Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі/XII стагодзьдзе
| ← Канец X-га і XI-е стагодзьдзе | XII стагодзьдзе Літаратуразнаўчая праца Аўтар: Вацлаў Ластоўскі 1926 год |
XIII стагодзьдзе → |
Прапануем да спампаваньня!
ХІI стагодзьдзе.
ПОЛАЦКАЕ ЕВАНГЕЛЬЛЕ ХІІ СТ., пісанае на пэргаміне; пераховуецца ў Румянцаўскім музэі ў Маскве (па каталёгу Востокова № 103). У Евангельле ўпісана наданьне Вялікага Князя Полацкага Андрэя.
„СТРАННИКЪ БОГОМЪ ПОЧИНАЕМЪ“ (Падарожа ігумена Данілы ў Іерузалім). Сьпісак канца ХVІІ ст. знаходзіцца ў зборніку, разам з Псалтыром пісаным крыўскай (беларускай) мовай, пераховуецца ў Румянцаўскім музэі. Другі сьпісак агалоўлены: „Житіе и хожденіе Данійла Рускія земли Игумена“, знаходзіцца ў Петр. Публ. Бібліатэцы. На рукапісе маецца надпіс: — ех museo Petri Dubrowsky. Трэцьці сьпісак ХVІ ст. знаходзіцца ў бібліатэцы Красінскіх, у Варшаве.
Ігумен Даніла адбываў падарожу ў Палестыну ў той час, калі крыжовые паходы адкрылі свабодны ўход у сьвятыя мейсцы.
Хто быў Ігумен Даніла і зкуль ён быў родам, — дагэуль яшчэ акуратна не ўстаноўлена. Апіраючыся на Данілавым параўнаньні Іордану з ракой Сновай, працякаючай ў крыўскай часьці Чарнігаўшчыны (праз Новазыбкаўскі і Гарадоцкі паветы), рабілі вывады, што ён быў ураджэнцам Чарнігаўшчыны. Час яго падарожы ў Палестыну ўстанаўляецца апавяданьнем Данілы аб тым, як ён быў у паходзе разам з каралём Бальдуінам Іерузалімскім. Кароль Бальдуін І выступіў у паход на Дамасак ў 1115 годзе. Акром гэтага Даніла кажа, што ён памінаў многіх „рускіх“ князёў пры гробе Хрыстовым, у ліку гэтых князёў называе: Глеба кн. Менскага, Давыда Ўсеславіча і Барыса Ўсеславіча; ўсе тры князі — сыны слаўнага полацкага князя-чараўніка Усеслава.
Хоць падарожаньне Данілы дайшло да нас у рожных сьпісках (найстарэйшы ХV ст.), але мова, якой напісана яно, ў некатарых сьпісках, падобна да мовы Смаленска-Полацкіх умоў з Немцамі. Гэныя данныя паказуюць, што Даніла паходзіў з абшараў полацка-крыўскіх зямель, а падарожу сваю адбываў у першай чверці ХІІ стагодзьдзя.
Выпіску падаемо тут з расійскага перадруку:
„Іерданъ же рѣка течеть быстро, берегы же имать обонъполъ прикруты, а отъсюду пологы; вода же его мутьна, и сладъка пити вельми и нѣсть сыти піюшимъ воду ту святую, и здрава бысть вода та піюшимъ ю, ни съ нея болить, ни пакости въ чревѣ нѣсть; вьсѣмь же есть подобенъ Іерданъ къ рѣцѣ Сновьстѣй, въшире и глубле, лукво же вельми и быстро течеть; болонія же имать, якоже и Сновь рѣка; глубле же есть четырей саженъ среди самоѣ купѣли, якоже самъ собою искусихъ и измѣрихъ и пребродихъ на ону страну Іердана, и много походихъ по брегу тому Іерданову любовію; въшире же есть Іерданъ рѣка, якоже на устьи Сновь рѣка есть. И есть же по сей странѣ купѣли тоя яко лѣсокъ малъ, древіе многа по брегу Іерданову превысоко, яко вербіе есть, и подобьно, но нѣсть верба; выше купѣли, яко лозіе много по брегу Іердана; но нѣсть наша лоза, но инака, яко кисляжи подобно есть.
„СЛОВО О МАРТЫНѢ МНИСѢ ИЖЕ ВЪ ТУРОВѢ У ЦЕРКВИ СВЯТУЮ МУЧЕНИКУ ЕДИНЪ ЖИВЫЙ О БОЗЕ.“ Рукапіс Румянцаўскага Музэю, № СССХХІ.
Зьмест слова:
Нѣкто старець, именемъ Мартынъ, бывъ преж поваръ епископомь Туровьскимь Суміону, Игнатью Іоакиму. Сего епископъ Георги свободи старости ради, и бывъ мнихъ, пребываше въ епископли монастыри у святую мученику на Болоньи. Единъ живый часто боляше старець лономъ; чрева ему влонь въходяху. И егда бываше, тогда лежаше старець крича немоги въстати и послужити своему тѣлесе. Единою же боляшу ему тѣмже недугомъ олежаше вкеліи, отъ жажа водныя изнемогаша, никому же посѣтившу его, ни служашу ему; зане бѣ вода велика около монастыря того. Въ третіи жъ день внидоста къ нему святая мученика Борисъ и Глѣбъ явѣ въ своемъ подобіи, якож и на иконѣ писана еста, и глаголаста: чимъ болиши старче? Онъ же сказа ему недугъ свой. И рѣста: хощеши ли воды? И рече старець: о господина, уже ея давно жадаю. И вземъ единъ ручку, и принесе старцю воды. И вземше корець възлѣяста на старця. И рече старець: чья еста дѣтска? Глаголаста: Ярославля, И мнѣвь старець: Георгіевича Ярослава слузѣ еста?[1] И рече: Господь Богъ створить вама лѣта многа, господина моя; обаче вземше соль хлѣбъ, ядита; азъ бо не могу служити вама. Она же рѣста: ни, наблюди себѣ на потребу; бѣ уже отъидеве, а ты не боли; но упочини ты, яко невидима быста. Старець же обрѣтеся здравь, и се самъ въставъ прославити Бога и свята мученика, и пребы до того же года здравъ. И се самъ сказа духовному отцю.“
ПАСЛАНЬНЕ КЛІМА СМАЛЕНЦА ПРЭЗБІТАРУ ТОМУ, дайшло да нас у пазьнейшых сьпісках.
Клім Смаленец (Клімъ Смолятичъ) манах-схімнік, а пазьней, выбраны саборам мяйсцовых біскупаў-мітрапаліт кіяўскі (1147–1154). Як сьведчаць летапісы, Клім быў вельмі асьвечаны чалавек і філёзаф „бѣ философъ якого не бяшеть въ Руси“. Выбары Кліма ў мітрапаліты прынясьлі яму многа непрыемнасьцяў ад духавенства і некатарых князёў, якія лічылі, што мітрапаліт можа быць стаўлены толькі канстантынопальскім патрыархам.
Клім Смаленец належаў да пладавітых пісьменнікаў, але з яго прац да нашых часаў дайшоў толькі адзін ліст, які ён пісаў да свайго прыяцеля прэзбітара Тома: „Посланіе написано Климентомъ Митрополитомъ русскимъ Ѳомѣ, пресвитеру смоленскому, истолковано Аѳанасіемъ мнихомъ“. З гэтага агалоўку відаць, што ліст гэты дапоўнены нейкім мніхам Атанасам. Такім чынам, пасланьне гэтае не ва ўсіх сваіх часьцях прыналежыць пяру самога Кліма. Не глядзя на гэта, пасланьне раскрывае нам сьветаглад і інтэрасы тагочаснага асьвечанага смаленскага грамадзянства. Аказуецца, што Клім і яго пасьледаўнікі, прыкладам лепшых тагочасных візантыцкіх стылістаў, дапускалі алегорычнае тлумачэньне сьв. Пісаньня, апіраючыся ў сваіх тлумачэньнях на творы Гомэра, Плятона, Арыстотэля. Іншага кірунку быў нехта Грыгоры, такжа „кніжнік“ Смаленскі, які прытрымліваўся літары сьв. Пісаньня. Абедзьве стараны, якія вялі спрэчку, чыталі названых вышэй грэцкіх філёзафаў у арыгінале.
Прычына, якая паслужыла да напісаньня гэтага слова, была ў тым, што Смаленскі князь Расьціслаў адмовіўся прызнаць Кліма мітрапалітам, лічучы яго выбары, паміма канстантынопальскага патрыарха, няпраўнымі. Каб прымірыць з сабой Расьціслава, Клім паслаў яму недайшоўшы да нашых часаў ліст, у якім зачапіў прэзбітара Тома. Пакрыўджаны Том напісаў Кліму дакорлівае пасланьне. Адповедзю на пасланьне Тома і зьяўляецца дайшоўшае да нашых часаў пасланьне Кліма.
Пасланьне гэтае складаецца з дзьвех часьцей. Першая часьць тоўпіць адповедзь Кліма на закіды Тома. Том пісаў, што мітрапаліт Клім у сваім лісьце да Расьціслава „славя себя и творася философомъ“, пісаў не на аснове пісаньняў сьв. айцоў, а ад „Омира“ (Гомэра), Арыстотэля і Плятона. Клім пярэчыць закідам Тома. Ён кажа, што, папершае, ня шукае сьвецкай славы, пагарджае багацьцем і заняты аднэй толькі думкай аб пасьмертным збаўленьні; падругое, — няпраўда, бытцам ён піша, кіруючыся думкамі Гомэра, Арыстотэля, Плятона. Тое, што Том прыймае за ідэі гэтых пісьменнікаў, зьяўляецца алегорычна-сымволістычным тлумачэньнем сьв. Пісьма.
Другая часьць пасланьня, прыналежачая, праўдападобна, пяру мніха Атанаса, складаецца з падробнага яго тлумачэньня, большай часьцю запазычанага з твораў айцоў цэркві і вылажанага ў форме прыповесьцяў і пытаньняў-адповедзяў. Атанасы мніх карыстаўся да гэтага тлумачэньня „Шестодневам“ Іоана экзарха баўгарскага, „Богаслоўем“ Іоана Дамаскіна і асабліва пытаньнямі-адповедзямі на Пяцікніжжа справядлівага Тэадарыта.
Вось прыклады тлумачэньняў:
Што значыць: я не ўсьцярогся тэй „піявицы“, якая сочыць ня толькі за эгіпцянамі, але і за іерузалімцамі? „Піявица“ — гэта ўлада і слава; эгіпцяне — сьвецкія людзі, іерузалімцы-мніхі. Славы і ўлады жадаюць ня толькі сьвецкія людзі, але і мніхі: жаданьне яе прасьледуе нас да магілы.
Морская рыбка эхіна, аб якой ў тыя часы, на аснове легандаў, былі пераконаны, што яна пяром сваім затрымлівае караблі на моры, — дае прычыну да абшырнага тлумачэньня.
Малая рыба эхіна многаму вучыць марскіх падарожнікаў: яна ведае, калі будзе бура, а калі сьціша. Калі яна прачувае буру, то ўзлязае на цьвёрды камень, як на катвігу. Калі Госпад выказаў сваю клапатлівасьць да эхіны, то ў сколькі разоў большыя яго шчодрасьці да нас, людзей, якія пакладаюць надзею на яго: Госпад прамудра клапоціцца аб нашым збаўленьні і загадуе кождаму выпаўняць тое, чаго Ён хоча. Калі прарок Іона, пасланы Богам прапаведываць у Ніневію аб маючым стацца разбураньні яе, уцёк ад Госпада ў Тарсіс і быў на моры, то эхіна не стрымала карабля, на дне якога спаў Іона. Узьнялася бура, караблю пагражала зьніштожаньне. Бура сунялася толькі тады, калі Іона быў выкінуты ў мора і трапіў ў нутро кіта, Кіт вырыгнуў Іону, і Іона павінен быў выпаўніць Божы загад: ісьці прапаведываць у Ніневію. Жыхары Ніневіі паслухалі Іоны, пакаяліся і збавілі сваё жыцьцё.
Магчыма, што часьць твораў Кліма Смаленца скрываецца пад назовай многіх твораў, прыпісываных сьв. Кліму, біскупу Словенскаму, сучасьніку Кірілы і Міфодзія. Памер Клім Смаленец у 1164 годзе.
СЛОВЫ І КАЗАНЬНІ (ПОУЧЕНІЯ) КІРЫЛЫ ТУРАЎСКАГА, дайшоўшыя ў сьпісках ХІІІ і ХІV ст. (Кормчая 1281 году Маск. Сынод. бібліатэкі).
Кірыла Тураўскі быў сынам багатых тураўскіх мяшчанаў. Калі ён радзіўся нет ведама; думаюць — каля 1130 году. Як сын багатых бацькоў, ён атрымаў старэннае выхованьне ў сваім родным горадзе, каторы ў тыя часы быў ня толькі адным з выдатнейшых дзяржаўных цэнтраў, які не уступаў Кіяву, але ў дадатку ў гэтым часе жыла тут грэцкая царэўна, што была замужам за тураўскім князем. Тураўскую княгіню акружаў двор, зложаны з грэкаў, каторыя праўдападобна і далі Кірылу асьвету, якой абладалі ў тыя часы вярхі грэцкага грамадзянства.
У маладых гадох жыцьця Кірыла паступіў у манастыр, дзе зьвярнуў на сябе увагу сваімі аскетычнымі спасіламі. Не здавальняючыся звычайнымі спосабамі аскетызму, Кірыла замураваўся ў вежы, дзе на адзіноце аддаваўся пасту і малітве. Адукаванасьць Кірылы і яго цьвёрды аскетызм зьвярнулі увагу тураўскага князя і жыхарства. Па іх просьбе Кірыла быў выбраны ў біскупы. Пунктуальна годы яго біскупства не вядомы, але ў кождым здарэньні яны прыпадаюць на другую палавіну ХІІ стагодзьдзя. Памёр Кірыла каля 1182 году.
Кірыла Тураўскі быў вельмі пладавітым пісьменнікам. Не глядзя на тое, што большасьць з яго пісаньняў загінула, але і тое, што захавалася, становіць аграмадную па абшырнасьці, а яшчэ больш па цэннасьці, спадчыну. Пісаў ён „поученьня“ (казаньні), малітвы і прамовы („словы“).
Са слоў, якія безумоўна прыналежаць Кірылу Тураўскаму, можна назваць гэткія:
1. „Слово на недѣлю Ваій“, 2. „Слово на Пасху“, 3) „Слово на вторую недѣлю по Пасхѣ“, 4) „Слово на третью недѣлю по Пасхѣ“, 5) „Слово на четвертую недѣлю по Пасхѣ“, 6) „Слово на шестую недѣлю по Пасхѣ“, 7) „Слово на Вознесеніе“, 8) „Слово на седьмую недѣлю по Пасхѣ“. З павучэньняў яго ведама: 1) „О душѣ и тѣле человѣческомъ“, 2) „Сказаніе о черноризьтемѣ чинѣ отъ вѣтхого закону и новаго“, 3) „Притча о человѣцѣ бѣлоризцѣ“, і інш.
Творчасьць Кірылы Тураўскага знаходзілася пад вялікім уплывам Візантыйскай літэратуры і сьветагляду. Ён, як назвычайна здольны пісьменнік і стыліста, перапрацовываў візантыйскія тэмы на свой лад з прыналежным яму красамоўствам.
Кірыла Тураўскі, акром красамоўства, абладаў яшчэ поэтычнымі здольнасьцямі і дзеля гэтага часта ў сваіх „Словах“ перадае падзеі ў жывой драматычнай форме: а) ён рысуе падзеі такімі, якбы яны адбываліся цяпер — у той якраз момант, калі аўтор гавора; б) ён укладае ў вусны дзеючых асоб няраз абшырныя прамовы.
Першы спосаб драматызаціі — выабражэньне біблійных падзей бытцам цяпер адбываючыміся — надзвычай цікавы для характэрыстыкі сьветагляду самога Кірылы Тураўскага і па свайму ўплыву на слухачоў наагул. Гэтага спосабу апісаньня падзей, у цяперашнім часе, Кірыла дасягае пры помачы слоў: „днесь“, „нынѣ“. Гэтак, Кірыла ў казаньні на Вербную нядзелю кажа:
„Днесь горы и холмы точать сладость, удолія и поля плоды Богу приносять, горніи воспѣвають а удольнии рыдаютъ. Ангелы дивятся, видяще на землѣ, невидимаго на небесахъ и на жребяти сѣдящаго сущаго на престолѣ херувимстемъ, обступаемымъ народами — неприступнаго для небесных силъ“.
У слове на новую нядзелю па Вялікадні, якое гаварылася вясной, Кірыла кажа:
„Нынѣ солнце красуяся к высотѣ восходить и радуяся землю огреваетъ: взыде бо намъ отъ гроба солнце Христосъ и всѣхъ вѣрующихъ ему спасаетъ“.
Гэткая драматызація рабіла вялікае ўражаньне на слухачоў: яны выносілі ўражаньне з гэтых „Слоў“, што запраўды падзеі, апавяданыя Кірылам, адбываюцца ў тыя дні, — калі Кірыла гаварыў свае „Словы“. Гэтае пераконаньне слухачоў Кірылы было так крэпка, што адбілася на вуснай творчасьці Крыўскага народу. Народ дагэтуль пераконаны, што ў ведамыя сьвяты па ўсей зямлі паўтараюцца зьвязаныя з імі падзеі. Гэтак, на Каляды „Хрыстос зыходзіць на зямлю і ходзіць па хатах“, на Вадохрышча „вада калыхаецца“ і г. пад.
Другі спосаб драматызаціі — дыялёгі дзеючых асоб. Прыкладам, у „Слове“ на новую нядзелю па Вялікадні Хрыстос кажа да Тамы (ў перакладзе):
Падай руку тваю і глядзі прабіцьцё рэбр маіх і вер, што я сам тут. І раней патрыархі і прарокі верылі майму ўчалавечаньню… Даткніся да мяне, што Я сам тут, як перш датыкаўся Сымэон і з верай прасіў адпушчэньня ў спакою. І ня будзь няверны, як Ірад, каторы, дачуўшыся аб маім нараджэньні, казаў валхвом: дзе Хрыстос родзіцца, хай я пакланюся яму, а ў сэрцы сваім думаў забіць мяне… Дай палец твой і абач на рукі мае, каторымі я адкрыў вочы сьляпым, глухім дараваў слух, а нямым вярнуў мову; глянь на ногі мае, каторымі я хадзіў па моры перад вамі; і яўна ступаў па паветру, зыходзіў ў падысподнюю і, патаптаўшы імі пекла, ішоў з Кляопам і Лукой да Эммауса, і нябудзь няверны.
Тама адпавядае Хрысту:
Веру, Госпадзі, што ты ёсьць Хрыстос, Бог мой, аб каторым пісалі правідзіўшы духам прарокі, каторага празьвесьціў ў законе Майсей, ад каторага адрынуліса фарызэі з сьвятарамі, над каторым насьміхаліся жыды з кніжнікамі, каторага асудзіў на распяцьце Пілат з Каяфам, але каторага Бог Айцец ўваскрасіў з мертвых. Бачу бок, з якога Ты вытачыў ваду і кроў — ваду, каб ачысьціць анячысьціўшуюся зямлю, кроў, — каб асьвяціць істоту чалавечую. Бачу рукі твае, каторымі Ты тварыў ўсякае стварэньне, насадзіў рай, стварыў чалавека, каторымі благаславіў патрыархаў, каторымі памазаў цароў, каторымі сьвяціў прарокаў… І я, Госпадзі, веру, што ты ёсьць Бог.
Уасобленьне адвалочных паняцьцяў — такжа адзін са спосабаў красамоўства Кірылы Тураўскага. Гэтак, у „Словѣ на Вознесение“ уасабляецца паганская царква, якая прадстаўлена быўшай пры ўзнясеньні Хрыста:
Тутжа была і паганская царква, як абручніца Хрыстова; бачучы Хрыста, узнёсшагася на неба, яна смуціцца, стогне сэрцам і кліча славамі Саламона: зранена я каханьнем тваім, жанісе нябесны.
У „Словѣ на Антипасху“ Кірыла кажа аб нядзелі, як аб „царыцы дней“. Гэткае уасобленьне зыходзілася з сьветаглядам слухачоў, пераконаных у тым, што нядзеля — гэта істота жывая, падобная да тых багоў, веры ў каторых яны яшчэ не пазбыліся.
Як практычны і добра павытараны ў красамоўстве, Кірыла ў сваіх творах ужывае такжа антытэзы, г. зн. — процістаўляе адну чыннасьць другой, адну рэч — іншай рэчы. У „Словѣ на Пасху“ Кірыла кажа:
Перад учарашнім днём Ісус Хрыстос, як чалавек, быў распяты, а як Бог, зацямніў сонца, месяц у кроў перамяніў, і цемра сталася па ўсей зямлі; як чалавек, ўсклікнуўшы, дух свой аддаў, але, як Бог, устрое зямлю, і камяні разсыпаліся; як чалавек, быў прабіты ў бок, але як Бог, разадраў заслону першага закону; як ягнец, праліў кроў з вадой замест ягняцоў колатых перш на жэртву, але сабой прынёс жэртву Богу Айцу за збаўленьне сьвету; як чалавек быў паложаны ў гроб, але, як Бог, асьвяціў аўтар паганскай царквы.
Сымвалізм у Кірылы Тураўскага бывае траякі: 1) сымвалістычнае тлумачэньне зьявішчаў прыроды, 2) сымвалістычнае тлумачэньне сьв. Пісьма і 3) сымвалістычнае тлумачэньне абрадаў.
Гэтак у „Словѣ на Ѳомино воскресеніе“ абнаўленьне прыроды вясной выабражаецца, як сымвал абнаўленьня чалавечай прыроды хрысьціянскай верай. Неба — апосталы; сонца — Хрыстос; месяц, які зьнікае пры сонцы, — стары закон, які уступіў Евангельлю; бурныя ветры — грэшныя помыслы; земля — чалавечая натура; семя, якое вырастае на зямлі, — слова Божае і г. д.
Урэшце прыповесьці („Притчи“) сустрачаюцца ў творах Кірылы.
Вышэй пададзеныя асобнасьці прамоў і твораў Кірылы Тураўскага былі разлічаны не на шэрую народную гушчу, якая не магла-бы пасьцігнуць яго высокага стылю, а на дабраны круг высокаасьвечаных слухачоў, каторыя маглі быць толькі пры князю. Вышэй было згадана, што ў той час у Тураве бавіла нямала грэкаў, якія, адыйшоўшы ад прыдворнага Візантыцкага клуму, праводзілі тут у спакою час, сярод узгадаванай імі на грэцкай культуры мяйсцовай інтэлігенціі, вось на гэты прыдворны круг асьвечаных слухачоў і былі разьлічаны прамовы Кірылы Тураўскага.
ЖЫЦЬЦЕПІС СЬВ. ЕЎФРАСІНІ КН. ПОЛАЦКАЙ († 23. V. 1173 г.). Напісана мніхам Спаскага манастыра ў Полацку, для ігуменьні таго-ж манастыра, што можна бачыць са слоў жыцьцёпісу. „Игуменьи монастыря святаго Спаса и Пречистыя Его Матере, иже во Полотсцѣ градѣ. Благослови, отче“ (Рукапісны зборнік ХVІ ст. Троіцкай Лаўры, балонкі 206–225). У гэтым жыцьцёпісе сказана аб сьв. князёўне, што прабываючы ў „каменномъ голбцѣ“ пры цэркві сьв. Сафіі, „нача книги писати своима руками“. Жыцьцёпіс сьв. Еўфрасіні мае ў сабе шмат цікавых гістарычных данных, датычных гор. Полацка і духоўнага тагочаснага жыцьця ў ім, што паказуе на чыста мяйсцовае паходжаньне аўтора. Жыцьцёпіс гэты быў напісаны не пазьней канца ХІІ ст.
Еўфрасінія, ў сьвеце Прадслава, была ўнучкай слаўнага полацка-крыўскага князя Ўсеслава Брачыславіча († 1101) і дачкой малодшага з сыноў Ўсеслававых — Юрья-Сьвятаслава. Змалку яна выказала гэткую ахвоту да навукі, што дзівіла сваіх бацькоў. А ў дванадцать гадоў, калі многа якія з акалічных князёў пачалі шукаць яе рукі, і бацькі думалі заручыць яе з найбольш годным, яна цішком уцякла ў адзін жаночы манастыр (як ён называўся, — няведама), дзе была мнішкай яе родная цётка, жана кн. Рамана Ўсеславіча. У гэтым манастыры Прадслава была падстрыжана ў мнішкі. Нейкі час маладая князёўна прабыла ў гэтым манастыры пад кіравецтвам свае цёткі. Пасьля упрасіла полацкага біскупа Ільлю, каб той пазволіў ёй жыць у келятцы, прыбудаванай да полацкай катэдры сьв. Сафіі[2]. Тут на адзіноце маладая мнішка перапісывала кнігі і плату, атрыманую за іх, раздавала бедным. Яшчэ пазьней біскуп падараваў ёй каля Полацка мяйсцовасьць, званую Сяльцо, з тым, каб яна заснавала тут манастыр. Манастыр у Імя Спаса хутка быў уладжаны пад кіравецтвам самой Еўфрасіні. У гэты манастыр паступіла і яе родная сястра Гардзіслава, ў мнішстве Эўдокія, а такжа — зродная сястра Еўфрасіні Зьвеніслава, ў мнішстве Эўпраксія; пазьней паступілі ў гэты манастыр дзьве пляменіцы Еўфрасіні, з якіх адна была названа Агатай, а другая Эўтыміяй. Еўфрасінія пабудавала ў сваім манастыры мураваную царкву ў імя Спаса, ў якой абапал хораў прыбудавала па аднэй цеснай келятцы, дзе і пасялілася на адзінокае жыцьцё. Аздобіўшы свой Спаскі манастыр і надзяліўшы яго ўсім патрэбным, Еўфрасінія заснавала непадалёк ад яго другі манастыр — мужскі, з мураванай царквой ў імя Пр. Богародзіцы. У гэтай царкве быў пастаўлены абраз Эфэскай Божай Маці, багата аздоблены, які на просьбу полацкай князёўны прыслалі ў Полацак грэцкі імпэратар Мануэль Комнін[3] і патрыарх Лука Хрызовэрг. Для абодвых манастыроў Еўфрасінія напісала уставы. Пад канец жыцьця Еўфрасінія з другой сваёй сястрой і братам Давыдам адправілася ў Палестыну. Па дарозе пабывала яна ў Канстантынопалі. Дасьцігшы Іерузаліму, яна дала ў дар храму гроба Хрыстова залатую кадзільніцу. У Іерузаліме Еўфрасінія захварэла і пасьля 24 дзён хваробы памерла 23 мая 1173 году, маючы веку каля 50 гадоў. Еўфрасінію пасьля сьмерці кананізавалі і залічылі ў почат сьвятых праваслаўнай цэркві.
КРЫЖ. СЬВ. ЕЎФРАСІНІ КН. ПОЛАЦКАЙ. У Спаскай цэркві ў Полацку захаваўся да нашых часаў крыж, спраўлены Еўфрасініяй. Крыж гэты зроблены з золата і аздоблены дарагімі каменьнямі і 20-цю міньятурнымі з эмаліі абразкамі. На крыжу ёсьць надпіс:
{{larger|„† въ лѣ S. N. XSѲ. (1161) покладаеть Офросинья чьсьтныи крсть. въ манастыри своемь, въ цркви. стого спса. чьстьное дрѣво бесцѣньно есть. акованье его. злото. и серебро. и камѣнье. и жьнчигъ. въ. Р (100) гривнъ. а др.... М гривнъ. да неизнесѣтыся из манастыря. никогдаже яко ни продати. ни отдати. аще се кто прѣслоушаеть. изнесѣть и от манастыря да не боуди ему помошникъ. чыстныи крстъ ни въ сь вѣкъ ни въ боудщии. и да боудеть проклятъ с(в)тою животворящею троицею. и с(в)тыми отци Т. U. NІ. семию съборъ с(в)тыхъ отць. и боуди емоу часть съ июдою; иже прѣда Хса. кто же дрьзнеть сътвори с.... властелинъ. или князь или пискоупъ. или игумѣнья, или инъ которыи любо члвкъ а буди емоу клятва си. офросинья же раба Хва. стяжавъши крстъ сии. прииметь вѣчную жизнь съ всѣ… и с…“}}
У самым нізе крыжа напісана:
„ † ги помози рабоу своему лазорю нареченомоу богъши съдѣлавшемоу крьстъ сии црькви стаго спаса и офросиньи.“
Гэты шацоўны помнік крыўскай культуры ХІІ ст., зроблены мяйсцовым полацкім майстрам Богшам, па мастацкасьці выконаньня не ўступае найлепшым гэтага роду помнікам Візантыцскім і заходна-эўропэйскім.
СЛОВЫ ЕФРЭМА СІРЫНА. Два рукапісы — адзін ХІІ, а другі ХІІІ ст. знаходзяцца ў бібліатэцы Троіцкай Лаўры, першы — пад № 12, а другі — пад № 7.
Ефрэм Сірын (ураджэнец Сірыі † 372 г.) пакінуў пасьля сябе многа догматычна-полемічных, маральных, аскэтычных і другіх рэлігійных твораў. У іх Ефрэм Сірын выказуе глыбокую веду сьв. Пісьма і вялікую вучонасьць. Акром вучонасьці, Ефрэм Сірын абладае і паэтычнай здольнасьцю: большая часьць яго твораў мае форму песьняў і вершаў. Не выдзяляючыся зьнешняй апрацоўкай, яго вершы маюць многа пачуцьця, пераважна — пачуцьця раскаяньня, мысьляў аб сьмерці і аб загробным судзе.
„Мінае дзень, сьледам за ім ідзе другі, і калі не гадаеш — сьмерць ужо стаіць над галавою тваей… Дзе мудрацы, якія напісалі кнігі і пісаньнямі сваімі напоўнілі сьвет? Дзе тыі каторыі дзівілі сьвет сваім словам і творамі, аваражывалі сваімі думамі?.. Дзе тыі, каторыі пышыліся дарагімі шатамі, спачывалі на пурпуровых ложах. Дзе тыі, каторыі здзіўлялі сваей прыгожасьцю? Дзе рукі, якія аздабляліся пэрламі? Дзе тыі, перад загадамі якіі трухлелі і якіі паняволівалі зямлю страхам свае ўлады? Скажы зямлі, і яна пакажа табе, дзе яны; спытай магіл, і яны табе пакажуць, куды яны паложаны. Во, ўсе яны разам ляжаць у зямлі, ўсе абярнуліся ў прысок, і не разрожніш, дзе астанкі багатага і дзе парахно убогага“… „Бачыў я, як лачная магіла пажырае і заўсёды ня сыта; чым больш нябожчыкаў ў яе ўходзіць, тым шырэй разяўляецца яе пашча. Нязлічоныя тысячы ляжаць там і багатых, і бедных, нязлічоныя соймы бачыў я ляжачых там… Ціха ляжаць яны ў дамоўках…“
З твораў Ефрэма Сірына найбольшай папулярнасьцю карыстаўся „Парэнезис“. Гэта зборнік слоў і навук Ефрэма Сірына. З памешчаных тут слоў асабліва многа чытаны былі тыя, якія гаварылі аб сканчэньні сьвету.
„Трэба будзе вялікай натугі для верных, каб устаяць супроць цудаў і знакаў, якія ён (Антыхрыст) здзеіць, калі ў страшных відзежах пакажа сябе падобным Богу, будзе лётаць па паветры, і ўсе бесы, падобна анелам узьнімуцца перад мучыцелем… Хто ўстаіць супроць яго спакусаў, калі ўбачыць па ўсёй зямлі распашыраны невымоўны смутак, калі ўбачыць, што ўвесь сьвет у трывозе і што кожды бяжыць схавацца ў горах, і адны ўміраюць з голаду, другія таюць як воск, ад смагі? Кожды са сьлязьмі будзе пытацца другога: „Ці ёсьць дзе на зямлі слова Божае?“ І пачуе адповедзь: „нідзе!” І многія паклоняцца мучыцелю, клічучы: „Ты наш збавіцель!“.
Словы Ефрэма Сірына былі перакладзены ў ХІ ст.; іх любіў чытаць Аўраамі Смаленскі, а такжа выабражаць адтвараныя імі фантазіі на абразох: „изо всѣхъ любя часто почитати ученія преподобного Ефрема и великого вселенныя учителя Іоанна Златоустого“ (Житіе Авраамія „Правосл, Собесѣдникъ“, 1858, ч. 3., балонка 142).
„ЗЛАТЫЯ ЧЕПИ“ — зборнік слоў Яна Златавуста. Жыцёпісьменнік Аўраамія Смаленскага ссылаецца на кнігу „Златыя чепи“, якую любіў, між іншымі кнігамі, чытаць Аўраамі Смаленскі. Кніга „Златыя Чепи“ дахавалася толькі ў сьпіску ХІV ст. (Бібліатэка Троіцкай Лаўры, № 11), хоць 20 слоў Яна Златавуста, якія дахаваліся ў Супрасльскім рукапісе Х–ХІ ст., становяць ужо часьць зборніка „Златыя Чепи“.
Творы Яна Златавуста (347–407), які атрымаў сваё названьне за надзвычайнае красамоўства, былі ў нас з першых часаў хрысьціянства вельмі распашыраны. Акром красамоўства, гэтаму распашыраньню яго твораў спрыялі надзвычайная яснасьць і прастата яго стылю. Навукі Яна Златавуста прасычаны любоўю да бліжняга: ён прагалошываў любоў да ворагаў і любоў да грэшнікаў, якіх ён умеў пацешаць і асаблівую любоў да бедных і паніжаных. Спачуцьцё Яна да бедных было так вялікае, што раз ён выказаў такую думку: „Бог не так хутка выслухае справядлівых, як бедных“…
„Златыя Чепи“, — гэта навукі на нядзельныя дні тыдняў Вялікага посту, яны паслужылі прототыпам „Златаустнікам“, г. зн. зборнікам казаньняў на Вялікі пост, а пазьней, наагул, ператварыліся ў зборнікі казаньняў.
„БЛАЖ. ИСИДОРА ПИЛУСІЙСКОГО РАЗУМИ“. У пэргамінным зборніку ХІІ ст. Троіцкай Лаўры, пад № 12. Рукапіс пачынаецца словамі:
„Яко печали съ благодарениемь тьрпящемъ многы грѣхы расыплють“ балонка 175: „Вѣрую въ единого Бога Отця нерожена и въ единого Сына рожена и въ единъ св. Духъ исходящь“.
„СКАЗАНІЕ О ХРИСТОСѢ И О АНТИХРИСТѢ“. Рукапіс канца ХІІ ст. ў бібліатэцы Чудава манастыра. Перадрукаваны Новоструевым у кнізе „Слово св. Іпполита объ Антихристѣ“. (Масква, 1868. г.).
КАМЕННЫЯ КРЫЖЫ ПОЛАЦКАГА КН. БАРЫСА. Гэткіх камянёў з надпісамі і крыжамі захавалася некалькі ў Дзьвіне. На гэтым рысунку паказаны тры камяні. Першы з іх (што ўверсе рысунка) ляжыць пры самым беразе Дзьвіны пры сутоках яе з Павянужкай. Ў пяросярад камень мае 2 аршыны. На ім высечаны чатырохканечны крыж. Надпісы па бакох трудна вычытаць. Можна разабраць у пачатку: „Госпо“… і канец надпісі „помози“.
Другі камень (паказаны пасярэдзіне рысунка) так сама ляжыць у Дзьвіне, за 5 вёрст ад гор. Дзісны, наўпроць вёсак: з правай стараны Кавалёў, а з левай — Бярозаўкі. Камень у вышыню 2½ арш., у даўжыню 5½ арш. На гэтым камяні высечаны крыж, а абапал крыжа надпіс:
„Господи помози рабоу соему Борису."
У 1818 годзе, калі ачышчалі дно Дзьвіны ад камянёў, гэты камень быў пашкоджаны ўзрывам.
Трэцьці камень (паказаны ўнізе рысунка) знаходзіцца ў двох вёрстах ад г. Дзісны, наўсупроць вёскі Балоткі, немаль на сярэдзіне ракі. Ён мае 3½ арш. ўвышкі, 5¼ ўдоўжкі і каля 8 сажняў ўнаўкол. На плосмай паверхні яго высечаны шасьціканечны крыж, абапал якога зроблены надпіс:
„Господи помози рабоу своему Борису“.
Чацьверты Барысавы камень знаходзіцца ў Высокім-Гарадцы, б. Сененскага павету. Гэты апошні камень ў 1880 годах быў панішчаны пры такіх варунках. Мяйсцовы праваслаўны сьвятар старэтныя славянскія літары прыняў за лацінскія, і, зразумела, прылажыў рукі каб помнік „польскасьці“ зьнішчыць. На гэтым камяні, акром звычайнай надпісі на барысавых камянях: „Господи помози рабоу своему Борису“, мелася яшчэ і другая зваротка, ад якой асталіся толькі: „многая… енва…“
На якую памятку паложаны гэты камяні нет ведама. Некатарыя гісторыкі дагадываліся, што гэта гранічныя камяні, але хутчэй за ўсё паложаны яны на памінаньне памершага. Дагэтуль у нас на кладках і мастох ёсьць звычай выразаць ступні ног. Кожды, хто праходзіць праз такую кладку ці мост, абавязан сказаць па адрэсу тых, што будавалі мост ці кладку: „Памажы Божа“.
Князь Барыс, сын Усеслава, кн. Полацкі, памер у 1128 годзе. Безумоўна, — надпісі гэтыя зроблены па яго загаду, а знача, — не пазьней першай чверці ХІІ ст.
УСТАЎНАЯ ГРАМАТА СМАЛЕНСКАГА КНЯЗЯ РАСЬЦІСЛАВА МСЬЦІСЛАВІЧА, ДАДЗЕНАЯ СМАЛЕНСКАЙ БІСКУПІІ Ў 1150 ГАДУ (30 ВЕРАСЬНЯ). У гэтай грамаце Расьціслаў спярша сказаўшы, што ён, з волі бацькі свайго Мсціслава ўстанавіў ў Смаленску біскупію, якой перш не было, надае рожныя прывілеі новаму біскупу і яго саборнай царкве і устанаўляе крыніцы для утрыманьня іх. Гэткіх крыніц паказана пяць. Першая:
„Се даю, — кажа князь, — св. Богородицѣ и епископу прощенники, съ медомъ и съ кунами и съ вирою и съ продажами, и ненадобѣ ихъ судити никакому же человѣку“.
Пад найменьнем „прощенниковъ“ тут разумеюцца, мабыць, нявольнікі, прошчаныя, або адпушчаныя на волю сваімі валадарамі: становячы асобную клясу ў грамадзянстве яны аддаваліся цяпер князям пад загад біскупа. Другая крыніца — дзесяціна грашыма:
„Се даю св. Богородицѣ и епископу десятину отъ всѣхъ даней смоленскихъ, что ся въ нихъ сходить истыхъ кунъ, кромъ продажи, и кромъ вири, и кромъ полюдья“.
Пасьля падробна вылічаецца, сколькі дані йшло князю з рожных мейсц смаленскай зямлі[4] і сколькі павінна выдзяляцца бісупку з іх, так што агульна выходзіла для біскупа 308 грывень і 3 нагаты; аб некатарых толькі мяйсцох заўважана: „сколькі з іх дані няведама, але сколькі бы не прыйшло, дзесяціна біскупу“. Трэцяя крыніца — дзесяціна харчамі: князь дае сьв. Богародзіцы і біскупу дзесяціну ад усіх рыб, якія ішлі да яго з рожных мейсц і наагул — ад усіх падобных даняў, вялікіх і малых, якія прыходзілі для князя і для княгіні са ўсей Смаленскай зямлі. Чацьвёртая крыніца — сёлы і землі і рожныя зямельныя ужыткі: князь надаў біскупу і саборнай царкве два сёлы — Дросенскае і Ясенскае з зямлёй і сяланамі („изгоями“); а ў іншых мяйсцох — толькі зямлю, вазёры з сенажацямі, гароды і з ўласнага двара акрэсьленую меру воску на асьвятляньне царквы. Урэшце, пятая крыніца — царкоўныя суды, за якія плата ішла ўся ў пажытак біскупскі, а часам дзялілася з князям або пасаднікам. Аб’екты гэтых судоў пералічаны ў гэткім парадку: развод, хто водзіць дзьве жоны, няпраўныя жанідзьбы, умыканьне дзеў (пры гэтым заўважана: „што возьме князь, — з біскупам папалам, або што возьме за суд пасаднік, — з біскупам папалам“), атручаньне і душагубства, бойка дзьвёх жон, ўсе праступкі людзей царкоўных і інш. У канцы граматы Расьціслаў упамінае ізноў аб аткрыцьці ім смаленскай біскупіі і кажа, што зрабіў гэту пастанову разам з біскупам сваім Мануілам, што ў суды біскупскія не павінен ніхто з сьвецкіх людзей умешывацца, што ці будуць зьмяншацца ці павялічацца князевы дані, — заўсёды дзесяціна з іх павінна выдзеляцца саборнай царкве, і заклінае каб ніхто і па яго сьмерці не зьмяняў гэтай устаўнай граматы і ніхто не асьмяляўся ў будучым закрыць новаадкрытай ім біскупіі і злучыць яе з Пераяслаўскай, як было перш. Грамату гэту пацьвердзіў сваей прыпіскай і грознымі закляцьцямі і Мануіл, першы біскуп Смаленскі.
Не глядзя на запэўненьні граматы і на мянаваньне біскупа Мануіла сябе першым Смаленскім біскупам, маюцца сьляды, што князь Расьціслаў толькі аднавіў біскупію, заснаваную ў Смаленску ў самых пачатках ХІ ст. Відаць, біскупія гэта была заняпаўшы і нават злучана ў адно з Пераяслаўскай. У Іпаціеўскім сьпіску Пачатнага Летапісу пад. 1101 годам чытаем: „въ се желѣто Володимеръ заложи церьковь у Смоленьсцѣ святоѣ Богородицѣ камяну епископью“.
Грамата перадрукавана ў „Дополненіяхъ къ Акт. Истор.“ Т. І, № 4. Вышэй пададзеная выпіска ўзята з „Истор. Русск. Церкви“ Макарія СПБ. 1868. Т. ІІІ, бб. 240, 241.
ЗАПІС КНЯГІНІ ЎДАВЫ ГЛЕБА ВАСІЛЬКАВІЧА МЕНСКАГА. КІЯВА-ПЯЧЭРСКАМУ МАНАСТЫРУ, (да 1159 г.). (Срезневскій „Слав.-Русск. Полеогр.“). Князь Менскі Глеб памер у Кіяве, як палоннік кіяўскіх князёў, і быў пахаваны ў Пячэрскім Кіяўскім манастыры; ўдава запісам закупіла модлы за яго душу.
КАМЕННЫ КРЫЖ ПОЛАЦКАГА КН. РАГВАЛОДА 1171 г. Камень гэты ляжыць ў в. Дзятлаўцы, б. Аршанскага павету, пры дарозе з Друцка ў Оршу. На гэтым кямяні высечаны, пасярэдзіне, шасьціканечны крыж, абапал крыжа надпіс:
„іс хрс ни-ка сну борисову“ а наўкол крыжа: „Въ лѣ(то) SХОД (6679–1171) мца мая въ 3 днь доспенъ кръ сиї ги помози рбу своему василию въ крщени именемь рогьволоду.“
Рагвалод-Васілі Барысавіч быў полацкім князям да 1160 году, але пасьля няўдатнага паходу на Менск быў выгнаны з Полацка і пасяліўся ў Друцку. У гэтым часе ім тут і „доспен“ гэты крыж.
ЧАРА КНЯЗЯ ВАЛАДЗІМЕРА ДАВЫДАВІЧА ЧАРНІГАЎСКАГА. Чара сярэбраная, пазалочаная з надпісам:
„а се чара кня володимерова давыдовча кто из нее пь тому на здоровье. а хваля Бога своего осподаря“.
Паўночна-заходная часьць Чарнігаўшчыны і цяпер заселена крывічамі (беларусамі). Праф. Карскі адносіць да этнографічна беларускага абшару 5 паветаў Чарнігаўшчыны: Старадубаўскі, Суражскі, Новазыбкаўскі, Мглінскі і Гараднянскі. У ХІІ ст. граніца гэта ішла шмат далей на поўдзень, займаючы горад Любеч. Пасьля татарскай навалы жыхарства кіяўскіх зямель нахлынула на захад і поўнач. Дзеля гэтага помнікі Чарнігаўшчыны да XIII ст. прыналежаць безумоўна да помнікаў крыўскай культуры. А пасьля Андрусаўскага міру Чарнігаў стаўся мейсцам прыпынку для праваслаўных крыўскіх культурных і рэлігійных працаўнікоў, адкуль яны шырылі свае ўплывы за граніцу Рэчыпаспалітай.
АЎРААМІ СМАЛЕНСКІ († 1221 г.). Аўраамі радзіўся ў Смаленску з багатых бацькоў. Быў выхаваны „ў страху божым і научэньні кніжным.“ Па сьмерці бацькоў, ён раздаў ўсю іх маетнасьць царквам, манастырам і ўбогім, адзеўся ў зрэбьбя і хадзіў, як убогі і бажавольны, гэтак апавядае аб Аўраамію яго вучань Ефрэм. Пасьля Аўраамі паступіў у манастыр Прасьв. Богародзіцы, які быў у адлегласьці пяці вёрст ад Смаленска, ў Селішчы. Аўраамі, выпаўняючы рожныя манастырскія паслугі, аддаваўся чытаньню пісьма сьв. Айцоў, асабліва — Яна Златлавуста, Ефрэма Сірына, а такжа жыцьцёпісаў сьвятых: Антоняга Вялікага, Еўфімія, Савы, Тэадоса палэстынскіх і друг. Бачучы пабожнасьць і вучонасьць Аўраамія, ігумен пераканаў яго прыняць сьвятарскі стан і дазволіў яму прыймаць богамольцаў і гаварыць ім казаньні. Гэта было ў дні князя Мсціслава (1197–1215). Але хутка насталі для справядлівага дні напасьцяў. Некатарыя спаміж духавенства, заздросьцячы яго славы і таму, што яго высокая вучонасьць і красамоўства прыцягалі многіх, як мніхаў, так і сьвецкіх з гораду, — пачалі выдумляць на справядліўца рожныя няпраўды і рабіць яму рожныя непрыемнасьці, якія ён перанасіў з найвялікшай пакорай у прадоўжаньні 5-ці гадоў, не перастаючы працаваць сілай свайго слова. Урэшце і сам ігумен напоўніўся завісьцю да Аўраамія, забараніў яму вучыць і нават выдаліў з манастыра. Тады справядлівы перайшоў у горад і пасяліўся ў бедным і малалюдным манастыры сьв. Крыжа. Тут яшчэ больш пачалі зыходзіцца да Аўраамія; манастырская царква заўсёды была поўна богамольцаў, жадаючых чуць яго навукі; многія прыносілі яму свае ахвяры, каторыя ён ужываў на прыаздобленьне царквы і раздзяляў брацьці і ўбогім. Заздрасьць і тут не пакінула справядлівага ў спакою: на Аўраамія паўстала немаль усё гарадзкое духавенства затое, што ён прыцягаў да сябе так многа народу. Аб Аўраамію сталі распускаць чуткі, што ён гэрэтык, чытае „голубіныя кнігі“, жыве нячыста, прыкрываючыся зьнешняй сьвятасьці, і, урэшце, паднялі такую замутню ў народзе, што ўсе жыхары гораду зьвярнуліся да біскупа Ігната і прасілі паддаць суду Аўраамія. Біскуп паслаў па яго сваіх слуг, і ў той час, як слугі ганьбячы валаклі справядліўца па вуліцах, адзін справядлівы мніх, па імю Лукаш Прусін, адбываючы дзевяты час малітвы ў манастыры Арханела Міхайлы, чуў з неба голас, што Аўраамі бязвінна пакутуе. На біскупскім судзе пры бытнасьці самога князя аказалася, што ўсе абвінавачаньні, якія закідаліся Аўраамію, былі няпраўдай. Але, каб супакоіць узбураны народ, біскуп Ігнат загадаў Аўраамію выдаліцца ў Богародзіцкі манастыр, дзе ён быў пастрыжаны, і забараніў яму адбываць царкоўную службу. За некалькі дзён адзін смаленскі сьвятар, па імю Лазар, які пасьля быў смаленскім біскупам, прыйшоў да Ігната і сказаў, што горад будзе строга пакараны за несправядлівую напасьць на божага чалавека. Страшная посуш, якая сталася ў зямлі смаленскай, апраўдала гэту прапаведню. Дарэмна жыхары маліліся і хадзілі крыжовым ходам наўкол гораду: дожджу ня было. Тады біскуп, паклікаўшы да сябе Аўраамія, пазволіў яму рабіць духоўныя адправы, і прасіў у яго дараваньня сабе і ўсяму гораду ды прасіў памаліцца аб сасланьні дожджу. Справядлівец Божы, пакорна высказаўшы сваю недасканальнасьць, не адмовіўся, аднак, выпаўніць архіпастырскі загад. І перш, чым ён дасьцігнуў свайго манастыра, сільны дождж напаіў засмагшую зямлю. Усе ўбачылі ў гэтым сілу малітвы справядліўца і сьпяшылі выпрасіць у яго дараваньне. А біскуп Ігнат, пабудаваўшы каля гораду новы манастыр у чэсьць палажэньня рызы Прасьв. Богародзіцы, даручыў ігуменства ў ім Аўраамію і ўшанаваў яго сваей прыязьню. Як і перш, пачалі схадзіцца да яго баяры і просты народ, багатыя і убогія, каб слухаць яго навукі. Многа было жадаючых паступіць у яго манастыр, але справядлівы прыймаў з вялікім пераборам і то — пасля толькі папярэдніх выпрабаў, так што, ў яго лічылася ўсяго 17 чалавек брацьці. Аўраамі перажыў свайго прыяцеля і дабрадзея біскупа Ігната, і пасьля пяцідзесяцілетняга мнішага жыцьця, спакойна апачыў ў Богу.
Як відаць з павыжшага, жыцьцёпіс Аўраамія не дае безпасярэдных дат, але, паводле прыблізнага ліку, Аўраамі жыў у ХІІ і першай чверці ХІІ ст. Жыцьцёпіс апавядае, што Аўраамі жыў пры біскупе смаленскім Ігнаце і яго наступніку біскупе Лазару, а Лазар быў смаленскім біскупам у першай чверці ХІІІ ст., што відаць з пасланьня сучасьніка яго, Сымона, да Палікарпа („Пам. Росс. Слов.“ ХІІ в., бал. 255). Сам Ігнат упамінаецца ў летапісах пад 1206 г. (Карамз. ІІІ. увага 11). Гаворыцца яшчэ ў жыцьцёпісе, што Аўраамі стаўся іераманахам у дні смаленскага князя Мсціслава, а князь Мсціслаў Раманавіч панаваў у Смаленску ад 1197 да 1215 году.
Што ў асобе Аўраамія Смаленскага ўсходная славяншчына мае аднаго з найвыдатнейшых культурных дзеячоў канца ХІІ ст., — можна мяркаваць са зьменак аб ім яго жыцьцёпісьменніка Ефрэма і другіх старасьвецкіх пісьменнікаў. Аўраамі Смаленскі быў „хитръ божественнымъ книгамъ и вся вѣдый и проходя“, так што ніхто не важыўся перад ім „от книгъ галаголати“. Сам Аўраамі любіў з вялікай пільнасьцю займацца чытаньнем і перапіскай кніг: „отъ всѣхъ избирая и списая ово свою рукою, ово многими писцы“. Яму была дадзена прасьвяда Божая „не токмо почитати, но и протолковати, яже мнозѣм не свѣдущимъ, и отъ его наказанія разумети всѣм, и слышащимъ къ сему изъ устъ и памятію сказах.“ (Жыцьцё прэп. Аўраамія. Рукапіс Ноўгар. Соф. бібл., ХVІ, бал. № 322). Аўраамі быў ня толькі письменнікам, але і мастаком малярам.
Акром гэтага, з жыцьцёпісу Аўраамія чэрпаем важную вестку аб тым, што ў яго часы істнавалі ўжо ў Смаленску правільна сарганізаваныя школы для дзяцей: калі Аўраамі падрос, бацькі яго „даста и книгам учити“, што ён „не увываше, якоже прочая дѣти, но скорымъ прылежаніемъ извыче, сему же на игры со инѣми не исходяше“.
Аўраамію Смаленскаму прыпісуюць „Слово о небесныхъ силахъ чесо ради создан бысть человѣкъ“. („О словѣ, приписываемомъ Авраамію“. — Изв. Акад. Наукъ VIII, 326; ІХ, 182–192).
Дванадцаць слоў, якія захаваліся ў Пралогу Ноўгар. Соф. бібліатэкі, пісаным не пазьней 1250 году, і ў другім Пралогу тэй-жа бібліатэкі XIII–ХІV ст.: пяць слоў на конадні вялікіх сьвят і сем — на самыя сьвяты. Усе дванадцаць гэтых казаньняў вельмі кароткі і напісаны з асаблівай прастатой: відаць, што яны дапасаваны да паняцьцяў хрысьціянаў, яшчэ нядаўна навернутых, якімі і былі тады нашы прадзеды. Чытаючы гэты навукі, прыходзіш да мысьлі, што ўсе яны ўложаны неякім адныпм пісьменнікам і паводле аднаго стылю, тым больш, што навукі на перадсьточныя дні нават чынаюцца аднымі і тыміж словамі: „ад есте вѣдуще, братіе, яко въ сій день“… (Ист. Русск. Церк. Митр. Макарія Т. ІІІ, 212).
„Слово о мытарствах и страшном судѣ“. Надрукавана ў Калайдовіча ў „Пам. Росс. Словес., ХІІ в.“ і прыпісана Кірылу Тураўскаму („Истор. Русск. Слов.“ Лекціи Шевырёва. ч. ІІІ, 1858 г., які робіць папраўку да Калайдовіча).
„Сказанія о загробной жизни“ (Рукапісны зборнік бібл. Уварова XVIII ст. № 823). Гэты апошні зборнік дайшоў да нас у вельмі позным сьпіску, але зьяўляецца нязьмерна цікавым помнікам таму, што зложаны з міньятур з кароткімі апавяданьнямі аб выхадзе душы з цела і аб напаветравых мытарствах, сьведчучы нам, што да апошняга часу іконапісныя матывы, якія апрацовываў Аўраамі Смаленскі, карысталіся папулярнасьцю ў прадоўжаньні многіх стагодзьдзяў. (Буслаевъ, „Истор. очерки Рус. Нар. Словес.“ Т. ІІ, 120).
Для прыкладу падаемо паводле Буслаева некалькі артыкулаў з гэтага зборніка:
„Исход душы праведного“. Анел прыходзіць па душу з радасьцю і бярэ з чэсьцю, благаслаўленьне бывае душы тэй, дьявал-жа ўцякае з сорамам ад таго мейсца.
„Исход душы грѣшного“. Тады анел-вартаўнічы душы тэй стаіць засмучаны і плача, дьявал прыйшоўшы радуецца і паказуе сьпіскі вялікіх спраў яе.
„У трэцьці дзень усходзіць душа пакланіцца Хрысту, і дзеля таго творым памяць за памершых.“
„Два дні душа бывае ношана па зямлі дзе хоча, або дамоў, або назад.“
„Трацьціны чынім, бо ў трэцьці дзень чалавек выглядам перамяняецца.“
„Дзевяціны чынім, бо ў той дзень ўсё цела распадзецца, толькі адно сэрца цэлае.“
„Саракавіны чынім, бо ў той дзень і само сэрца гіне і косьці распадаюцца.“
„Пасьля загадае Госпад анелу паказаці душы тэй рожныя райскія прыгожасьці і жылішчы сьвятых. Калі справядлівая душа, то радуецца, а калі грэшная, то вельмі смуціцца, што гэткай шчаснасьці пазбаўлена.“
„Калі сьвятар адпраўляе паніхіду і моліцца аб атрыманьні тэй душы мейсца сьветлага і мейсца супакойнага, тады анёл-вартаўнічы радасна на неба усходзіць.“
„І ўзышоўшы на неба, запісуе імя тое ў вечных сялібах.“
„Тады анел Госпадаў сходзіць ў цёмныя мейсцы і зносіць душы тэй сьвятло нябеснае і асьвятляе яе.“
„Калі сьвятар адпраўляе літургію і памінае імя памершага, тады анел Божы стаіць з радасьцю.“
„У Дзевяты дзень па сьмерці ўсходзіць справядлівая душа на неба пакланіцца Хрысту, і анелы сустрачаюць яе на першым небе з радасьцю і пачнуць душу хваліць, мовячы: шчасьлівая ты душа. Бо жыла ты паводле закону Божага, і цяпер прыходзіш у вечны пакой. І радасна душа тая.“
„Такжа ўсходзіць і грэшная душа на неба пакланіцца Хрысту. Сустрачаюць яе анелы з плачам, мовячы: О многагрэшная душа і праклятая! жыла ты на зямлі не па закону Божаму, цяпер-жа ідзеш на вечныя мукі. І смутная бывае душа тая.“
„У саракавы дзень душа грэшная ўсходзіць на пакланеньне Хрысту, і гнеў Божы прыходзіць на душу тую, і шасьцікрылатыя хэрубімы закрываюць аблічча Божае, і рызамі аўтар Божы, ня хочучы паказаць славы аблічча Госпадавага. І выганяна бывае душа тая агністым мячом.“
Да кождага артыкулу маецца тагож зьместу рысунак-міньятура, адтвараючая ў наіўных абразох гэту хрысьціянскую паэму аб блуканьні душы па выхадзе яе з цела.
У расійскай літэратуры многа разоў было гаворана аб мастацка-малярскіх здольнасьцях Аўраамія Смаленскага. Тэмы, якія выбіраў гэты сьвяты муж для сваіх іконапісных твораў, былі самымі папулярнымі ў сярэднавеччы і ў нас і на Захадзе: гэта страшны суд і загробнае жыцьцё памершых, або напаветраныя мытарствы душ. Тая і другая тэма вельмі падробна вылажаны ў жыцьцёпісе Васілія Новага, які (жыцьцёпіс) з першых дзён хрысьціянства быў распашыраны між нашымі продкамі і меў уплыў на нашага смаленскага іконапісца.
У апавяданьні аб „Мытарствах“ (г. зн., граніцах, дзе бяруць мыта) выводзіцца пабожная жанчына Тэадора, якая дасьцігшы глыбокай старасьці, памёрла. Аўтор яе вельмі паважаў і пасьля яе сьмерці мучыўся пытаньнем, і што сталася з душой Тэадоры. Раз у ночы Грыгораму паказалася відзежа. Нейкі маладзён павёў Грыгора ў жытло Тэадоры, і Тэадора сама расказала Грыгораму, як яна перайшла сьмяротную муку і як абмінула напаветраных напасьнікаў, г. зн., — бесаў. Вось яе апавяданьне:
Як я магу павядаць табе ўсё тое і як выабразіць ў розуме сваім? Са страху і дрыжаньня шмат што забылася: бачыла я відовішчы, якіх перш ніколі ня відзела, чула я словы, якіх да туль ніколі не чувала. Як разкажу я табе аб муках цялесных, аб вялікай бядзе і нудзе, якую церпяць уміраючыя? Ведай жа: хто нагі уходзіць у страшны агонь і згарае, памалу палены распадаецца; гэткая і боль сьмяротная, і люта разлучэньне душы з целам. Калі прыблізілася я да канца жыцьця, — ўбачыла, як прыступіла да майго ложа многа зьверападобных эфіопаў. Страшна глядзелі яны на мяне сваімі касавурымі і крывавамі вачыма; абліччы іх былі выкрыўлены, а самі чорныя, горш смалы. І трымалі яны аграмадныя зьвіткі сьпісаныя і адвівалі іх, усяк пужаючы мяне. Калі была я ў гэткім неапісаным помірсе і ніадкуль не спадзявалася сабе ратунку, раптам станулі перада мной двоя прыгожых маладзікоў, у залатых вопратках, з белымі, як сьнег, валасамі. Я невымоўна ўсьцешылася, і адзін з гэтых сьветлых маладзікоў, грозна зьвярнуўшыся да тых амарочных праклятых, сказаў ім, каб яны адступіліся, таму што нябудзе тут ім здабычы. Але яны, бязстыднікі, сталі вылічаць ўсе мае грахі з першых дзён моладасьці і да сьмерці і многа мяне зьневажалі і напасьць чынілі. Пасьля прыйшла сама сьмерць, сьмерць як леў рыкаючы, помірсна-страшная, але чалавечай будовы. І насіла яна на сабе ўсякае знадабьбе — і мячы, і нажы, пілы, сярпы, стрэлы і іншыя многія няведамыя прылады, якімі яна мучыць. Убачыўшы гэтае страшнае відовішча, спамерсла душа мая, а маладзён сказаў сьмерці: „Што марудзіш? Развяжы зьвязі!“ Тады сьмерць падышла да мяне і ўзяўшы малы аскордзец, стала адсякаць мне ногі, пасьля рукі, а іншай прыладай другія мае цялесныя суставы, а іншай іншыя, і так разарвала ўсе зьвязі і чэлясы цела майго і двадцаць пазнокцяў маіх раздзерла. І амярцьвела ўсё цела маё, і ня мёла я ўжо ні рук, ні ног і не магла рухацца. Пасьля, узяўшы сякеру, адцяла мне галаву. Пасьля сьмерць наліла нечага ў кубак і дала мне піць. О, сын мой Грыгоры! Як горкі быў той кубак! Так горкі, што ў той-жа момант вырвалася душа мая і скочыла з цела, як птушка з рук лаўца. Тады тыя двоя прыгожых маладзікоў прынялі мяне вопраткамі на свае рукі. І зірнула я назад і ўбачыла цела маё, якое ляжала бяздушна і непарушна і бязпочаўна: бытцам хто, скінуўшы з сябе вопратку, рынуў яё і стаіць, узіраючыся.
Пасьля гэтага павялі маладзікі душу Тэадоры па мытарствах. Першае ў мытарства абмовы і другое насьмешкі былі шчасьліва пройдзены. Трэйцяе мытарства зайздрасьці такжа мінулі. У пятым пробавалі Тэадору ў гневе і лютасьці. Ў шостым — гордасьці — нічога не знайшлі, бо Тэадора была убогай рабыняй. Сёмае — пустаслоўя. Урэшце, апошняе, — двадцаць другое, — і душа Тэадоры, мінуўшы гэта, трапіла ў краіну шчасьця і радасьці.
У гэтым самым стылю апавяданьне аб страшным судзе.
СЛОВА АБ ПАЛКУ ІГАРА. Повесьць гэга знойдзена была ў канцы ХVІІІ стагодзьдзя ў рукапісным зборніку другой палавіны ХVІ ст. У часе пажару Масквы ў 1812 годзе, зборнік са „Словам аб палку Ігара“ згарэў. З таго часу другога старога сьпіску „Слова“ ня знойдзена, і да нашых часаў дайшло яно толькі ў одпісе, зробленым для царыцы Кацярыны і ў першадруку, выданым з арыгіналу ў 1800 годзе.
„Слова аб палку Ігара“, гэта знача — повесьць аб паходзе князя Ігара на Полаўцаў. Паводле маючыхся ў ім данных, было напісана ў 1187 годзе. Ці вышэй пададзены агаловак быў паложаны самім аўторам, ці прыпісаны пазьнейшымі перапісчыкамі, — нет ведама. У тэксце аўтор называе гэты свой твор повесьцю і песьняй ды зраўнівае яго з былінамі ранейшых часаў.
Паводле свайго зьместу і формы, гэта ёсьць героічная паэма, пісаная прыпадковымі рымамі.
Апавядаецца ў гэтай паэме аб няўдатным паходзе аднаго з рускіх (варажскіх) князёў на Полаўцаў і аб уцёку яго з палавецкага палону. Полаўцы — качавы народ, які меў свае качоўі ў палёх (стэпах) паміж Донам і Дняпром. Зьявіліся яны ў палавіне ХІ ст., выціснуўшы спярша качаваўшых там Печанегаў, і, ў свой чарод, самі былі вынішчаны татарскай навалай. Як тагочасныя рускія, так і палавецкія князі і іх дружыны галоўнай крыніцай свайго дабрабыту лічылі грабежніцкія напады на суседзяў. Дзеля гэтага Полаўцы часта нападалі на славянскія землі, ў якіх панавалі русы (варагі), і, наадварот, Русы нападалі на Полаўцаў. Адзін з падобных нападаў Русаў на Полаўцаў і паслужыў тэмай аўтору „Слова.“ Кіяўскі князь Сьвятаслаў Ўсевалодавіч, з роду чарнігаўскіх князёў, у 1183 і ў 1184 годах зрабіў два ўдатныя напады на Полаўцаў. Заздросьцячы яму здабычы і славы, адзін з тых-жа чарнігаўскіх князёў, князь Ноўгарад-Северскі, Ігар Сьвятаславіч, паставіў разбагацець на палавецкіх здабычах, і, ціхачом ад другіх рускіх князёў, у 1185 годзе выступіў са сваімі сваякамі ў паход. Першая стычка з Полаўцамі была вельмі ўдатнай: „узорачамі палавецкімі і кажухамі гацілі гаці праз балоты“. І каб Русы з гэтай дабычай уцяклі, ўсё было-бы добра, вярнуліся-бы дамоў са славай і здабычай, але яны асталіся на полі пабеды нанач. За ноч Полаўцы змоцніліся, сабралі больш людзей дый акружылі ў стэпах Русаў. Гэты апошнія пастанавілі адступаць з боем і першы дзень дружына Ігарава білася добра, але на другі дзень пусьцілася наўцёкі. Ігар хацеў іх стрымаць, але адбіўся ў старану і быў злоўлены Полаўцамі разам з іншымі трымя князямі. Дружыны іх былі часьцю перабіты, часьцю трапілі ў палон. З усей дружыны здолела ўцячы з поля бітвы ўсяго толькі каля 30 чалавек. Пасьля гэтай перамогі Полаўцы зрабілі адначасова два напады на славянскія землі: на парэчча ракі Сойма ў Чарнігаўшчыне і на Пераяслаўль-Чарнігаўскі. Тым часам Ігар, пры дапамозе аднаго полаўца, уцёк з палону і вярнуўся ў свой Ноўгарад.
Аб „Слове“ маецца аграмадная літэратура ва ўсіх славянскіх мовах і побач з гэтым многа рожнаякіх на яго поглядаў. Адны хочуць у ім бачыць народны твор і тэндэнцыйна падтасовуюць не саўсім пэўныя народныя звароткі песьняў ды шукаюць аналёгіі ў адрыўках летапісаў. Другія дабачаюць у ім праяву націянальнага генія, разумеецца-ж — сваей націі. Урэшце, стараюцца гэты твор прысвоіць сабе ня толькі Расійцы, але нават Палякі і Чэхі. Падставу да гэтага дае архаічная мова помніка.
Адкінуўшы ўсякія мяркаціі, навеяныя фальшыва-патрыётычнымі пабудкамі, трэба прызнаць, што „Слова аб палку Ігара“, не зьяўляецца творам народным. Гэта ёсьць тыповая песьня князёўскага трубадура ў пахвалу князю. Абычаям тых часаў князі Варагі, што панавалі над славянскімі землямі, трымалі пры сабе трубадураў, якія павінны былі чыны іх апяваць. Гэткі трубадур ішоў разам з князям на вайну, прыглядаўся да ўсяго і сьпісываў пасьля вершам пахвалу свайму князю. У ХІ–ХІІ ст. на захадзе, як і ў нас, пісьменнасьць была немаль выключна духоўная, і, там і ў нас, адзінай сьвецкай пісьменнасьцю былі песьні, выслаўляючыя чыннасьці рыцараў. Князі-Русы былі патомкамі Норманаў і яны ў сваіх паступках стараліся ва ўсім патвараць заходна-эўропэйскаму рыцарству. А як на захадзе рыцар небываў без пяўца дык і нашы князі такжа трымалі ў сябе пяўцоў. Сьляды істнаваньня трубадурнай паэзіі знаходзім у старасьвецкіх помніках пісьменнасьці. У Валынскім летапісу пад 1201 г. аўтор праўдападобна мае на ўвазе падобную песьню аб Валадзімеры Манамаху. Даніла Заточнік падае словы з падобнай песьні аб Сьвятаславе, калі кажа: „Сьвятаслаў, князь (сын) Ігараў, ідучы на цара з малаю дружынаю мовіў“… Калі у 1251 г. Даніла Раманавіч Галіцкі з братам Васількам вярнуліся з перамогай з ятвяжскага паходу, то: „пѣснь славну пояху има“ і г. д.
Гэта трубадурская паэзія ў славянскай пераробцы дала аснову былінам, якія перайшлі ў народ і сталіся аб’ектам пераробак і дапаўненьняў. Аўтор Слова а палку Ігара, акром сучасных яму князёў, упамінае ў сваёй повесьці яшчэ ранейшых: Мсціслава († 1033), Яраслава († 1054), Сьвятаслава († 1076), Рамана († 1079), Ўсеслава († 1101), Алега († 1115), пры гэтым, гаворачы аб гэных ранейшых князёх, у некалькі мяйсцох сваей паэмы ссылаецца на Баяна, ранейшага за яго пяўца.
Гэткім чынам у „Слове аб п. І.“ мы маем зьлітак дзьвёх паэм: старэйшай — канца ХІ ст., і навейшый — ХІІ ст., аўторам якой зьяўляецца невядомы па імю трубадур. Для нас найбольшую цікавасьць становіць часьць, у якой упамінаюцца крыўскія князі: Усяслаў Полацкі, Ізяслаў сын Васількаў, Брачыслаў і Усевалад, ўнукі полацкага Ўсеслава, а такжа — гарады: Полацк, Менск, Горадня. Гэтыя зьменкі абыймаюць 6 абзацаў, якія тут і падаемо:
1. „Тогда пры Олзѣ, Гориславличи[5] сѣяшется и растяшать усобицами; погибашеть жизнь Даждь-Божа внука, въ княжихъ крамолахъ вѣци человѣкомь скратишась. Тогда по Руской земли рѣтко ратаевѣ кикахуть; нъ часто врани граяхуть, трупія себѣ дѣляче; а галици свою рѣчь говоряхуть, хотять полетѣти на уедіе“.
2. „На немизѣ снопы стелють головами, молотять чепи харалужными, на тоцѣ животъ кладуть, вѣють душу отъ тѣла. На Немизѣ кровави брезѣ не бологомъ бяхуть посѣяни, посѣяни костьми рускихъ сыновъ.
3. Всеславъ князь людемъ судяше, княземъ грады рядяше, а самъ въ ночь влъкомъ рыскаше: изъ Кыева дорыскаше, до куръ, Тьмутороканя; великому Хърсови вълкомь путь прерискаше. Тому въ Полотьстѣ позвониша заутреннюю рано у святыя Софеи, а онъ въ Кыевѣ звонъ слышаше. Аще и вѣща душа въ друзѣ тѣлѣ, нъ часто бѣды страдаше. Тому вѣщій Боянъ и пьрвое припѣвъку смысленый рече: ни хытру, ни горазду, ни птичю горазду суда божія не минути“.
4. „На седьмомъ вѣцѣ Трояни връже Всеслав жребій о дѣвицю себѣ любу“.
5. Усеслаў „скочи къ граду Кыеву, и дотчеся стружіемъ злата стола Кіевскаго“.
Але цяпер ў часы нашага пяўца, пры Усеслававых унуках:
6. „Двина болотомь течеть онымъ грозным Полочаномъ под кликомь поганых. Единъ же Изяславъ сынъ Васильковъ, позвони своими острыми мечи о шеломы литовьскыя, притрепа славу дѣду своему Вьсеславу, а самъ подъ чьрлеными щиты на кровавѣ травѣ притрепанъ литовьскыми мечи… И рекъ… „Дружину твою княже, пътичи крилы пріодѣша, а звѣри кровь полизаша“. Не бысть ту брата Брячислава, ни другого Вьсеволода: единъ же изрони женьчюжьну душю изъ храбра тѣла, чресь злато ожереліе. Уныли голосы пониче веселіе, трубы трубять городеньскыя. Ярославе и вьси внуци Вьсеславли! уже понизитѣ стягы своя, воньзише своя мечи вережены; уже бо выскочисте изъ дѣдьней славы. Вы бо своими крамолами начасте наводити поганыя на землю руськую, на жизьнь Вьсеславлю…
Гэтыя шэсьць абзацаў абыймаюць два перыёды крыўскай гісторыі: часы князя Усеслава (ХІ ст.) і часы яго ўнукаў (ХІІ ст.). Перамены значныя: гэты ўпадак аўтор прыпісуе віне саміх-жа полацкіх князёў, што не хацелі яднацца з Русамі, і, баронячы незалежнасьці, бытцам сталіся прычынай няўпынных і зацятых войнаў.
З усіх княжых імёнаў ХІ ст. найбольш увагі ў „Слове“ дадзена князю Усеславу Полацкаму, але гэта зьяўляецца перасьпевам слоў ранейшага Баяна, які жыў за часоў тых слаўных князёў і памятаў першыя часы усобіц: „помняшеть бо рѣчь първых временъ усобицѣ“. Гэтак сама ўсе мітычныя намёкі „Слова“ напэўна адносяцца „къ старымъ словесамъ“, прадстаўнікам якіх для пазьнейшага аўтора быў Баян са сваімі замышленьнямі. Новы пявец называе Баяна салаўём старых часаў, які зьвівае славу абапал бягучага часу, ўзлятаючы пад аблокі, пераскаківаючы па мысьленаму дрэву ад старых мітычных часаў да часу бягучага. Абразамі і слоўнікам, а галоўна — мэтафарамі Баяна, пяўца полацкага князя Усеслава, — карыстаецца аўтор новай повесьці, апяваючы няўдалы паход князя Ігара. Але і гэтаму пяўцу князя Ігара, які жыў у часы Усеслававых ўнукаў, добра ведамы справы на крыўскіх землях, як Полацкіх, так Горадзенскіх і Чарнігаўскіх. І дзеля гэтага саўсім слушна кажа Безсонов („Бѣлорусскія пѣсни“. Москва, 1871, б. ХІХ): „тварэц Слова аб Палку Ігара, ураджэнец, выхадзец або нават жыхар Беларускага краю“. Бо толькі выхадзец або жыхар краю мог так горача апяваць мясцовых герояў, хоцьбы і па былінах старых часаў, і так добра быць пасьвячоным у мясцовыя падзеі і інтэрасы.
Гэткім чынам „Слова аб Палку Ігара“, будучы помнікам не народнай, а дружыннай паэзіі, дзякуючы яго паўстаньню на нашай тэрыторыі і апяваньню ў ім падзей з нашай гісторыі, павінна быць залічана да помнікаў крыўскай пісьменнасьці.
МЭДАЛІ-ЗЬМЕЯВІКІ. Увесь сьветагляд Крывічоў да прыняцьця хрысьціянства быў не хрысьціянскі, а паганскі; але гэты сьветагляд быў народны. Хрысьціянскі-ж сьветагляд быў наадварот не народны (калі і былі ў ім рысы націянальныя, то прыналежалі яны чужой народнасьці, перш за ўсё — грэка-візантыцкай і тым, каторыя уссалі ў сябе гэтае грэка-візантыцтва). Гэткім чынам, з прыняцьцем хрысьціянства пачаўся ў нас выпрацовывацца новы, хрысьціянскі сьветагляд на падвойнай аснове: на стараветна-народнай і хрысьціянскай. Зрэшта ў першыя часы да хрысьціянства належала толькі горстка гарадзкога жыхарства, шырокія масы толькі за некалькі сот гадоў маглі пранікнуцца хрысьціянствам і то — галоўным чынам зьнешнімі яго формамі, ўліваючы ў гэты зьнешнія формы паганскі зьмест. Хрысьціянскія сьвяты прыймаліся гэтай шырокай масай па аналёгіі з паганскімі сьвятамі, хронолёгічна блізкімі з першымі. На хрысьціянскіх сьвятых пераносіліся рысы паганскіх багоў: гэтак на прарока Ільлю, дзень якога сьвяткуецца 20 ліпня, перанесены былі рысы Пяруна, бога грому; на сьв. Юрья (23 красавіка), — рысы Ярылы; на сьв. Власія — рысы бога Велеса і г. д.
Паганства ў асобе валхвоў, чараўнікоў, варажбітаў доўга змагалася за сваё істнаваньне, аб гэтым сьведчаць адрыўкі летапісаў. Але ў паганства было што раз менш кіраўнікоў, і яно павінна было адступаць перад граматным хрысьціянскім духавенствам. Адступаючы, паганства мяшалася з хрысьціянствам. Прапаведнікі-грэкі, а пасьля і духавенства мясцовага паходжаньня на працягу некалькіх першых стагодзьдзяў грамяць „христіан двоевѣрно живущих“, асуджаюць тых, хто мае па дзьве жаны; гоняць за тое, што жон бяруць з танцамі, музыкай („плясаніем и гудѣніем“) і покляскамі; абураюцца тым, што складаюць жэртвы балотам, калодзязям і бесам (г. зн. — паганскім багом). Але гэтыя пропаведзі былі бязсільны: паганскі сьветагляд быў у цеснай сувязі з жыцьцёвым укладам народных гушчаў.
Мэдалі-зьмеявікі паходзяць з кругабегу часу „двоеверства“, калі і хрысьціянства прыймалі і паганскіх багоў не выракаліся. Гэткія „зьмеявікі“ найбольш знаходзяць на Палесьсі. На аднэй старане такога „двоевернага“ мэдалю бывае зазвычай выабражэньне фігуры (ці фігур) сьвятога (або сьвятых), а на другой старане — мітычнага зьмея і зазвычай надпіс з жаданьнем шчасьця таму, хто яго носіць. Пададзены тут на рысунку бронзавы мэдаль-зьмеявік, знаходзіцца ў Беларускім музэі імені Івана Луцкевіча, ў Вільні. Знойдзены ён у Менскім Палесьсі і адносіцца да ХІІ ст.
- ↑ Яраслаў Георгіевіч, унук Сьвятаполка і праўнук Ізяслава, князь Пінскі, спамінаецца ў летапісе (Іпат. сп.) пад 1183 годам.
- ↑ Польскі гісторык Несецкі кажа, што полацкая біскупскай катэдра з царквой і дзявочым манастыром на Верхнім замку заснавана каля 1000 году. Гэта самае паўтарае і другі гісторык Стэбельскі (Zywot SS. panien Eufrosinii i Parascewii), дадаючы, што катэдра Полацкіх біскупаў і царква на Верхнім замку заснаваны Валадзімерам сьв. або Ізяславам. Урэшце, аўтор „Степенной книги“ ў жыцьцёпісе справядлівай Еўфрасіні кн. Полацкай кажа, што ў часы Барыса, роднага дзядзькі Еўрасіні, які, як ведама, памёр у 1128 годзе. Полацкі біскуп Ільля уступіў ёй для манастыра мястэчка Сяльцо, якое прыналежала біскупскаму дому, і перадаючы сказаў: „есть там церьковь всемилостивого Спаса, идеже братія наша лежать, преже нас бывшыя епископи“. З гэтага вывад, — што ў Ільлі быў папярэднікам не адзін біскуп Міна, але было іх некалькі, ня лічучы нават Нікіфара, пахаванага ў Кіяве. Тацішчаў і Мітр. Платон кажуць, што, Мітрапаліт Нікіфар І, які пасьвяціў Міну Полацкага, сам быў пясьвячоны ў Мітрапаліты з Полацкіх біскупаў.
- ↑ Дом Комніных быў ў сваяцкай сувязі з домам полацкіх князёў: цётка Еўфрасіні была замужам за сынам імпэратара Аляксеям.
- ↑ У даны кругабег часу Суздальская зямля знаходзілася ў леннай залежнасьці ад Смаленска, што відаць са слоў граматы: „Суждалі залѣская дань, але воротить Гюрги, а что будетъ въ ней, изъ того Святой Богородицѣ десятитна“. — Істнаваньне гэткай дані, — кажа акад. Шахматаў: („Къ вопросу объ образованіи русскихъ нарѣчій“ Ж. М. Н. П. ч. CCCXХІІ, 1899 г. б. 337, а такжа: Бѣляевъ „Какъ образовалось великорусское племя.“ Изв. антроп. отд. общ. любит. естествознанія І. М. 1865), — як гэта ужо адзначана гісторыкамі, паказуе на залежнасьць Суздаля ад Смаленска і тлумачыцца тым, што перасяленцы ў зямлю Меры ішлі з зямлі Крывічоў“.
- ↑ Рагнеду празывалі Горыславай, а яе патомства, полацкіх князёў — Горыславічамі.