Апавяданьні (Бабарэка, 1925)/Цёмнаю ночкай
| ← Каля балота | Цёмнаю ночкай Апавяданьне Аўтар: Адам Бабарэка 1925 год |
Мікіта Шпэндзік → |
| Іншыя публікацыі гэтага твора: Цёмнаю ночкай. |
Прапануем да спампаваньня!
ЦЕМНАЮ НОЧКАЙ.
І.
Атуліла хатку-порхаўку чорная-цёмная ночка. Вось зараз, во-то-то, здаецца расплюшчыць-прыглыне. А хата стаіць раскалмачаная. Звычайна пазірае сплюснутымі цёмна-бліскучымі вочкамі ваконцамі, а куды й не разабраць. Толькі нешта ў іх паблісквае. Мітусіцца агоньчык. Нібы дурэе па лучынцы, устаўленай у „дзеда“.
У сярэдзіне хаткі нешта краталася-варушылася.
У надворнай-жа цемені плыла ціш, і па ёй хваляваўся бліскучы ручаёк-істужка вочак хаткі.
За хаткай перарыўна шапацела кучка хлапцоў. Ніто кагось наджыдалі, ніто пільнавалі-вартавалі порхаўку-хатку. Часамі па сьценах прабягаў заціслы жарцік-сьмех, але ўраз-жа абрываўся й хаваўся пад стрэху.
— Хутчэй-бы ён выходзіў.
— І хутчэй-бы пагрэцца ля вялікага кастра-вогнішча.
— Мудрэй, як па начлезе запалае.
— Ня трэба будзе сьцягваць і ламачча.
— Ды будзе чаму пылаць. Многа дроў там зложана. А яшчэ як прамочым газаю чырвонаю!..
— А яго?.. Што з ім будзем рабіць?
— Што рабіць… Сасмажым на ражэнчыку. Смачная скварка будзе…
— А хто-ж есьці будзе?
— Не бядуй: зямелька даўно прагаладалася.
Такі шорах чуўся за хаткай і раз-по-раз пошчакам па сьценах выбягаў зірнуць на вуліцу й абрываўся ў чорную ціш ночы.
А ў хатцы?
У хатцы ля лучынкі стаяў сын, а ўзапечку сядзела матка.
— І што ты сабе думаеш, у якуюты шкуру пусьціўся? Вой, вой! Што-б гэта сказаў табе бацька? Думаеш пагладзіў-бы, пахваліў? Дому свайго цураешся. Маткі сваёй ня хочаш пашкадаваць на старасьць. Каб цябе, мой сыночак…
— Мама, — абарваў сын, — годзі ўжо мне ўпікаць. Досыць я чуў тваіх пракленаў, але з дарогі, па якой я пашоў, ня сыйду ўжож.
Падышоў да стала, адкрыў настольнік і адрэзаў скібку чорствага хлеба.
— Бач, як голас ужо узьнімаеш! Ня можна ўжо й слова табе сказаць. Што-ж, хіба я табе ня матка?
Прытуліла хвартух да вачэй, і сама сабе ціха ўсхліпвала — прычытвала:
— Пакараў мяне бог. Колькі вас мела, мае вы дзетачкі, усе мяне пакінулі, Адзін ты астаўся… Хай-бы ён лепш маленькі задушыўся… Сэрца маё разрываецца, а ён назнарок… Назнарок нарэзвае нарэзанае й без таго… Ці я цябе, мой сынок, ня любіла, ці я цябе мой сынок не даглядала… Колькі ночак над табою прастаяла. Думала прычакаць пацехі на старасьць… А ён…
Мацней прытуліла хвартух да вачэй.
А сын шмаргануў настольнік, і ўзрок яго супыніўся на лучынцы. Ня сьлёзы на вочы набягалі. Даўно ўжо высушыў ён іх. Іскры-воблеск ад патрэскваючай сіняй лучынкі мігаліся ў іх.
— Эх, гэтыя сьлёзы! Ці-ж ня вы мяне штурханулі на няведаную мне дагэтуль дарогу? Вы — жала пчалінае, — нібы пра сябе шапталіся вусны.
— Я вырваць яго хачу, — прагучэла ад грудзей сына.
Схамянуўся, падышоў да маткі.
Адарваў хвартух ад вачэй і прысланіўся да матчынага твару.
— Пакінь, мамка, плакаць, на мяне наракаць і праклінаць. Досыць сьлёз пралілося і бяз гэтага… Ня ўжо ты думаеш, што мне ня шкода цябе, тваёй старасьці, тваіх сівых валасоў? Няўжо ты думаеш, што я твой непрыяцель, непрыяцель свайго дому? Няўжо ты думаеш, што ў мяне ня сэрца ў грудзёх? Мама, як ты плачаш, — шчыміць, ой, моцна шчыміць і маё сэрца. Але-ж ня плакаць мне хочацца, а хочацца зьнішчыць твае сьлёзы-гора. А яно вялікае. І ня толькі над нашаю хаткай вісіць. Яно ва ўсіх шэранькіх, кудлатых, расьцярушаных… Душыць, гняце й упіваецца сьлязьмі матак, бацькоў, дзядоў, бабуль, сыноў-братоў і дочак-сёстраў. І гэтае гора, мамка, ад людзей, ад людзей, што многа маюць, самі не працуюць а нас наймаюць.
Ты сама, падумай. Ну, сядзеў бы я дома… Няўжо нас гора-бяда пакінула-б? Няўжо з свайго агародчыку да чужіх недаедкаў шчасьце-б у нас завітала? Няўжо ты па сабе ня ведаеш, што за цэлы век ня было ў цябе прасьветлай часіны?
Ты часта ўспамінаеш сваіх пакойных дачок. „Чаму ўсе яны паўміралі? Хай-бы хоць адна была жыва, мо’ і мне лягчэй было-б на старасьці веку дажываць“, — часта кажаш ты. А як табе здаецца, чаму яны ня жывы? Ты-ж іх даглялала, але… часта ў двор зарабляць трэба было хадзіць. І чаму гэта яны — паны такую гібель маюць, а мы… Мама, і мы людзі. Ці мы-б ня ўмелі палюдзку пажыць? Ці ня сумелі-б мы весяліцца і радавацца на жыцьцё з нашаю любасьцю да працы, да зямелькі. Бацька наш век біўся, біўся і нарэшце змогся. Ня лічылі і вы самі, мусіць, сябе за людзей, калі мяне хацелі вывясьці ў людзі. Няўжо думаеш, я ня ведаю колькі табе каштавала недаяданьняў, недасыпаньняў, непасільнае працы, гэтае „ў людзі“. Мамка, я знаю. Я вышаў у людзі, толькі адно шчыміць у мяне жаданьне каб і ты, і суседзі нашы, гэткія, як і мы, таксама вышлі ў людзі. Ды вось чаму, мамка, ня пілнуюся дому. Вось чаму, як ты кажаш, у сабачую шкуру пусьціўся. Паноў, мамка, трэба зьнішчыць, зямельку ад іх адабраць. Атрахнуцца ад дзядоўскіх сьлядоў. Страсянуць дзядоўскую веру треба, мамка. На месца долі сьлязьлівай свой лёс трэба з розумам заручыць…
— Стук, стук, стук — забарабаніла штось у мыцельнае вакно.
— Нехта быццам стукае. Глянь у вакно. Ды запалі другую лучыну, а то, бачыш, скора стухне, — нібы прабудзілася матка.
Прабудзіўся, апамятаўся і сын.
— Гэта-ж я забыўся: мяне чакаюць там хлопцы. Я забег узяць хлеба. Яны ад раньня шчэ і крошкі ў роце ня мелі.
— Хто-ж яны? Няхай-бы ў хату зашлі, — адазвалася матчына сэрца матчыным голасам.
— Гэта хлопцы, што хаваюцца ад жандараў. У хаце небясьпечна. Дык я пайду. Ці ёсьць, мама, хлеб у нас.
— Ды вось толькі на стале.
— Ну, то хай, мы дастанем у Язэпа.
— То бяры, а я і так, з бульбаю перабуду, — гаварыла матчына сэрца.
І сын пасьпешна з кавалачкам хлеба вышаў з хаткі.
— Мамка, толькі ня плач і не праклінай мяне. Я вярнуся з новымі весткамі.
Апошнія словы.
І праглынула яго ціш і цемень задзьвернае ночы.
А матка паправіла лучыну і села за прасьніцу.
Сон ад яе адышоў. Ня плюшчыліся вочы. Думкі не давалі супакою і пад журчаньне вераценца кружыліся-снаваліся, як тая нітачка ад кудзелі.
„Пашоў, а куды? — і ня спытала. Ходзіць недзе і ходзіць. Дадому калі-ні-калі толькі паказваецца. Што гэта з усяго будзе. Штораз ён мяне пацяшае сваімі размовамі, а што будзе, хто ведае. Нек, ня зносіць мой розум яго гутарак. Але-ж і шкода нек і злосьць часамі на яго. Навошта я яго сёньня ўпікнула. Хай робіць, што хоча, можа ён і лепш ведае. Ня буду больш нічога яму казаць. Але-ж, і Гануля казала, што і яе вось гэтакі, як мой“…
Прамігнуліся прад ёю вобразы хлопцаў, тых, што цяпер хаваліся ад жандараў. Перадумалася ўсё, што хто калі казаў пра яе сына, як адны лаюць ды гавораць, што праз яго ласку ўсе беды на сяло.
— Каб калі ён у мае рукі папаўся, годзі-б было яму тут людзей чмуціць.
Успомнілася, як адзін раз прад людзьмі крычаў Нічыпар; успомнілася, як заступаўся за яе сына Сымон і, міжвольна ў думках яна пакляла Нічыпара і сьветлаю думкаю апавіла Сымона.
І так з думкамі пасуквала і пасуквала кудзельку. Верацёнца журчэла і ценьню доўгаю прабягала па доле.
Лучынка за лучынкаю згарала. На зямлі ўжо шмат нападала вугалёў. А матка не лажылася. Ужо і пеўні другія прапелі, а яе сон не бярэ.
Сын… адзін ён у яе на вуме.
І хвілінамі ёй страшна рабілася. Клала яна верацяно, і вочы яе ўзьнімаліся на покуць. А адтуль ласкава на яе пазіраў лік маткі з сынам на руках. Ёй хацелася і плакаць і маліцца… І вусны міжвольна шапталі: „багародзіца“…
Потым жадалася разагнаць усе думкі, і яна ўтульвала твар свой у хвартух, а сьлёзы — матчыны сьлёзы — каціліся на яго. То зноў яна бралася за верацяно і напявала сабе нудную песьню, хоць хвілінамі і жадалася вясёлай.
А за хаткай была ноч.
ІІ.
Здавалася, усюды было ціха. Але гэта толькі здавалася.
Лясны гушчар ня любіць цішы. І там, дзе калісь гулі й балі спраўляла ўсякая нечысьць, дзе лясун адчыняў свае харомы на ігрышча-гульбішча для лясных начных жыхароў, там гудзела грамада дня. Яна, загнаная сюды ласкаю ўладароў дня, тут вяла бойкую нараду аб тым, каб зноў вярнуцца ка дню, каб бачыць прыветлівае сонейка, пад ласкі якога аздабляць-успрыгажаць палеткі свае — шырокія прасторы.
Тут былі ўсе, хто волі ўжо паспытаў. Тут быў і Якім, і Рыгор, і Зьмітрок, і Антось… Шмат іх было тут. Усе яны прагліся як найхутчэй пазбыць ненавісны ім налёт бела-польскіх груганоў, якіх яны сабе выяўлялі, ў першую чаргу, у васобе тутэйшага пана, што вярнуўся ў сваё гняздо і тхнуць не даваў сялянам. Пра яго гэта шапацела грамадка каля хаты Іваніхі. Пра яго і яго гняздо бурлілі і тут.
— Ды хадзем і так шмат часу прабавілі дарэмна.
— Хадзем і спапелім усё.
— Хай памятае драбіны.
— Хай памятае атаву й каровы.
— Засьвіргочуць хай у вушшу яму бізуны, што спаласавалі маю сьпіну.
Кожны гарэў адным гневам, адной помстай. Усім жадалася зьнішчыць да тла панскую сялібу.
— Дык годзі, хлопцы, чухацца. А той да дня таго прасядзімо і нічога ня зробім.
— Якім, што гэта ты некі задумны?
— Мо’ раздумаў ўжо. А памятаеш, што казаў, як толькі мы зьбіраліся яшчэ. Казаў: „сам уласнай рукой падпалю“.
— А гэта, як забег дамоў, штось задуманы стаўся.
А й шмат перавярнулася ў Якіма.
Ён рэдка быў дома. То ў горадзе, то ў воласьці, а цяпер пры палякох таксама дома ня бывае. Але сёньня матчын папрок (хоць іх ён і часта чуў, як бываў дома)… а ўрэшце апошнія словы: „дык бяры, а я й так перабуду“, у яго штось перавярнулі. Ён, ідучы да лесу, ўсё перадумаў, што казаў матцы, а матка яму. Але ў словах маткі ён не знашоў нараканьня на паноў, а толькі на самога сябе. У той-жа час адчуў, як ніколі: матчына каханьне да ўсіх такіх, як і сам. І вось у яго мігнулася думка старасьць матцы зрабіць радаснаю. Але-ж чым і як? Тут яму набегла на вум, што чуў ён у павеце ад сяброў, як хадзіў да іх за парадаю, што хутка бальшавікі прыдуць. А калі так, то наша будзе й гняздо, якое сёньня надумаліся спапяліць, — думалася Якіму. І гэта гняздо льга будзе перарабіць на што іншае. Хоць гэта іншае і не выяўлялася яму вачавіста. Але думалася, што з ім ён магчыме адплаціць і сваёй матцы і ўсім маткам. І вось адпала ахвота ў яго паліць.
— Браткі, што карысьці будзе нам, як мы спалім.
— Глядзі пра што загаварыў? А тое, што ня будзе яму больш дзе прыстаць.
— Дык і самога-ж разам з дваром.
— Паслухайце, браткі, мяне. Хутка прыдуць бальшавікі, і двор будзе наш. Дык нашто-ж нам нішчыць сваё добро.
— На чорта ён нам. Нам зямля трэба.
— Усё роўна нам ня жыць у іхніх палацах.
— Ня ўмеем мы ў гэткіх пакоях.
— Няхай лепш дымам пойдуць.
— Ня будзем жыць мы, дык нашы-ж змогуць у іх жыць. Унь колькі ў нашай вёсцы хат адно-адно ліпіць. Дзьмухані мацней вецер і — рассыплюцца. А калі й ня жыць, няўжо яны нам ня згодзяцца?
— Дык што-ж патвойму, заставіць яго?
— Мо скажаш заставіць пана?
— Не, не, браткі. З панам я, я сам спраўлюся. Хочаце, яго жывога сюды прывалаку. Я знаю ўсе выхады там і ўходы.
— Э, выхваляйся, чулі мы ўжо ад цябе й раней.
— Ну, вось будзеце бачыць, калі праз паўгадзіны пан ня будзе тут. Толькі хто са мною: яшчэ са двух. А тагды — пасьля расправы з панам на другую ночь на жандараў у воласьці зрабіць напад.
— Эт, хлопцы, ня слухайце яго. Хадзем.
— Чакай, калі і паліць, то чаго-ж усёй грамадзе йсьці. Але калі ўжо так, то хай Якім з Рыгорам і Зьмітрам ідуць, а заўтра папробуем на воласьць.
— Дык хадзем, браткі, Рыгор і Зьмітрок.
— Хадзем.
Тры асобы зьніклі у гушчы лясной. Толькі патрэсквала суччо пад нагамі. Праз колькі хвілін і трэск ня быў чуцён.
— Ну, што-ж цяпер… Лажэмся-чакайма.
— А добра будзе пану так гэта пстрычак надаваць.
— Ну, я, брат, і куксаля не пашкадую.
І кожны ўжо меркаваў, як будзе помставаць, спаганяць злосьць на пану. А некаторыя ня верылі, што Якім прыцягне пана.
— Вось на воласьць. Во там бадай, будзе цяжэй, як з панам.
— Заўтра я схаджу, ды так гэта крыху там разьнюхаю.
— А ў мяне там добра знаёмы пісец, вось хіба да яго даведацца.
Грамада гула ў цемры лясной. І здавалася не прашло й паўгадзіны, як не падалёку пачуўся знаёмы сьвіст Якіма. Грамада адазвалася і праз колькі хвілін распраўлялася з панам.
А праз дзень па вёсках пранеслася трывожна-радасная чутка, што хтось перабіў у воласьці ўсіх жандараў і чуць самой воласьці не спалілі, каб людзі не ўратавалі.
1922 г.