|
|
| Наз.
|
1)галав-а
|
2)калін-а
|
| Род.
|
галав-ы[6]
|
калін-ы
|
| Дав.
|
галав-е́
|
калін-е
|
| Він.
|
галав-у
|
калін-у
|
| Тв.
|
галав-ою (ой)
|
калін-аю (ой)
|
| Ме́с.
|
галав-е́
|
калін-е
|
|
|
| Наз.
|
галов-ы
|
калін-ы
|
| Род.
|
галоў, галов-аў
|
калін-аў
|
| Дав.
|
галов-ам
|
калін-ам
|
| Він.
|
|
| Тв.
|
галов-амі
|
калін-амі
|
| Ме́с.
|
галов-ах
|
калін-ах
|
|
|
| Наз.
|
3)рук-а
|
4)горк-а
|
| Род.
|
рук-і
|
горк-і
|
| Дав.
|
руц-э
|
горц-ы
|
| Він.
|
рук-у
|
горк-у
|
| Тв.
|
рук-ою (ой)
|
горк-аю (ай)
|
| Ме́с.
|
руц-э
|
гор-цы
|
|
|
| Наз.
|
рук-і
|
горк-і
|
| Род.
|
рук
|
горк-ак, горк-аў
|
| Дав.
|
рук-ам
|
горк-ам
|
| Він.
|
|
| Тв.
|
рук-амі
|
горк-амі
|
| Ме́с.
|
рук-ах
|
горк-ах
|
|
|
|
| Наз.
|
5)зар-а́
|
6)зямл-я
|
7)дол-я
|
| Род.
|
зар-ы
|
зямл-і
|
дол-і
|
| Дав.
|
зар-ы
|
зямл-і
|
дол-і
|
| Він.
|
зар-у
|
зямл-ю
|
дол-ю
|
| Тв.
|
зар-ою (ой)
|
зямл-ёю (ёй)
|
дол-яю (яй)
|
| Ме́с.
|
зар-ы
|
зямл-і
|
дол-і
|
|
|
|
| Наз.
|
зор-ы
|
зе́мл-і
|
| Род.
|
зор-аў
|
зяме́ль, зе́мл-яў
|
| Дав.
|
зор-ам
|
зе́мл-ям
|
| Він.
|
|
| Тв.
|
зор-амі
|
зе́мл-ямі
|
| Ме́с.
|
зор-ах
|
зе́мл-ях
|
|
§ 31. Увагі аб розных склонах.
1. Давальны і ме́сны склон адз. л. маюць тую самую форму. У іме́ньнях, што маюць перад канчаткам цьвёрды зычны, гэтыя склоны канчаюцца на е: вадзе́ галаве́, руцэ, сасе́, назе́ (націск на канчатку); каліне, палавіне, блазноце, рабоце (канчатак бяз націску).
Калі-ж перад канчаткам[7] стаіць адзін з ацьвярдзе́ўшых зычных р, ц, ч, ж, ш, або к (пасьля к тады, калі націск не на канчатку — лаўка, матка, шапка, ласка), то ў давальным і ме́сным склоне маем ы: зары, гары, мацы, душы, дзяжы, (пад націскам); вуліцы, аборы, кашы, пражы, лаўцы, матцы, шапцы і г. д не пад націскам).
У склане́ньні з мягкім зычным перад канчаткам заўсёды маем канчатак і: зямлі, сям’і, долі, княгіні, волі, і г. д.
Іме́ньні з асноваю на к, г, х зьмяняюць іх на ц, з, с: рука — руцэ, горка — горцы, нага — назе́, дарога — дарозе, саха — сасе́, страха — страсе́, Лявоніха — Лявонісе.
2) Родны склон мн. ліку мае часта канчатак — аў, як у іме́ньнях мужчынскага роду: водаў, варонаў, маладзіцаў, зе́мляў,
нядзе́ляў, пе́сьняў і г. д.
Але найчасьце́й ужываюцца гэткія формы, як дачок, дзявок, гор, зор, кароў, галоў, зяме́ль, нядзе́ль, сьлёз, лялек, шпілек і г. д. Толькі рук і ног заўсёды без канчатку аў.
Радзе́й сустракаем канчатак ей: сьвіне́й, сяне́й і інш.
Клічны склон заўсёды аднолькавы з назоўным: Літва, родна зяме́лька! Жальцеся звонкія струны.
§ 32. Іме́ньні муж. р. на а. Так сама, як іме́ньні жан. р. на а, скланяюцца іме́ньні муж. р. на а: старшыня, стараста, сабака, судзьдзя і інш. Толькі. ў тв. скл. часамі сустракаюцца формы мужчынскага склане́ньня: з старшынём, старастам, сабакам і г. д.
§ 33. Б. Іме́ньні жан. р. на зычны.
Сюды адносяцца такія іме́ньні, як косьць, гразь, соль, ме́дзь; ноч, мыш, роскаш, моц; любоў, кроў і падобныя; у ліку множным такія, як сані, се́ні, грудзі, гусьлі, дзьве́ры, — наагул, усе́ тыя іме́ньні ж. р., што ў наз. склоне не канчаюцца на а. Апрача гэтага сюды адносяцца: куры, сусе́дзі, чэрці.
§ 34. Прыклады.
|
|
| Наз.
|
косьць
|
рэч
|
кроў
|
| Род.
|
касьц-і
|
рэч-ы
|
крыв-і
|
| Дав.
|
касьц-і
|
рэч-ы
|
крыв-і
|
| Він.
|
|
| Тв.
|
касьц-ёю(й)[8]
|
рэч-аю(й)
|
крыв-ёю(й)
|
| Ме́с.
|
касьц-і
|
рэч-ы
|
крыв-і
|
|
|
|
| Наз.
|
косьц-і
|
рэч-ы
|
| Род.
|
кась-е́й
|
рэч-аў
|
| Дав.
|
кась-цём
|
рэч-ам
|
| Він.
|
|
| Тв.
|
касьц-ямі, касьц-мі
|
рэч-амі, рэч-мі
|
| Ме́с.
|
касьц-ёх
|
рэч-ах
|
|
1) Родны склон мн. л. мае канчатак ей, ой (не пад націскам ай, аў): касьц-е́й, пе́ч-аў, рэч-аў, ноч-аў і г. д.
2) Творны склон апрача паказаных у прыкладах канчаткаў мае часамі — ма: касьцьма, саньма і г. д.
3) Клічны склон заўсёды аднолькавы з назоўным у абодвух ліках, як і ў іме́ньнях жан. р. на а.
§ 36. Маці скланяецца гэтак:
| Наз.
|
маці
|
Він.
|
маці
|
| Род.
|
маці
|
Тв.
|
|
| Дав.
|
маці
|
Ме́с.
|
маці
|
|
|
|
У множным ліку знаходзім маці толькі ў Наз., Він. і Кл. скл.
У тых склонах, дзе ня ўжываецца маці, яго замяняе матка: маткаю, матак і г. д.
§ 37. Вінавальны склон іме́ньняў, што азначаюць чалаве́ка, зьве́ра і наагул не́шта жывое, аднолькавы з родным склонам у муж. р. адзіночнага ліку: бачу брата, мужа, паю каня. Іме́ньні, што азначаюць няжывое, маюць вінав. склон аднолькавы з назоўным: нясі стол, сячы дуб, ме́ць рубе́ль (хоць часамі і сячы дуба, ме́ць рубля).
У множным ліку толькі іме́ньні, што азначаюць чалаве́ка, асобу, маюць він. скл. аднолькавы з родным; усе́ іншыя —
аднолькавы з назоўным: бачу братоў, люблю сваіх сёстраў, але ганю валы, паю коні, лаўлю аве́чкі і г. д., як роблю сталы, сані, бачу хаты і інш.
§ 38. Прыме́таю называецца часьціна мовы, што мае рады (муж., жан. і ніякі) і скланяецца: сьвяты, сьвятая, сьвятое; сіні, сіняя, сіняе і інш.
§ 39. Прыклады.
| Н.
|
сьвят-ы
|
сьвят-ая
|
сьвят-ое
|
| Р.
|
сьвят-ога
|
сьвят-ое (й)
|
сьвят-ога
|
| Д.
|
сьвят-ому
|
сьвят-ой
|
сьвят-ому
|
| В.
|
як Н. або Р.
|
сьвят-ую
|
як Н.
|
| Т.
|
сьвят-ым
|
сьвят-ою (ой)
|
сьвят-ым
|
| М.
|
сьвят-ым
|
сьвят-ой
|
сьвят-ым
|
| Н.
|
сьвят-ыя
|
|
| Р.
|
сьвят-ых
|
| Д.
|
сьвят-ым
|
| В.
|
|
| Т.
|
сьвят-ымі
|
| М.
|
сьвят-ых
|
| Н.
|
бос-ы
|
бос-ая
|
бос-ае
|
| Р.
|
бос-ага
|
бос-ае (ай)
|
бос-ага
|
| Д.
|
бос-аму
|
бос-ай
|
бос-аму
|
| В.
|
як Н. або Р.
|
бос-ую
|
як Н.
|
| Т.
|
бос-ым
|
бос-аю (ай)
|
бос-ым
|
| М.
|
бос-ым
|
бос-ай
|
бос-ым
|
Лік множны.
| Н.
|
бос-ыя
|
В.
|
як Н. або Р.
|
|
| Р.
|
бос-ых
|
Т.
|
бос-ымі
|
| Д.
|
бос-ым
|
М.
|
бос-ых
|
Так сама зьмяняюцца прыме́ты з мягкім зычным перад канчаткамі:
3) Лік адзіночны.
| Н.
|
сін-і
|
сін-яя
|
сін-яе
|
| Р.
|
сін-яга
|
сін-яе (яй)
|
сін-яга
|
| Д.
|
сін-яму
|
сін-яй
|
сін-яму
|
| В.
|
як Н. або Р.
|
сін-юю
|
як Н.
|
| Т.
|
сін-ім
|
сін-яю (яй)
|
сін-ім
|
| М.
|
сін-ім
|
сін-яй
|
сін-ім
|
Лік множны.
| Н.
|
сін-ія
|
В.
|
як Н. або Р.
|
|
| Р.
|
сін-іх
|
Т.
|
сін-імі
|
| Д.
|
сін-ім
|
М.
|
сін-іх
|
§ 40. Калі націск прыходзіцца на канчатак, то ў родным склоне — о́га, калі націск ня прыходзіцца на канчатак, а на аснову, то — ага: сьвяты — сьвятога, добры —- добрага, сіні — сіняга, вялікі — вялікага і г. д.
§ 41. Тыя прыме́ты, што азначаюць якасьць (на пытаньне які?), могуць ме́ць тры ступе́ні гэтае якасьці, або тры ступе́ні прыраўнаваньня:
1-ая ступе́нь — звычайная: зялёны, ая, ае, вялікі, ая, ае;
2-ая ступе́нь — вышэйшая: зеляне́йшы, вялікшы;
3-ая ступе́нь — найвышэйшая: найвялікшы, найзеляне́йшы, або самы зялёны, самы вялікі, ці за усіх найзеляне́йшы, ад усіх найвялікшы і г. д.
Некаторыя прыме́ты маюць няправільныя ступе́ні прыраўнаваньня: добры — ле́пшы, найле́пшы; благі — горшы, найгоршы; малы — ме́ншы, найме́ншы.
Задачка. 1. Праскланяйце:
Сіні, чорны, горкі, салодкі, тоўсты, глухі.
2. Напішэце ступе́ні прыраўнаваньня:
Новы кажух, зялёны сад, вялікі бор, цёплая шапка, шырокае поле, глыбокае мора, сьляпы конь, благі сон, сухі хле́б.
§ 42. Адны чыслы паказаваюць лік (на пытаньне колькі?) і называюцца лічнымі, другія — парадак (на пытаньне каторы?) і называюцца парадкавымі.
|
|
Чыслы парадкавыя.
|
|
|
адзін, адна, адно
|
пе́ршы
|
ая,
|
ае
|
|
|
два, дзьве́, два
|
другі
|
|
|
|
|
тры
|
трэці
|
|
|
|
|
чатыры
|
чацьве́рты
|
|
|
|
|
пяць
|
пяты
|
|
|
|
|
шэсьць
|
шосты
|
|
|
|
|
се́м
|
сёмы
|
|
|
|
|
восем
|
восьмы
|
|
|
|
|
дзе́вяць
|
дзевяты
|
|
|
|
|
дзе́сяць
|
дзесяты
|
|
|
|
|
адзінаццаць[9]
|
адзінаццаты
|
|
|
|
|
дванаццаць
|
дванаццаты
|
|
|
|
|
трынаццаць
|
..
|
|
|
|
|
чатырнаццаць
|
..
|
|
|
|
|
пятнаццаць
|
..
|
|
|
|
|
шаснаццаць
|
..
|
|
|
|
|
семнаццаць
|
..
|
|
|
|
|
восемнаццаць
|
..
|
|
|
|
|
дзевятнаццаць
|
..
|
|
|
|
|
дваццаць
|
дваццаты
|
|
|
дваццаць адзін
|
дваццаць пе́ршы
|
|
|
трыццаць
|
трыццаты
|
|
|
сорак
|
саракавы
|
|
|
пяцьдзесят
|
пяцьдзесяты
|
|
|
шэсьцьдзесят
|
шэсьцьдзесяты і г. д.
|
|
|
се́мдзесят
|
..
|
|
|
|
|
восемдзесят
|
..
|
|
|
|
|
дзе́вяцьдзесят
|
..
|
|
|
|
|
сто
|
соты
|
|
|
сто адзін
|
сто пе́ршы
|
|
|
дзьве́сьце
|
двухсоты
|
|
|
трыста
|
трохсоты
|
|
|
чатырыста
|
чатырохсоты
|
|
|
пяцьсот
|
пяцьсоты
|
|
|
шэсьцьсот
|
шэсьцьсоты
|
|
|
семсот
|
семсоты
|
|
|
восемсот
|
восемсоты
|
|
|
дзевяцьсот
|
дзевяцьсоты
|
| 1000
|
тысяча
|
тысячны
|
| 2000
|
дзьве́ тысячы
|
двухтысячны
|
| 1,000,000міліён
|
міліённы
|
§ 43. Чыслы парадкавыя зьмяняюцца падобна да прыме́ты: пе́ршы, пе́ршая, пе́ршае, пе́ршага, пе́ршае і г. д.
Чыслы лічныя зьмяняюцца часта падобна да імя, часамі надобна да прыме́ты.
§ 44. Адзін, адна, адно.
| Н.
|
адзін
|
адна
|
адно
|
| Р.
|
аднаго
|
аднае, аднэй
|
аднаго
|
| Д.
|
аднаму
|
аднэй
|
аднаго
|
| В.
|
як Н. або Р.
|
адну
|
як Н.
|
| Т.
|
адным
|
аднэй (ю)
|
адным
|
| М.
|
адным
|
аднэй
|
адным
|
Лік множны (для ўсіх радкоў).
| Н.
|
адны
|
В.
|
як Н. або Р.
|
| Р.
|
адных
|
Т.
|
аднымі
|
| Д.
|
адным
|
М.
|
адных
|
§ 45. Два (муж. і ніякі р.), дзьве́ (ж. р.).
| Н.
|
два
|
дзьве́
|
| Р.
|
двух (двох)
|
дзьвюх (дзьвёх)
|
| Д.
|
двум (двом)
|
дзьвюм (дзьвём)
|
| В.
|
|
| Т.
|
двума (двома)
|
дзьвюма (дзьвёма)
|
| М.
|
двух (двох)
|
дзьвюх (дзьвёх)
|
Так сама, як два, дзьве́, скланяюцца абодва, абе́дзьве: абодвух, абе́дзьвюх і г. д.
Падобна тры, чатыры: тры, трох, тром, трыма, трох; чатыры, чатырох, чатыром, чатырма, чатырох.
§ 46. Пачынаючы ад пяцёх і да трыццацёх чыслы скланяюцца
гэтак:
| Н.
|
пяць
|
трыццаць
|
| Р.
|
пяцёх
|
трыццацёх
|
| Д.
|
пяцём
|
трыццацём
|
| В.
|
|
| Т.
|
пяцьма
|
трыццацьма
|
| М.
|
пяцёх
|
трыццацёх
|
Пачынаючы ад пяцьдзесят і да дзѐвяцьдзесят чыслы зьмяняюцца як пяць, або найчасьце́й зусім не зьмяняюцца: з усімі пяцьдзесят людзьмі, з усіх дзе́вяцьдзесят снапоў і г. д.
§ 47. Сорак і сто.
| Н.
|
сорак
|
сто
|
| Р.
|
сораку
|
сту
|
| Д.
|
сараку
|
сту
|
| В.
|
|
| Т.
|
саракма
|
стома
|
| М.
|
сараку
|
сту
|
§ 48. Чыслы 200, 300, 400 і дале́йшыя або зусім не зьмяняюцца, або зьмяняюцца гэтак: дзьве́сьце, двухсот, двумстам, двумастамі і г. д.
§ 49. Абое, двое, трое.
| Н.
|
абое
|
двое
|
трое
|
| Р.
|
абаіх,
|
дваіх,
|
траіх,
|
| абайга̀
|
двайга̀
|
трайга̀
|
| Д.
|
абаім
|
дваім
|
траім
|
| В.
|
|
| Т.
|
абайма
|
двайма
|
трайма
|
| М.
|
абаіх
|
дваіх
|
траіх
|
Так сама чацьвёра, пяцёра і далейшыя: чацьвярох, чацьвяром, чацьвярма, чацьвярох (хоць часта яны зусім не зьмяняюцца).
§ 50. Дробныя чыслы, зложаныя з поў—паўтара (муж. і ніякі р.), паўтары (ж. р.), паўтрацьця, паўтрацьці не зьмяняюцца.
§ 51. Трэба ве́даць, што абодва ўжываецца для азначэньня толькі муж. і ніяк. р. (абодва браты, абодва вакны); абедзьве́ — толькі жаноцк. р. (абе́дзьве сястры, абе́дзьве сахі); абое — калі рады памяшаны (абое — рабое; кабыла лысая, жарабя рабое, зье́ў воўк абое).
§ 52. Задачка. 1. Напішы словамі: 1.289, 3.478, 11.696, 953, 12,418; 1724-ы (тысяча семсот дваццаць чацьве́рты) 15.919-ы, 837-ы, 959-ы.
2. Праскланяй: адна саха, два валы, дзьве́ дошкі, трое сане́й, дзе́вяць братоў, сто дваццаць восем грыбоў.
§ 53. Займя ўжываецца заме́ста імя, прыме́ты або чысла (за-імя). Напрыклад:
|
Хадзіў ці доўга ён ці мала,
Ды толькі не́шта адзін раз
Бяда ў бары яго спаткала…
Во як казаў нам сам Тарас.
|
(Тутака ён, яго, сам заме́ста Тарас, Тараса).
Заме́ста „добры, бе́лы, малы“, можам сказаць „такі, той“; заме́ста „пяты, дзесяты“ — „той, гэны“ і г. д.
§ 54. Вось часьце́й ужываныя займе́ньні:
1. Асабовыя: я, ты, ён, яна, яно; мы, вы, яны.
2. Зваротныя: сябе́ і ся (мыю-ся).
3. Прынале́жныя: мой, твой, свой, нашы, вашы, іхны
і інш.
4. Паказальныя: гэты, гэны, той, такі, гэткі і інш.
5. Пытальныя: хто? што? які? каторы? чый? і інш.
6. Адносныя: тыя самыя, што пытальныя, але бяз пытаньня.
7. Азначальныя: уве́сь, усякі, усялякі, кожны, сам, самы.
8. Неазначальныя: не́хта, не́шта, не́які і не́йкі, не́чый, хтось, штось, хтосьці, не́якісь, чыйсь і інш.
9. Адмоўныя: ніхто, нішто, нічый, ніякі, ніводны і інш.
| Увага.
|
Займе́ньні я, мы называюцца займе́ньнямі пе́ршай асобы; ты, вы — другое, ён, яна, яно, яны — трэцяе.
|
Займе́ньні скланяюцца, а некаторыя маюць і рады: мой, мая, маё; нашы, нашая, нашае і інш.
§ 55. Асабовыя: я, ты, мы, вы, ён, яна, яно, яны.
| Лік адзіночны.
|
Лік множны.
|
| Н.
|
я
|
ты
|
мы
|
вы
|
| Р.
|
мяне́
|
цябе́
|
нас
|
вас
|
| Д.
|
мне́
|
табе́
|
нам
|
вам
|
| В.
|
мяне́
|
цябе́
|
нас
|
вас
|
| Т.
|
мною (ой)
|
табою (ой)
|
намі
|
вамі
|
| М.
|
мне́
|
табе́
|
нас
|
вас
|
| Лік адзіночны.
|
Лік множны.
|
| Н.
|
ён
|
яна
|
яно
|
яны
|
| Р.
|
яго
|
яе́
|
яго
|
іх
|
| Д.
|
яму
|
ёй
|
яму
|
ім
|
| В.
|
яго
|
яе́
|
яго
|
іх
|
| Т.
|
ім
|
ёю (ёй)
|
ім
|
імі
|
| М.
|
ім
|
ёй
|
ім
|
іх
|
§ 56. Сябе.
| Н.
|
—
|
В.
|
сябе́
|
| Р.
|
сябе́
|
Т.
|
сабою (ой)
|
| Д.
|
сабе́
|
М.
|
сабе́
|
§ 57. Мой, твой, свой, чый.
Лік множны.
|
|
| Н.
|
мой
|
мая
|
маё
|
| Р.
|
майго
|
мае́ (й)
|
майго
|
| Д.
|
майму
|
маёй
|
майму
|
| В.
|
як Н. або Р.
|
маю
|
маё
|
| Т.
|
маім
|
маёю (ёй)
|
маім
|
| М.
|
маім
|
маёй
|
маім
|
| Н.
|
мае́
|
В.
|
як Н. або Р.
|
| Р.
|
маіх
|
Т.
|
маймі
|
| Д.
|
маім
|
М.
|
маіх
|
Так сама чый, чыя, чыё.
§ 58. Сам, сама, само.
|
|
|
| Н.
|
сам
|
сама
|
само
|
самі
|
| Р.
|
самога
|
самае́ (ой)
|
самога
|
самых
|
| Д.
|
самому
|
самой
|
самому
|
самым
|
| В.
|
самога
|
самую
|
само
|
самых
|
| Т.
|
самым
|
самою (ой)
|
самым
|
самымі
|
| М.
|
самым
|
самой
|
самым
|
самых
|
§ 59. Той, тая, тое.
|
|
|
| Н.
|
той
|
тая
|
тое
|
тыя
|
| Р.
|
таго
|
тае́ (тэй)
|
таго
|
тых
|
| Д.
|
таму
|
тэй
|
таму
|
тым
|
| В.
|
як Н. або Р.
|
тую
|
як Н.
|
як Н. або Р.
|
| Т.
|
тым
|
тэй (ою)
|
тым
|
тымі
|
| М.
|
тым
|
тэй (ой)
|
тым
|
тых
|
§ 60. Хто, што.
| Н.
|
хто
|
што
|
В.
|
каго
|
што
|
| Р.
|
каго
|
чаго
|
Т.
|
кім
|
чым
|
| Д.
|
каму
|
чаму
|
М.
|
кім
|
чым
|
§ 61. Увѐсь, уся, усё.
|
|
| Н.
|
уве́сь
|
уся
|
усё
|
| Р.
|
усяго
|
усяе́ (е́й)
|
усяго
|
| Д.
|
усяму
|
усёй
|
усяму
|
| В.
|
як Н. або Р.
|
усю
|
як Н.
|
| Т.
|
усім
|
усёю (ёй)
|
усім
|
| М.
|
усім
|
усёй
|
усім
|
|
|
| Н.
|
усе́
|
В.
|
як Н. або Р.
|
|
| Р.
|
усіх
|
Т.
|
усімі
|
| Д.
|
усім
|
М.
|
усіх
|
§ 62. Такія займе́ньні, як нашы, гэны, кожны, які, такі і інш., скланяюцца як прыме́ты: нашы, нашага, нашаму і г. д.
§ 63. Увагі аб розных склонах.
1) Побач з формамі роднага склону адз. л. муж. і ніякага р. на — о (каго, чаго, яго і інш.) ужываюцца і формы на — а (кага̀, чага̀, яга̀, тага̀, усяга̀; чыйга̀, майга̀, твайга, свайга, а таксама слоў зложаных з гэтых займе́ньняў: сага̀ньня, сяга̀лета).
2) У творным склоне ж. р. формы на — ою, ёю звычайне́й у беларускай мове за кароткія формы на — ой, ёй.
3) Побач з формамі нашы, нашая, нашае ўжываюцца скарочаныя наш, наша, наша.
§ 64. Задачка. Праскланяй:
Мой добры конь, гэты самы замок, сам гаспадар, уве́сь хле́б, усялякая работа, сама гаспадыня, тая прыгожая краска, гэтае дзіця, маё дабро, чыё пяро, хто такі, што такое.
§ 65. Дзеясловам называецца такое слова, што азначае стан (ляжаць, сядзе́ць, спаць) або дзе́яньне[10] (браць, рубаць).
Дзеяслоў зьмяняецца ў часе, ліку і асобе.
§ 66. Часоў — тры: цяпе́рашні, прошлы і будучы.
| Напр.:
|
я пішу (цяпе́р. час)
|
| я пісаў (прошлы час)
|
| я буду пісаць
|
будучы час
|
| я напішу
|
Лікі — два: адзіночны і множны.
| Напр.: я
|
пішу, ты пішаш, ён, яна, яно піша (лік адз.); мы пішам, вы пішаце, яны пішуць (лік мн.).
|
Асобы — тры: пе́ршая, другая і трэцяя.
| Напр.: я
|
пішу, мы пішам (1-я асоба); ты пішаш, вы пішаце (2-я асоба); ён, яна, яно піша, яны пішуць (3-я асоба).
|
§ 67. Зьме́на дзеяслова ў часох, ліках і асобах называецца спражэньнем.
Пры спражэньні дзеяслоў зьмяняецца на тры лады: абве́стны, загадны і ўмоўны.
Абве́стны лад „абвяшчае“ што было, што ёсьць і што будзе: хадзіў, хаджу, буду хадзіць і г. д.
Загадны лад выражае „загад“ або просьбу, покліч, прасьцярогу ці што падобнае: нясі, зьмілуйся, баране́це, не паваліся і г. д.
Умоўны лад паказавае, што дзе́яньне зале́жыць ад не́йкае ўмовы: я зробіў-бы, пайшоў-бы і г. д. (каб хаце́ў, каб мог).
§ 68. Дзеясловы бываюць двух трываньняў: закончанага і незакончанага. Закончанае адказвае на пытаньне што зробіць? (прыйсьці, прынясьці, прачытаць, напісаць і г. д.); незакончанае — на пытаньне што робіць? (ісьці, чытаць, пісаць і г. д.).
§ 69. Некаторыя дзеясловы могучь ме́ць розныя станы: б’ю, біты, б’юся; роблю, роблены, роблюся; мыю, мыты, мыюся і г. д. Усе́ гэтыя дзеясловы маюць тры станы: дзе́йны (або актыўны), зале́жны (або пасыўны) і сярэдні.
Дзе́йны стан паказавае, што не́йкая асоба або рэч сама не́шта „дзе́іць“ і яе́ дзе́яньне пераходзіць на другую рэч: куля разьбіла вакно, майстры будуюць дом і г. д. (разьбіла, будуюць — дзе́йны стан). Пасьля дзе́йнага стану можна паставіць пытаньне каго? што? (вакно, дом).
Калі-ж скажам: вакно разьбіта куляю, дом будуецца майстрамі, то будзем ме́ць зале́жны стан. Пры ім стаіць пытаньне кім? чым? (куляю, майстрамі).
Сярэдні стан складаецца з дзе́йнага і займя — ся і азначае або зваротнае дзе́яньне (мыюся, чашуся — мыю сябе, чашу сябе́) або супольнае (цалуюся, сустракаюся — з кім? з чым?).
Ад іншых дзеясловаў не́льга тварыць розных станоў: баяцца, сьмяяцца, ісьці, спаць і шмат падобных[11].
§ 70. Такія формы, як лётаць, сядзе́ць, ламаць, паваліцца, задумацца, магчы, сячы і інш. (на пытаньне што рабіць? называюцца неазначальнымі формамі[12]). Яны не азначаюць ні часу, ні ліку, ні асобы, толькі паказаваюць названьне дзе́яньня ці стану.
- Увага. Побач з формамі на — ць ужываюцца формы на ці: лётаці, ламаці, хадзіці, задумаціся, валіціся і г. д.
§ 71. Цяпе́рашні час для кожнае асобы абодвух лікаў мае асобныя канчаткі, напр.: няс-у, няс-е́ш, няс-е́(ць), няс-ём, няс-іцё, няс-уць; стаю, ста-іш, ста-іць, ста-ём, ста-іцё, ста-яць.
Дзеясловы, што маюць у канчатку 2 ас. адз. ліку — е́ш, а ў 3 ас. мн. л. — уць (юць), нале́жаць да пѐршага спражэньня, напр.: няс-е́ш, таўч-эш, няс-уць, таўк-уць; будз-еш, каж-аш, буд-уць, каж-уць (не пад націскам у мягкім складзе е, у цьвёрдым а).
Тыя дзеясловы, што маюць у 2 ас. адз. л. — іш, — ыш, а ў 3 ас. мн. л. — аць, — яць, нале́жаць да другога спражэньня.
§ 72. Пѐршае спражэньне.
- 1). Асабовыя канчаткі пад націскам.
|
|
| 1 ас.няс-у
|
пяк-у
|
| 2 ас.няс-е́ш
|
пяч-эш
|
| 3 ас.няс-е́(ць)
|
пяч-э(ць)
|
|
|
| 1 ас.няс-ём
|
пяч-ом
|
| 2 ас.няс-іцё
|
пяч-ыцё
|
| 3 ас.няс-уць
|
пяк-уць
|
- 2). Асабовыя канчаткі не пад націскам.
|
|
| 1 ас.дума-ю
|
каж-у
|
| 2 ас.дума-еш
|
каж-аш
|
| 3 ас.дума-е(ць)
|
каж-а(ць)
|
|
|
| 1 ас.дума-ем
|
каж-ам
|
| 2 ас.дума-еце
|
каж-аце
|
| 3 ас.дума-юць
|
каж-уць
|
§ 73. Другое спражэньне.
- 1) Асабовыя канчаткі пад націскам.
|
|
| 1 ас.сядж-у
|
крыч-у
|
| 2 ас.сядз-іш
|
крыч-ыш
|
| 3 ас.сядз-іць
|
крыч-ыць
|
|
|
| 1 ас.сядз-ім
|
крыч-ым[13]
|
| 2 ас.сядз-іцё
|
крыч-ыцё
|
| 3 ас.сядз-яць
|
крыч-аць
|
- 2) Асабовыя канчаткі не пад націскам.
|
|
| 1 ас.пал-ю
|
гавар-у
|
| 2 ас.пал-іш
|
гавор-ыш
|
| 3 ас.пал-іць
|
гавор-ыць
|
|
|
| 1 ас.пал-ім
|
гавор-ым
|
| 2 ас.пал-іце
|
гавор-ыце
|
| 3 ас.пал-яць
|
гавор-аць
|
- Увага. Здараюцца і такія формы, як гоне, гавора, падобна да будзе, скажа і г. д.
§ 74. Прошлы час.
|
|
| 1 ас.
|
я
|
нёс, нясла, нясло
|
| 2 ас.
|
ты
|
| 3 ас.
|
ён
|
вёў, вяла, вяло і г. д.
|
| яна
|
| яно
|
- Увага. Часамі здараецца час запрошлы: я быў прынёсшы, зробіўшы, пайшоўшы і г. д. (пе́рш, чымся што другое здарылася).
§ 75. Будучы час.
Мае дзьве́ формы: простую і складаную:[14] я зроблю, я буду робіць.
Простая форма спрагаецца так сама, як цяпе́рашні час. Напр.: я зроблю, ты зробіш, ён зробіць; мы зробім, вы зробіце, яны зробяць.
Складаная форма зложана з будучым часам ад „быць“ і неазначальнай формай таго слова, што спрагаецца:
|
|
|
| я
|
буду
|
робіць
|
мы
|
будзем
|
робіць
|
| ты
|
будзеш
|
вы
|
будзеце
|
| ён
|
будзе
|
яны
|
будуць
|
- Увага. Здараецца час прадбудучы: я буду пайшоўшы, буду ўстаўшы і г. д. (пе́рш чымся што другое зробіцца).
§ 76. Загадны лад.
|
|
| 1 ас.
|
———————
|
| 2 ас.
|
няс-і бяр-ы
|
| 3 ас.
|
хай (няхай) няс-е́(ць), бяр-э(ць)
|
|
|
| 1 ас.
|
няс-е́ма,
|
бяр-эма[15]
|
| 2 ас.
|
няс-е́це
|
бяр-эце
|
| 3 ас.
|
хай (няхай) няс-уць, бяр-уць
|
ІV Лік адзіночны.
|
|
|
| 1 ас.
|
———
|
бра́зьнема
|
| 2 ас.
|
бразьні
|
бра́зьнеце
|
| 3 ас.
|
хай бразьне
|
хай бразнуць
|
|
|
|
| 1 ас.
|
——
|
чуймалійма
|
| 2 ас.
|
чуйлі
|
чуйцелійце
|
| 3 ас.
|
хай чуехай ліе́
|
хай чуюцьхай ліюць
|
|
|
| 1 ас.
|
——
|
кіньмае́жма
|
| 2 ас.
|
кінье́ж
|
кіньцее́жце
|
| 3 ас.
|
хай кінехай е́сьць
|
хай кінуцьхай ядуць
|
Другая асоба адзіночнага ліку мае канчаткі:
I. і, ы пад націскам — нясі, хвалі, калі, мані, мялі, сушы, бяры, памажы, валачы і інш.
II. і не пад націскам — вымі, бразьні, пісьні і інш.
III. й пасьля галоснага — дай, гуляй, ме́й, чуй, стой, крый, мый, шый і інш. (формы лі, ві, бі, пі заме́ста лій, вій,
бій, пій).
IV. Зычны мягкі і ацьвярдзе́ўшы — кінь, сядзь, ле́зь, е́ж, рэж, кале́ч, скоч, роб, прамоў, саромся і інш.
Калі да гэтых формаў даставім канчатак — ма (або м), то дастанем 1-ю асобу мн. ліку; калі даставім — це, то дастанем 2-ую асобу мн. ліку. Пры гэтым у дзеясловах, як нясі, бяры (бач I), бразьні (бач II) трэба зьмяніць і на е, ы на э: нясі, нясе́ма, нясѐце; бяры, бярэма, бярэце; бразьні, бразьнем (ма), бразьнеце і г. д.
Трэцяя асоба складаецца з хай або няхай і трэцяе асобы цяпѐр. часу: хай ён кажа, хай яны кажуць.
§ 77. Умоўны лад дастанем, прыставіўшы частку бы або б да прошлага часу: я пашоў-бы, зробіў-бы, прынёс-бы і г. д.
§ 78. Некаторыя дзеясловы зрастаюцца з зваротным займе́ньнем — ся: мыцца (мыць - ся), вучыцца (вучыць - ся) і інш. Пры спражэньні займя дадае́цца да слова: мыюся, мыешся і г. д. Толькі ў 3 асобе канчатак ць-ся зьліваецца ў цца[16]: ён мыецца, яны мыюцца.
§ 79. Ад дзеяслова можна вывесьці другія часьціны мовы: дзеяслоўнае імя (стварыць — стварэньне), дзеяслоўную прыме́ту (чытаць — чытаючы (й), чытаючая, чытаючае; чытаўшы (й), чытаўшая, чытаўшае; чытаны, чытаная, чытанае) і дзеяслоўнае прыслоўе (сяджу чытаючы, прыду прачытаўшы).
Дзеяслоўнае імя скланяецца так сама, як і кожнае другое імя: стварэньня, стварэньню і г. д.
Дзеяслоўная прыме́та мае рады і скланяецца як прыме́та: чытаючы, чытаючая, чытаючае, чытаючага, чытаючаму
і г. д. Але побач з гэтым яна мае часы, як дзеяслоў: цяпе́рашні (чытаючы, ая, ае) і прошлы (чытаўшы, ая, ае; чытаны, ая, ае).
- Увага. Формы на — учы, — ючы — ушы больш старасьве́цкія і кніжныя. У жывой мове ня скажуць, напр., „ад чытаючага чалаве́ка можна шмат вымагаць“, але „ад чалаве́ка, што чытае, можна шмат вымагаць“. У жывой мове скланяюцца толькі формы дзеяслоўнае прымѐты на — ены і — ты: зроблены, зробленага, зробленаму і г. д.; біты, бітага, бітаму і г. д.; бітая, бітае, бітай і г. д.
Дзеяслоўнае прыслоўе мае два часы — цяпе́рашні (чытаючы, лётаючы, пішучы, ходзячы, робячы) і прошлы (чытаўшы, лётаўшы, пісаўшы, хадзіўшы, робіўшы). Дзеяслоўнае прыслоўе не скланяецца і не спрагаецца[17].
§ 80. Дзеясловы есьці, даць, быць маюць асобнае спражэньне.
|
|
|
| 1 ас.
|
е́м
|
дам
|
ямо[18]
|
дамо
|
| 2 ас.
|
ясі
|
дасі
|
ясьцё
|
дасьцё
|
| 3 ас.
|
е́сьць
|
дасьць
|
ядуць
|
дадуць
|
„Ем“ — гэта цяпе́рашні час, „дам“ — будучы час.
„Быць“ мае у цяпе́р. часе толькі форму 3-е асобы адзін. ліку: ёсьць (або кароткае — ё). Будучы час: буду, будзеш, будзе і г. д.
Загадны лад: е́ж, дай, будзь; хай е́сьць, хай дасьць, хай будзе; е́жма, дайма, будзьма; е́жце, дайце, будзьце; хай ядуць, дадуць, будуць.
Другія формы складаюцца звычайна.
§ 81. Задачка 1. Праспрагай у цяпе́рашнім часе і аддзялі рыскаю асабовыя канчаткі дзеясловаў:
Жну, цягну, бяруся, тачу, лаўлю, гарую, цягаю, сушуся, валакуся, таўку, мушу, люблю, сяджу, бягу, магу, даю (даіць),
даю (даваць), гнаю, гаю, строюся, крою, паю, пяю, мыюся, крыю, выю, шыю, лію, вію, б’ю, п’ю, гавару, варуся.
2. Праспрагай у будучым часе:
Пісаць, караць, гудзе́ць, гутарыць, зваць; перамяніць гэтыя дзеясловы так, каб можна было ад іх стварыць будучы просты (напісаць — налішу і г. д.).
3. Праспрагай у прошлым часе:
Нясьці, вязьці, плясьці, ісьці, сячы, таўчы, пячыся, кусацца, мѐць.
4. Напішы гэтыя дзеясловы ў умоуным ладзе.
5. Напішы ў загадным ладзе:
Хваліцца, калоць, сушыцца, браць, памагаць, валачы, даць, мѐць, біцца, піць, кінуць, кале́чыць, прамовіць, сароміцца.
§ 82. Прыслоўе ёсьць нязьме́нная часьціна мовы, што азначае розныя акалічнасьці: ме́йсца, часу, прычыны, спосабу
дзе́яньня.
Паводлуг гэтага прыслоўі дзе́ляцца на прыслоўі:
| ме́йсца
|
(на пытаньне — гдзе́?): там, туды, адтуль, адкуль, гэтта, гэнам, вун, блізка і інш.
|
| часу
|
(на пытаньне — калі?): цяпе́рака, сёньня, ле́тась, пазаўчора і інш.
|
| прычыны
|
(на пытаньне — чаму?): таму, чаму і інш.
|
| спосабу дзе́яньня (на пытаньне — як?): добра, хутка, глыбака, вельмі, дужа і інш.
|
§ 83. Большасьць прыслоўяў — гэта акасьцяне́ўшыя формы зьме́нных часьце́й мовы: імя, прыме́ты, займя, чысла, дзеяслова.
Вось некаторыя прыслоўі ад розных склонаў:
1) добра, борзда, сьцюдзена і г. д., вось, як, так, колькі, толькі, не́льга, ле́тась, зараз, упе́рад, назад, уздоўж, удоўж, удаўжкі, ушыркі, увышкі, уве́лькі, насустрэчу, наўзавады, нацямкі, нацянькі і інш. — усё гэта формы назоўнага і вінав. склону.
2) сёлета, сёньня, (сяго-дня), учора, заўтра, зраньня, змалку, здалёку, дагары, звонку і інш. — формы родн. склону.
3) памале́ньку, пабеларуску і інш. — формы дав. склону.
4) разам, часам, сілком, кумілем, пехатой і інш. — формы твор. склону.
5) балазе́, годзе, запраўды, наадзіноцы, потым, уле́тку, узімку, папацёмку, паасобку, напотым, уваччу, вонках і інш. — формы ме́снага склону.
Прыслоўі ад дзеясловаў: няма, нямаш (ня мае, ня маеш), загадзя, наўмысьля, адумысьля, спакваля (пачакаўшы), мусіць, відаць, можа, дзякуй, маўляў і інш.
Шмат прыслоўяў мае свае́ асобныя прыслоўныя канчаткі (ды, -дэю, -ма, -мі, -ль, -лі, -ка, -ку, -кі, -оў, -чы, -ча і інш.): куды, туды, усюды, тады, заўсёды; кудэю, тудэю, сюдэю; кудэма, сюдэма; бягма, ляжма, дарма, тойма; вельмі; адкуль, пакуль, дасюль, скулъ; калі, ніколі: тутака, тамака, тутачка, тамачка, цяе́рака, ёсьцека, нямашака, толькі, колькі, гэталькі, далоўкі; дамоўкі; далоў, дамоў; надоячы; апрача, абе́руч, насустрэч, не́калісь, дзе́сь, калісь, не́калісьці, дзе́сьці, калісьці; паадноўчы, двойчы, тройчы і шмат інш.
§ 84. Некаторыя прыслоўі маюць ступе́ні прыраўнаваньня і зьмяняюцца так, як прыме́ты, ад якіх яны выводзяцца: зялёна, зеляне́й, найзеляне́й.
Вось прыслоўі, што маюць няправільныя ступе́ні прыраўнаваньня:
добра — ле́пш, ляпе́й; найле́пш, найляпѐй;
блага — горш, гарэй; найгорш, найгарэй;
многа, шмат — больш, бале́й; найбольш, найбале́й;
мала — ме́нш, ме́ней; найме́нш, найме́ней.
§ 85. Задачка. Перапішы і падзялі вышэй пералічаныя прыслоўі (§ 83) на ме́сныя, часоўныя і г. д.
§ 86. Прыймя азначае зале́жнасьць паміж рэчамі або кірунак дзе́яньня: кніжка ляжыць на стале́, вучань падыйшоў да дошкі і г. д.
Прыймя ня ўжываецца само па сабе́, а найчасьце́й пры імі (дзеля чаго і называема прыймя): на стале́, пры стале́, пад сталом, з-за стала і г. д.
Але прыймя можа стаяць і пры іншых часьцінах мовы.
Прыймя стаіць найчасьце́й пры адным склоне, радзе́й пры двух або трох, напр.:
пры родн. — без, для, дзеля, да, з-за, з-пад, каля, апрача, у і інш. (без работы, для сусе́да, дзеля сьвята, да хаты,
з-за вугла, з-пад хаты, каля лугу, апрача таго).
пры дав. — к: к хаце, к ле́су (але часьце́й кажацца да хаты, да ле́су).
пры він. — пра, праз, цераз, скрозь, заме́ста, наўпроці і інш. (кажу пра тое, згінуў праз сваю нядбаласьць, ішоў цераз поле, скрозь хмары цёмныя).
пры твор. — над: над зямлёй.
пры ме́с. — пры, па (пры дарозе, па лясох, па дарогах і г. д.).
пры він. і тв. — за, пад, перад, прад і інш. (за яго, за ім, пад стол, пад сталом, перад дом, прад дом, перад домам,
прад домам).
пры він. і ме́с. — у, на, аб і інш. (у ле́с, у ле́се, на стол, на стале́, кінуць аб стол, гаварыць аб стале́).
пры род., він. і ме́с.: — з (вярнуўся з работы, сабака ўве́лькі з ваўка, з сахою).
§ 87. Шмат у якіх словах прыймя так це́сна зраслося з асновай, што слова без яго зьмяняе або зусім траціць сваё
значэньне: падарожны, пераход, прывычка (але — ход, — дарожны значыць не́шта другое, а вычка нічога не значыць).
Некаторыя прыйме́ньні зусім ня ўжываюцца асобна: уз-, раз-, вы-, пера-, су-, пра-, па-, (уздых, усход, разбор, расход, выгнаць, выйсьці, пераѐхаць, сусе́д, прадзед, пасынак).
З дзеясловам прыймя заўсёды злучаецца ў вадно непадзе́льнае слова: дагнаць, прамяніць, перакінуць, падыйсьці, прыдумаць, засумаваць, падгадаваць, наляце́ць, абхапіць, згаварыцца, сьцягнуць, узыйсьці, успомніць, разагнаць, раздаць, расказаць, выдумаць, пераняць, сустрэць і г. д.
Так сама з прыслоўем: запраўды, пазале́тась, зараз, напаве́р, уздоўж, спадысподу, даволі, паасобку, потым і г. д.
§ 88. Задачка. 1) Напішы прыклады на тыя прыйме́ньні, што ня ўжываюцца асобна (уз-, раз- і г. д.).
2) Напішы такія іме́ньні, што зложаны з прыйме́ньнямі: за, да, уз, раз, без, з, прад, су, пра, на, ад, вы, пад, аб (засаўка, успамін і г. д.).
§ 89. Злуч злучае розныя словы ў думцы або розныя думкі: былі у іх сын і дачка; ня ме́й сто валоў, а ме́й сто другоў.
Вось найчасьце́й ужываныя злучы: і, а, але, жа, абы, або, альбо, аж, ажно, ані, адно, няхай, хай, бо, да, ды, дык, аднолька-ж, навет, хіба, ці, няўжо, чымся, прынамся, хоць, хаця, такі (ткі), калі, каб, чаго, чаму, таму, нашто, зашто, затое, затым, быццам, не, ні і шмат іншых.
Як можна бачыць у значэньні злучоў часта ўжываецца займя — што, чаго, чаму, такі і інш., часамі з прыйме́ньнямі — зашто, затое, нашто, натое і інш.
Некаторыя злучы выводзяцца з дзеясловаў: бадай (багдай — бог дай), быццам (ад „быць“), хай, няхай, хоць, хаця і інш.
У значэньні злуча могуць ужывацца так сама прыслоўі: калі, аднолька, прынамся і інш.
Задачка. Падчыркнуць злучы:
Пуста ў лузе, толькі стагі парыжэўшыя стаяць, ды шпакі каля дарогі цэлы дзе́нь адно крычаць. Бачыш, быццам чалаве́к, ве́кам малады. Жніво ярнае — гэта ўжо восень і, як той кажа, работак восем. А як надойдзе ўжо Пакрова, то не нае́сца у полі карова, бо ўжо золкі ве́трык паве́е, трава пажоўкне і пачарне́е. Часам, як у полі з коньмі начуеш, пяючы «восень» дзяўчат пачуеш і, сказаць праўду, дык, мой ты браце, ад гэнай пе́сьні за сэрца хваце, бо яе́ тая працяжная нота, хоць сьлёзы гоніць, слухаць ахвота.
§ 90. Кліч выражае ўчуцьцё або паказвае розныя зыкі, да якіх чалаве́к сваім голасам хоча прыпадобніцца, напр.: учуцьцё болю, радасьці, зьдзіўле́ньня: ай, аей! ого-го! ага! ах! ох! ух! а-ха-ха і г. д.; шшш! гаў-гаў-гаў! курняў! іга-га-га! ау-ау-ау! і інш.
Каб паказаць, што не́шта канчаецца ў адзін мамэнт, ужываюцца асобныя формы клічу ад дзеяслова: хап, брык, бэнц, бох, бабух, хлюпсьць, грук, стук, бахе́ць, хапе́ць, мяльке́ць, піхе́ць, грымоць і інш.
|
Прапануем да спампаваньня!