небудзь натуральнага прытулку і для смутку і для любові.

Але нічога гэтага ён не бачыў. Ён бачыў, як яна нерашуча спынілася ў дзвярах і паглядзела ў яго бок; і больш нічога ён не бачыў.

— Увайдзіце, — сказаў ён, — увайдзіце. Чаго баіцца гэтае дзiця?

Яна ўвайшла і, няўпэўнена азірнуўшыся, спынілася ля самых дзвярэй, моцна сціскаючы маленькія ручкі.

— Падыйдзіце, Фларэнс, — холадна сказаў бацька. — Вы ведаеце, хто я?

— Ведаю, тата.

— Ці не хочаце вы што-небудзь сказаць мне?

Слёзы, якія паказаліся ў яе на вачах, калі яна паглядзела на яго, застылi ад яго позірку. Яна зноў апусціла позірк i працягнула дрыжачую руку. Містэр Домбі неахайна ўзяў яе за руку і з хвіліну стаяў, пазіраючы на яе, нібы не ведаў, як і дзiця, што трэба сказаць або зрабіць.

— Ну, вось! Будзьце добрай дзяўчынкай, — сказаў ён, гладзячы яе па галаве i цiшком збянтэжана і нерашуча на яе паглядаючы. — iдзіце да Рычардс! Ідзiце!

Яго маленькая дачка пачакала секунду, нібы ўсё яшчэ хацела прытуліцца да яго або мела слабую надзею на тое, што ён возьме яе на рукі і пацалуе. Яна яшчэ раз зірнула на яго. Ён успомніў, што такі-ж выраз твара быў у яе, калі яна азірнулася, каб паглядзець на доктара — у той вечар, і інстынктыўна выпусціў яе руку і адвярнуўся.

Не цяжка было заўважыць, што Фларэнс многае траціла ў прысутнасці бацькі. Стрымліваліся не толькі думкі дзяўчынкі, але і прыродная яе грацыя і вольнасць рухаў. Усё-ж такі Полі не траціла бадзёрасцi духу і, мяркуючы аб містэры Домбі па сабе, спадзявалася на маўклівы прызыў — траурную сукенку беднай маленькай Фларэнс. «Дапраўды-ж, гэта жорстка, — думала Полі, — калі ён любiць толькі адно асiрацелае дзіця, калі ў яго перад вачыма другое, i да таго-ж дзяўчынка».

Таму Полі старалася трымаць яе больш перад яго вачыма і спрытна няньчыла маленькага Поля, каб паказаць, як ён ажывіўся ў прысутнасці сястры. Калі настаў час ісці наверх, яна была паслала Фларэнс у суседні пакой пажадаць бацьку спакойнай ночы, але дзяўчынка збянтэжылася і пачала адступаць назад, а калі Полі пачала настайваць, то яна прыкрыла вочы рукой, нiбы хаваючыся ад сваёй уласнай нікчэмнасці, і ўсклікнула:

— О, не, не! Я яму не патрэбна! Я яму не патрэбна!

Містэр Домбі звярнуў увагу на гэтую маленькую спрэчку; не ўстаючы з-за стала, за якім ён піў віно, містэр Домбі запытаў, у чым справа.

— Міс Фларэнс баіцца, што перашкодзіць, сэр, калi зойдзе пажадаць вам спакойнай ночы, — сказала Рычардс.

— Гэта няважна, — адазваўся містэр Домбі. — Няхай прыходзiць i выходзiць, не звяртаючы на мяне ўвагі.

Дзяўчынка скурчылася, пачуўшы гэта, і пайшла, перш чым яе скромная сяброўка паспела аглянуцца.

Між іншым, Полі вельмі радавалася поспеху свайго добрага намеру і той спрытнасці, з якой яна яго ажыццявіла, аб чым i расказала з усімі падрабязнасцямі Задзіры, як толькі зноў апынулася шчасліва наверсе. Міс Ніпер прыняла гэты доказ яе давер’я, а таксама надзею на свабодныя дачыненнi iх у будучым досыць холадна і не праявіла ніякага энтузіязму, выказваючы сваю радасць.

— Я думала, што вы будзеце задаволены, — сказала Полі.

— О, яшчэ як, місіс Рычардс, я надзвычай задаволена, дзякую вам, — адказвала С’юзен, якая раптам выпрасталася так, як быццам уставіла сабе яшчэ адну косць у карсет. — Вы гэтага не паказваеце, — сказала Полі.

— О, я-ж усяго толькi сталая, дык няварта і чакаць, каб я гэта паказвала, як часовая, — сказала С’юзен Нiпер. — Я бачу, што часовыя тут перамагаюць, але хоць паміж гэтым домам і суседнім добрая сцяна, аднак, не гледзячы ні на што, мне, можа, усё-такі не хочацца апынуцца прыпёртай да яе, місіс Рычардс!