Адвержаныя (у скароце)/Частка першая. Мірыель

← Уступ

Частка першая. Мірыель Раман Аўтар: Віктор Гюго 1862 (пераклад 1938)

Частка другая. Марыус →

у скароце

Прапануем да спампаваньня!

ЧАСТКА ПЕРШАЯ

МІРЫЕЛЬ

У 1815 годзе Шарль-Франсуа-Б‘енвеню Мірыель быў епіскапам^[1] у Дыні. Гэта быў стары гадоў сямідзесяці пяці і ў епіскапскім сане знаходзіўся з 1806 года.

Хоць падрабязнасці, якія да яго адносяцца, і не датычаць асновы нашага апавядання, тым не менш не бескарысна будзе перадаць тут тыя чуткі, якія хадзілі пра епіскапа з прыездам яго ў епархію. Тое, што гаворыцца пра людзей, таксама важна, як і іх учынкі, незалежна ад таго, ці гэтыя чуткі праўдзівыя ці несапраўдныя.

Пан Мірыель быў сын саветніка судовай палаты ў горадзе Эксе і належаў, такім чынам, да судзейскай арыстакратыі. Расказвалі, што бацька, прызначаючы сыну тую самую кар‘еру, ажаніў яго бадай што на дзевятнаццатым або дваццатым годзе, паводле звычаяў таго часу. Не гледзячы на гэта, Шарль Мірыель у свой час нарабіў шмат шуму. Ён быў вельмі прыгожы з твару, хоць невялікага росту, элегантны, спрытны, дасціпны. Уся першая палова жыцця Мірыеля прысвечана была свету і поспеху сярод жанчын.

Але вось настала рэволюцыя, і сем‘і суддзяў, ганімыя і разбураемыя новымі парадкамі, рассыпаліся ў розныя бакі. Шарль Мірыель з самага пачатку падзей уцёк у Італію. Там памерла яго жонка ад сухотаў, на якія яна хварэла ўжо даўно. Дзяцей у іх не было.

Што здарылася потым з Мірыелем? Ці то крушэнне старога французскага ладу, ці то разбурэнне яго ўласнай сям‘і, ці страшныя падзеі 93 года,^[2] яшчэ больш жахлівыя для эмігрантаў, якія назіралі іх здалёк, чым для саміх дзеючых асоб, заранілі ў ім думку аб адрачэнні і ўдаленні ад свету? Ці то быў які-небудзь сардэчны ўдар, які пасціг яго сярод забаў і прыхільнасцей і адразу перавярнуў усю яго істоту? Ніхто не мог-бы адказаць на гэта. Вядома толькі адно, што, калі ён вярнуўся з Італіі, ён быў папом.

У 1804 годзе ён быў прыхадскім папом у Б^[3].

Ён быў ужо стары і жыў зусім адзінока.

Аднойчы якаясьці справа, якая датычыла прыхода, прымусіла яго паехаць у Парыж. Паміж іншымі важнымі асобамі, апякунамі яго паствы, ён наведаў таксама кардынала Феша^[4].

У адно з наведванняў імператарам свайго дзядзькі варты пастыр, які чакаў у пярэдняй прыёму, спаткаўся з яго вялікасцю. Напалеон, убачыўшы, з якой цікаўнасцю накіраваны на яго позіркі старога, абярнуўся і раптам запытаў:

— Хто гэты добры чалавек, які так на мяне глядзіць?

— Ваша вялікасць, — адказаў Мірыель, — вы глядзіце на добрага чалавека, а я гляджу на вялікага чалавека. Кожны з нас можа што-небудзь з гэтага атрымаць для сябе.

Імператар у той-жа час пад вечар даведаўся ад кардынала, як імя гэтага папа, і праз некалькі часу Мірыель быў вельмі здзіўлены весткай аб назначэнні яго епіскапам у Дынь.

Ці было што справядлівае ў апавяданнях пра першую палову жыцця епіскапа Мірыеля, невядома. Мала хто ведаў сям‘ю Мірыеля да рэволюцыі. Епіскап Мірыель павінен быў пазнаць лёс усіх, хто новы пасяляўся ў маленькіх гарадках, дзе заўсёды шмат балбатлівых ад няма чаго рабіць языкоў і мала думаючых галоў. Ён павінен быў прайсці праз гэта, хоць і быў епіскапам іменна таму, што быў епіскапам. Урэшце ўсё, што ні гаварылася пра яго, паведамлялася толькі як чуткі, — адны словы, фразы і пустазвонства.

Як-бы там ні было, але праз дзевяць год пасля ўступлення Мірыеля ў епархію ўсе гэтыя байкі, чуткі, плёткі, якія ў першы час так цікавілі маленькі гарадок і маленькіх людзей, канулі ў вечнасць. Ніхто не адважыўся-б пра іх успомніць.

Мірыель прыбыў у Дынь у суправаджэнні дзяўчыны, мадэмуазель Батыстын, сваёй сястры, на дзесяць год маладзейшай за яго.

У іх была ўсяго адна служанка, равесніца мадэмуазель Батыстын, па імю пані Маглуар. У мадэмуазель Батыстын быў доўгі, худы і лагодны твар. Яна была ўвасабленнем пачцівасці. Яна ніколі не была прыгожая. Усё яе жыццё, якое прадстаўляла сабой суцэльны ланцуг добрых спраў, наклала на яе пячаць якойсьці чыстаты і беззаганнасці, і, састарэўшыся, яна набыла тое, што можна назваць прыгожасцю дабраты. Тое, што было ў маладосці худзізнай, зрабілася ў старыя гады далікатнасцю.

Пані Маглуар была маленькая старая, сівавалосая, поўная, дзейная, заўсёды запыханая, па-першае таму, што вечна была ў сумятні, і, па-другое, у яе была астма.

Калі Мірыель прыбыў у Дынь, то яго змясцілі ў епіскапскім палацы, з усёю пашанай, прадпісанай імператарскім дэкрэтам, які ставіў епіскапа адразу-ж пасля фельдмаршала. Мэр і старшыня суда першыя зрабілі яму візіты; ён, у сваю чаргу, першым паехаў да генерала і прэфекта. Пасля ўсталявання Мірыеля на месцы жыхарства паства пачала чакаць, як выявіць сябе епіскап на справе.

II

СЛОВА НЕ РАЗЫХОДЗІЦЦА СА СПРАВАЙ

Епіскапскі палац прылягаў да шпіталя. Палац прадстаўляў сабой вялікі дзівосны каменны будынак, пабудаваны ў пачатку мінулага стагоддзя — прыблізна каля 1712 года. У вялізных пакоях было шмат паветра, прыёмныя залы аздоблены былі з вялікім густам і прыгожасцю. Навакол ішоў пышны сад са старымі, цяністымі дрэвамі. Дзверы ў сталовай проста выходзілі ў гэты сад.

Шпіталь змяшчаўся ў маленькім двухпавярховым цесным доміку з маленькім палісаднікам навакол.

Праз тры дні пасля свайго прыезду епіскап наведаў шпіталь. Пасля гэтага ён папрасіў да сябе начальніка бальніцы.

— Пан дырэктар, сказаў ён яму, — колькі хворых у вас у гэтую мінуту?

— Дваццаць шэсць, ваша святасць.

— Так, я сам налічыў столькі-ж.

— Ложкі вельмі цесна прысунуты адзін да аднаго, — заўважыў дырэктар.

— Я гэта таксама заўважыў, — адказваў епіскап.

— Пакоі размешчаны так, што ў іх вельмі цяжка ачысціць паветра.

— Мне таксама гэта здаецца.

— І да таго-ж сад вельмі малы.

— Я гэта заўважыў.

— А ў час эпідэмій — у гэтым годзе ў нас быў тыф — хворых набіраецца часамі чалавек сто, і мы проста не ведаем, што рабіць.

— Мне гэта таксама прыходзіла на думку.

— Але што рабіць, ваша святасць, — сказаў дырэктар, — прыходзіцца з гэтым мірыцца.

Гутарка гэтая адбывалася ў вялікай сталовай залі, якая выходзіла ў сад.

Епіскап памаўчаў з хвіліну, потым, хутка абярнуўшыся да начальніка бальніцы, сказаў:

— А як вы думаеце, міласцівы гасудар, колькі ложкаў магло змясціцца ў гэтым зале?

— У сталовай вашай святасці? — ускрыкнуў дырэктар са здзіўленнем.

Епіскап абвёў вачыма пакой, нібы разлічваючы і мяркуючы.

— Тут свабодна змесціцца дваццаць ложкаў, — сказаў ён нібы пра сябе, потым дадаў: — Слухайце, што я вам скажу, пан дырэктар. Тут, відавочна, здарылася непаразуменне. Вас дваццаць шэсць чалавек у пяці або шасці маленькіх пакоіках; нас-жа ўсяго трое ў памяшканні на шэсцьдзесят чалавек. Кажу вам, што тут — непаразуменне. Вы зоймеце маю кватэру, а я — вашу. Вярніце мне мой дом; вазьміце сабе свой.

На другі-ж дзень хворых перамясцілі ў епіскапскі палац, а епіскап перасяліўся ў шпіталь.

Пан Мірыель не меў багаццяў, сям‘ю яго разарыла рэволюцыя. Сястра яго атрымлівала пажыццёвую рэнту ў пяцьсот франкаў, дастатковую для яе асабістых расходаў.

Як епіскап, пан Мірыель атрымліваў пэнсію ад дзяржавы ў размеры пятнаццаці тысяч франкаў^[5]. Пасяліўшыся ў былым шпіталі, пан Мірыель раз назаўсёды размеркаваў сваю пэнсію такім чынам, што на яго асабістыя патрэбы аставалася роўна адна пятнаццатая частка ўсяго, што яму належала. Ён расходваў тысячу франкаў, а чатырнаццаць тысяч аддаваў на грамадскія справы.

Увесь час, пакуль ён быў епіскапам ў Дыні, пан Мірыель нічога не змяніў у гэтым каштарысе. Ён называў гэтую пятнаццатую частку „расходы майго дома“.

Гэты каштарыс быў прыняты з безумоўнай пакорлівасцю мадэмуазель Батыстын. Дзеля гэтай святой душы епіскап быў братам па крыві і галавой па статуту царквы. Яна любіла і паважала яго, не мудруючы. Калі ён гаварыў, яна з павагай і захапленнем слухала яго; калі ён дзейнічаў, яна ўхваляла. Адна толькі служанка Маглуар часам бурчэла. Епіскап, як вядома, пакінуў для сябе ўсяго тысячу франкаў, што з пэнсіяй мадэмуазель Батыстын складала тысячу пяцьсот франкаў у год. На гэтыя сродкі жылі дзве старыя жанчыны і епіскап.

А калі да епіскапа прыязджаў у Дынь які-небудзь вясковы поп, ён знаходзіў яшчэ магчымасць пачаставаць яго абедам, дзякуючы эканоміі пані Маглуар і талковай распарадчасці мадэмуазель Батыстын.

Аднойчы месяцы праз тры пасля свайго ўсталявання ў горадзе Дыні, епіскап сказаў:

— Аднак, я вельмі сцяснёны!

— А то-ж! — ускрыкнула пані Маглуар. — Ваша прападоб‘е не патрабавалі сабе нават грошай на раз‘езды па епархіі. Ранейшыя епіскапы ўсе атрымлівалі раз'яздныя.

— А пэўна-ж ваша праўда, пані Маглуар! — ускрыкнуў епіскап.

І ён патрабаваў ад казны на раз‘езды.

Праз некалькі часу генеральны совет, на падставе гэтага патрабавання, вызначыў яму суму ў тры тысячы франкаў у год пад наступнай рубрыкай: „Епіскапу на ўтрыманне экіпажа, на паштовыя расходы і на раз‘езды па епархіі“.

Асігноўка вельмі ўзрадавала пані Маглуар.

— Вось гэта добра, — сказала яна мадэмуазель Батыстын. — Яго святасць пачаў з іншых, і вельмі натуральна, што ўспомніў і пра сябе. Усе карыстаюцца яго добрадзейнасцю, а ўжо гэтыя тры тысячы франкаў пойдуць на нашу гаспадарку. Нарэшце-такі!

У той-жа вечар епіскап уручыў сваёй сястры наступны складзены ім каштарыс:

РАСХОДЫ НА ЭКІПАЖ І РАЗ‘ЕЗДЫ

На мясны бульён для хворых у шпіталі	1 500	фр.
У таварыства дапамогі сіротам у Эксе	250	„
У таварыства дапамогі сіротам у Драгін‘яне	250	„
На падкідышаў	500	„
На сірот	500	„
Разам	3000	фр.

Такі быў новы бюджэт пана Мірыеля. Што датычыць да выпадковых епіскапскіх збораў, як напрыклад: царкоўных агалашэнняў, сабараванняў, шлюбаў і інш., то епіскап акуратна спаганяў іх з багатых і ўсё раздзяляў паміж беднымі.

Хутка да яго пачалі плысці грашовыя афяраванні. Багатыя і бедныя пачалі стукацца ў дзверы епіскапа Мірыеля: адны каб даць міластыню, а другія, каб яе атрымаць. Епіскап менш чым праз год зрабіўся казначэем усіх афяравальнікаў і касірам усіх бедных. Праз яго рукі праходзілі вельмі вялікія сумы, але нічога не магло змяніць яго раз на заўсёды ўстаноўленага распарадку жыцця, і ён нічога лішняга не прыбавіў да неабходнага. Нават больш. Паколькі галечы ўнізе заўсёды больш, чым брацкага спачуваняя ўверсе, то ўсё раздавалася, як кажуць, яшчэ задоўга да атрымання. Усё, што атрымлівалася знікала, як вада ў пяску. Колькі-б грошай епіскап не атрымліваў, усё гэта раздавалася і яму заўсёды нехапала. Тады ён урэзваў сябе.

Па звычаю епіскапы на сваіх пасланнях выстаўляюць поўнасцю свае імёны, атрыманыя імі пры хрышчэнні. Беднякі інстынктыўна з усіх імёнаў Мірыеля выбралі імя Б‘енвеню (заходзьце, калі ласка), якое мела ў іх вачах найвялікшы сэнс.

Мы зробім па іх прыкладу. Да таго-ж, гэтае імя падабалася і самому епіскапу. Мы не прэтэндуем на поўнае падабенства зробленага намі партрэта: мы абмяжуемся толькі заявай, што ён падобны.

III

МЯККАМУ ПАСТЫРУ — ЖОРСТКАЕ ПАСЬБІШЧА

Епіскап, ператварыўшы раз‘яздныя грошы ў міластыню, тым не менш рабіў свае пастырскія паездкі. Епархія Дынь была вельмі нязручная краіна для гэтага. Яна была вельмі гарыстая, дарог амаль ніякіх не было, і вандраванне па прыходах з‘яўлялася вялікай цяжкасцю. Калі было не вельмі далёка, то епіскап хадзіў пехатою; калі-ж адлегласць была значная, або ён адпраўляўся куды-небудзь у горы, то ён ехаў на цялежцы. Часам абедзве жанчыны суправаджалі яго.

У час гэтых аб‘ездаў ён быў спагадлівы, ласкавы і больш гутарыў, чым чытаў пропаведзі. Ён гаварыў павольна, бацькаўскім тонам, і калі яму не трапляліся пад руку прыклады, то выдумліваў прытчы, якія строга адпавядалі намечанай мэце. У іх было мала фраз і шмат вобразаў.

Гутарка епіскапа была вясёлая і ветлівая. Ён

Выява

Епіскап Мірыель любіў працаваць у сваім садзе.

прыстасоўваўся да разуменняў двух старых жанчын, з якімі ён праводзіў жыццё. Калі ён смяяўся, ён смяяўся як школьнік.

У прыватным жыцці епіскап Мірыель быў той-жа самы, што і ў грамадскім жыцці. Для тых, хто ўбачыў-бы яго блізка, яго дабравольная беднасць прадстаўляла ўмільнае і ўзрушаючае відовішча.

Як і большасць старых і лятуценнікаў, ён спаў вельмі мала. Але нядоўгі сон яго быў вельмі глыбокі. Раніцою ён размышляў на працягу гадзіны, потым правіў абедню ў саборы ці ў сябе дома. Пасля гэтага снедаў, размочваўшы кавалкі аржанога хлеба ў малаку. Потым браўся за работу і перш за ўсё разбіраў справы епархіі. Скончыўшы з імі, ён пачынаў свае наведванні бедных і хворых; вольны-ж ад усіх гэтых заняткаў час ён аддаваў рабоце ў сваім садзе. Часам ён чытаў ці пісаў. Абодва віды працы — у садзе і за пісьмовым сталом — ён аднолькава называў садаводствам.

— Душа — той-жа сад, — казаў епіскап Мірыель.

Каля поўдня, калі надвор‘е было добрае, ён выходзіў гуляць у поле або ў горад, заходзячы часта ў халупы. Ён ішоў па дарозе адзін, заняты сваімі думкамі, з апушчанымі ў зямлю вачыма, абапіраючыся на доўгі кій. На ім была надзета фіялетавая раса, на ваце і вельмі цёплая. На нагах таксама фіялетавыя панчохі і грубыя чаравікі, а на галаве плоскі трохвугольны капялюш з залатымі кутасамі на канцах.

Усюды, дзе-б ён ні з‘яўляўся, нібы наступала свята. Можна было сказаць, што яго наведванне разлівала цяплыню і святло. Дзеці і старыя выходзілі на парогі дамоў, быццам насустрач сонцу. Ён благаслаўляў, і яго благаслаўлялі. Усім бедным паказвалі на яго жыллё.

Там і сям ён спыняўся, загаварваючы з маленькімі хлопчыкамі і дзяўчынкамі і ўсміхаючыся маткам. Ён наведваў бедных, пакуль у яго былі грошы. Калі-ж іх у яго не было, ён ездзіў да багатых.

З прычыны таго, што ён даношваў свае падраснікі да апошняй ступені і не хацеў, каб іншыя гэта бачылі, ён ніколі не з‘яўляўся ў горадзе без сваёй ліловай расы. Улетку, праўда, яна крыху яго абцяжарвала.

Вярнуўшыся з прагулкі ён абедаў. Абед быў падобны да снедання.

Увечары, у восем з паловаю гадзін, ён вячэраў разам з сваёй сястрой, прычым за сталом прыслужвала пані Маглуар. Нельга ўявіць сабе нічога скрамней за гэтую вячэру. Але ўсё-ж, калі здаралася, што ў епіскапа быў госць, пані Маглуар карысталася выпадкам і гатавала якую-небудзь рыбу або дзічыну. Кажны госць з‘яўляўся повадам для сытнай вячэры. Епіскап пазваляў гэтую раскошу. У звычайны-ж час уся трапеза складалася з адваранай у вадзе гародніны і супу з алеем.

Пасля вячэры епіскап з поўгадзіны гутарыў са сваёй сястрой і пані Маглуар, потым ішоў у свой пакой і пачынаў пісаць або чытаць, робячы алоўкам адзнакі на палях кнігі. Гадзін каля дзевяці абедзве жанчыны ішлі да сябе на другі паверх, і епіскап аставаўся да раніцы адзін на ніжнім паверсе.

Неабходна даць падрабязнае паняцце аб жыцці свяцейшага епіскапа ў Дыні.

IV

ДОМ ЕПІСКАПА МІРЫЕЛЯ

Дом, у якім жыў прападобны Б‘енвеню, быў двухпавярховы. На кожным паверху было па тры пакоі. На верхнім быў чардак. За домам быў маленькі садзік. Абедзве жанчыны жылі на версе, епіскап—унізе. Дзверы першага пакоя адчыняліся проста на вуліцу. Пакой быў за сталовую. Другі пакой быў за спальню, трэці—за малельню. Каб выйсці з гэтай малельні, трэба было прайсці праз першыя два пакоі; у глыбіні яе стаяла пасцель для гасцей, якія часам аставаліся начаваць у епіскапа.

Ранейшая бальнічная аптэка была ператворана ў кухню і ў кладоўку. У садзе з ранейшай кухні зрабілі хлеў, дзе змяшчаліся дзве каровы епіскапа. Якая-б не была колькасць атрымліваемага ад іх малака, палова заўсёды адсылалася хворым у шпіталь.

— Я плачу сваю дзесяціну^[6],—казаў епіскап.

Яго пакой быў даволі вялікі і ў халодную пару яго цяжка было нагрэць. Мэбліроўка ўсіх пакояў была вельмі простая і складалася з белых драўляных сталоў і з чатырох саламяных крэслаў. У сталовай, паміж іншым, стаяў буфет, афарбаваны ў ружовую фарбу.

У малельні стаялі толькі два саламяныя крэслы з высокімі спінкамі, для малітвы. Калі здаралася, што раптам схадзіліся чалавек сем ці восем, то нехапала крэслаў, і тады з усяго дома збіралася мэбля, якая магла служыць сядзеннем. Часам усё-такі нехапала месца самому гаспадару. Тады ён станавіўся ля каміна, калі гэта было зімой, або выходзіў у сад, калі гэта было ўлетку.

Не было нічога прасцей за спальню епіскапа. Дзверы, якія ў той-жа час служылі і за акно, выходзілі ў сад. Супроць іх стаяў просты жалезны ложак з балдахінам з зялёнай саржы. За фіранкай некаторыя туалетныя прылады выдавалі ранейшага свецкага чалавека. Двое астатніх дзвярэй вялі адны ў малельню, а другія ў сталовую. Тут-жа стаяла вялікая бібліятэчная шафа са шклянымі дзверцамі, поўная кніг. Потым камін, як водзіцца, без агню; над ім пасрэбранае распяцце, на якім у іншых месцах прасвечвалася медзь. Каля садовых дзвярэй — вялікі пісьмовы стол з раскіданымі на ім паперамі і кнігамі. Перад сталом саламянае крэсла. Ля ложка малітвенны стул.

Усе пакоі выбелены былі вапнай, як казармы і шпіталі. Падлогі ўсюды былі з чырвонай цэглы і вымываліся кожны тыдзень. Перад пасцелямі ляжалі саламяныя цыноўкі. Дом зверху да нізу быў надзвычайнай чыстаты. Гэта адзіная раскоша, якую дапускаў епіскап. Ён казаў:

— Гэта нічога не адбірае ў бедных.

Трэба, аднак, прызнацца, што ад ранейшага багацця ў яго аставалася яшчэ шэсць срэбных сталовых прыбораў і адна разліўная лыжка, якую пані Маглуар штодня з вялікай прыемнасцю сузірала на абрусе за абедам. І паколькі мы апісваем тут епіскапа з Дыня такім, які ён быў, то павінны дадаць, што ён не раз паўтараў:

— Мне цяжка было-б адмовіцца ад прывычкі есці срэбнымі лыжкамі.

Апрача таго, у яго былі яшчэ два срэбныя падсвечнікі, якія дасталіся яму ад цёткі. Гэтыя падсвечнікі з устаўленымі ў іх васковымі свечкамі стаялі заўсёды на каміне ў пакоі епіскапа. Калі ў яго абедаў хто-небудзь прыватны, то пані Маглуар запальвала свечкі і ставіла падсвечнікі на стол.

Шэсць срэбных прыбораў захоўваліся заўсёды ў маленькай шафачцы, якая вісела ля ўзгалоўя епіскапа. Праўда, шафачка ніколі не замыкалася.

Маленькі садок перакрыжоўваўся двума алеямі і раздзяляўся імі на чатыры квадраты. На трох з іх пані Маглуар разводзіла гародніну, а чацверты быў засаджаны кветкамі, якія епіскап уласнаручна даглядаў. Аднойчы пані Маглуар заўважыла з хітрай усмешкай:

— Вось вы, ваша святасць, з усяго стараецеся атрымаць карысць, а між тым цэлая градка ў садзе марна гіне. Лепей-бы замест гэтых кветак развесці салат.

— Пані Маглуар,—адказваў епіскап Б‘енвеню,—вы памыляецеся. Прыгожае таксама неабходна, як і карыснае.

І дадаў пра сябе:

— Магчыма нават больш.

У доме не было ніводных дзвярэй, якія-б замыкаліся на ключ. Дзверы са сталовай, як ужо сказана, адчыняліся проста на вуліцу, на саборную плошчу. Калісьці да іх былі прыладжаны засавы, як на турэмных дзвярах. Епіскап усё гэта пазнімаў, і дзень і ноч яны зачыняліся толькі на клямку. Штурхнуўшы іх, можна было ўвайсці ў дом хоць каму і хоць калі. Спачатку гэта вельмі непакоіла абодвух жанчын, але яго прападоб‘е сказаў ім:

— Калі хочаце, то загадайце зрабіць засавы на вашых дзвярах.

Нарэшце яны прывыклі да гэтага, ці можа рабілі выгляд, што нічога не баяцца. Пані Маглуар толькі часам пачынала палохацца.

Абедзве жанчыны ўмелі прыстасоўвацца да прывычак епіскапа з чыста жаночым інстынктам, дзякуючы якому жанчына разумее мужчыну лепш, чым ён сам сябе.

Епіскап горада Дыня, не гледзячы на свой скромны і просты выгляд, рабіў часам адважныя і цудоўныя справы, сам, як відаць, не заўважаючы гэтага. Жанчыны дрыжэлі за яго, але не ўмешваліся. Часам пані Маглуар адважвалася перасцерагчы яго, але ніколі яму не перашкаджалі ні словам, ні нават жэстам у пачатай ім справе. Бывалі пэўныя мінуты, калі без усякіх слоў з яго боку, мо па сваёй простадушнасці і самі таго не разумеючы, яны смутна адчувалі, што ён дзейнічае як патрабуе, і зусім стушоўваліся, і, калі ад іх патрабавалася, каб яны зніклі, яны слухаліся. Яны інстынктыўна адчувалі, што ў пэўны час усякая клапатлівасць можа толькі ацяжарыць чалавека; часам разумеючы нават, што яму пагражае небяспека як служыцелю культа, яны разумелі, не скажу—яго думкі, але яго натуру да такой ступені, што не клапаціліся пра яго, а даручалі яго ўласнай волі, хоць мадэмуазель Батыстын казала, што смерць брата будзе таксама і яе смерцю. Пані Маглуар не казала гэтага, але ведала гэта.

V

У ПРАМЕННЯХ НЕЗНАЁМАГА СОНЦА

Справа ў тым, што аднойчы, калі верыць гарадскім чуткам, епіскап зрабіў куды больш смелы ўчынак, чым наведванне гор, занятых разбойнікамі.

У аколіцах Дыня жыў у поўнай самоце адзін чалавек Ён,—лепш ужо адразу сказаць жахлівую рэч,—быў калісьці членам Канвента^[7].

Звалі яго грамадзянін Ж. Гэтае імя з жахам успаміналася жыхарамі маленькага правінцыяльнага гарадка.

Уявіце сабе, ён-жа належаў да тых часоў, калі называлі адзін другога „грамадзянамі“ і гаварылі адзін другому „ты“! Гэта-ж страшыдла: калі ён і не падаваў голасу супроць караля, то ўсё-такі судзіў яго. Гэты страшны чалавек быў амаль царазабойцам. Як гэта здарылася, што яго не аддалі пад суд пры аднаўленні на прастоле законных каралёў? Хоць ён і не заслугоўваў кары смерцю, але было-б не лішняе выгнаць яго з бацькаўшчыны. Трэба-ж паказваць добры прыклад! Апрача таго ён быў бязбожнік, як і ўсе людзі яго натуры.

Так гэтыя гарадскія качкі судзілі каршуна.

Але ці быў сапраўды грамадзянін Ж. каршуном?

Бадай што, калі меркаваць па суровай абстаноўцы яго жыцця. Кілометры за тры ад горада, далёка ад усіх дарог, у зарослай даліне ў яго быў кавалачак зямлі, а месцамі яго жылля была якаясьці дзірка: ні суседзяў, ні прахожых. З таго часу як ён пасяліўся ў гэтай даліне, сцежачка, што вяла да яе, зарасла травою. Пра гэта месца гаварылі, як пра жыллё забойцы. Аднак, час ад часу епіскап паглядаў у той бок, які абазначаўся на гарызонце групай дрэў. Ён казаў: „Там у адзіноце мучыцца чалавек“.

А сумленне падказвала яму: „Я павінен наведаць гэтага чалавека“. Але думка, яна спачатку здавалася такой натуральнай, пасля мінутнага размышлення ўяўлялася яму немагчымай, невыканальнай, амаль адштурхоўваючай. Сапраўды, епіскап меў да гэтага грамадзяніна Ж. пачуццё, блізкае да адчурання, можа і не ўсведамляючы нават гэтага ясна.

Ці заўсёды пастыр павінен цурацца заражонай авечкі? Не, мяркуючы па тым, якая авечка.

Добры епіскап быў збянтэжаны. Некалькі разоў ён спускаўся ў даліну, але з поўдарогі вяртаўся назад. Аднойчы па горадзе разнесліся чуткі, што пастух, які прыслужваў грамадзяніну Ж., прыбег у горад па доктара. Стары нягоднік памірае ад параліча і не перажыве, напэўна, гэтай ночы. „Дзякуй богу“! дадавалі пры гэтым некаторыя.

Епіскап узяў свой кій, апрануў расу, каб схаваць свой падраснік, які, як мы ўпаміналі раней, ён зношваў ушчэнт, і яшчэ таму, што ўвечары мог узняцца халодны вецер і вышаў.

Сонца амаль ужо зайшло, калі епіскап прышоў да месца свайго прызначэння. З заміраннем сэрца ўбачыў ён, што падыходзіць да логава. Пераскочыўшы цераз канаву, ён пераступіў праз нізенькую агарожу, увайшоў на двор і раптам ззаду за пустазеллем і хмызняком убачыў самое жыллё. Гэта была маленькая чысценькая халупка, фасад якой абвівалі расліны.

Перад дзвярыма на старым сялянскім крэсле на каточках сядзеў сівы дзядок і ўсміхаўся сонцу.

Каля яго стаяў хлопчык-пастушок і працягваў яму чашку з малаком.

У той час, калі епіскап разглядаў яго, стары прамовіў:

— Дзякуй, мне больш нічога не патрэбна,—і з усмешкай пачаў глядзець на хлопчыка.

Епіскап падышоў бліжэй. Пачуўшы шум крокаў, стары са здзіўленнем абярнуўся:

— З таго часу, як жыву я тут, гэта першае наведванне. Хто вы, судар?

— Маё імя Б‘енвеню Мірыель.

— Б‘енвеню Мірыель! Я чуў гэтае імя. Ці не вас гэта народ называе свяцейшым Б‘енвеню?

— Так, мяне.

Стары, ледзь усміхаючыся, казаў далей:

— У такім выпадку, вы мой епіскап?

— Часткова.

— Заходзьце, судар.

Грамадзянін Ж. працягнуў яму руку, але епіскап, не падаючы сваёй, сказаў:

— Я рад, што мяне ашукалі; на мой погляд вы зусім не такі хворы.

— Я папраўлюся хутка. Смерць возьме мяне праз тры гадзіны, не больш, бо я крыху знаёмы з медыцынай і ведаю прыметы смерці,—пачаў гаварыць Ж.—Учора ў мяне пахаладзелі толькі ногі, сёння ўжо калені, а зараз я адчуваю, што пахаладзеў да пояса; як дойдзе да сэрца, усяму будзе канец. Якое чароўнае сонца, праўда? Я папрасіў-бы вывезці мяне, каб у апошні раз палюбавацца прыродай. Вы можаце гаварыць са мною; гэта мяне не стамляе. Вы добра зрабілі, што прышлі паглядзець на паміраючага чалавека. У кожнага свая манія. Я хацеў-бы дажыць да світання, але я ведаю, што не пражыву і трох гадзін. Настане ноч. Але-ж ці не ўсё роўна? Канчаць—простая справа! Для гэтага не патрэбна чакаць раніцы. Я памру пад святлом зорак!

Стары абярнуўся да хлопчыка:

— Ідзі спаць. Ты ўжо не спіш другую ноч і стаміўся.

Хлопчык пайшоў у халупу.

Стары правёў яго вачыма і сказаў нібы пра сябе:

— Пакуль ён будзе спаць, я памру. Сон і смерць—добрыя суседзі.

Усё гэта не так расчуліла епіскапа, як можна было-б чакаць. Ён не адчуваў прысутнасці бога пры смерці такога няверуючага чалавека. І ў вялікіх людзей ёсць свае слабасці. Епіскап, які так не любіў, калі яго называлі „ваша прападоб‘е“, быў здзіўлены, што стары не назваў яго так, і ў епіскапа раптам з‘явілася жаданне звярнуцца да хворага з той грубай бесцырамоннасцю, якая так уласціва дактарам і папам, але якой ён ніколі не дазваляў сабе. Гэты чалавек—прадстаўнік рэволюцыйнага народу, які калісьці меў уладу; і, можа ў першы раз у жыцці, епіскап адчуў прыліў суровасці. Між тым Ж. углядаўся ў яго з ласкавай ветлівасцю і спакоем паміраючага чалавека. Але епіскап, з свайго боку, глядзеў на яго з цікаўнасцю, разумеючы, што цікаўнасць без сімпатыі—знявага. Калі-б на месцы Ж. быў іншы чалавек, епіскап, напэўна, адчуў-бы дакор сумлення. Аднак, грамадзянін Ж. здаваўся яму па-за законам, нават па-за законам міласэрдзя.

Пачынаючы ўжо халадзець Ж. трымаўся больш прама і гаварыў яшчэ голасна; ёй быў адным з тых васьмідзесяцігадовых старых, якія выклікаюць здзіўленне ў фізіёлагаў. У эпоху Вялікай рэволюцыі сустракалася шмат такіх людзей. Відаць было, што гэты стары шмат перажыў на сваім вяку. Блізкі да смерці, ён захаваў усе рухі здаровага чалавека: яго позірк быў ясны, гаворка цвёрдая; нават па руху плячэй нельга было падумаць аб хуткім скананні. Здавалася, Ж. памірае толькі таму, што сам таго хоча. Агонія яго была добраахвотная. Толькі ногі былі нерухомы. Смерць трымала іх у сваіх кіпцюрах. Ногі былі халодныя і мёртвыя, а галава жыла ўсімі фібрамі і працавала з поўнай яснасцю, Ж. у гэтую ўрачыстую хвіліну быў падобны да караля ва ўсходняй казцы з жывым тулавам і мрамарнымі нагамі.

Епіскап сеў на камень, які ляжаў паблізу.

— Я вас вітаю,—сказаў ён тонам дакору.—Вы ўсё-такі не галасавалі за смерць караля Людовіка XVI!

Здавалася, Ж. не заўважыў гаркоты ў слове „ўсё-такі“. Усмешка знікла з яго твару, калі ён адказваў:

— Не вельмі вітайце мяне, судар, я ўсё-такі ватыраваў супроць тырана.

— Што вы хочаце сказаць гэтым?

— Я хачу сказаць, што ў чалавека ёсць тыран—невуцтва. Я ватыраваў супроць гэтага тырана. Людзьмі павінна кіраваць толькі навука…

— А сумленне?—перабіў епіскап.

— Гэта адно і тое-ж. Сумленне—гэта тая прыроджаная колькасць навуковых ведаў, якімі мы ўладаем.

Свяцейшы Б‘енвеню слухаў крыху здзіўляючыся: у гэтых словах было шмат новага для яго.

— Што датычыць Людовіка XVI, то я сказаў „не“. Я не прызнаю за сабой права забіваць чалавека, але я лічу за абавязак выкараняць зло. Я галасаваў за знішчэнне тырана-чалавека і тыраніі, г. зн. за знішчэнне прастытуцыі для жанчын, рабства для мужчын і невуцтва для дзяцей. Галасуючы за рэспубліку, я ватыраваў іменна за гэта. Я ватыраваў за брацтва, за згоду, за зару новага жыцця. Я дапамагаў нізвяржэнню забабонаў і заблуджэнняў. Гібель іх параджае святло. Мы знішчылі стары лад; па́даючы, гэтая старая чаша апракінулася на чалавецтва і ператварылася ў крыніцу радасцей.

— Радасці змешанай,—сказаў епіскап.

— Вы можаце сказаць—радасці трывожнай, а цяпер, пасля звароту да мінулага, называемаму 1814 годам^[8], радасць знікла. Увы! Прызнаю, што тварэнне было няпоўнае: мы разбурылі стары парадак фактычна, але не маглі знішчыць ідэй, якія ўкараніліся ў разуменні людзей. Мала знішчыць злоўжыванне,—трэба ператварыць норавы. Млын зламаны, але вецер застаўся.

— Вы разбурылі, можа быць, тое, што было і карысна, але я паўстаю супроць разбурэння, злучанага са злом.

— У справядлівасці ёсць свая злаба, пан епіскап, але яе злаба—элемент прагрэса. Што-б там не гаварылі, але французская рэволюцыя—рух магчыма не дасканалы, але высокі. Яна паказала на ўсе грамадскія язвы, яна праясніла розумы, яна ўліла ў цывілізацыю новы, жывы струмень. Яна была цудоўная.

Епіскап не мог стрымацца і прамармытаў:

— Так! А дзевяноста трэці год?

Ж. прыпадняўся з крэсла і з урачыстасцю паміраючага ўскрыкнуў:

— А, вось што! Дзевяноста трэці год! Я так і чакаў. Але навальніца збіралася на працягу пятнаццаці стагоддзяў. У канцы стагоддзя яна адбылася. Вы чыніце суд над ударам грому!

Епіскап адчуў некаторую збянтэжанасць, але не паказаў гэтага.

— Суддзя гаворыць у імя справядлівасці, поп—у імя жаласці,—заўважыў ён.—Вось гэта і ёсць вышэйшая справядлівасць. Грамавы ўдар не павінен памыляцца.

І, уважліва паглядзеўшы на Ж., ён дадаў:

— А Людовік XVII?

— Людовік XVII?.. Каго вы аплакваеце?—запытаў Ж., кранаючыся рукі епіскапа.—Нявіннае дзіця?.. Тады і я буду плакаць з вамі. Але калі вы аплакваеце сына Людовіка XVI, то гэта яшчэ патрабуе размышлення. Мне не менш шкада брата Картуша^[9], невядомага дзіцяці, які быў павешан толькі за тое, што ён быў братам Картуша. Паўтараю, не менш шкада, чым маленькага ўнука Людовіка XV, нявіннага хлопчыка, пасаджанага ў Тампль, у турму, толькі за тое, што ён меў няшчасце быць унукам Людовіка XV.

— Мне не падабаецца,—сказаў епіскап,—збліжэнне гэтых імён.

— Картуша і Людовіка XVII?

Абодва змоўклі. Епіскап шкадаваў, чаму прышоў сюды, але разам з тым ён адчуваў нейкае асаблівае хваляванне.

— Ах, ваша прападоб‘е, вы не любіце грубай праўды!—зноў пачаў Ж.—А між тым, судар, прастата сама сабой—лепшая ўкраса, яна царственна і таксама велічна ў лахманах, як і ў гербавых ліліях.

— Ваша праўда,—заўважыў упоўголаса епіскап.

— Я патрабую,—казаў далей Ж.—Вы мне ўпамянулі пра Людовіка XVII. Пастараемся зразумець адзін аднаго. Ці будзеце вы разам са мною плакаць аб няшчасных, пакутніках, аб усіх загінуўшых дзецях, якія знаходзяцца ўнізе, як і аб тых, якія наверсе? Я згодзен. Але тады патрэбна ўзяць час раней за 1793 г. Я гатовы плакаць з вамі аб дзецях моцных гэтага свету, калі вы будзеце плакаць са мной аб дзецях з народу!

— Я аплакваю ўсіх,—адказаў епіскап.

Абодва змоўклі. Ж. першы парушыў маўчанне; прыпадняўшыся на локцях, ён уважліва глядзеў на епіскапа і пачаў парывіста:

— Так, судар, народ даўно пакутуе. Я вас не ведаю. З таго часу, як я жыву тут адзін за гэтай агарожай, не выходзячы нікуды, нікога не бачачы, апрача гэтага хлопчыка, які мне прыслугоўвае, ваша імя даходзіла і да мяне; праўда, трэба прызнацца, вас хвалілі, але гэта нічога не і даказвае; лоўкія людзі ўмеюць рознымі спосабамі ўваходзіць у давер‘е простага народу. Дарэчы, я не чуў стукату вашай карэты—вы, напэўна, пакінулі яе за лесам, па павароце дарогі? Паўтараю, я не ведаю вас. Вы мне сказалі, што вы епіскап, але гэта не дае мне ніякага разумення і аб маральнасці вашай асобы. Я зноў паўтараю вам маё пытанне: хто вы? Вы—епіскап, іначай кажучы, вы адзін з тых князёў царквы, якія пакрыты золатам, маюць гербы, вялікія даходы,—дыньскае епіскапства дае пятнаццаць тысяч франкаў, дзесяць тысяч выпадковых даходаў, і разам дваццаць пяць тысяч; адзін з тых, хто мае добры абед, лакеяў з ліўрэямі, многа пражываюць, па пятніцах ядуць вараных курэй, раз‘язджаюць у парадных карэтах з лакеямі, жывуць у палацах—і ўсё ў імя Хрыста, які хадзіў босы. Вы—прэлат. Вы карыстаецеся рэнтай, палацамі, коньмі, лакеямі, добрай ежай, усімі пачуццёвымі радасцямі жыцця, як і іншыя, але ўсё гэта не высвятляе мне вашай асобы. І вы, напэўна, прышлі да мяне з намерам навучаць мяне прамудрасці. З кім маю гонар гаварыць? Хто вы?

Епіскап, апусціўшы галаву, сказаў:

— Vermis sum^[10].

— Земляны чарвяк, які раз‘язджае ў карэце!—прамармытаў паміраючы.

Цяпер стары быў высокамерны, а епіскап панізіў голас і ласкава сказаў:

— Добра, судар, але растлумачце мне: хіба мая карэта, якая стаіць там за дрэвамі, маё добрае харчаванне і куры, якія я ем па пятніцах, мае дваццаць пяць тысяч франкаў гадавога даходу, мой палац, мае лакеі—хіба ўсё гэта даказвае, што міласэрнасць—не добрадзейнасць, што вялікадушша—не абавязак, што дзевяноста трэці год не страшэнны?

Стары пагладзіў рукой лоб.

— Раней чым адказваць, я прашу вас прабачыць мне. Я зрабіў нядобра. Вы—мой госць. Я павінен быць з вамі ветлівы, Вы аспрэчваеце мае ідэі, я абавязан абмяжоўвацца толькі пярэчаннямі на вашы разважанні. Ваша багацце і ваш жыццёвы добрабыт, праўда, моцныя аргументы супроць вас у нашай спрэчцы, але я не павінен імі карыстацца. Абяцаю вам больш іх не закранаць.

— Дзякую вам,—сказаў епіскап.

— Вернемся да свайго пытання,—казаў далей Ж.—Пра што ішла гутарка? Вы, здаецца мне сказалі, што 1793 год быў страшны?

— Так, страшны. Якой вы думкі аб Мараце?^[11], які апладыраваў гільятыне?^[12]

— А што вы думаеце пра Басюэ^[13], які спяваў „Цябе, бога, хвалім“ па поваду драганад?^[14]

Адказ быў рэзкі і дасягнуў мэты. Епіскап уздрыгануўся і не знайшоў, што адказаць; ён пакрыўдзіўся на такія непачцівыя адносіны да Басюэ. Самыя вышэйшыя розумы маюць сваіх куміраў і часам адчуваюць страшэнную крыўду, калі іншыя непачціва адносяцца да іх. Паміраючы пачаў, між тым, задыхацца, удушша перапыніла гаворку, але вочы яго як і раней былі ясныя.

— Мне вельмі хочацца яшчэ пагутарыць крыху пра тое-сёе,—зноў пачаў ён.—Увогуле французская рэволюцыя—вялікі гуманітарны рух. Вы знаходзіце 1793 год жахлівым, але што вы скажаце пра манархію, судар? Я шкадую, судар, Марыю-Антуанету, эрц герцагіню і каралеву, але мне шкада таксама і той жанчыны-гугеноткі^[15], якую ў 1685 годзе, у часы царавання Людовіка вялікага, прывязалі аголеную па пояс да слупа; на пэўнай адлегласці ад яе трымалі яе галоднае дзіця; малютка, прагаладаўшыся і бачачы грудзі маці, прарэзліва крычаў, а кат гаварыў: „Адракайся!“ Жанчыне-маці-карміліцы было прадастаўлена адно з двух: або галодная смерць дзіцяці, або смерць сумлення. Што вы скажаце пра гэтыя пакуты Тантала, на якія асудзілі маці? Судар, запомніце гэта: французская рэволюцыя мела свае прычыны. Яе вынікі—гэта паляпшэнне свету. Я спыняюся. Да таго-ж, я паміраю.—Зірнуўшы на епіскапа, паміраючы дадаў некалькі спакойна:—Так, грубыя праяўленні прагрэса называюцца пераваротамі. Калі яны скончаны, можна ўбачыць, што чалавецтва атрымала жорсткі ўрок, але пасунулася наперад.

Паміраючы не падазраваў, якое ўражанне рабіла яго гаворка на душу епіскапа, але ў свяцейшага Б‘енвеню заставаўся яшчэ адзін, апошні, самы моцны довад.

— Прагрэс павінен верыць у бога. Дабро не можа мець няверуючых слуг. Бязбожнік—кепскі кіраўнік наролу.

Стары прадстаўнік народу нічога не адказваў. Ён уздрыгануўся. Застылая на вачах сляза затуманіла яго позірк. Сляза паволі скацілася па пасінелым твары, углядаючыся ў далечыню, ён сказаў нібы пра сябе:

— О ты, о ідэал! Ты адзін існуеш!

Епіскапа ахапіла нейкае незразумелае хваляванне.

Праз некаторы час стары, паказаўшы пальцам на неба, сказаў:

— Бясконцае існуе. Яно там. Калі-б бясконцае не мела свайго „я“, то я быў-бы яго мяжою. Значыць, яно існуе і мае сваё „я“. Гэта „я“ бясконцага і ёсць бог.

Паміраючы голасна і ў экстазе вымавіў гэтыя апошнія словы, нібы перад ім стаяла здань.

Гэтае напружанне падарвала яго апошнія сілы: за некалькі хвілін ён пражыў тыя нямногія, астатнія, як ён гаварыў раней, гадзіны. Надыходзіла апошняя мінута. Епіскап зразумеў гэта: ён-жа прышоў сюды, як поп. Хвалюючыся ўзяў ён старую, маршчыністую і пахаладзелую руку, паглядзеў на заплюшчаныя вочы і нахіліўся да паміраючага,

— Прышла часіна, належачая богу. Было-б шкада, каб мы спаткаліся дарэмна.

Паміраючы расплюшчыў вочы. Твар яго быў сур‘ёзны і ўжо нібы зацягнуты ценем.

— Грамадзянін епіскап,—сказаў ён паволі,—я правёў жыццё ў размышленні, у вывучэнні навук і ў сузіранні. Мне было шэсцьдзесят год, калі бацькаўшчына заклікала мяне і загадала мне прыняць удзел у яе справах. Я паслухаўся. Сустракаючы злоўжыванні, я змагаўся з імі. Сустракаючы тыранію, я разбураў яе. Былі правы і прынцыпы, якія я паважаў і прапаведваў. Тэрыторыя была захоплена—я абараняў яе. Францыя была ў небяспецы—я падстаўляў свае грудзі. Я не быў багаты- зараз я жабрак. Я быў адным з уладароў дзяржавы, паграбы яе ламаліся ад скарбаў, так што прышлося рассунуць сцены,—так многа было срэбра і золата, а я абедаў за дваццаць два су па вуліцы Арбр-Сек. Я падтрымліваў прыгнечаных і палягчаў пакуты. Я заўсёды накіроўваў чалавецтва па шляху да святла. Часамі дзеля прагрэса я бываў магчыма, жорсткі, але выпадкамі дапамагаў і сваім праціўнікам—вашым прыяцелям. Існуе ў Петэгеме, у Фландрыі, дзе раней была летняя рэзідэнцыя Меравінгаў^[16], манастыр абацтва св. Клары, у Балье, які я выратаваў у 1793 г. Я выконваў свой абавязак па меры сіл маіх і рабіў дабро, колькі мог. Пасля ўсяго гэтага мяне прагналі, праследвалі, заплямілі, насмяяліся нада мной, наздзекваліся, праклялі і саслалі. На працягу шматлікіх гадоў, з пасівелымі ўжо валасамі, я ведаў, што ёсць людзі, якія лічаць сябе маючымі права ненавідзець мяне, пагарджаць мною, што я для беднага цёмнага натоўпу асоба праклятая, якая жыве ў адзіноцтве створанай нянавісцю. Я не вінавачу нікога. Цяпер мне ўжо восемдзесят шэсць год; я паміраю. Што вам ад мяне трэба?

— Вашага благаславення,—вымавіў, становячыся на калені, епіскап.

Калі епіскап узняў галаву, твар старога рэволюцыянера быў велічны: ён сканаў.

З цяжкімі думамі вярнуўся епіскап дадому. На другі дзень некалькі цікаўных паспрабавалі завесці гутарку з епіскапам пра Ж.; замест адказу ён паказаў ім на неба.

З таго часу епіскап узмацніў сваю любоў да беднаты і да людзей, адвержаных грамадствам.

Цяжка сказаць, які ўплыў зрабілі вялікі розум і благародная душа Ж. на епіскапа. Пра гэтае „пастарскае наведванне“, вядома шмат гаварылі: „Хіба месца епіскапу ў гасцях такога паміраючага? Ён, напэўна, нават не слухаў яго навучанняў. Усе гэтыя рэволюцыянеры—бязбожнікі. Нашто было туды хадзіць? Чаго там шукаць? Няўжо так цікава прысутнічаць пры тым, як чорт браў яго душу?“ А аднаго разу нейкая знатная ўдава, пратэндуючая на дасціпнасць звярнулася да епіскапа з такім выпадам:

— Монсіньер, усе цікавяцца, калі галаву вашага высокапрападоб‘я аздобяць, чырвоным калпаком?

— О, які яркі колер!—ускрыкнуў епіскап.—Аднак, на шчасце, тыя самыя людзі, якія яго ненавідзяць у калпаку рэволюцыянера, паважаюць яго ў пурпуры кардыналаўскага капелюша.

VІ

ВЕЧАР ПАСЛЯ ДНЯ ХАДЗЬБЫ

У першых чыслах кастрычніка 1815 года, прыблізна за гадзіну да захаду сонца, невядомы чалавек пехатою прышоў у маленькі гарадок Дынь. Нешматлікія абываталі, якія знаходзіліся ў гэтую хвіліну ля вокнаў або ля дзвярэй сваіх дамоў, аглядалі гэтага падарожнага з некаторай трывогай. Цяжка было спаткаць чалавека з больш жабрацкім выглядам. Ён быў сярэдняга росту, прысадзісты і шыракаплечы. На выгляд яму было год сорак шэсць—сорак восем. Шапка са скураным казырком напалову хавала яго загарэлы, страшэнна стомлены твар. Грубая палатняная кашуля, зашпіленая ля горла невялікім срэбным якарам, пакідала аголенымі валасатыя грудзі. Сінія парцяныя штаны, паношаныя і пацёртыя, пабялелі на каленках; старая шэрая блуза—адны лахманы, была на локцях залатана зялёным сукном, прышытым тоўстымі ніткамі. На спіне вісеў салдацкі ранец, старанна завязаны і зусім новы. У руках ён трымаў сукаваты кій. На босыя ногі надзеты былі тоўстыя, падбітыя жалезнымі цвікамі чаравікі. Галава голеная і доўгая барада.

Падарожжа пехатою, пот, спякота, пыл надалі штосьці агіднае яго агульнаму абшарпанаму выгляду.

Ніхто ніколі не бачыў гэтага чалавека. Як відаць, гэта прахожы. Адкуль ішоў ён? З поўдня. З мора, магчыма. Напэўна чалавек гэты ішоў цэлы дзень. Ён здаваўся страшэнна стомленым. Жанчыны бачылі, як ён спыніўся на бульвары ля фантана і прагна пачаў піць. Потым яшчэ раз спыніўся на плошчы рынка і зноў напіўся.

Дайшоўшы да рогу вуліцы Пуашвер, ён павярнуў налева і накіраваўся да мэрыі. Ён увайшоў туды і праз чвэрць гадзіны зноў вышаў. Ля дзвярэй на каменнай лаўцы сядзеў жандарм. Праходзячы міма, невядомы зняў шапку і ветліва яму пакланіўся. Жандарм не адказаў на паклон, але ўважліва паглядзеў на яго, крыху правёў яго вачыма і потым увайшоў у дом.

У той час была ў Дыні цудоўная гасцініца пад шыльдай „Крыж Кольба“. Гаспадаром яе быў чалавек, усімі паважаны ў горадзе, па імю Лабар. Пешаход накіраваўся да гэтай гасцініцы і ўвайшоў у кухню, у якой дзверы адчыняліся проста на вуліцу. Пад плітой гарэў яркі агонь. Гаспадар, які разам з тым быў і галоўным поварам, быў заняты гатаваннем абеду для рамізнікаў, шумныя галасы якіх даносіліся з суседняга пакоя. Хто многа падарожнічаў, таму вядома, што няма лепшых гасцей для шынкароў, як рамізнікі. Таму ён так старанна гатаваў страву. Усяго было нагатавана багата.

Пачуўшы, што дзверы адчыніліся і хтосьці ўвайшоў, гаспадар, не абарачаючыся, запытаў:

— Што жадае пан?

— Есці і спаць,—адказаў той, што ўвайшоў.

— Няма нічога лягчэй,—адказаў шынкар і, акінуўшы вокам гасця, дадаў:—За плату, вядома.

Невядомы выцягнуў з кішэні вялікі скураны кашэль і адказаў:

— Грошы ў мяне ёсць.

— У такім выпадку калі ласка.

Чалавек зноў схаваў кашэль у кішэню, зняў з сябе ранец, паклаў яго на падлогу ля дзвярэй і, не пакідаючы кія, накіраваўся да агню. Там ён усеўся на маленькім услончыку і пачаў грэцца.

Між тым, бегаючы ўзад і ўперад, гаспадар уважліва ўглядаўся ў падарожнага.

— Ці хутка можна будзе паесці?—запытаў госць.

— Зараз,—адказаў гаспадар.

Пакуль падарожны грэўся, седзячы спіной да дзвярэй, варты шынкар Жак Лабар выняў з кішэні аловак і на адарваным газетным шматку паперы напісаў некалькі слоў. Потым знакам паклікаў хлопчыка, які быў у яго на пабягушках, шапнуў яму штосьці на вуха, і хлопчык бегам пусціўся ў кірунку да мэрыі.

Падарожны нічога гэтага не бачыў. Ён зноў запытаў:

— Ці хутка можна будзе паесці?

— Зараз,—адказаў гаспадар.

Хлопчык вярнуўся. Ён прынёс у адказ якуюсьці паперку. Шынкар хутка развярнуў яе, прачытаў, пакруціў галавой і на хвіліну задумаўся. Нарэшце, ён падышоў да гасця, якога апаноўвалі, як відаць, невясёлыя думы.

— Судар,—сказаў ён,—я не магу вас прыняць.

Незнаёмы выпрастаўся на сваім месцы.

— Як, няўжо вы баіцеся, што я не заплачу вам? Дык калі хочаце, я заплачу наперад. Кажу вам, што ў мяне ёсць грошы.

— Не, не таму.

— Чаму-ж?

— У мяне няма для вас пакоя.

— Дык пакладзіце мяне ў стайні,—спакойна адказаў спадарожны.

— Гэтага я таксама не магу, там усё занята коньмі.

— Дык на чардаку. Дайце мне бярэмца саломы і даволі. Але перш дайце паесці.

— У мяне няма чаго вам даць.

Гэтае заяўленне, зробленае ціхім, але рашучым тонам, здалося пагражаючым незнаёмаму. Ён стаў на ногі.

— Ды я-ж паміраю з голаду!—ускрыкнуў ён.—Я іду з самага ўсходу сонца. Я есці хачу. Я плачу за ўсё.

— У мяне нічога няма,—паўтарыў гаспадар. Прахожы рассмяяўся і, павярнуўшыся да пліты, ускрыкнуў:

— Як нічога, а гэта?

— Усё гэта загадзя разабрана.

— Кім?

— Панамі рамізнікамі.

— А іх колькі?

— Іх дванаццаць чалавек.

— А тут хопіць не менш як на дваццаць.

— Яны ўсё гэта заказалі для сябе і за ўсё ўжо заплацілі наперад.

Чалавек зноў сеў на сваё месца і сказаў не ўзмацняючы голасу:

— Я ў шынку, я хачу есці і астаюся.

Тады гаспадар нахіліўся да яго і прашаптаў голасам, ад якога госць уздрыгануўся:

— Ідзіце вон!

Падарожны хутка абярнуўся, жадаючы адказаць. Шынкар уважліва глядзеў на яго і напоўголаса казаў далей:

— Даволі балбатаць. Ці хочаце, каб я сказаў вам ваша імя? Вас завуць Жан Вальжан. Цяпер хочаце, каб я сказаў вам, хто вы такі? Калі вы ўвайшлі, я адразу-ж западазрыў, што справа нячыстая, і паслаў за даведкамі ў мэрыю^[17]. Вось што мне адказалі. Умееце вы чытаць?

І з гэтымі словамі ён падаў прыхожаму атрыманы аркуш паперы. Чалавек зірнуў. Шынкар казаў далей пасля нядоўгага маўчання.

— Я прывык абыходзіцца з усімі ветліва. Ідзіце вон!

Чалавек апусціў галаву, падняў з падлогі свой мяшок і вышаў.

Ён пайшоў па вуліцы, рухаючыся наперад наўдачу, натыкаючыся на сцены дамоў, як чалавек зняважаны і прыгнечаны горам. Ён ні разу не азірнуўся. Калі-б ён гэта зрабіў, то ўбачыў-бы на парозе шынка гаспадара, акружанага сваімі гасцямі. Жак Лабар з запалам штосьці расказваў і паказваў на яго пальцамі. Ён-бы здагадаўся, што яго прыбыццё ў горад хутка зробіцца вядомым усім і кожнаму.

Але ён нічога гэтага не бачыў. Людзі, прыгнечаныя чым-небудзь, ніколі не азіраюцца назад. Яны надта добра ведаюць, што злы лёс гоніцца за імі па пятах.

Выява

Гаспадар уважліва аглядзеў прахожага.

Ён бессвядома ішоў некалькі часу наперад па незнаёмых вуліцах, забыўшыся пра стомленасць, як гэта бывае ў вялікім горы. Раптам яму зноў вельмі захацелася есці. Надыходзіла ноч. Ён азірнуўся навакол, ці няма паблізу якога-небудзь прытулку.

Добрая гасцініца зачыніла перад ім свае дзверы. Ён шукаў чаго-небудзь паскрамней, якога-небудзь маленькага шынка ці ўбогай трушчобы.

Якраз у канцы вуліцы бліснуў агеньчык. На бледным змрочным небе вырысоўвалася яловая галінка, уваткнутая ў жалезную скобку. Ён накіраваўся туды.

То быў шынок. Падарожнік спыніўся на хвіліку і паглядзеў праз аконныя шыбы ў нізкі пакой, асветлены цмяна гарэўшай на стале лямпай і ярка палаўшым камінам. Некалькі чалавек сядзелі за сталом і пілі. Гаспадар грэўся ля агню. Над полымем вісеў на кручку жалезны кацялок, у якім штосьці варылася.

У гэтым шынку было двое дзвярэй: адны на вуліцу, другія на двор. Падарожны не адважыўся ўвайсці ў дзверы з вуліцы. Ён прабраўся на двор, яшчэ раз прыпыніўся і, нарэшце, баязліва крануў клямку і пастукаў у дзверы.

— Хто там?—запытаў гаспадар.

— Нехта, які жадае паесці і пераначаваць.

— Добра. Тут можна знайсці адно і другое.

Ён увайшоў. Усе, хто піў за сталом, павярнуліся да яго тварам. Святло лямпы і каміна асвятлялі яго з усіх бакоў. Некалькі часу ўсе ўважліва глядзелі на яго і на яго ранец.

— Вось агонь,—сказаў гаспадар.—Вячэра зараз будзе гатова. Ідзіце пагрэйцеся, таварыш!

Ён сеў ля ачага і выцягнуў перад агнём свае адубелыя ногі. Смачны пах стравы казытаў яго ноздры. Уся бачная з-пад насунутай на вочы шапкі частка твару яго набыла выгляд задавалення, змешанага з тым пакутным выразам, які надаецца чалавеку прывычкай мучыцца.

Гэта быў твар з цвёрдымі, энергічнымі сумнымі рысамі. Наогул твар быў дзіўны: у першую хвіліну ён здаваўся пакорлівы, а пры ўважлівым угляданні ён пачынаў здавацца суровым. Вочы бліскалі з-пад броваў, як агонь з-пад груды хворасту.

Між тым, адзін з сядзеўшых за сталом, гандляр рыбай, раней чым прыйсці ў шынок, заехаў да Лабара, каб пакінуць на пастаялым дварэ свайго каня. Раніцой ён спаткаў гэтага чалавека па дарозе ў горад. Параўнаўшыся з ім, падарожны, які ледзь не падаў ад стомленасці, папрасіў падвезці яго. Але рыбак нічога не адказаў, а, наадварот, паспяшаўся хутчэй ад‘ехаць далей. За поўгадзіны да гэтай хвіліны ён знаходзіўся ў ліку тых, што стаялі на парозе ў Лабара і сам-жа расказаў тады, дарэчы, усім пра сваё страшнае спатканне.

Не ўстаючы з месца, ён паклікаў да сябе гаспадара шынка і ціха сказаў яму некалькі слоў. Прахожы ў задуменні сядзеў ля агню.

Гаспадар падышоў да яго, нечакана паклаў на плячо яму руку і сказаў:

— Ты зараз-жа ўбярэшся адсюль!

Незнаёмы павярнуўся да яго і сказаў лагодліва:

— Ах, вы ведаеце?..

— Так.

— Мяне выгналі з гасцініцы.

— І выганяюць адсюль.

— Куды-ж мне ісці?

— Куды хочаш.

Чалавек узяў кій і мяшок і вышаў.

Калі ён апынуўся на вуліцы, некалькі хлапчукоў, якія сачылі за ім, пачалі кідаць у яго каменнем. Ён павярнуўся да іх і з ярасцю падняў кій. Дзеці разляцеліся, як стая птушак.

Ён прайшоў міма турмы. Ля дзвярэй на жалезным ланцугу вісеў звон. Ён пазваніў.

Вартаўнік адчыніў фортку.

— Пан вартаўнік,—сказаў невядомы, баязліва знімаючы перад ім шапку,—ці не пусціце вы мяне пераначаваць?

— Турма—не гасцініца,—адказаў голас.—Няхай вас спачатку арыштуюць, потым і з‘яўляйцеся.

І фортка захлопнулася.

Ён апынуўся ў нейкай невялікай вуліцы, што патанула ў садах. Ноч рабілася ўсё цямнейшай і халаднейшай. За невысокай агарожай аднаго палісадніка ён убачыў невялікую будку, зробленую з палення. Ён смела пералез праз агарожу і папаў у сад. Ён падышоў да будкі; яна была вельмі нізкая, з вельмі нізкім уваходам і была падобна да шалаша, які рабочыя часам будуюць ля дарогі. Ён і думаў, што гэта адзін з такіх шалашоў. Яго мучылі голад і холад. З голадам ён змірыўся, але абагрэцца было неабходна, таму ён на жываце ўпоўз у будку. Там было цёпла. У заду будкі ляжала бярэма саломы. З хвіліну ён аставаўся нерухома распасцёрты на гэтай пасцелі, не маючы сілы паварухнуцца. Потым, абцяжараны сваім мяшком, ён пачаў знімаць яго са спіны. У гэты час ён пачуў нейчае яраснае рыканне.

Ён азірнуўся. Вялікая сабачая галава паказалася ў адтуліне будкі. Гэта была сабачая будка.

Ён сам быў дужы і страшны. Ён узброіўся кіем, засланіўся, як шчытам, ранцам і сяк-так пачаў выпаўзаць з будкі, раздзіраючы пры гэтым яшчэ больш свае лахманы.

Таксама-ж абараняючыся, выбраўся ён і з саду.

Калі ён, нарэшце, зноў вышаў на вуліцу, адзінокі, без прытулку, выгнаны нават з сабачай будкі, ён хутчэй упаў, чым сеў, на камень і ўскрыкнуў:

— Я нават горш за сабаку!

Хутка ён зноў стаў і пайшоў наперад.

Ён вышаў з горада, спадзяючыся знайсці стог сена ці пуню, дзе можна было-б схавацца. Некалькі хвілін ён ішоў, нізка апусціўшы галаву. Калі ён адчуў сябе воддаль ад чалавечага жылля, ён узняў вочы і азірнуўся. Ён знаходзіўся ў полі. Перад ім узвышаўся невялікі ўзгорак, пакрыты іржышчам. Вакол было цёмна. Цёмныя хмары, якія плылі па небе, рабілі ноч яшчэ чарнейшай. Нідзе ніякай прыметы чалавечага жылля. Від быў пануры, безнадзейны, нібы варожы. Падарожнік, чалавек, далёка, як відаць, не чулы да ўсяго навакольнага, азірнуўся кругом, шпарка павярнуў назад і зноў увайшоў у горад.

Усе дзверы ў Дыні былі запёртыя. Было гадзін восем вечара.

Паколькі вуліцы былі яму незнаёмыя, то ён пайшоў наўгад. Ён трапіў на саборную плошчу і сеў на каменнай лаўцы ля нейкага дома.

У гэтую хвіліну з царквы вышла нейкая старая жанчына. Праходзячы міма, яна ўбачыла ляжачага ў цемры чалавека,

— Што вы тут робіце, мой дружа?—запытала яна.

— Бачыце, добрая жанчына, я кладуся спаць,—адказаў ён груба і гнеўна.

— На гэтай лаўцы?

— У мяне цэлых дзевятнаццаць год была драўляная пасцель,—адказаў ён,—а цяпер яна ў мяне каменная.

— Вы былі салдатам?

— Так, добрая жанчына, салдатам.

— Чаму-ж вы не пойдзеце ў гасцініцу?

— Таму што ў мяне няма грошай.

— Ай-я-яй,—адказала жанчына,—у мяне самой не больш як чатыры су ў кішэні.

— Усёроўна, давайце іх сюды!

Чалавек узяў грошы. Яна-ж казала далей:

— За гэтыя грошы вас у гасцініцу не пусцяць. Вы ўсё-такі паспрабавалі-б. Нельга-ж аставацца тут усю ноч. Вам, напэўна, і холадна і голадна. Вам маглі-б даць прытулак з жалю.

— Я прабаваў стукацца.

— І што-ж?

— Мяне адусюль выганялі.

Добрая жанчына кранула незнаёмага за плячо і, паказваючы яму на процілеглым баку плошчы маленькі домік епіскапа, запытала:

— Ці вы стукаліся ва ўсе дзверы?

— Так.

— А ці стукаліся вы вунь у тыя?

— Не.

— Дык пастукайцеся.

VІІ

РАЗВАЖЛІВАСЦЬ ДАЕ ПАРАДУ МУДРАСЦІ

У гэты вечар свяцейшы епіскап у Дыні, пасля сваёй звычайнай прагулкі па горадзе, даволі доўга аставаўся, запёршыся, у сябе ў пакоі. Ён быў заняты сваім трактатам „Абавязкі“ які, на жаль, аставаўся незакончаны. У восем гадзін вечара ён яшчэ пісаў, калі пані Маглуар увайшла, як звычайна, каб узяць срэбра з шафачкі над узгалоўем. Праз хвіліну епіскап, спадзяючыся, што снеданне ўжо гатова і што сястра, магчыма, чакае яго, загарнуў сшытак, устаў з-за пісьмовага стала і вышаў у сталовую.

Дзверы сталовай, як мы гаварылі, адчыняліся проста на вуліцу. Акно-ж выходзіла ў сад.

Сапраўды, пані Маглуар заканчвала расстаўляць пасуду і разам з тым размаўляла з мадэмуазель Батыстын.

На стале, прысунутым да каміна, які зараз паліўся, гарэла лямпа. У тую хвіліну, калі ўвайшоў епіскап, пані Маглуар штосьці з запалам расказвала сваёй гаспадыні. Гутарка ішла пра дзверы ў доме, якія не замыкаліся.

Справа ў тым, што пані Маглуар, купляючы раніцою правізію, чула, як гаварылі пра нейкага падарожнага брадзягу, які з‘явіўся ў горадзе і які вельмі лёгка мог уначы прабрацца ў дом. Таму, калі паліцыя такая бестурботная, што не прымае ніякіх захадаў супроць падобнага роду асоб, то трэба самім абываталям быць разумнымі і больш моцна і надзейна запіраць свае дзверы і вокны.

Пані Маглуар знарок падкрэсліла апошнія словы. Але епіскап, вышаўшы з свайго халоднага пакоя, усеўся супроць гарэўшага каміна і, відавочна, задумаўся зусім пра іншае. Ён не чуў ніводнага слова з гаворкі пані Маглуар. Яна яе паўтарыла. Тады мадэмуазель Батыстын, жадаючы задаволіць пані Маглуар і разам з тым не зрабіць непрыемнага свайму брату, адважылася баязліва заўважыць:

— Ці чуеце, браток, што гаворыць пані Маглуар?

— Я тое-сёе смутна чуў, — адказаў епіскап.

Потым, абярнуўшыся да старой служанкі, ён паклаў рукі на калені і, падняўшы на яе свой ласкавы ясны твар, асветлены знізу полымем каміна, дадаў:

— Ну, што здарылася, што здарылася? Хіба нам пагражае якая-небудзь небяспека?

Тады пані Маглуар пачала расказваць сваю гісторыю спачатку, пераўвялічваючы падзеі, сама таго не заўважаючы. Па яе словах выходзіла, што з'явіўся нейкі злодзей, які пагражае небяспекай амаль усяму гораду. Ён быў сунуўся да Лабара, але той яго не прыняў. Бачылі, што ён ішоў па бульвару. Гэты чалавек з мяшком за плячыма проста страшны.

— Сапраўды! — заўважыў епіскап.

Гэтая відавочная ўвага заахвоціла пані Маглуар; ёй здалося, што епіскап гатовы ўсхвалявацца і яна з захапленнем казала далей:

— Так, ваша прападоб’е. Гэта праўда. У горадзе, напэўна, у гэтую ноч здарыцца якое-небудзь няшчасце. Усе гэта гавораць. Асабліва пры такой паліцыі. Жыць у такой горнай краіне і нават не асвятляць вуліц ліхтарамі! Выйдзеш, дык хоць вока выкалі. Я кажу, ваша прападоб’е, ды і паненка са мною разам...

— Я, — перапыніла яе паненка, — я маўчу. Усё, што брат робіць, усё добра.

Але пані Маглуар зрабіла выгляд, што не заўважыла гэтага супярэчання, і прадаўжала:

— Мы гаворым, што наш дом зусім ненадзейны. Калі ваша святасць дазволіце, я збегаю да слесара і загадаю яму паправіць усе замкі і засаўкі. Ён зробіць гэта за адну хвіліну. Гэта неабходна зрабіць хоць на гэтую ноч, таму што дзверы на вуліцу можа адчыніць усякі, хто захоча. Гэта-ж будзе жах, асабліва з вашай прывычкай адказваць „заходзьце“ кожнаму, хто-б ні пастукаўся. Да таго-ж, о, божа, ніхто і пытаць не будзе, а проста...

У гэтую хвіліну ў дзверы моцна стукнулі.

— Заходзьце, — адказаў епіскап.

Дзверы адчыніліся шпарка і шырока, нібы іх турнулі моцна і рашуча. Увайшоў чалавек. Мы ўжо ведаем яго. Гэта быў той самы падарожнік, які не мог сабе знайсці прытулку. Ён увайшоў, ступіў крок наперад і пакінуў за сабой адчыненыя дзвёры. Ранец быў прывязаны ў яго на спіне, у руках доўгі кій, выраз твара суровы, дзёрзкі, стомлены і смелы. Агонь каміна асвятліў яго. Ён быў агідны. Гэта было злавеснае з'яўленне.

Пані Маглуар з перапуду не магла нават крыкнуць. Яна ўся задрыжала і аслупянела.

Мадэмуазель Батыстын павярнулася, зірнула на ўвайшоўшага і палахліва выпрасталася. Потым перавяла позірк на свайго брата, які сядзеў са спакойным і ясным тварам і пакрыху заспакоілася.

Епіскап уважліва глядзеў на ўвайшоўшага сваімі спакойнымі вачыма.

У той час, калі ён хацеў, напэўна, задаць першае пытанне незнаёмаму, гэты апошні, абапёршыся адразу абодвума рукамі на свой кій, абвёў вачыма пакой і сядзеўшых у ім старога і двух жанчын і, не чакаючы, каб епіскап загаварыў з ім, сказаў гучным голасам:

— Вось што. Мяне завуць Жан Вальжан. Я — катаржнік. Я прасядзеў дзевятнаццаць год у астрозе. Чатыры дні таму назад мяне вызвалілі, і я прабіраюся пехатою ў Пантарліе, назначанае мне месцам пасялення. Чатыры дні ўжо я іду з Тулона. Сёння я прайшоў пешшу дванаццаць лье. Увечары я зайшоў у адну гасцініцу, але мяне адтуль выгналі з-за майго воўчага білета, які я прад'явіў у мэрыі. Так і трэба было. Мне сказалі: „Убірайся!“ у адной і ў другой. Ніхто не хацеў даць мне прытулак. Нават сабака выгнаў мяне з сваёй будкі, нібы ён таксама чалавек. Ён, напэўна, ведаў, хто я. Я вышаў у поле, пад ахову зорак. Але зорак не было. Я вярнуўся ў горад. На плошчы я лёг на каменнай лаўцы, а якаясьці добрая жанчына паказала мне ваш дом і сказала: „Пастукайцеся туды”. Я пастукаўся. Што тут такое? Гасцініца? У мяне ёсць грошы. Сто дзевяць франкаў і пятнаццаць су, якія я зарабіў на катарзе на працягу дзевятнаццаці год. Я заплачу. Мне што? У мяне грошы ёсць. Я страшэнна стаміўся: дванаццаць лье пехатою. Я галодны. Ці хочаце, каб я астаўся?

— Пані Маглуар, — сказаў епіскап, — пастаўце на стол яшчэ адзін прыбор.

Чалавек ступіў наперад тры крокі і спыніўся ля гарэўшай на стале лямпы.

— Дазвольце, — праказаў ён, быццам нічога не разумеючы, — гэта не тое. Хіба вы не чулі? Я катаржнік. Злачынец. Я вярнуўся з галераў^[18]. І ён выхапіў з кішэні вялікі жоўты аркуш паперы і разгарнуў яго.

— Вось мой пашпарт. Жоўты, як бачыце. Вось гэта і прымушае іх гнаць мяне адусюль. Хочаце прачытаць яго? Я ўмею чытаць. Я навучыўся ў астрозе. Там ёсць школа для жадаючых. Глядзіце, вось што прапісана ў маім пашпарце: "Жан Вальжан, вызвалены катаржнік, уражэнец..." Але гэта вам усёроўна... "Прасядзеў у астрозе: дзевятнаццаць год. Пяць год за крадзёж са ўзломам, чатырнаццаць за чатырохразовую спробу ўцячы. Гэта чалавек вельмі небяспечны." Вось бачыце. Усе мяне выгналі ад сябе. А вы хіба хочаце мяне прыняць? Хіба ў вас гасцініца? Дасцё мне пад'есці і адпачыць? У вас ёсць які-небудзь хлеў?

— Пані Маглуар, — сказаў епіскап, — пакладзіце чыстую бялізну на пасцель у малельні.

Мы гаварылі ўжо аб пакорнай паслухмянасці гэтых двух жанчын. Пані Маглуар вышла, каб выканаць загад.

— Садзіцеся і сагравайцеся, міласцівы судар, — сказаў епіскап, звяртаючыся да Вальжана. — Зараз нам пададуць вячэру, а вам у гэты час падрыхтуюць пасцель.

Тут Жан Вальжан, здавалася, усё зразумеў. Суровы і хмуры выраз твара змяніўся раптам здзіўленнем, сумненнем і радасцю і зрабіўся незвычайным. Ён пачаў нескладна штосьці мармытаць пра сябе, нібы звар'яцелы.

— Як, дык гэта праўда? Вы мяне пакідаеце ў сябе, не выганяеце? Катаржніка вы завеце "міласцівы судар", вы не кажаце на мяне "ты"? "Пайдзі вон, сабака!" казалі мне заўсёды. Я быў упэўнены, што вы мяне выганіце. Вось таму я і паведаміў адразу-ж, хто я такі. Ох, цудоўная жанчына, што паказала мне ваш дом! Я буду вячэраць! Буду спаць на пасцелі, як усе!.. Пасцель! Дзевятнаццаць год не спаў я на пасцелі! Вы сапраўды не гоніце мяне? Вы — цудоўныя людзі. Між іншым, у мяне ёсць грошы. Я добра заплачу. Выбачайце, пан шынкар, як вас завуць? Я заплачу, колькі хочаце. Вы сумленны чалавек. Вы-ж, шынкар, праўда?

— Я тутэйшы поп, — адказваў епіскап.

— Поп! — ускрыкнуў Жан Вальжан. — Ох, які-ж вы цу цудоўны чалавек! У такім выпадку вам маіх грошай не трэба. Вы прыхадскі, мабыць, вунь з той вялікай царквы? Але які-ж я дурны ўсё-такі! Я адразу не заўважыў вашай камілаўкі^[19].

Гаворачы такім чынам, ён зняў са спіны ранец, паклаў яго на падлогу, а кій паставіў у парозе. Потым схаваў у кішэню пашпарт і сеў. Мадэмуазель Батыстын лагодна глядзела на яго. Ён зноў загаварыў:

— Вы вельмі чалавекалюбівы, бацюшка. У вас няма пагарды. Добры бацюшка — важная справа. Дык не трэба з мяне платы?

— Не, не трэба, пакіньце грошы ў сябе. Колькі ў вас? Вы, здаецца, сказалі: сто дзевяць франкаў?

— І пятнаццаць су, — дадаў Вальжан.

— Сто дзевяць франкаў пятнаццаць су. За колькі часу вы іх зарабілі?

— За дзевятнаццаць год.

— За дзевятнаццаць год!

І епіскап глыбока ўздыхнуў.

— У мяне яшчэ захаваліся ўсе грошы поўнасцю, — казаў далей госць. — У гэтыя чатыры дні я страціў усяго-на-ўсяго дваццаць пяць су, якія я зарабіў, дапамагаючы разгружаць вазы ў Грасе. Паколькі вы абат, то я вам скажу, што ў нас ёсць поп у астрозе. А раз я бачыў нават епіскапа. Яго завуць свяцейшы. Ён прыехаў з Марселя. Гэта, вы ведаеце, поп над усімі папамі. Я дрэнна расказваю, але я так мала ведаю гэтыя справы. Наша брацтва гэта кепска разумее! Дык вось ён пасярод астрога правіў службу, на аналоі. На галаве ў яго было штосьці бліскучае, залатое. На яркім паўднёвым сонцы гэта проста гарэла. Мы стаялі навакол яго з трох бакоў, а супроць нас наведзены былі пушкі з запаленымі кнатамі. Мы добра і не бачылі, шта там такое рабілася; ён штосьці гаварыў, але паколькі ён стаяў далёка ад нас, то нам яго не было чуваць. Вось што значыць епіскап.

У час яго апавядання епіскап Мірыель устаў і зачыніў дзверы на вуліцу, якія прыхожы пакінуў расчыненыя.

Увайшла пані Маглуар. Яна прынесла і паставіла на стол прыбор.

— Пані Маглуар, — сказаў епіскап, — пастаўце ўсё як мага бліжэй да агню.

І, абярнуўшыся да госця, дадаў:

— Начны вецер у Альпах надта халодны; вы, напэўна, вельмі ззяблі, міласцівы судар? Кожны раз, калі епіскап сваім ласкавым і спакойным голасам вымаўляў „міласцівы судар“, твар Вальжана запаляўся, Гэтыя словы для катаржніка тое-ж самае, што шклянка вады для паміраючага ад смагі. Глыбокая знявага патрабуе павагі.

— Як цмяна гарыць гэтая лямпа, — заўважыў епіскап.

Пані Маглуар зразумела намёк, пайшла ў спальню, прынесла адтуль з каміна срэбныя падсвечнікі з васковымі свечкамі, запаліла іх і паставіла на стол.

— Вы вельмі добры, бацюшка, — пачаў Жан Вальжан. — Вы не пагарджаеце мной. Вы прымаеце мяне ў сваім доме. Вы запальваеце для мяне свечкі. А я, між тым, нічога не ўтаіў ад вас, расказаў вам, які я няшчасны чалавек.

Епіскап ціха крануў яго за руку.

— Вы маглі-б і не гаварыць мне, хто вы такі, — сказаў ён. — Тут не пытаюць у зайшоўшага, як яго завуць, а пытаюць, ці не пакутуе ён. Вы пакутуеце, вас мучыць голад і смага, — будзьце жаданым гасцём. Не дзякуйце мне і не гаварыце, што вы ў маім доме. Тут ніхто не дома, апрача таго, хто мае патрэбу ў прытулку. Вам, выпадковаму прахожаму, я кажу, што вы тут у сябе больш, чым я сам. Усё, што тут — ваша. Нашто мне ведаць ваша імя? Апрача таго, яшчэ датуль, як вы мне назвалі сябе, я ўжо ведаў яго.

Госць шырока расплюшчыў вочы ад здзіўлення.

— Сапраўды? — ускрыкнуў ён.

— Так, — адказваў епіскап: — вас завуць братам.

— Ведаеце, бацюшка, — ускрыкнуў Вальжан, — я быў вельмі галодны, зайшоўшы да вас, але вы такі добры, што мне нават есці болей не хочацца, усё прайшло!

Епіскап паглядзеў на яго і сказаў:

— Вы многа пакутвалі?

— О, — ускрыкнуў Жан Вальжан, — гэтая чырвоная куртка, ядро, прывязанае да ног, дошка замест пасцелі, спякота, холад, праца, катарга, палачныя ўдары, падвойныя кандалы з-за малейшага глупства, карцар за ўсякая дробязнае слова, ланцугі, нават хворым у пасцелі... О! сабакі, сабакі і тыя шчаслівейшыя! Дзевятнаццаць год. Мне цяпер сорак шэсць. І ўрэшце жоўты білет. Вось.

— Так, — заўважыў епіскап, — вы вышлі з юдалі пакуты. Паслухайце. Калі вы вышлі з пакут з думкамі нянавісці і гневу супроць людзей, вы варты глыбокага жалю. Калі-ж вы прынеслі пачуццё даравання, міру і лагоднасці, вы вышэй шмат каго з нас.

Між тым, пані Маглуар падала вячэру. Як звычайна, яна складалася з самых простых страў, але на гэты раз пані Маглуар дадала да яе бутэльку старога віна.

Твар епіскапа прыняў раптам выражэнне вясёласці, уласцівае гасцінным натурам.

— Хутчэй за стол! — праказаў ён.

Як і заўсёды, калі ў яго быў ужо хто-небудзь з гасцей, ён пасадзіў яго з правага боку ад сябе. Мадэмуазель Батыстын села злева.

Епіскап благаславіў трапезу і, як звычайна, уласнаручна пачаў усім наліваць суп. Прышоўшы пачаў прагна есці.

Раптам епіскап ускрыкнуў:

— Мне здаецца, што на стале чагосьці нехапае!

Пані Маглуар падала толькі тры прыборы, У епіскапа-ж быў звычай, калі бываў хто-небудзь з гасцей, выкладваць на стол усе шэсць срэбных прыбораў. Гэта было нявіннае самахвальства, поўнае чароўнасці ў гэтым доме, строгім і ціхамірным у адзін і той-жа час, дзе беднасць лічылася за гонар.

Пані Маглуар вышла, не гаворачы ні слова, і праз хвіліну перад кожным з сядзеўшых за сталом на белым абрусе ярка вырысоўвалася ззяючае пры агні срэбра.

Пасля вячэры епіскап развітаўся з сваёй сястрой, узяў са стала абодва запаленыя падсвечнікі, даў адзін свайму госцю і сказаў:

— Міласцівы судар, я праводжу вас у ваш пакой.

Жан Вальжан пайшоў за ім.

Як вядома ўжо, для таго, каб папасці ў малельню, трэба было прайсці праз спальню епіскапа.

У тую хвіліну, як яны праходзілі праз пакой, пані Маглуар прыбірала срэбра ў шафачку над узгалоўем епіскапа. Гэта быў яе апошні гаспадарчы клопат перад тым, як ісці спаць.

Епіскап змясціў свайго госця ў малельні. Там была падрыхтавана чыстая і свежая пасцель. Госць паставіў падсвечнік на стол.

— Ну, добрай ночы, — сказаў епіскап. — Заўтра раніцою, да адыходу, вы вып'еце шклянку сырадою ад нашых кароў.

— Дзякую, бацюшка, — адказаў госць.

Ледзь ён вымавіў гэтыя простыя, поўныя спакою словы, як ва ўсёй яго істоце раптам штосьці нібы перавярнулася. Нечакана ён зрабіў нейкі дзіўны жэст, які навёў-бы жах на абодвух жанчын, калі-б яны маглі яго бачыць. І цяпер нават нам цяжка было-б вытлумачыць, што прымусіла яго так тузануцца. Ці то была перасцярога ці пагроза? Ці ён падпарадкоўваўся якомусьці інстынктыўнаму, бессвядомаму пабуджэнню, не яснаму для яго самаго? Ён раптам павярнуўся да старога, скрыжаваў рукі і, утаропіўшыся на яго дзікімі вачыма, ускрыкнуў хрыплым голасам:

— Дык вы катэгарычна пакідаеце мяне ў сябе і нават кладзеце спаць, амаль побач з сабой?

Але раптам перапыніў сябе і дадаў з усмешкай, у якой было штосьці страшэннае:

— Ці падумалі вы як след пра ўсё? Скуль вы ведаеце, што я не забойца?

— Гэта датычыць госпада бога, — адказаў епіскап.

Потым строга, шэпчучы штосьці губамі, як чалавек, які чытае пра сябе малітвы або гаворыць сам з сабой, ён падняў два пальцы правай рукі і благаславіў стаяўшага перад ім чалавека, які нават не схіліў галавы. Потым, не азіраючыся, ціха прайшоў у свой пакой. Праходзячы міма аналоя, ён стаў на калені і прачытаў кароткую малітву.

Што датычыць гасця, то ён, відавочна, быў такі стомлены, што не скарыстаў нават чыстай бялізны на сваёй пасцелі. Ён наздрой задуў свечку, як гэта робяць катаржнікі, і, не распранаючыся, кінуўся на ложак, дзе адразу-ж заснуў моцным сном.

Каля паловы ночы Жак Вальжан прачнуўся.

VІІІ

ЖАН ВАЛЬЖАН

Праз некалькі хвілін усё спала ў маленькім доміку.

Жан Вальжан паходзіў з беднай сялянскай сям'і. У дзіцячыя гады яго грамаце не вучылі. Калі ён стаў дарослым, ён зрабіўся чысцільшчыкам садовых дрэў у Фаверолі.

Жан Вальжан быў задумлівага, але не панурага характару, што з'яўляецца асаблівасцю прывязлівых натур.

Наогул, гэта быў чалавек апатычны і нязначны, прынамсі, з выгляду.

Бацьку і маці ён страціў у вельмі раннім узросце. Маці памерла ад малочнай ліхарадкі; бацька-ж, які таксама быў чысцільшчыкам дрэў, забіўся да смерці, зваліўшыся з дрэва ў якімсьці садзе. З усёй сям'і Жана Вальжана засталася адна толькі сястра, шмат старэйшая за яго, удава з сям'ю дзяцьмі, хлопчыкамі і дзяўчынкамі. Гэта сястра выхавала Жана і, пакуль муж яе быў жывы, малодшы брат быў на яе ўтрыманні. Але муж памёр. Старэйшаму з дзяцей было восем гадоў, а самаму малодшаму — год. Жану Вальжану ішоў у гэты час дваццаць пяты год. Ён замяніў дзецям бацьку і, такім чынам, пачаў дапамагаць сястры. Рабіў ён гэта проста, нібы выконваючы абавязак, прычым захаваў сваю звычайную панурасць. Так прайшла яго маладосць, поўная цяжкай, няўдзячнай працы.

Увечары ён вяртаўся дадому стомлены і моўчкі з'ядаў сваю паліўку. Часта ў той час, як ён еў, сястра выбірала з яго міскі лепшыя кавалачкі, каб аддаць іх каму-небудзь са сваіх дзяцей. Ён усё еў, нізка схіліўшыся над сталом, і рабіў выгляд, што нічога не заўважае.

У пачатку лета ён зарабляў восемнаццаць су ў дзень. Потым, калі канчалася ўборка дрэў, ён наймаўся на жніво, на ферму ці наогул куды-небудзь у якасці парабка. Сястра яго таксама працавала, але што зробіш, калі на шыі сем чалавек дзяцей? Гэта была сумная сям'я, якую мала-па-малу ахоплівала і душыла галеча.

Аднойчы была вельмі суровая зіма. Жан нідзе не мог знайсці работы. У доме не аставалася ні кавалка хлеба. Ні крошкі ў поўным сэнсе слова! І сем чалавек дзяцей.

У адзін святочны вечар Мобер Ізабо, булачнік на царкоўнай плошчы, збіраўся ўжо класціся спаць, як раптам пачуў, што рашотчатае акно ў краме з шумам зазвінела і асколкі шкла паляцелі на падлогу. Ён выскачыў туды якраз у тую хвіліну, калі ў разбітую раму прасунулася чыясьці рука, схапіла буханку хлеба, што ляжала на стале, і сцягнула яе. Ізабо хутчэй кінуўся на вуліцу. Злодзей уцякаў што ёсць духу. Ізабо пагнаўся за ім і злавіў яго. Злодзей, праўда, кінуў хлеб, але акрываўленая рука выдала яго. То быў Жан Вальжан.

Гэта здарылася ў 1795 годзе. Жана Вальжана абвінавацілі на судзе ў крадзяжы са зломам, ноччу, у жылым доме. У яго знайшлі стрэльбу, якой ён вельмі добра ўладаў і часам паляваў на чужых палях. Гэта яшчэ больш пашкодзіла яму, і ён быў прызнаны безумоўна вінаватым. Яго прыгаварылі да пяцігадовай работы на галерах.

22 красавіка 1796 года ў Бісетры^[20] закавалі вялікую партыю арыштантаў. Жан Вальжан быў у іх ліку. Адзін стары турэмшчык, якому зараз ужо дзевяноста год, вельмі добра памятае аднаго няшчаснага, прыкутага да канца чацвертага ланцуга ў паўночным кутку двара. Ён, як і астатнія, сядзеў на зямлі. Здавалася, што ён нічога не разумеў у сваім становішчы, апрача таго, што яно нешта жахлівае. Вельмі магчыма, што ў смутным мазгу гэтага цёмнага чалавека яно рысавалася чымсьці немагчымым. Пакуль яму заклёпвалі на патыліцы жалезны нашыйнік, ён плакаў, заліваўся горкімі слязмі, якія душылі яго, так што не мог вымавіць ні слова, і толькі часам вырываліся ў яго выкрыкі: „Я быў чысцільшчыкам дрэў у Фаверолі". Потым, не перастаючы рыдаць, ён сем разоў падняў сваю правую руку, нібы дакранаючыся сямі невідочных галовак, і толькі па гэтым жэсце можна было здагадацца, што тое, што ён зрабіў, мела на мэце накарміць і сагрэць семярых маленькіх дзяцей.

Яго адправілі ў Тулон. Ён прыбыў туды праз дваццаць сем дзён на возе, з ланцугом на шыі. У Тулоне яго пераапранулі ў чырвоную куртку. Усё мінулае яго знікла; нават самае імя было забыта. Ён не называўся больш Жан Вальжан, а „нумар 24601". Што сталася з яго сястрой? Што сталася з дзецьмі? Каму да гэтага была якая справа! Куды дзяюцца лісці высечанага пад корань дрэва? Сам Жан Вальжан забыў пра іх праз некалькі год. У сэрцы, дзе была рана, зрабіўся рубец. Вось і ўсё. Раз толькі за ўвесь час свайго знаходжання ў Тулоне да Жана мяльком дайшлі чуткі пра яго сястру. Гэта было ў канцы чацвертага года яго зняволення. Загаварылі тады, што яна пайшла ў Парыж. Той, хто яе бачыў, застаў пры ёй адно толькі дзіця, самае малодшае, якому было тады год сем. Куды падзеліся астатнія шэсць — невядома. Яна працавала ў якойсьці друкарні, дзе складвала аркушы паперы, і жыла ў страшэннай беднасці. Гэта была апошяяя вестка, атрыманая Жанам. З таго часу ён ніколі нічога не чуў пра яе, і на працягу ўсёй гэтай сумнай драмы чытач не сустрэне яе больш на старонках гэтай кнігі.

У канцы чацвертага года падышла чарга Жана Вальжана ўцякаць з турмы. Таварышы дапамаглі яму, як гэта заўсёды робіцца ў гэтых сумных месцах. Ён уцёк. Два дні блукаў ён на волі ў палях, калі можна назваць воляй становішча зацкаванага звера, штохвіліннае азіранне, дрыжанне ад малейшага шуму, страх перад усім: перад страхой жылля, перад прахожым, перад сабачым брэхам, скачучым канём, перад боем гадзінніка, перад надыходзячым днём, таму што светла, перад надыходзячай ноччу, таму што цёмна, боязнь вялікай дарогі, сцежкі, хмызняку, нават сну. Увечары на другі дзень яго злавілі. Трыццаць шэсць гадзін ён не еў і не спаў. Марскі суд за гэтае злачынства прыгаварыў яго яшчэ да трох год катаргі, што склала, такім чынам, восем год. На шосты год зняволення зноў прышла яго чарга ўцякаць. Ён скарыстаў яе, але зноў беспаспяхова. Яго не аказалася на пераклічцы. Далі сігнал з пушкі, і ноччу абход знайшоў яго — ён схаваўся перад кармою будуемага карабля. Ён супраціўляўся стражы. Уцёкі і бунт. Гэта прадугледжана законам і павялічвае кару яшчэ на пяць год, прычым два гады злачынец носіць падвойныя кандалы. Усяго трынаццаць год. На дзесятым годзе зноў чарга, ён зноў уцёк, і зноў няўдача. Надбаўка тры гады. Разам шаснаццаць год. Нарэшце, гэта было, здаецца, у канцы трынаццатага года, ён паспрабаваў уцякаць у апошні раз, але быў злоўлены пасля чатырохгадзіннай адсутнасці. За гэтыя чатыры гадзіны яму яшчэ падбавілі тры гады. Дзевятнаццаць год. У кастрычніку 1815 года ён быў вызвалены. Ён папаў у турму ў 1796 годзе за тое, што разбіў шкляную шыбу і сцягнуў хлеб.

Жан Вальжан увайшоў у турму з жахам і рыданнем. Ён вышаў адтуль бесстрасным. Ён увайшоў туды з роспачы, вышаў пануры. Што адбылося з гэтай душой?

Паспрабуем вытлумачыць гэта.

ІX

ГЛЫБІНЯ РОСПАЧЫ

Гэта быў, як мы ўжо казалі, чалавек цёмны, але не дурны. У ім свяцілася іскра прыроднага розуму. Няшчасце, якое ёсць свайго роду прасвятленне, раздзьмула гэтую іскру, што цяплілася ў яго душы. Пад палачнымі ўдарамі, пад цяжарам ланцугоў, у турме, знемагаючыся ад працы, пад пякучым сонцам ссылкі, на цвёрдай пасцелі катаржніка ён пагрузіўся ў самога сябе і аддаўся марам. Ён стварыў сабе ў глыбіні свайго сумлення ўласны суд і прадстаў перад ім як абвінавачваемы. Ён зразумеў, што пакараны не дарэмна. Ён прызнаўся, што зрабіў гвалтоўны і ганебны учынак. Магчыма, калі-б ён проста папрасіў хлеба, яму-б у ім не адмовілі; ва ўсякім выпадку, трэба было-б дачакацца міласціны або работы. Па сутнасці, не часта здараецца, каб паміралі з голаду ў літаральным сэнсе слова. Да таго-ж, на шчасце ці на няшчасце, чалавек так створаны, што можа многа і доўга мучыцца маральна і фізічна, усё астаючыся жывым; трэба было мець цярпенне. Гэта было-б нават лепш для маленькіх дзяцей, і ён, няшчасны, зрабіў страшэннае глупства, думаючы пазбавіцца ад галечы шляхам крадзяжу, ва ўсякім выпадку, дрэнны выхад з галечы — дзверы, якія вядуць да ганьбы. Ён прызнаўся, што быў вінаваты.

Потым ён запытаў у сябе: ці ён адзін вінаваты ў гэтай злашчаснай гісторыі? Хіба не жахліва перш за ўсё тое, што ён, рабочы, нё меў работы, ён, такі працавіты, не меў кавалка хлеба? І потым, раз ён прызнаўся ў зробленым ім праступку, хіба не злейшая і бесчалавечная была накладзена на яго кара? Хіба не абураючая жорсткасць з боку грамадства навальваецца так сурова і бязлітасна на аднаго са сваіх членаў, абдзеленага лёсам пры выпадковым размеркаванні багаццяў і заслугоўваючага з прычыны гэтага яшчэ большай спагадлівасці?

Спыніўшыся перад гэтымі пытаннямі, ён абвінаваціў грамадства і асудзіў яго.

Ён прыгаварыў яго да сваёй нянавісці.

Ён абвінаваціў яго ў сваім цяжкім лёсе і, быць можа, калі-небудзь запатрабуе ад яго ў гэтым справаздачы. Ён быў глыбока ўпэўнены, што шкода, зробленая ім грамадству, далёка не адпавядае шкодзе, якую грамадства зрабіла яму, і калі яго пакаранне не было поўнае несправядлівасцю, то яно па меншай меры было беззаконнем.

І Жан Вальжан вельмі абураўся, дайшоўшы да такога заключэння. Яму заставалася адна толькі зброя — нянавісць. Ён навастрыў яе ў астрозе і вынес з сабой на волю.

У Тулоне была школа для катаржнікаў. У ёй навучаліся грамаце жадаючыя. Жан Вальжан быў з тых, хто жадаў вучыцца. Сарака год ён навучыўся чытаць, пісаць і лічыць. Ён адчуваў, што, развіваючы свой розум, ён узмацняў сваю нянавісць. У некаторых выпадках веды і святло з'яўляюцца зброяй зла.

Такім чынам, на працягу дзевятнаццаці год мучэнняў і рабства гэтая душа ўзвышалася і падала ў адзін і той-жа час. Адным бокам яна ўступала ў свет, другім пагружалася ў цемру. Жан Вальжан, як відаць са сказанага, ад прыроды не быў благім чалавекам. Ён быў яшчэ добры, калі прыбыў у астрог. Тут ён асудзіў грамадства і адчуў, што робіцца злым.

Мы павінны дадаць яшчэ, што Жан Вальжан меў незвычайную фізічную сілу, якой не было роўнай сярод астатніх катаржнікаў. На рабоце ён быў варты чацвярых. На спіне ён падымаў неймаверныя цяжары. Яго спрытнасць перавышала яго сілу. Узабрацца на гладкую сцяну, на дах для яго было самай простай справай. Гаварыў ён мала. Ніколі не смяяўся. Патрэбна было што-небудзь асаблівае, што выклікала-б у яго, раз ці два ў год, сумны смех катаржніка, які гучэў як водгулле дэманскага рогату. Пры позірку на яго здавалася, што ён вечна сузірае штосьці жахлівае.

Ен сапраўды быў чымсьці паглынуты.

Часамі, сярод працы на галерах, ён спыняўся. Ён пачынаў думаць. Яго рассудак, ужо больш сталы і абуджаны, чым раней, раптам абураўся. Усё, што з ім здарылася, здавалася яму тады недарэчным. Усё, што яго акружала, рабілася нясцерпным.

Ён казаў сабе: „Гэта сон“. Ён кідаў позірк на наглядчыка, які стаяў за некалькі крокаў ад яго, і той уяўляўся яму зданню. Раптам гэтая здань ударала яго палкай.

Бачная прырода ледзь існавала для яго. Можна з упэўненасцю сказаць, што для Жана Вальжана не існавала ні сонца, ні чароўных летніх дзён, ні яснага неба, ні вясны. Не ведаю, якое святло азарала яго душу. З года ў год душа гэтая паволі і ракавым чынам высыхала. Сохла сэрца, высахлі вочы. Калі ён вышаў з астрога, то было роўна дзевятнаццаць год, як ён не выраніў ні адзінай слязы.

X

ШТО ЗРАБІЎ ЧАЛАВЕК, ПРАЧНУЎШЫСЯ

Калі падышоў тэрмін выхаду з турмы, Жан Вальжан пачуў над сваім вухам дзіўны голас: „Ты вольны!“ Момант быў незвычайны і нечуваны. Прамень жывога святла, прамень жывой надзеі раптам бліснуў на яго твары, але адразу-ж пацямнеў. Жан Вальжан быў аслеплены думкай аб вызваленні. Ён уявіў, што перарадзіўся. Хутка ён даведаўся, што такое воля з жоўтым білетам. І, апрача таго, яшчэ шмат іншых прыкрасцей. Ён вылічыў, што ўсе яго грошы, сабраныя за час катаргі, раўняліся ста сямідзесяці аднаму франку. Праўда, ён забыўся пра святочныя дні і пра вымушаны адпачынак, што змяншала яго капітал на дваццаць чатыры франкі прыблізна. Як-бы там ні было, але сума гэтая, дзякуючы розным вылічэнням, дайшла да ста дзевяці франкаў і пятнаццаці су, якія і былі яму выданы пры выхадзе з турмы.

Ён нічога не разумеў і лічыў сябе пакрыўджаным. Нават, сказаць праўду, абакрадзеным.

На другі дзень пасля вызвалення, праходзячы праз Грас, ён убачыў, як рабочыя разгружалі цюкі ля нейкага завода. Ён прапанаваў сваю дапамогу. Паколькі работы было шмат, то яго прынялі. Па сваёй сіле і спрытнасці ён спраўляўся як лепш не трэба, і гаспадар, здавалася, быў ім задаволены. У час работы, жандарм, які праходзіў міма, звярнуў на яго ўвагу і патрабаваў ад яго пашпарт. Прышлося паказаць жоўты білет. Пасля таго Жан Вальжан вярнуўся да работы. Раніцою яшчэ ён запытаў у аднаго з рабочых, колькі ён атрымае за гэты дзень. Той адказваў: трыццаць су. Увечары, з прычыны таго, што на другі дзень ён павінен быў ісці далей, ён пайшоў да гаспадара па разлік. Гаспадар, не гаворачы ні слова, заплаціў яму пятнаццаць су. Ён запратэставаў. Той адказаў:

— І гэта яшчэ надта добра для цябе.

Ён настойваў далей. Гаспадар, гледзячы на яго ва ўпор, праказаў:

— Гэй, беражыся турмы!

Тут ён яшчэ раз палічыў сябе абакрадзеным. Спачатку грамадства і дзяржава, зменшыўшы яго капітал, абакралі яго. Цяпер прышла чарга адной асобы.

Вызвалённе не ёсць збаўленне. Вызваляюцца ад астрога, але не ад асуджэння.

Вось што здарылася з ім у Грасе. Мы ўжо ведаем, як яго прынялі ў Дыні.

Такім чынам, калі на саборнай званіцы прабіла дзве гадзіны ночы, Жан Вальжан прачнуўся.

Яго разбудзіла зручная пасцель. Прайшло амаль дваццаць год, як ён не спаў на ложку, і, хоць цяпер заснуў, не распранаючыся, адчуванне было надта новае, і ён прачнуўся.

Ён праспаў больш чатырох гадзін. Стомленасць прайшла. Ён не прывык доўга адпачываць.

Ён расплюшчыў вочы і некалькі хвілін углядаўся ў цемру. Потым заплюшчыў вочы, каб зноў заснуць.

Калі на працягу дня перажываеш шмат розных уражанняў, калі што-небудзь ужо вельмі займае мазгі, то можна адразу заснуць, але, раз прачнуўся, зноў заснуць нельга. Тое-ж самае здарылася і з Жанам Вальжанам. Ён не мог заснуць зноў і пачаў думаць.

Ён знаходзіўся ў тым стане, калі ўсе думкі ў галаве пераблытаны. Штосьці сумбурнае мільгала ў яго мазгах. Успаміны аб мінулым і аб тым, што толькі што здарылася, зблытана перапляталіся, то выступаючы ясна, то знікаючы, нібы тонучы ў хвалях. Але над усімі думкамі ярка панавала адна, якая зацямняла ўсе астатнія. Гэтая думка аб шасці срэбных прыборах і аб вялікай разлівальнай лыжцы, якія пані Маглуар расклала за вячэрай на стале.

Гэтыя шэсць прыбораў праследвалі яго. Яны былі там, за некалькі крокаў. У тую хвіліну, як ён праходзіў праз суседні пакой, ён бачыў, як служанка складвала іх у шафачку над узгалоўем ложка. Ён добра заўважыў гэтую шафачку. Яна вісіць направа з сталовай. Старое срэбра было масіўнае. За адну вялікую лыжку можна ўзяць дзвесце франкаў, удвая больш таго, што ён зарабіў на працягу дзевятнаццаці год. Праўда, ён зарабіў-бы больш, калі-б адміністрацыя не абакрала яго. Розум яго доўгі час змагаўся з якойсьці неадчэпнай ідэяй.

Прабіла тры гадзіны. Ён расплюшчыў вочы, адразу ўзняўся на пасцелі, выцягнуў наперад рукі, дастаў свой мяшок, які ляжаў на падлозе, потым звесіў ногі з ложка і, сам таго не ўсведамляючы, сеў.

Некалькі часу ён аставаўся нібы ў раздум'і, у позе, якая магла-б здацца злавеснай кожнаму, хто-б мог убачыць яго аднаго не спаўшым сярод заснуўшага дома. Раптам ён нахіліўся і здзеў з ног чаравікі, асцярожна паставіў іх ля ложка на цыноўку. Потым зноў прыняў ранейшую позу і застыў.

Сярод недарэчных размышленняў думка, пра якую мы ўспаміналі, не пакідала яго мазгоў, то з'яўлялася, то знікала, то гняла ўсе астатнія. У такім становішчы ён аставаўся-б, напэўна, да світання, калі-б раптам не пачуўся бой гадзінніка. Прабіў адзін удар — палова або чвэрць. Здавалася, нібы ён гаварыў: "Пара!"

Жан Вальжан устаў, пастаяў яшчэ хвіліну нерухома і прыслухаўся. У доме ўсё было ціха. Ён падышоў да акна. Ноч не была зусім цёмная. Поўны месяц, зацягнуты воблакамі, абліваў усё бялёсым святлом. Жан Вальжан аглядзеў акно. Яно выходзіла ў сад і запіралася толькі адной маленькай засаўкай. Ён расчыніў яго, але паколькі рэзкі холад напоўніў пакой, адразу-ж зноў зачыніў акно. Ён пачаў уважліва аглядаць сад. Вакол ішла невысокая сцяна, праз якую лёгка было пералезці, У глыбіні з-за сцяны відаць былі верхавіны іншых дрэў, што паказвала, што там быў ці другі сад, ці завулак, абсаджаны дрэвамі.

Пасля гэтага, ён узяў свой мяшок, выцягнуў адтуль нейкі прадмет і паклаў на ложак. Потым схаваў чаравікі ў кішэню, надзеў на спіну мяшок, а шапку глыбока насунуў на вочы; у адну руку ўзяў кій, а ў другую прадмет, што ляжаў на ложку, які аказаўся невялікім кавалкам жалеза з завостраным канцом.

Асцярожна ступаючы і стрымліваючы дыханне, ён накіраваўся ў суседні пакой, які быў, як вядома, спальняй епіскапа.

Падышоўшы да дзвярэй, ён убачыў, што яны напалову адчынены. Епіскап нават не зачыніў іх.

Жан Вальжан зноў прыслухаўся.

Цішыня.

Ён штурхануў дзверы, злёгку, канцом пальца, Яны падаліся ціха і бязгучна.

Ён пачакаў з секунду, а потым штурхануў іх смялей. Яны, таксама-ж ціха, адчыніліся шырэй. Цяпер ужо можна было ў іх прайсці. Але тут была перашкода: ля самых дзвярэй стаяў стол, які сваім рогам засланяў выхад, а прайсці трэба было што-б там ні было.

Тады ён адважыўся і з сілай штурхануў дзверы. На гэты раз яны зарыпелі, і гук гэты прарэзліва пранёсся ў цішыні.

Жан Вальжан задрыжэў. У першую мінуту спалоху ён уявіў, што вось зараз усе паўскакваюць на ногі і схопяць яго.

Ён спыніўся, ахоплены трэпетам, збянтэжаны, Кроў стукала ў яго жылах, як кавальскі молат, і яму здавалася, што дыханне, як віхор, вылятае з яго грудзей. Не можа быць, каб гэта рыпенне не разбудзіла ўсіх.

Дзверы, сілком расчыненыя, прасілі ратунку. Стары зараз устане, абедзве старыя жанчыны ўзнімуць крык, да іх з'явяцца ўсе на дапамогу, а праз чвэрць гадзіны тут будуць жандармы. Адну хвіліну ён лічыў сябе загінуўшым.

Ён астаўся на месцы, скамянелы, як саляная статуя, не адважваючыся зварухнуцца, Прайшло некалькі хвілін. Дзверы расчыніліся насцеж. Ён адважыўся зірнуць у пакой. Усё было нерухома, які раней. Ён прыслухаўся. Ціха. Рыпенне дзвярэй не разбудзіла нікога.

Першая небяспека мінула, але трывога ў яго душы яшчэ засталася. Гэта, аднак, не спыніла яго, не спыніла-б нават і ў тым выпадку, калі-б ён лічыў сябе загінуўшым. Ён думаў толькі, як-бы найхутчэй з усім пакончыць. Ён ступіў крок у пакой.

У ім панавала поўная цішыня. У цемры вырысоўваліся няясныя абрысы прадметаў, папер і кніг, раскіданых на пісьмовым стале. Жан Вальжан пасоўваўся наперад, асцярожна, каб не зачапіць якой-небудзь мэблі. З глыбіні пакоя да яго даносілася роўнае і спакойнае дыханне епіскапа.

Раптам ён апынуўся ля пасцелі. Ён дайшоў да яе хутчэй, чым чакаў.

Прырода ўмешваецца часам у нашы ўчынкі і сваімі эфектамі, што з'яўляюцца часамі незвычайна дарэчы, прымушае нас глядзець на яе, як на разумную істоту. Ужо больш як поўгадзіны вялізны воблак зацямняў неба. У тую хвіліну, калі Жан Вальжан спыніўся ля ложка, воблак разарваўся нібы знарок, яркі прамень месяца рантам асвятліў праз ваконныя шыбы бледны твар старога. Ён спакойна спаў. З прычыны таго, што было такі халаднавата, ён быў апрануты ў шарсцяную фуфайку, якая закрывала грудзі да шыі і рукі да кісцей. Галава была адкінута на падушку ў поўным спакоі, правая рука, з епіскапскім пярсцёнкам нз пальцы, звесілася ўніз. Увесь твар дыхаў выразам задавалення, надзеі і міру. Ён нібы ззяў. На чале яго трапятаў нейкі нябачны прамень святла.

У гэтую хвіліну сонны епіскап здаваўся нібы акружаным арэолам. Месяц, заснуўшая прырода, нерухомы сад, цішыня дома, начны спакой і маўклівасць вадавалі штосьці урачыстае і невыказнае адпачынку гэтага чалавека і атулялі ззяннем гэтую сівізну, гэтыя заплюшчаныя вочы, гэты вобраз, поўны надзеі і давер'я, гэтую старыкоўскую галаву, спачываючую сном дзіцяці.

Жан Вальжан стаяў у цені, з жалезам у руцэ, нерухомы, выпрастаўшыся ва ўвесь рост, збянтэжаны перад гэтым ззяючым старцам. Ніколі не бачыў ён нічога падобнага. Гэтая даверлівасць пужала яго. Ніякае відовішча свету маралі не магло быць больш узрушваючым: змрочнае і ўстрывожанае сумленне, якое стаіць на парозе злачыннага дзеяння і сузірае сон праведніка.

Гэты сон у суседстве з такім чалавекам, якім быў ён меў у сабе штосьці незвычайнае, што ён няясна адчуваў і перад чым не мог не схіліцца.

Ніхто, нават ён сам, не мог-бы сказаць, што ў ім адбывалася. На яго твары нічога нельга было прачытаць. На ім было нейкае збянтэжанае здзіўленне. Ён толькі глядзеў на ўсе вочы, вось і ўсё. Пра што ён думаў, немагчыма было-б даведацца. Адно толькі было бясспрэчна: ён быў усхваляваны і ўстрывожаны. Але якога роду было гэтае хваляванне?

Ён не спускаў вачэй са старога. У яго позірку ясна чыталася нейкая дзіўная няўпэўненасць, нібы ён хістаўся паміж двума бяздоннямі: адным, якое вядзе да пагібелі, другім — да ратунку. Здавалася, што ён гатовы быў расчапіць гэты чэрап і цалаваць гэтую руку.

Праз хвіліну ён паволі падняў левую руку і зняў з галавы шапку. Потым таксама паволі апусціў яе. І Жан Вальжан зноў аддаўся сузіранню, трымаючы шапку ў адной руцэ і жалеза ў другой, з натапыранымі стрыжанымі валасамі на непакрытай галаве.

Епіскап, як і раней, спакойна спаў пад гэтым страшным позіркам.

Раптам Жан Вальжан зноў насунуў на лоб сваю шапку, шпарка падышоў да ўзгалоўя ложка і, не гледзячы на епіскапа, узяўся за дзверцы шафачкі. Ён адчыніў іх, і першае, што яму кінулася ў вочы, быў кошык з срэбрам. Ён схапіў кошык, прайшоў вялікімі крокамі праз пакой, не турбуючыся пра шум, якога ён гэтым нарабіў, вярнуўся ў малельню, адчыніў акно, пераступіў цераз падаконнік, пераклаў срэбра ў свой мяшок, кінуў кошык, перабег сад, пераскочыў, як тыгр, цераз сцяну і кінуўся бегчы.

Выява

Жан Вальжан пераклаў срэбра ў свой мяшок і адчыніў акно ў сад.

ХІ

ЕПІСКАП ПРАЦУЕ

На другі дзень раніцою, на ўсходзе сонца, яго прападоб'е епіскап Б'енвеню прагульваўся ў сваім садзе. Да яго, уся ўсхваляваная, выбегла пані Маглуар.

— Ваша святасць, ваша святасць! — крычала яна. — Ці не ведаеце вы, дзе кошык са срэбрам?

— Ведаю, — адказаў епіскап.

— Ну, дзякуй богу! — ускрыкнула яна. — Я не ведала, што і думаць.

Епіскап падышоў да клумбы, падняў кінуты пусты кошык і падаў пані Маглуар.

— Вось ён.

— Як, пусты!? — ускрыкнула служанка. — А дзе-ж срэбра?

— Ах, вось што вас цікавіць, — адказваў епіскап. — Не ведаю, дзе яно.

— Вялікі божа! Яго ўкралі! Гэта ваш учарашні госць сцягнуў яго!

У адно імгненне старая кінулася ў малельню і потым зноў вярнулася да свайго пана. Епіскап, уздыхаючы, нахіліўся над клумбай, разглядаючы нейкую кветку. Пры выкрыку служанкі ён падняў галаву.

— Ваша святасць, чалавек гэты ўцёк. Срэбра ўкрадзена!

Епіскап некалькі хвілін прамаўчаў, потым падняў свой сур'ёзны позірк, сказаў лагодна пані Маглуар:

— Перш за ўсё, — ці належыць гэта срэбра іменна нам?

Пані Маглуар стаяла ў неразуменні. Памаўчаўшы крыху зноў, епіскап казаў далей:

— Мяне даўно ўжо абцяжарвала гэтае срэбра. Яно належыць бедным. Хто быў гэты чалавек? Відавочна, бядняк.

— Божа мой! — адказала пані Маглуар. — Дык я-ж ні аб сабе, ні аб паненцы не турбуюся. Для нас гэта абсалютна ўсё роўна. Але для вас, ваша міласць? Чым вы будзеце есці цяпер?

Епіскап здзіўлена зірнуў на яе.

— А хіба няма алавяных лыжак?

— У алавянай пасудзе непрыемны пах, — адказала служанка, паціскаючы плячыма.

— Дык набудзем жалезныя.

— Жалеза дае ўсяму прысмак, — адказвала старая з грымасай. — У такім выпадку, у нас будуць драўляныя прыборы.

Праз некалькі хвілін ён снедаў за тым самым сталом, дзе напярэдадні сядзеў Жан Вальжан. Епіскап Б'енвеню пры гэтым весела гаварыў сваёй сястры, якая ўвесь час маўчала, і старой служанцы, якая мармытала штосьці сабе пад нос, што зусім ніякай патрэбы няма ні ў лыжцы, ні ў відэльцы, хоць-бы нават і ў драўляных, каб пакрышыць кавалак хлеба ў чашку з малаком.

— Дык што за фантазія! — мармытала пані Маглуар, ходзячы туды і сюды па пакоі. — Пакінуць начаваць у сябе першага сустрэчнага і пакласці яго спаць пад бокам! Шчасце яшчэ, што ён толькі абакраў! Божа мой! Як падумаеш, дык проста кроў стыне.

У тую хвіліну, як сястра і брат уставалі з-за стала, ва ўваходныя дзверы пастукаліся:

— Заходзьце, — сказаў епіскап.

Дзверы адчыніліся. Дзіўная і дзікая група з'явілася на іх парозе. Тры чалавекі трымалі за каршэнь чацвертага. Трое былі жандармы, чацверты — Жан Вальжан.

Жандармскі брыгадзір, які, здавалася, быў галавой усёй гэтай групы, першы ўвайшоў у пакой. Ён наблізіўся да епіскапа, пакланіўся яму па-ваеннаму і сказаў:

— Ваша святасць...

Пры гэтых словах Жан Вальжан, які стаяў пануры з прыгнечаным выгледам, з глыбокім здзіўлёняем падняў галаву.

— Святасць, — прамармытаў ён. — Дык гэта не прыхадскі поп?

— Маўчы! — крыкнуў на яго жандар. — Гэта яго святасць, наш епіскап.

Між тым, епіскап Б'енвеню шпарка, наколькі дазвалялі яму яго гады, падышоў да Вальжана.

— Ах, вось вы нарэшце! — ускрыкнуў ён. — Як я рад вас бачыць! Што-ж вы, я-ж вам даў яшчэ срэбныя падсвечнікі, за якія таксама можна атрымаць франкаў дзвесце. Чаму-ж вы і іх не захапілі?

Жан Вальжан, шырока расплюшчыўшы вочы, накіраваў на паважанага епіскапа позірк, выраз якога не паддаецца апісанню.

— Як, ваша святасць, — ускрыкнуў брыгадзір, — дык гэты чалавек гаворыць праўду? Мы яго спаткалі. Ён ішоў з такім выгледам, быццам уцякаў. Мы яго арыштавалі і знайшлі пры ім гэтае срэбра...

— І ён вам сказаў, — перапыніў епіскап, смеючыся, — што атрымаў гэта ад аднаго старога папа, у якога начаваў. Я гэта цяпер бачу. А вы прывялі яго сюды. Гэта простае непаразуменне.

— Калі так, то мы можам адпусціць яго? — запытаў брыгадзір.

— Вядома, — адказваў епіскап.

Жандармы выпусцілі з рук Жана Вальжана, які адсоўваўся ад іх.

— Хіба мяне сапраўды адпускаюць? — запытаў ён невыразным голасам, нібы ў сне.

— Ну так, цябе адпускаюць, хіба ты не чуеш? — сказаў жандарм.

— Друг мой, — сказаў епіскап, — раней, чым вы пойдзеце, вось вазьміце падсвечнікі.

Ён падышоў да каміна, узяў абодва срэбныя падсвечнікі і падаў іх Жану Вальжану. Абедзве жанчыны моўчкі і нерухома сачылі за ўсім, што адбывалася, ніводным позіркам не жадаючы перашкодзіць епіскапу.

Жан Вальжан дрыжэў усімі фібрамі.

Машынальна, са збянтэжаным выглядам, узяў ён у рукі падсвечнікі.

— Цяпер ідзіце з мірам, — казаў далей епіскап. — Дарэчы, друг мой, калі вернецеся калі-небудзь яшчэ раз, то, каб выйсці, вам няма патрэбы праходзіць праз сад. Дзверы на вуліцу ніколі не замыкаюцца.

І, звярнуўшыся да жандармаў, дадаў:

— Вы, паны, можаце ісці.

Жандармы пайшлі.

Жан Вальжан быў нібы ў непрытомнасці.

Епіскап прыблізіўся да яго і сказаў ціха:

— Не забывайце, ніколі не забывайце таго, што вы абяцалі мне скарыстаць гэтае срэбра на тое, каб зрабіцца сумленным чалавекам.

Жан Вальжан, які, наколькі мог прыпомніць, ніколі не абяцаў нічога падобнага, стаяў здзіўлены. Епіскап зрабіў асаблівы націск на гэтых словах. Потым дадаў урачыста.

— Жан Вальжан, брат мой, вы не належыце больш злу, вы ва ўладзе дабра. Я купляю ў вас вашу душу. Я адрываю яе ад злых і чорных думак, ад духу цемры і аддаю яе богу.

ХІІ

МАЛЫШ ЖЭРВЕ

Жан Вальжан вышаў з горада, нібы ратуючыся ўцёкамі. Ён ішоў вялікімі крокамі, спяшаючыся, то праз палі, то па дарозе, то па першай трапіўшай яму сцежцы, не заўважаючы, што ён круціцца амаль што на адным месцы. Ён блукаў такім чынам цэлую раніцу, нічога не еўшы і не адчуваючы голаду.

Ён быў паглынуты процьмай зусім новых адчуванвяў. Ён адчуваў прыліў нейкага гневу, сам не ведаючы, супроць каго. Ён не мог-бы сказаць, ці ён расчулены, ці ён зняслаўлены. Часам яго ахапляла своеасаблівая пяшчотнасць, супроць якой ён змагаўся ўсімі сіламі і якой ён супроцьстаўляў пакуты перажытых дваццаці год. Гэтае становішча стаміла яго. Ён з трывогай убачыў, што страшны спакой яго душы, які выпрацаваўся ў ім цаной несправядлівасці яго няшчасця, пахінуўся. Ён запытваў у сябе, чым ён замесціць яго. Хвілінамі ён не на жарты пачынаў шкадаваць, што ён не ў турме, абы не здарылася таго, што здарылася; ён быў-бы тады менш усхваляваны.

Невытлумачальныя думкі цэлы дзень туманілі яго мазгі.

Увечары, на захадзе сонца, Жан Вальжан прысеў за кустом ля шырокай даліны, зусім пустыннай, На даляглядзе вырысоўваліся Альпы. Ніводнага гуку не даносілася да яго. Жан Вальжан знаходзіўся, мабыць, мілі за тры да Дыня. Дарожка, якая перасякала даліну, праходзіла амаль ля самага куста, дзе ён сядзеў. Сярод сваіх размышленняў ён раптам пачуў вясёлы галасок.

Ён пазярнуў галаву і ўбачыў ішоўшага па дарозе маленькага саваяра^[21], год дзесяці, з валынкай за плячыма і з маленькай торбачкай з суслікам за спіной. Спяваючы, ён у той-жа час забаўляўся некалькімі манетамі, якія ён трымаў у руках і, падкідаючы іх уверх, спрытна зноў лавіў у жменю. Паміж гэтых манет была адна ў сорак су.

Ля самога куста, дзе сядзеў Жан Вальжан, хлопчык зноў падкінуў манеты, але на гэты раз так няўдала, што сорак су выпалі з рук, і манета пакацілася, затрымаўшыся ля самых ног Жана Вальжана.

Жан Вальжан наступіў на яе нагой.

Хлопчык, між тым, сочачы за грашыма вачмі, заўважыў месца, дзе яны затрымаліся.

Ён ніколькі не здзівіўся, убачыўшы чалавека, і проста падышоў да яго.

Навакол было зусім пустынна. З вышыні даносілася толькі пяянне запаздалых ятушак. Хлопчык стаяў спіной да заходзячага сонца, якое залаціла яго валасы і залівала барвяным святлом дзікі твар Жана Вальжана.

— Судар, — сказаў хлопчык з тым давер'ем, якое з'яўляецца сумессю няведання і нявіннасці, — дайце мне маю манету.

— Як цябе завуць? — запытаў Жан Вальжан.

— Пты-Жэрве^[22], судар.

— Ідзі прэч, — сказаў Жан Вальжан.

— Судар, — запярэчыў хлопчык, — аддайце-ж мне мае грошы.

Жан Вальжан апусціў галаву і нічога не адказваў.

— Мае грошы, — паўтараў хлопчык.

Вочы Жана Вальжана, як і раней, былі накіраваны ў зямлю.

— Мая манета! — крычаў хлопчык. — Мая срэбная манета, мае грошы!

Здавалася, што Жан Вальжан нічога не чуў. Хлопчык тузануў яго за каўнер блузы. У той-жа час ён з сілай стараўся сапхнуць цяжкі чаравік, які стаяў на яго скарбе.

— Аддайце мне мае грошы, мае сорак су! — крычаў ён.

Хлопчык плакаў. Жан Вальжан падняў галаву і па-ранейшаму заставаўся сядзець. Вочы яго былі цмяныя. Ён паглядзеў на хлопчыка з нейкім здзіўленнем, потым схапіў свой кій і закрычаў страшэнным голасам:

— Хто тут?

— Я, судар, — адказаў Хлопчык. — Пты-Жэрве, я, я. Аддайце мне мае сорак су, калі ласка. Падніміце, калі ласка, нагу.

Потым, раззлаваўшыся, і прыняўшы амаль пагражаючы выгляд, ён закрычаў:

— Ці адсунеце вы сваю нагу? Зніміце яе прэч, чорт пабяры!

— А, гэта ўсё ты яшчэ? — ускрыкнуў Жан Вальжан і, падняўшыся раптам ва ўсю вышыню, стоячы ўсё яшчэ на манеце, ён дадаў: — Ці пойдзеш ты адсюль?

Спалоханы хлопчык зірнуў на яго, задрыжэў і кінуўся бегчы прэч з усіх ног, не адважваючыся ні заплакаць, ні азірнуцца назад.

Праз некалькі хвілін яго ўжо не было відаць.

Сонца зайшло. Усё пацямнела навакол Жана Вальжана. Цэлы дзень ён нічога не еў. У яго, напэўна, была ліхарадка.

Ён усё заставаўся стаяць. Няроўнае і адрывістае дыханне уздымала яго грудзі. Яго позірк, накіраваны на дзесяць ці на дванаццаць крокаў наперад, здавалася вывучаў якісьці сіні асколак фаянса, што ляжаў на траве. Раптам ён здрыгануўся. Яго праняла начная прохаладзь.

Ён насунуў глыбей шапку і машынальна, захінуўшы каўнер сваёй курткі, зрабіў крок і нахіліўся, каб падняць з зямлі свой кій.

У гэтую хвіліну ён заўважыў срэбную манету, якую ён нагою ўціснуў у зямлю. Гэта зрабіла на яго дзеянне гальванічнага току.

— Што гэта такое? — праказаў ён скрозь зубы. Ён адсунуўся на тры крокі, потым спыніўся, не маючы сілы адвесці вачэй ад гэтай кропкі, дзе некалькі хвілін назад стаяла яго нага, нібы гэта ззяючая ў цемры кропка была расплюішчанае вока, пільна накіраванае на яго.

Праз некалькі хвілін ён сударгава схапіў манету і, выпрастаўшыся ва ўвесь рост, пачаў глядзець удалеч, азіраючы далягляд, прычым увесь трапятаў і ўздрыгваўся, як дзікі, перапуджаны звер, які шукае сховішча.

Ён нічога не бачыў. Надышла ноч; даліна была халодная і туманная. Шызаватая імгла падымалася ў празрыстым святле змроку.

— Ага! — праказаў ён і шпарка пусціўся ісці наперад, у той бок, дзе знік хлопчык. Зрабіўшы крокаў трыццаць, ён спыніўся, паглядзеў, але нічога не ўбачыў.

Тады ён закрычаў, што было голасу:

— Пты-Жэрве! Пты-Жэрве!

Потым змоўк і прыслухаўся.

Ніякага адказу.

Поле было пустыннае і маўклівае.

Навакол панавала цемра, у якой губляўся позірк, і цішыня, у якой заміраў голас.

Дуў халодны вецер, які надаваў пануры выгляд усяму навакольнаму. Галінкі нізкага хмызняку злосна схіляліся да зямлі. Здавалася, што яны гналіся за кімсьці і пагражалі яму.

Жан Вальжан зноў пайшоў наперад, потым пусціўся бегчы, спыняючыся час ад часу і пачынаючы зноў клікаць хлопчыка. У гэтым закліку чутны былі жах і роспач.

— Пты-Жэрве! Пты-Жэрве!

Вядома, калі-б хлопчык пачуў яго, ён не адважыўся-б паказацца на вочы Жану Вальжану. Але хлопчык быў вельмі далёка.

Жан Вальжан спаткаў папа, які ехаў конна. Ён прыблізіўся да яго і запытаў:

— Бацюшка, ці не спаткалі вы хлопчыка?

— Не, — адказваў поп. — Яго завуць Пты-Жэрве.

— Я нікога не спаткаў па дарозе.

Жан Вальжан выхапіў з свайго кашалька дзве манеты па пяць франкаў і, аддаўшы іх папу, сказаў:

— Для вашых бедных, бацюшка. Ведаеце, такі маленькі хлопчык, год дзесяці, з суслікам і валынкай. Ён прайшоў тут. Саваяр, ведаеце?

— Я не бачыў яго.

— Пты-Жэрве. Ці з гэтай ён вёскі, не ведаеце?

— Па вашых словах, друг мой, гэта іншаземец. Яны часам праходзяць праз нашы месцы, але іх ніхто не ведае.

Жан Вальжан адным махам выхапіў з кішэні яшчэ дзесяць франкаў і зноў даў іх папу.

— Для вашых бедных, — сказаў ён.

Потым у замяшанні дадаў:

— Бацюшка, загадайце мяне арыштаваць. Я — злодзей.

Поп сцебануў каня і ўцёк у жаху.

Жан Вальжан пабег у ранейшым напрамку.

Ён прабег такім чынам вялікую адлегласць, азіраючыся, клічачы, крычачы, але нікога не сустрэў. Два ці тры разы ён накіроўваўся да якога-небудзь прадмета, які здаваўся яму жывой істотай, але то аказваўся або куст, або камень, зарослы мохам. Нарэшце, у адным месцы, дзе сходзіліся тры дарожкі, ён спыніўся. Узышоў месяц. Ён яшчэ раз азірнуўся навакол і ў апошні раз закрычаў:

— Пты-Жэрве, Пты-Жэрве, Пты-Жэрве!

Крык яго замёр у тумане, не даўшы нават водгулля. Ён яшчэ раз прамармытаў:

— Пты-Жэрве! — але слабым, амаль бязгучным голасам. Гэта былі яго апошнія намаганні. Ногі неяк раптам падкасіліся пад ім, нібы іх зламаў страшэнны пяжар яго нячыстага сумлення. Знясілены, упаў ён на вялікі камёнь, і схапіўшыся рукамі за галаву, схіліўшы твар да каленяў, крыкнуў:

— Я — нягоднік!

Тады сэрца яго растала, і ён пачаў плакаць. Гэта было ў першы раз пасля дзевятнаццаці год.

Калі Жан Вальжан вышаў ад епіскапа, ён быў далёк ад усяго, што рабілася з ім зараз. Ён не мог вытлумачыць сабе, што адбылася ўнутры яго. Ён супраціўляўся велікадушным учынкам і ласкавым словам епіскапа. „Вы абяцалі мне зрабіцца сумленым чалавекам. Я купляю вашу душу. Я адбіраю яе ў злога духа і аддаю богу". Гэтыя словы безупынна ўзгараліся ў яго мазгах. І ім ён проціпаставіў гордасць, якая існуе ў нас, як крэпасць зла. Ён невыразна адчуваў, што ў гэтых словах пастыра — самы страшны напад, які яму хоць калі даводзілася вытрымліваць, што яго ачарственне будзе безнадзейным, калі ён не ўспрацівіцца гэтай літасці; калі ён падасца ёй, то павінен будзе адмовіцца ад той нянавісці, народжанай у ім учынкамі супроць яго іншых людзей, якую ён выпеставаў на працягу столькіх год у сваёй душы і якая яму так падабалася; што на гэты раз патрэбна або перамагчы, або быць пераможаным і што барацьба, барацьба страшная і рашучая, адбываецца ў ім паміж яго смяртэльнай нянавісцю да людзей і бязмежнай дабратой гэтага чалавека.

Усе гэтыя праменні ўнутранага святла ап'янялі яго. Рухаючыся наперад, са збянтэжаным позіркам, ці ўяўляў ён сабе ясна вынікі, якія маглі быць пасля здарэння з ім у Дыні? Ці чуў ён таямнічы шорах, які папярэджвае і перасцерагае душу ў некаторыя моманты жыцця? Ці шаптаў яму які-небудзь голас, што ён перажывае рашучую гадзіну ў сваім лёсе і што для яго няма больш сярэдзіны; што калі ён з гэтага часу не зробіцца лепшым з людзей, то ён зробіцца самым горшым з іх; што трэба ўзняцца цяпер, так сказаць, вышэй за епіскапа або пасці ніжэй за катаржніка; што калі ён хоча зрабіцца добрым, то павінен стаць анёлам; што калі хоча застацца злым, то павінен зрабіцца страшыдлам?

Сустрэча з епіскапам пасля выхаду з агіднай і хмурай турмы зрабіла на яго такое-ж самае дзеянне, як яркае святло на вочы, якія прывыклі да цемры. Будучае жыццё, жыццё магчымае, якое з гэтага моманту разгортвалася перад ім, поўнае чыстаты і бездакорнасці, поўніла яго сэрца трапятаннем і душэўным непакоем. Ён не ведаў больш, дзе ён. Як сава, раптоўна засцігнутая ўзыходзячым сонцам, так гэты катаржнік быў аслеплены і атуманены відам добрадзейнасці.

Але што было верна, у чым ён ні на хвіліну не сумняваўся, дык гэта ў тым, што ён не быў больш ранейшым чалавекам, што ўсё ў ім змянілася і што не ў яго волі было скасаваць словы епіскапа і сцерці створанае імі ўражанне.

У такім настроі ён спаткаў маленькага саваяра і ўкраў у яго сорак су. Навошта? Па сутнасці, ён не мог-бы гэтага растлумачыць. Ці то была апошняя спроба зла, вынесенага ім з астрога і жадаючага змагацца супроць дабра ў што-б там ні было? Магчыма. Скажам проста: гэта не ён украў грошы, той, хто зрабіў гэта, быў не чалавек, гэта быў звер, які інстынктыўна і па прывычцы спакойна паставіў нагу на манету, у той час як розум быў ахоплены новымі, таямнічымі адчуваннямі. Калі-ж розум прабудзіўся і ўбачыў гэты дзікі гвалтоўны прымус, Жан Вальжан у жаху адхіснуўся і з грудзей у яго вырваўся крык роспачы.

Дзіўнае і магчымае толькі ў тым становішчы, у якім ён знаходзіўся, дзеянне ўчыніў ён, украўшы гэтыя грошы ў дзіцяці. Ён зрабіў учынак, на які больш не быў здольны.

Як-бы там ні было, гэты апошні сумны ўчынак зрабіў на яго рашучае ўражанне. Ён рассеяў хаос, якім напоўнены былі яго мазгі, аддзяліў у адзін бок цемру, у другі святло і падзейнічаў на яго душу ў такім стане, у якім яна знаходзілася, як хімічны рэактыў на мутную сумесь, асаджваючы адзін элемент і вызваляючы другі.

Перш за ўсё, не даючы сабе часу ні падумаць, ні разабрацца, ён, як разгублены, шукаючы ратунку, кінуўся адшукваць хлопчыка. Калі-ж ён убачыў, што гэта бескарысна і немагчыма, то спыніўся ў роспачы. У тую хвіліну, як ён ускрыкнуў: „Я — нягоднік!“, ён убачыў сябе, якім ён быў у сапраўднасці, але ў той-жа час быў такі далёкі ад самога сябе, што яму здавалася, быццам перад ім увасобленая здань з мяса і з касцей, з кіем у руцэ, з мяшком, поўным накрадзеных рэчаў, за спіной, з тварам рашучым і панурым, з гнуснымі думкамі ў галаве, агідны катаржнік Жан Вальжан.

Празмерныя пакуты зрабілі яго ў некаторым сэнсе ясна бачачым. То была нейкая здань. Ён сапраўды бачыў гэтага Жана Вальжана, што стаяў перад ім з панурым тварам.

Адну хвіліну ён гатовы быў нават запытаць, хто гэты чалавек; ён наводзіў на яго жах.

Мазгі яго знаходзіліся ў тым страшным, але ў той-жа час спакойным стане, калі займаючыя іх думкі настолькі глыбокія, што засланяюць сабою сапраўднасць. Не бачыш нічога з таго, што цябе акружае ў сапраўднасці, але ўсе вобразы, узнікаючыя ва ўзрушаных мазгах, стаяць перад табой, як жывыя.

Ён сузіраў сябе, так сказаць, твар да твару, і ў той-жа час праз гэтую галюцынацыю ён бачыў у таямнічай глыбіні нейкае святло, якоё палічыў спачатку за факел.

Угледзеўшыся больш пільна ў гэтае святло, што ўспыхнула ў глыбіні яго сумлення, ён пазнаў у ім чалавечы вобраз: гэты факел быў епіскап.

Яго сумленне сузірала, такім чынам, двух людзей, стаяўшых перад ім: епіскапа і Жана Вальжана. Патрэбна была веліч першага, каб знішчыць другога. Па своеасаблівасці галюцынацыі, уласцівай такога роду душэўным станам, па меры яе прадаўжэння епіскап усё вырастаў і рабіўся ўсё больш светлым у яго вачах. Жан Вальжан, між тым, рабіўся ўсё меншы і мала-па-малу знікаў. Надышоў момант, калі ён зрабіўся адным ценем. Раптам ён знік. Епіскап астаўся адзін. Ён напоўніў сабою душу гэтага няшчаснага дзівосным, прамяністым святлом.

Жан Вальжан рыдаў доўга. Ён плакаў гарачымі слязмі, усхліпваючы, як слабая жанчына, як бездапаможнае дзіця.

Па меры таго, ях ён плакаў, у мазгах у яго ўсё больш і больш святлела; там займаўся дзень, асляпляльны і жахлівы ў адзін і той-жа час. Яго мінулае жыццё, яго першы праступак, доўгія пакуты за яго, знадворнае агрубенне, унутраное зачарственне, яго вызваленне, якое суправаджалася з яго боку страшнымі планамі помсты, здарэнне з епіскапам, апошні яго ўчынак, крадзеж сарака су ў дзіцяці — злачынства тым больш нізкае і страшэннае, што ён зрабіў яго пасля поўнага даравання епіскапа, — і ўсё гэта ўспыхнула і ярка асвятлілася перад ім нябачным да гэтага часу святлом. Ён азірнуўся на сваё жыццё, і яно здалося яму жахлівым; на сваю душу — яна ўстала перад ім страшэннай. Між тым, над гэтым жыццём, над гэтай душой панаваў ласкавы дзень.

Колькі гадзін праплакаў ён такім чынам? Што ён зрабіў пасля? Куды пайшоў? Ніхто ніколі не даведаўся пра гэта. Пэўна вядома было толькі пра адно, што ў гэтую самую ноч фурман дыліжанса^[23], які рабіў рэйсы паміж Грэноблем і Дынем, бачыў каля трох гадзін раніцы, праязджаючы каля епіскапскага дома, нейкага чалавека, які стаяў на каленях, нібы молячыся, на памосце перад дзвярыма дома епіскапа Б’енвеню.

ХІІІ

1817 ГОД

1817 год быў годам, які Людовік ХVІІІ з велічным апломбам, не пазбаўленым свайго роду гордасці, лічыў дваццаць другім з свайго царавання. Усе цырульні, спадзяючыся на зварот моды на пудру і на царственага арла, афарбавалі свае шыльды ў блакітны колер і ўпрыгожылі іх ліліямі.^[24] То быў наіўны час, калі граф Лінч кожную нядзелю займаў месца на лаўках, як царкоўны стараста, у сценах Сен-Жэрмен-дэ-Прэ^[25], у адзенні пэра Францыі, з чырвонай істужкай цераз плячо, з сваім доўгім носам і з той асаблівай велічнай фізіяноміяй чалавека, які зрабіў слаўны подвіг. Слаўны подвіг графа Лінча быў наступны: калі ён быў мэрам горада Бардо, то 12 сакавіка 1814 года здаў гэты горад крыху раней, чым належала, герцагу Ангулемскаму^[26]. За гэта ён атрымаў пэрства. У 1817 годзе мода кранулася нават чытырохгадовых і сямігадовых хлопчыкаў: іх прыбіралі ў аб'ёмістыя скураныя шапкі з навушнікамі, вельмі падобныя да шапак эскімосаў. Французскую армію абмундзіравалі ў белы колер, па ўзору аўстрыйскай; палкі называліся легіёнамі; іх абазначалі не лічбамі, а называлі па імю дэпартаментаў. Напалеон знаходзіўся на востраве св. Елены, і паколькі Англія адмаўляла яму ў зялёным сукне, то ён пераварочваў навыварат свае старыя мундзіры.

У Луўры^[27] выскрабалі з сцен літару N. Аустэрліцкі мост перайменавалі ў мост Садоў, што прадстаўляла падвойную загадку, у якой хаваліся ў адзін і той-жа час і Аустэрліцкі мост і Батанічны сад. Французская акадэмія назначыла тэмай для конкурса: „Шчасце, якое даюць заняткі з навукай“. Вялікія газеты ператварыліся ў маленькія. Фармат быў абмежаваны, затое свабода была вялікая. У Акадэміі Навук засядаў славуты Фур'е^[28], забыты патомствам, а, між тым, на якімсьці падстрэшшы жыў другі невядомы Фур'е, памяць аб якім астанецца назаўсёды^[29].

На рацэ Сене пляскалася, пыхцела і дымілася якаясьці дзіўная штука, плаваючы ўзад і ўперад пад вокнамі Тюільрыйскага палаца; гэта была механічная цацка, нічога не вартая выдумка пустагаловага лятуценніка: параход^[30]. Парыжане абыякава глядзелі на гэтую непатрэбнўю выдумку. Французскі інстытут выкрасліў з свайго спісу акадэміка Напалеона Банапарта. У Ангулеме было пабудавана па каралеўскаму дэкрэту марское вучылішча, на той падставе, што герцаг Ангулемскі быў генерал-адміралам, а значыць было бясспрэчна, што горад Ангулем павінен быў карыстацца ўсімі якасцямі марскога порта, інакш мог-бы пацярпець самы прынцып манархізма. У Совеце міністраў абмяркоўвалася пытанне — ці можна дазволіць змяшчаць на афішах кулянні клоунаў, якімі m-r Франконі^[31] аздабляў свае аб'явы, якія збіралі вакол сябе ўсіх вулічных хлапчукоў.

Людзі спрачаліся і разыходзіліся заклятымі ворагамі з-за выразаў: як гаварыць — ворагі ці саюзнікі, Напалеон ці Банапарт. Усе разважлівыя людзі згаджаліся, што эра рэволюцыі скончылася навекі пасля ўсцарэння Людовіка ХVІII, які быў празваны „бессмяротным аўтарам хартыі”^[32].

Здраднікі хадзілі нараспашку; людзі, якія перайшлі напярэдадні бітвы на бок ворага, не хавалі ўзнагарод і цынічна разгульвалі сярод белага дня ў пазалоце і ў пашане.

Вось што хаатычна і смутна ўсплывала на паверхню 1817 года, забытага цяпер. Гісторыя амаль грэбуе такімі дробязямі, ды іначай яна і рабіць не можа: нельга ахапіць бясконцае. Аднак гэтыя падрабязнасці, дарэмна называемыя дробязямі, вельмі карысныя, таму што ў жыцці чалавецтва няма дробных фактаў, як у прыродзе няма дробных лісцяў. З фізіяномій гадоў складаецца аблічча вякоў.

У гэтым 1817 годзе чацвёра маладых парыжан выкінулі „вясёлую штуку“.

Гэтыя маладыя людзі былі: адзін з Тулузы, па імю Фелікс Таламіес, другі з Ліможа — Фамейль, трэці з Кагора — Лісталье і чацверты з Мантабана — Блашвель. Ва ўсіх былі каханыя: Блашвель кахаў Фавурыт, Лісталье абажаў Далію, Фамеіль —Зефіну, Таламіес Фантыну, празваную белакурай за свае залацістыя валасы, якія нагадвалі сонечнае святло.

Гэта былі чатыры чароўныя маладыя дзяўчыны, з якіх старэйшай ледзь споўнілася дваццаць тры гады. Тым не менш яе, звалі старой.

Усе яны былі швачкі, якія яшчэ не пакінулі канчаткова сваёй іголкі і былі часова адарваны ад работы каханнем. На іх тварах захаваліся яшчэ сляды працоўнага жыцця, і ў вачах блішчэў прамень сумленнасці. Тры з іх, аднак, былі больш спрактыкаваныя ў каханні; чацвертая-ж Фантына, кахала першым каханнем.

Маладыя людзі былі таварышы, маладыя дзяўчаты — прыяцелькі.

Фантына была адною з тых істот, якія вырастаюць на народнай глебе. Вышаўшы з самай глыбіні непранікальнай грамадскай цемры, яна насіла на сваім чале пячатку таямніцы і невядомасці. Яна нарадзілася ў М. Хто былі яе бацькі? Хто-б мог растлумачыць гэта? Ніхто ніколі не ведаў ні яе бацьку, ні маці. Яна звала сябе Фантынай. Чаму Фантынай? Ніхто не называў яе іначай. Яна нарадзілася яшчэ ў эпоху Дырэкторыі^[33]. Не было прозвішчаў — яна яго не мела; не было імёнаў, якія давалі пры хрышчэнні, — яе не хрысцілі. Яна называлася імем, якое было дано ёй, напэўна, першым сустрэчным, хто ўбачыў яе на вуліцы басаногай дзяўчынкай. Яе звалі маленькай Фантынай. Ніхто нічога не ведаў больш. Так уступіла ў жыццё гэтая маленькая істота.

Дзесяці год Фантына пакінула горад і паступіла служанкай на ферму, якая знаходзілася на аколіцы. Пятнаццаці год яна прыбыла ў Парыж „шукаць шчасця“. Фантына была вельмі прыгожая і аставалася нявіннай так доўга, як магла. Гэта была чароўная бландынка з цудоўнымі зубамі. Пасаг яе складаўся з золата і жэмчуга, але яе золата было на галаве, а жэмчуг у роце.

Яна працавала, каб жыць. Потым, таксама каб жыць, паколькі сэрца таксама адчувае голад, яна пакахала.

Яна пакахала Таламіеса.

Для яго каханне гэтае было забавай, для яе — жыццём. Доўга працівілася яна гэтай страсці, але ўрэшце бедная дзяўчынка была пераможана.

Чатыры таварышы складалі групу, галавою якой быў Таламіес. Ён быў разумнейшы за ўсіх.

Таламіес належаў да студэнтаў старога тыпу. Ён быў багаты і меў чатыры тысячы франкаў у год — сума, вялізная для студэнта. У трыццаць год гэта быў стараваты на выгляд куціла, у маршчынах, бяззубы, з зачаткам лысіны на галаве. Але па меры таго, як мінала маладосць, весялосць яго ўсё ўзрастала: ён замяніў зубы жартамі, валасы — ажыўленасцю, здароўе — іроніяй. Да таго-ж ён ва ўсім высокамерна сумняваўся, а гэта надае вялікую сілу ў вачах слабых.

Аднойчы Таламіес адвёў убок сваіх трох таварышоў і сказаў ім тонам аракула:

— Вось ужо год хутка, як Фантына, Далія, Зефіна і Фавурыт просяць нас зрабіць ім сюрпрыз. Мы ўрачыста абяцалі ім паднесці яго. Яны нам пастаянна напамінаюць пра гэта, асабліва мне. У той-жа час і бацькі просяць нас дадому. Дапякаюць з абодвух бакоў. Мне здаецца, што цяпер якраз час выканаць абяцанне. Давайце паталкуем.

На гэтым Таламіес прыцішыў голас, таямніча пачаў гаварыць пра штосьці такое вясёлае, што выбух поўнага захаплення рогату разам вырваўся з чатырох глотак, і Блашвель закрычаў:

— Вось гэта дык ідэя!

Па дарозе ім трапіўся шынок. Яны ўвайшлі ў зал, поўны дыму, у якім і згубіўся канец іх гутаркі.

Вынікам гэтай таямнічай нарады была бліскучая прагулка ў наступную нядзелю, на якую чацвёра маладых людзей запрасілі чацвёра маладых дзяўчын.

ХІV

ЧАТЫРЫ ПАРЫ

У гэты дзень яны ўсталі ў пяць гадзін раніцы. Потым у дыліжансе даехалі да Сен-Клу. Снедалі ў шынку Тэт-Нуар, гулялі ў парку і весяліліся ад душы.

Маладыя дзяўчаты шумелі і шчабяталі, як птушкі. Пагода была цудоўная, і ні адно воблачка не зацямняла блакітнага неба.

Усе чатыры маладыя дзяўчаты былі чароўныя, але Фантына была ўвасабленне радасці. Зубкі яе асляпляльна блішчэлі, калі яна смяялася. Белакурыя валасы ледзь стрымліваліся шпількамі і, здавалася, кожную хвіліну гатовы былі распусціцца. Ружовыя губкі ў захапленні штосьці лепяталі. Ва ўсім яе ўбранні было нешта зіхатлівае і ўрачыста-вясёлае. На ёй была барэжавая^[34] сукенка мальвавага колеру, а зверху доўгі кісейны спенсер^[35], які толькі-толькі пачынаў уваходзіць у моду. Стройная, высокая, элегантная. Фантына была красуняй, сама таго не заўважаючы. У гэтай нікчэмнай швейцы выступалі рысы антычнай грацыі і хараства.

Выява

Маладыя людзі каталіся на лодцы.

Мы сказалі ўжо, што яна была ўвасобленая радасць; дададзім яшчэ, што яна была таксама ўвасобленая скромнасць. Яна нібы ўвесь час неўразумявала. Твар яе ў хвіліну спакою выражаў нявінную чыстату; хвілінамі ў ім заўважалася нават суровасць. Нічога не было больш дзіўнага, як гэтая раптоўная строгасць, якая адразу змяняла вясёлы выраз твару.

Увесь гэты дзень быў ясны, як ранішні золак. Уся прырода, здавалася, лікавала. Кветкі дыхалі араматам, ветрык злёгку шалясцеў лісцем дрэў; галінкі мякка калыхаліся. Цэлыя раі матылькоў насіліся ў празрыстым паветры. Птушкі аглушалі сваім чырыканнем.

Чатыры вясёлыя пары змяшаліся з сонечным святлом, з зялёнай травой луга, з кветкамі, з дрэвамі і адчувалі асалоду, як і ўсё навокал іх.

Пасля снедання паехалі катацца на аслах. Потым гушкаліся на качэлях, прычым Фантына адмовілася ад гэтай забавы. Праз Сену пераплылі на лодцы, прайшлі да Пасі і каля паловы пятай гадзіны вечара апынуліся ля маленькага шынка Бамбарда, дзе спыніліся абедаць.

— Патрабую сюрпрыза! — закрычала Фавурыт. — Абавязкова жадаем сюрпрыза!

— Цярпенне, майце цярпенне, — адказваў Таламіес.

Усе былі на нагах з пяці гадзін раніцы, але ніхто і не думаў пра стомленасць. Фавурыт гаварыла, што стомленасць па нядзелях таксама адпачывае і ні да каго не прыходзіць.

У шынку яны занялі вялікі непрыгожы пакой з двума вокнамі, якія выходзілі на раку. Яркае жнівеньскае сонца біла ў вокны і асвятляла стол, за якім сядзелі маладыя людзі і з апетытам знішчалі расстаўленыя перад імі стравы.

Сонца ўжо заходзіла, калі заканчваўся абед. Усе гаварылі разам, таму ніхто нікога не чуў, і шум у пакоі стаяў страшэнны. Маладыя людзі распачалі бясконцую спрэчку, самі не ведаючы пра што, прычым Таламіес, узняўшы голас, прымусіў усіх змоўкнуць і выслухаць цэлую вялізную прамову аб каханні і жанчынах. Здавалася, не было канца яго прамове, але раптам нечаканы выпадак спыніў яго. На наберажнай упаў конь. Гэта адразу асадзіла прамоўцу. Стары, змардаваны конь цягнуў цяжка нагружаны воз і, даехаўшы да шынка Бамбарда, спыніўся. Гэта сабрала натоўп зявак. Дарэмна рамізнік энергічна лаяўся і старанна сцёбаў каня пугай: кляча не рухалася і павалілася нарэшце на зямлю, каб больш ужо не падымацца. На шум, які ўзняўся на вуліцы, вясёлыя суразмоўнікі Таламіеса падбеглі да акна, забыўшы на хвіліну і прамоўцу, і яго прамову. — Бедны конік! — уздыхнула Фантына.

— Ты, здаецца, гатова плакаць па ім, — заўважыла Далія. — Хіба можна быць дурней за цябе?

У гэтую хвіліну Фавурыт, скрыжаваўшы рукі і схіліўшы на бок галаву, сказала Таламіесу:

— Ну, калі-ж, нарэшце, сюрпрыз?

— Вось зараз. Час як раз настаў, — адказваў той. — Паны, настаў час пацешыць нашых дам. Паненкі, пачакайце нас з хвілінку.

— Сюрпрыз пачынаецца з пацалунка, — сказаў Блашвель.

— У лоб, — дадаў Таламіес.

Кожны з маладых людзей пацалаваў у лоб сваю каханую. Потым яны адзін за адным накіраваліся да дзвярэй, прыклаўшы пальцы да губ.

Як толькі яны схаваліся, Фавурыт запляскала ў ладкі.

— Як гэта весела! — ускрыкнула яна.

— Не будзьце там доўга, — закрычала ім Фантына: — мы вас чакаем!

Астаўшыся адны, маладыя дзяўчаты папарна змясціліся ля вокнаў, па-ранейшаму шчабечучы між сабой.

Яны бачылі, як маладыя людзі вышлі з шынка пад руку і, абярнуўшыся смеючыся, паслалі ім яшчэ раз прывітанне. Потым яны зніклі ў натоўпе гуляючых.

— Што яны нам прынясуць? — сказала Зефіна.

— Напэўна, што-небудзь добрае, — заўважыла Далія.

— Я хацела-б каб гэта было залатое, — дадала Фавурыт.

Хутка ўвагу іх прыцягнуў рух безлічы лодак і натоўпу гуляючых на наберажнай. У той час усе паштовыя карэты праходзілі праз Пасі. Амаль кожныя пяць хвілін цяжкія каламыгі, пафарбаваныя ў чорныя з жоўтым, з цэлай кучай багажу на версе, цяжка грукаючы, праязджалі па бруку, хаваючыся ў воблаках пылу. Адна з такіх карэт, маладыя дзяўчаты гэта бачылі, спынілася ля групы дрэў, якія часткова схавалі яе, потым праз хвіліну паімчалася ўскач. Гэта здзівіла Фантыну.

— Як гэта дзіўна, — заўважыла яна. — Я думала, што дыліжансы ніколі не спыняюцца, апрача як на станцыях.

Фавурыт паціснула плячыма.

— Гэтая Фантына проста цудоўная. На яе можна хадзіць глядзець проста дзеля цікаўнасці. Самыя простыя рэчы здзіўляюць яе. Вядома, пасажыры, часта загадзя ўмовіўшыся з дыліжансам, назначаюць ім месца, дзе яны павінны прыпыніцца, каб захапіць іх. Гэта заўсёды так робіцца. Ты зусім не ведаеш жыцця, мая мілая.

Прайшло яшчэ некалькі часу. Раптам Фавурыт зрабіла жэст, нібы толькі што прачнулася. — Аднак, што-ж сюрпрыз? — сказала яна.

— Так, сапраўды, што-ж выдатны сюрпрыз? — паўтарыла Далія.

— Як яны доўга! — дадала Фантына.

Ледзь Фантына вымавіла гэтыя словы, як дзверы расчыніліся і ўвайшоў лакей, які прыслужваў ім у час абеду. У руках ён трымаў прадмет, падобны да пісьма.

— Што гэта такое? — запытала Фавурыт.

— Гэта папера, якую паны пакінулі для вас, паненка, — адказаў лакей.

— Чаму-ж вы не перадалі яе адразу-ж?

— Таму што паны загадалі перадаць яе не раней, як праз гадзіну пасля іх адыходу.

Фавурыт вырвала пісьмо з рук лакея.

— Вой, ды яно без адраса! — ускрыкнула яна. — Дарэчы, тут штосьці напісана.

„Гэта і ёсць сюрпрыз“.

Яна шпарка разарвала канверт і прачытала:

„О, нашы каханыя!

Ведайце, што ў нас ёсць бацькі! Бацькі — вы аб гэтым не маеце разумення. Так па грамадзянскіх пошлых і цэсных законах называюцца бацькі і маці. І вось, гэтыя бацькі стогнуць, гэтыя старыя заклікаюць нас вярнуцца, гэтыя добрыя мужчыны і жанчыны называюць нас распуснымі сынамі, прагнуць нашага звароту да іх і абяцаюць „закласці цяльцоў“ у гонар гэтага. Мы перад імі скарымся, бо мы добрадзейныя. У тую хвіліну, калі вы будзеце чытаць гэтыя радкі, пяць прыткіх конёй будуць імчаць нас да нашых татунь і мамунь. Мы ўцякаем, як кажа Басюэ. Мы едзем, мы паехалі. Тулузскі дыліжанс выцягвае нас з прадоння і прадонне гэтае вы, о нашы чароўныя малюткі. Мы вяртаемся ў грамадства, да абавязкаў, да парадку, кар'ерам, з хуткасцю па меншай меры трох лье ў гадзіну. Для дзяржавы неабходна, каб мы зрабіліся, як і ўсе, прэфектамі, бацькамі сем'яў, чыноўнікамі і дзяржаўнымі советнікамі. Паважайце нас. Мы прыносім сябе ў афяру. Хутчэй праліце над намі слёзы і адразу-ж замяніце другімі. Калі гэта пісьмо разарве вам сэрцы, то адплаціце яму тым-жа. Бывайце. Амаль два гады мы рабілі вас шчаслівымі. Не гневайцеся на нас.

Падпісана: Блашвель, Фамейль, Лісталье, Фелікс Таламіес.

Постскрыптум^[36]. За абед заплачана. Чатыры дзяўчыны пераглянуліся.

Фавурыт першая перапыніла маўчанне.

— Так, — ускрыкнула яна, — ва ўсякім выпадку гэта жарт добры!

— Гэта вельмі смешна, — сказала Зефіна.

— Гэта прыдумаў, напэўна, Блашвель,— сказала зноў Фавурыт.

— Я проста гатова закахацца ў яго за гэта. Вось дык гісторыя!

— Не, — ускрыкнула Далія, — гэта прыдумаў Таламіес! Гэта зараз відаць.

— У такім выпадку, — ускрыкнула Фавурыта, — смерць Блашвелю і няхай жыве Таламіес!

— Няхай жыве Таламіес, — падхапілі Далія і Зефіна.

І ўсе гучна рассмяяліся.

Фантына смяялася разам з усімі.

Але праз гадзіну, у сваім пакоі, яна горка плакала. Гэта было, як мы ўжо сказалі, яе першае каханне. Фантына была вельмі няшчасная, і слёзы яе ліліся не дарэмна: у беднай дзяўчыны было дзіця ад Таламіеса.

ХV

ДЗВЕ МАЦІ

У першай чвэрці нашага стагоддзя ў Манфермейлі, каля Парыжа, стаяла нешта накшталт шынка, сляды якога цяпер зусім зніклі. Шынок гэты належаў толькі па прозвішчу Тэнард'е. Над дзвярыма дома была прыбіта вялізная дошка з намаляванай на ёй чалавечай постаццю, якая нясла на плячах другога чалавека ў генеральскім мундзіры і эпалетах. Чырвоныя плямы на карціне абазначалі кроў, усю-ж астатнюю частку напаўняў дым, які напэўна, абазначаў бітву. Унізе стаяў подпіс: „Сержанту Ватэрлоо“^[37].

Бачыць павозку ці воз перад шынком — рэч вельмі звычайная. Між тым, каламыга або, правільней, рэшткі каламыгі, якія заграмаджалі вуліцу перад дзвярыма харчэўні сержанта Ватэрлоо ў 1818 годзе, сваім выглядам напэўна прыцягнулі-б увагу мастака, калі-б ён прайшоў міма.

То быў перадок ламавых роспускаў, якія ўжываліся для перавозкі бярвення і тоўстых дошак. На двух канцах невераемна тоўстай восі надзеты былі два вялізныя колы,

Выява

На качэлях сядзелі дзве чароўныя дзяўчынкі.

пакрытыя тоўстым пластам гразі. Пад воссю цяжкі ланцуг прымацаваны быў да абодвух канцоў восі і вісеў у выглядзе гушкалкі, амаль датыкаючыся да зямлі.

У гэты вечар на гушкалцы сядзелі дзве чароўныя дзяўчынкі. Адной было гады два з паловай, другой годы паўтары. Малодшая сядзела на руках у старэйшай. Абедзве былі лоўка прывязаны хусткай да данцуга, каб не маглі ўпасці. Як відаць, гэта зрабіла маці. За некалькі крокаў ад іх, на парозе дома, стаяла жанчына, напэўна маці гэтых двух дзяўчынак, і трымала на руках трэцяе дзіця, калышучы ў той-жа час пры дапамозе вяроўкі, прывязанай да ланцуга, сядзеўшых на гушкалцы дзяўчынак.

Яна так занята была сваёй справай, што не заўважыла, як нехта ззаду падышоў да яе і сказаў амаль над самым вухам:

— Якія ў вас чароўныя дзеці, сударыня!

Жанчына абярнулася. Перад ёю стаяла другая жанчына, у якой таксама на руках спала дзіця. Апрача таго, яна несла яшчэ туга напакаваны мяшок.

Дзіця гэтай другой жанчыны было цудоўнае маленькае стварэнне. То была дзяўчынка ад двух да трох год. На ёй адзета была прыгожая сукенка, абшытая істужкамі і кружавамі. Увесь тварык яе дыхаў свежасцю і здароўем, а вялікія цёмныя расніцы кідалі цень на шчочкі. Яна спала глыбокім сном.

Што датычыцца маці, то выгляд у яе быў жалкі і сумны. Яна была апранута, як работніца, якая жадае зноў зрабіцца сялянкай. Яна была маладая. Яе валасы, светлая пасма якіх вылезла з-пад нязграбнага чапца, былі, мабыць, вельмі пышныя, але цяпер, сабраныя абы як, здаваліся нават непрыгожымі. Магчыма, у яе былі прыгожыя зубы, але яна не смяялася і таму іх не было відаць. Вочы яе, відаць, не высыхалі ад слёз. Яна была бледная і мела стомлены і хваравіты выгляд. Яна глядзела на дзяўчынку, што спала на яе руках, позіркам, уласцівым маткам, выкарміўшым дзіця ўласнымі грудзьмі. Рукі яе агрубелі ад работы, пальцы былі папраколваны іголкай. На ёй была грубая баваўняная сукенка і тоўстыя чаравікі. То была Фантына. Фантына, якую-б цяжка было і пазнаць. Між тым, уважліва ўгледзеўшыся ў яе, можна было-б яшчэ знайсці ў яе твары сляды ранейшага хараства. Нейкая сумная іранічная зморшчынка прарэзала яе правую шчаку, а цудоўны пышны туалет яе знік, як іней пры першых праменнях сонца.

Дзесяць месяцаў мінула з дня „вясёлага жарту“.

Што адбылося за гэтыя дзесяць месяцаў, лёгка здагадацца. Пачаліся пакуты. Фантына адразу-ж згубіла сваіх лёгкадумных таварышак. Яна засталася зусім адзінокая, з дзіцём на руках. Сродкаў ніякіх. Яна была непісьменная і таму наняла пісца, які два ці тры разы напісаў ёй пісьмы да Таламіеса, якія аставаліся без адказу. Што рабіць? Яна не ведала, да каго звярнуцца. Тады ёй прышла думка вярнуцца на бацькаўшчыну: можа там памятаюць яе і дадуць якую-небудзь работу. У такім выпадку трэба ўтаіць мінулае. І сэрца яе сціснулася пры думцы аб неабходнасці разлучыца з дзіцём, але яна цвёрда вырашыла выканаць свой план.

Яна распрадала ўсё, што ў яе было, і выручыла дзвесце франкаў. Заплаціўшы дробныя даўгі, яна ўбачыла, што ў яе асталося восемдзесят франкаў, і ў адну вясеннюю раніцу, узяўшы сваю дзяўчынку на рукі, яна пакінула Парыж.

К вечару, як мы ўжо бачылі, яна была ў Манфермейлі, ля шынка Тэнард'е.

Убачыўшы двух маленькіх дзяўчынак, якія грацыёзна гушкаліся на ланцугу, яна спынілася. Яна глядзела на іх з трапяткім сэрцам. Прысутнасць гэтых двух ангелаў прадвяшчала ёй, здавалася, рай у гэтым месцы. Бясспрэчна, гэтыя малюткі шчаслівыя. Яна залюбавалася імі і не магла не сказаць іх маці:

— Якія ў вас чароўныя дзеці, сударыня!

Жанчына падняла галаву і падзякавала незнаёмай. Потым прапанавала ёй прысесці і сказала:

— Мяне завуць пані Тэнард'е. Мы трымаем гэты шынок.

Гэта была прысадзістая, рыжая і дужая жанчына. Сапраўдны салдат. Тым не менш у яе былі манерныя грымасы. Яна была яшчэ маладая: ёй не было трыццаці год. Калі падышла Фантына, яна сядзела на кортачках і, мабыць, калі-б яна тады ўстала на ногі і выпрасталася ва ўвесь рост, то гэта спалохала-б Фантыну і не здарылася-б таго, пра што мы зараз раскажам. І падумаеш, ад чаго часам залежыць лёс чалавека!

Падарожніца расказала сваю аповесць у крыху зменным выглядзе.

Яна была работніцай; муж яе памёр, работы ў Парыжы не стала, і яна пашла шукаць яе ў іншым месцы, на сваю родзіну. Вышла яна з Парыжа сёння раніцою пехатою. Паколькі яна амаль увесь час несла дзіця на руках, то страшэнна стамілася; праўда, дзяўчынка таксама ішла, але вельмі мала: малютка хутка стамілася, і зноў прышлося ўзяць яе на рукі; цяпер яна заснула.

І з гэтымі словамі яна пацалавала дзяўчынку. Дзіця расплюшчыла вочы, такія-ж вялікія і блакітныя, як у маці. Потым дзяўчынка ўсміхнулася, падняла галоўку і спаўзла з рук на зямлю. Раптам яна заўважыла двух іншых дзяцей на гушкалцы, падбегла да іх і спынілася, высунуўшы язык ад радасці.

Маці Тэнард'е зняла абодвух дзяўчынак з гушкалкі і сказала:

— Гуляйце ўсе разам.

Праз хвіліну тры дзяўчынкі корпаліся ўжо ў пяску, нібы заўсёды былі прыяцелькамі.

Маленькая госця была вельмі вясёлая. Абедзве маці гутарылі далей.

— Як завуць вашу малютку?

— Казетай.

— Колькі ёй год?

— Хутка тры гады.

— Амаль равесніца маёй старэйшай дзяўчынцы.

Між тым дзеці весела гулялі. Іх галоўкі амаль судакраналіся адна з адной, і валасы змешваліся. Яны штосьці ўважліва разглядалі на зямлі.

— Як дзеці хутка знаёмяцца, — заўважыла шынкарка. — Паглядзіце, яны гуляюць, нібы тры сястры!

Гэтая заўвага была іскрой, якой чакала, напэўна другая маці. Яна схапіла руку Тэнард'е, пільна паглядзела на яе і сказала:

— Хочаце пакінуць у сябе маё дзіця?

Суразмоўніца зрабіла здзіўлены рух, які аднолькава можна было прыняць і за адмову, і за згоду. Маці Казеты, між тым, казала далей:

— Бачыце, я не магу ўзяць сваю дзяўчынку з сабой. Праца не дазваляе гэтага. Ну, хто захоча мяне ўзяць на месца з дзіцем? Яны такія смешныя там, на маёй радзіме. Сам бог прыслаў мяне да вас. Калі я ўбачыла вашых дзяцей, такіх чароўных, такіх здаровых, я сказала сабе: вось цудоўная маці. Яны і сапраўды будуць трыма сёстрамі. Да таго-ж, я хутка вярнуся па яе. Ці хочаце пакінуць да часу ў сябе маё дзіця?

— Трэба будзе пра гэта падумаць, — адказала шынкарка.

— Я буду плаціць шэсць франкаў у месяц.

У гэтую хвіліну з пакоя пачуўся мужчынскі голас:

— Меней сямі ніяк нельга. І за поўгода наперад.

— Гэта будзе сорак два франкі, — сказала жанчына.

— Я згодна, — адказала Фантына.

— І, апрача таго, яшчэ пятнаццаць франкаў на першыя расходы, — дадаў той-жа голас. — Разам пяцьдзесят сем франкаў, — сказала шынкарка.

— Я вам іх заплачу; у мяне восемдзесят франкаў: мне хопіць астатняга каб дайсці пехатою дадому. Там я зараблю грошы і адразу-ж прыду па свой скарб.

— А ці ёсць у дзяўчынкі гардэроб? — запытаў зноў мужчынскі голас.

— Гэта мой муж,— сказала шынкарка.

— Вядома ёсць. Я здагадалася, што гэта, напэўна, ваш муж. У яе багаты пасаг, усяго па тузіну, і нават ёсць шаўковыя сукеначкі, як у важнай дамы. Усё гэта ў маім мяшку.

— Гэта ўсё трэба будзе пакінуць тут, — сказаў шынкар.

— Вядома, я пакіну!— адказвала маці. — Няўжо-ж я здала-б яе вам ледзь не голенькую?

Гаспадар паказаўся на парозе дзвярэй.

— Ну, добра — праказаў ён.

Гандаль адбыўся. Маці пераначавала ў шынку, заплаціла грошы, выпаражніла свой мяшок і на другі дзень раніцою пайшла, разлічваючы хутка вярнуцца назад.

Адна з суседак Тэнард'е сустрэла Фантыну, калі яна ішла з шынка. Прышоўшы да іх, яна сказала.

— Я бачыла якуюсьці жанчыну, якая так плакала сярод вуліцы, што ажно надарвала мне сэрца.

Калі маці Казеты пайшла, муж сказаў жонцы:

— Вось цяпер я і заплачу сто дзесяць франкаў па вексалю, тэрмін якому заўтра. Мне якраз нехапала пяцідзесяці франкаў, а то-б нас, напэўна, апісалі. Ты зрабіла вельмі добрую справу з дзятвой.

— Сама таго не падазраваючы, — адказала жонка.

ХVІ

ЖАЎРАНАК

Злоўленая мышка была не асабліва тлустая, але кошка радуецца нават і худой здабычы.

Хто былі гэтыя Тэнард'е? Раскажам пакуль коратка. Падрабязнасці потым.

Яны належалі да катэгорыі людзей, якія стаяць паміж сярэднім і ніжэйшым класам, прычым злучалі ў сабе ўсе парокі першага і недахопы апошняга.

Гэта былі па натуры дробныя, якія пры спрыяючых умовах робяцца страшыдламі. У жонцы былі задаткі жывёлы, у мужу — зародак нягодніка. Абодва былі надзелены ў вышэйшай меры здольнасцю развівацца ў дрэнны бок. Існуюць душы, якія інстынктыўна рухаюцца ўвесь час да цемры, ідуць у жыцці не наперад, а назад, для якіх вопыт служыць толькі на пагаршэнне і якія безупынна тонуць усё глыбей і глыбей у зле. Гэтая пара мела іменна такія душы.

Тэнард'е-муж прадставіў-бы сабой асаблівую цяжкасць для фізіянаміста. На некаторых людзей даволі толькі раз зірнуць, каб пранікнуцца недавер'ем да іх, нібы адразу бачыш, што ўся істота ў іх прасякнута змрокам.

Мінулае іх было падазронае, будучае — няпэўнае. У іх захавана штосьці невядомае. Нельга паручыцца ні за тое, што яны зрабілі, ні за тое, што яны зробяць. Іх выдае панурасць позірку. У кожным руху, у гуку голаса ўгадваюцца сумныя таямніцы мінулага і страшныя выпадковасці будучага.

Гэты Тэнард'е, калі можна верыць яго ўласным словам, быў салдатам, — сержантам, як ён гаварыў. У 1815 годзе ён прымаў удзел у паходзе і нават, як упэўніваў сам, меў заслугі на вайне. Колькі ў гэтым было праўды, убачым пасля. Шыльда над дзвярыма яго шынка ілюстравала яго адважнасць. Ён сам намаляваў яе. Наогул ён умеў рабіць усё па крыху і ўсё рабіў дрэнна.

Пані Тэнард'е з маладосці начыталася розных раманаў, і, пакуль была маладая, гэтага роду начытанасць адрознівала яе ад мужа, грубага нягодніка. Але з гадамі яна ператварылася ў тоўстую, злую бабу, і ад усіх прачытаных ёю пошлых раманаў толькі і асталося, што дочкам сваім яна дала імёны гераінь, аб якіх марыла. Адна называлася Эпанінай, другая — Азельмай.

Каб мець поспех, недастаткова быць злым. Справы шынка ішлі дрэнна.

Дзякуючы пяцідзесяці сямі франкам незнаёмай Тэнард'е мог заплаціць па векселю. На другі месяц зноў спатрэбіліся грошы; жонка адправілася ў Парыж і залажыла пасаг Казеты за шэсцьдзесят франкаў. Ях толькі гэтыя грошы былі страчаны, Тэнард'е пачалі глядзець на дзяўчынку так, нібы яна жыве ў іх з літасці, і абыходзіліся з ёй адпаведна гэтаму. Паколькі ў яе не было больш сваіх уласных сукеначак, то яе пачалі адзяваць у абноскі маленькіх Тэнард'е, г. зн. у лахманы. Кармілі яе аб'едкамі са стала, крыху лепей за сабаку і горш за ката. Але сабака і кот заўсёды былі яе сутрапезнікамі; Казета ела разам з імі пад сталом, у такой-жа драўлянай місцы, як і яны.

Маці, якая, як убачым пасля, дастала работу ў М., пісала кожны месяц, дапытваючыся, як жыве яе дзіця. Тэнард'е адказвалі заўсёды адно і тое-ж: Казета квітнее.

Праз шэсць месяцаў маці прыслала сем франкаў, якія належалі па ўмове, і надалей высылала гэту суму акуратна кожны месяц. Яшчэ не скончыўся год, як Тэнард'е сказаў:

— Падумаеш, невідаль якая! Што яна думае, што яе сем франкаў скарб, ці што?

І ён напісаў ёй, што хоча атрымоўваць дванаццаць. Маці, якую ён запэўніў, што дачка яе шчаслівая і здаровая, скарылася і пачала высылаць дванаццаць франкаў.

Бываюць натуры, якія не могуць любіць аднаго, каб не ненавідзець другога. Маці Тэнард'е горача любіла сваіх абодвух дзяўчынак і ў той-жа час ненавідзела Казету. Сумна думаць, што ў любові маці могуць быць такія агідныя з'явы. Як ні мала месца занімала Казета, Тэнард'е заўсёды здавалася, што гэтым яна пазбаўляе выгад яе дачок.

Гэтая жанчына, як і шмат да яе падобных, мела пэўны запас ласкі і брыдкіх слоў, якія яна расходвала кожны дзень. Вельмі магчыма, што калі-б у яе не было Казеты, то і тое і другое даставалася-б на долю любімых дачок; цяпер-жа штуршкі і лаянка прыпадалі на долю маленькай выхаванкі. Дочкам даставаліся адны толькі ласкі. Казета не магла зрабіць ніводнага руху без таго, каб град пакаранняў, больш-менш жорсткіх, не пасыпаўся на яе галаву. Беднае маленькае стварэнне, якое не мела разумення ні аб чым, увесь час цярпела пабоі, папрокі, лаянку і ў той-жа час бачыла, як поруч такія-ж самыя малюткі, як і яна, былі атулены любоўю і ласкамі.

Бачачы, што маці дрэнна абыходзілася з Казетай, Эпаніна і Азельма рабілі тое-ж самае. Дзеці ў гэтым узросце ва ўсім капіруюць маці.

Мінуў год, потым два. У вёсцы гаварылі:

— Якія добрыя гэтыя Тэнард'е! Яны-ж небагатыя, а ўтрымоўваюць, аднак, пакінутае ім дзіця.

Усе думалі, што Казета была пакінута сваёю маці.

Між тым, Тэнард'е, невядома якім чынам даведаўшыся, што дзіця незаконнае, і таму маці не можа мець яго пры сабе, запатрабаваў пятнаццаць франкаў у месяц, кажучы, што дзеўка цяпер вырасла і есць за дваіх; у праціўным выпадку ён пагражаў адправіць яе да маці. Маці, спалохаўшыся пагроз, пачала плаціць пятнаццаць франкаў.

З кожным годам дзіця расло. З ім разам раслі і яго няшчасці.

Пакуль Казета была малая, яе мучылі двое іншых дзяцей. Але як толькі яна пачала падрастаць, хоць ёй яшчэ не было пяці год, яна зрабілася служанкай усяго дома.

Пяці год, скажуць, — ды гэтага быць не можа! Але гэта праўда!

Казета абавязана была месці пакоі, двор, вуліцу перад домам, мыць пасуду, нават цягаць цяжары. Тэнард'е лічылі, што яны тым болей маюць права прымушаць яе працаваць, што маці дзяўчынкі, астаючыся, як і раней у М., пачала плаціць вельмі няспраўна. Некалькі месяцаў яна і зусім нічога не плаціла.

Калі-б гэтая маці праз тры гады прыбыла ў Манфермель, яна зусім-бы не пазнала сваё дзіця. Казета, такая прыгожанькая і свежанькая пры ўступленні ў гэты дом, была цяпер худая і бледная. У яе быў нейкі змардаваны выгляд.

— Ціхоня! — бурчэлі Тэнард'е.

Несправядлівасць зрабіла яе панурай, няшчасце — непрыгожай. У яе асталіся адны толькі чароўныя вочы, якія ўзбуджалі жаль. Яны былі такія вялікія, што ў глыбіні іх яшчэ ясней чыталася страшэннае гора, у якім яна жыла.

Сэрца сціскалася, калі, бывала, бачыш, як гэта малютка зімою, абвязаная нейкай анучай, з вялізнай мятлой у руках, падмятала двор. Ручкі былі чырвоныя ад холаду, а ў вачах стаялі застылыя слёзы. Небарацы не было тады шасці год.

У вёсцы яе звалі жаўранкам. Народу, які любіць вобразвыя выразы, падабалася называць так малюсенькую дзяўчынку, крыху большую за птушку, запалоханую, дрыготную. Як і жаўранак, яна прачыналася ў доме і ў вёсцы раней за ўсіх; толькі гэты бедны жаўранак ніколі не спяваў.

ХVІІ

ЧОРНЫ ШКЛЯРУС

Але што сталася, аднак, з маці, якая, на думку абываталяў Манфермейля, пакінула сваё дзіця? Дзе была яна? Што рабіла?

Пакінуўшы Казету ў Тэнард'е, яна пайшла далей сваёй дарогай і прыбыла ў М. Гэта было, калі прыпомніць чытач, у 1818 годзе.

Фантына пайшла з радзімы год дзесяць таму назад. За гэты час гарадок М. вельмі змяніўся. У той час, як Фантына ўсё больш і больш бяднела, яе родны горад усё больш і больш квітнеў. Каля двух год таму назад у яго прамысловым жыціі адбыўся адзін з тых пераваротаў, якія з'яўляюцца вялікімі падзеямі для жыцця цэлай краіны.

Гэтая дэталь вельмі важная, і мы лічым патрэбным не толькі ўпамянуць аб ёй, але і падкрэсліць яе.

З незапомных часоў спецыяльным промыслам горада М. была вытворчасць накшталт англійскай шкляруснай^[38] вытворчасці і каменнавугольных вырабаў Германіі. Промысел гэты не асабліва квітнеў з прычыны страшэннай дарагавізны матэрыялу, што зніжала заработную плату. У момант звароту Фантыны ў М. утварыўся нечуваны пераварот у гэтай галіне вытворчасці. Каля 1815 года якісьці невядомы чалавек пасяліўся ў горадзе, і яму прышло на думку змяніць некалькі сістэму вытворчасці, што вельмі падзешавіла яе і пасунула наперад.

З прычыны патанення матэрыялу паднялася цана за работу, самыя вырабы стала магчымым даваць лепшыя і таннейшыя, чаму з'явіўся вялікі попыт на іх.

Менш за тры гады вынаходца гэтага спосабу разбагацеў сам, што вельмі добра, і ўзбагаціў увесь край, што яшчэ лепей. Ён усім быў чужы ў дэпартаменце. Ніхто не ведаў яго паходжання, нікому не было вядома яго мінулае. Расказвалі, што ён прышоў у горад амаль без грошай, можа сотні дзве франкаў і было ў яго ў запасе, самае большае. І гэты нязначны капітал лёг у аснову багацця ўсёй краіны і яго ўласнага.

З'явіўшыся ў М., ён па выгляду, па вопратцы, па мове быў падобны да простага рабочага.

Здаецца, у гэты цёмны снежаньскі вечар, калі ён такім таямнічым парадкам прыбыў у М. з доўгім кіем у руках і з мяшком за плячыма, у горадзе адбыўся страшэнны пажар, які знішчыў ратушу. Чалавек гэты кінуўся ў самы агонь і з небяспекай для ўласнага жыцця выратаваў двух дзяцей капітана жандармаў. Вынікам гэтага было тое, што нікому і на думку не прышло запытаць у яго пашпарт. Але імя яго зрабілася вядомым. Яго звалі бацька Мадлен.

Гэта быў чалавек год пяцідзесяці, з задумленным, але добрым тварам. Вось і ўсё, што можна было сказаць пра яго.

Дзякуючы шпаркім поспехам прадпрынятай ім справы, горад М. зрабіўся хутка цэнтрам значнага гандлю.

Іспанія, якая ўжывае шклярус у вялізнай колькасці, рабіла вялікія заказы. Прыбытак Мадлена быў такі вялікі, што на другі год ён мог пабудаваць вялізную фабрыку, у якой былі дзве майстэрні: адна для мужчын, другая для жанчын. Галодны мог з'явіцца сюды з упэўненасцю атрымаць работу і хлеб. Мадлен ад мужчын патрабаваў стараннасці, ад жанчын прыстойнасці і ад усіх сумленнасці. У адносінах да маральнасці ён быў няўмольны. Прыезд яго наогул быў дабром для ўсіх, яго прысутнасць — крынцай усеагульнага шчаслівага жыцця. Да з'яўлення бацькі Мадлена ўсё гібела ў краіне; цяпер-жа ўсё жыло здаровым, працоўным жыццём. Дзейнасць кіпела ўсюды. Беспрацоўе і галеча

Выява

Казета, абвязаная нейкай анучкай, падмятала двор.

зніклі. Не было ніводнай кішэні, куды не перапала-б некалькі грашоў, не было ніводнай хаціны, куды не пранік-бы прамень радасці.

Бацька Мадлен усіх засадзіў за работу. Ён патрабаваў толькі аднаго: будзьце сумленнымі ўсе без выключэння.

Як мы ўжо сказалі, сярод гэтай дзейнасці, прычынай і рычагом якой быў ён, бацька Мадлен нажыў вялікае багацце, але — дзіўная з'ява ў простым камерцыйным чалавеку — гэта зусім не было, як відаць, яго галоўным клопатам. Здавалася, што ён шмат клапаціўся пра іншых і мала думаў пра сябе. У 1820 годзе ўсе ведалі, што ў банкірскім доме Лафіт у яго ляжыць капітал у шэсцьсот трыццаць тысяч франкаў, але перш чым скапіць гэтыя грошы, ён страціў больш за мільён на бедных і на гарадскія патрэбы.

У шпіталі было мала ложкаў. Ён прыбавіў дзесяць. М. быў раздзелены на верхні і ніжні горад. Ніжні горад, дзе жыў бацька Мадлен, меў адну толькі школу, і тая змяшчалася ў поўразбуранай халупе. Ён пабудаваў дзве: адну для хлопчыкаў, другую для дзяўчынак. Настаўнікам гэтых школ ён плаціў з сваёй кішэні ўдвая больш, чым яны атрымлівалі ад казны, і, калі аднойчы хтосьці выказаў здзіўленне з гэтага поваду, ён адказваў:

— Найважнейшыя слугі дзяржавы — гэта карміліца і школьны настаўнік.

Ён зрабіў, зноў-такі на ўласныя сродкі, прытулак для дзяцей — рэч яшчэ амаль невядомую ў тыя часы ў Францыі, і дапаможную касу для састарэлых і пакалечаных рабочых. Яго фабрыка зрабілася цэнтрам новага квартала, заселенага бедным рабочым людам. Бацька Мадлен зрабіў там дармовую аптэку.

У першы час, калі ўбачылі ўсе гэтыя зацеі, добрыя людзі гаварылі: „Гэты маладзец хоча разбагацець“. Калі-ж убачылі, што ён узбагаціў краіну, тыя-ж самыя людзі сказалі: „Гэта чэсталюбец”. Гэта здавалася тым больш верагодным, што ён быў рэлігійным і нават да некаторай ступені набожным, што стварала тады чалавеку добрую рэпутацыю. Кожную нядзелю ён акуратна хадзіў на абедню.

У 1819 годзе ў горадзе пайшлі чуткі, што кароль, па прадстаўленню прэфекта і прымаючы пад увагу паслугі, якія зрабіў Мадлен гораду, хоча яго назначыць мэрам у М. Тыя, хто называў Мадлена чэсталюбцам, ужо радаваліся і, паціраючы рукі, крычалі:

— А што-ж, мы-ж праракалі гэта!

Увесь М. быў усхваляваны. Чуткі мелі падставу. Праз некалькі дзён назначэнне было надрукавана ў афіцыяльнай газеце. На другі дзень Мадлен паслаў адмову. У тым-жа 1819 годзе шклярусныя вырабы, зробленыя па новаму спосабу Мадлена, фігуравалі на прамысловай выстаўцы. Па прыгавору журы, кароль узнагародзіў вынаходніка ордэнам Пачотнага легіёна. Гарадок зноў захваляваўся. Дык вось чаго ён дамагаўся, ордэна! Але Мадлен адмовіўся і ад ордэна.

Сапраўды чалавек гэты прадстаўляў загадку. Добрыя людзі разгадалі яе, сказаўшы:

— Урэшце гэта проста авантурнік.

Як бачылі, краіна была шмат чым яму абавязана, бедныя былі яму абавязаны ўсім. Ён быў настолькі карысны, што мімаволі выклікаў павагу, і такі добры, што, нарэшце, усе палюбілі яго. Асабліва рабочыя абажалі яго, і ён прымаў гэтае абажанне з нейкай сумнай строгасцю. Калі ўсе ўпэўніліся, што ён багаты, людзі „прыстойнага“ грамадства пачалі з ім прывітвацца і называць „пан Мадлен“. Рабочыя і дзеці па-ранейшаму называлі яго бацькам Мадленам, і гэта выклікала ветлівую ўсмешку на яго твары. Па меры яга ўзвышэння ўсе пачалі падлашчвацца да яго. Запрашэнні сыпаліся на яго дажджом. Пышныя гасцінныя гарады, якія, безумоўна, захлопнулі-б свае дзверы перад прастымі рабочымі, шырока расчыняліся перад мільянерамі. Алё ён заўсёды ўхіляўся ад усіх гэтых ласак.

— Гэта невук, — гаварылі пра яго „добрыя“ людзі. — Адразу відаць, з каго ён вышаў. Ён проста не ўмее трымаць сябе перад людзьмі. Наўрад ці ўмее ён чытаць.

Калі ўбачылі, што ён зарабляе вялікія грошы, то сказалі: гэта купец. Калі ён пачаў гэтыя грошы раздаваць, сказалі: гэта чысталюбец. Калі ён ухіліўся ад пашаны, рашылі: гэта авантурнік. Калі-ж ён адмовіўся ад свецкай кампаніі, усе згадзіліся, што гэта невук.

У 1820 годзе, праз пяць год пасля яго прыбыцця ў М., паслугі, зробленыя ім краіне, былі да таго відавочны, жаданне ўсяго насельніцтва да таго аднадушна, што кароль знаў назначыў яго мэрам. Ён зноў адмовіўся, але прэфект не прыняў яго адмовы, усе першыя асобы горада прышлі яго ўпрашаць, народ на вуліцах умольваў яго згадзіцца, і просьбы былі такія настойлівыя, што ён павінен быў волей-няволей здацца. Гэта быў трэці перыяд яго ўзвышэння. Бацька Мадлен паратварыўся ў пана Мадлена, пан Мадлен — у пана мэра.

Але і пасля гэтага назначэння нічога не змянілася ў прастаце яго жыцця, той-жа самы задуменны выгляд, той-жа сур'ёзны твар і простая вопратка. Ён насіў капялюш з шырокімі палямі і доўгі сурдут, зашпілены даверху. Ён выконваў абавязкі мэра, але, як і раней, жыў адзінока. Ён рэдка

Выява

Мадлен.

Выява

ўступаў у гутарку, абмяжоўваючыся ветлівым паклонам і ўсмешкаю, і стараўся як мага хутчэй прайсці міма. Жанчыны называлі яго: „добры мядзведзь“. Любімай яго забавай была прагулка па палях.

Ён абедаў заўсёды адзін, трымаючы перад сабою разгорнутую кнігу, якую чытаў у часе яды. У яго была досыць багатая бібліятэка. Ён любіў кнігі, як верных і спакойных прыяцеляў. Па меры таго, як павялічвалася яго багацце і вольны час, ён усё больш і больш скарыстоўваў гэты час на развіццё свайго розуму.

З таго часу, як ён пасяліўся ў М., яго гутарка з кожным годам рабілася ўсё прыгажэйшай, больш сціслай і далікатнай.

Хоць ён ужо быў не малады, але тым не менш уладаў незвычайнай фізічнай сілай. Ён выцягваў захраслы ў гразі воз, стрымліваў на бягу каня ці раз'юшанага быка. Кішэні яго заўсёды былі поўны дробных грошай пры выхадзе з дому; звяртаўся ён ужо з пустымі. Калі ён праходзіў па прадмесцю, за ім заўсёды бег вясёлы натоўп абшарпанай дзятвы. Дзеці яго вельмі любілі, таму што ён умеў рабіць прыгожанькія штучкі з саломы і з арэхавай шкарлупы.

Ён рабіў шмат добрых спраў, стараючыся схаваць гэта, нібы штосьці дрэннае. Ён употайкі пракрадваўся ў халупы, пакідаючы там грошы. Вяртаючыся дадому бядняк ведаў, хто ў яго быў у яго адсутнасць. Ён быў ветлівы і на твары яго быў смутак. Народ казаў пра яго: „Вось чалавек багаты, але не ганарлівы; вось чалавек шчаслівы, але не здаволены“.

У горадзе казалі, што ён жыве ў таямнічым пакоі, падобным да пячоры, упрыгожанай мёртвымі галовамі і касцямі, складзенымі накрыж. Некалькі модных дам адважыліся прыйсці да яго і сказалі:

— Пан мэр, пакажыце нам свой пакой.

Ен усміхнуўся і выканаў іх просьбу.

Пячора аказалася невялікім пакоем, выклееным таннымі шпалерамі і застаўленым самаю простаю мэбляй вельмі непрыгожага фасону. Толькі на каміне стаялі два старадаўнія падсвечнікі, напэўна срэбныя, „таму што на іх была проба“. Дамы ўправіліся разглядзець гэта.

Тым не менш пра пакой мэра гаварыць не перасталі і па-ранейшаму запэўнівалі, што гэта келія, ледзь не склеп.

Гаварылі таксама пра капіталы, якія ляжалі ў банкірскім доме Лафіт на імя пана Мадлена і якія раўняліся нібы некалькім мільёнам. У сапраўднасці-ж гэтыя некалькі мільёнаў зводзіліся да шасцісот трыццаці або сарака тысяч франкаў.

ХVIІІ

МАДЛЕН У ЖАЛОБЕ

У пачатку 1821 года ў газетах з'явілася паведамленне аб смерці пана Мірыеля, епіскапа ў Дыні, празванага свяцейшым Б'енвеню і сканаўшага смерцю праведніка на восемдзесят другім годзе ад нараджэння.

Каб папоўніць газетныя паведамленні, дададзім, што за некалькі год да смерці епіскап аслеп. Сястра яго лагодна і з любоўю даглядала яго да апошніх хвілін яго жыцця.

На другі дзень пасля з'яўлення ў газетах гэтага паведамлення пан Мадлен быў у глыбокай жалобе. У горадзе заўважылі гэтую жалобу, і пагалоскі зноў падняліся на ўсе лады. Здавалася, што гэта праліло прамень святла на пана Мадлена. Вырашылі, што ён радня высокапаважанаму епіскапу. Гэта вельмі ўзняло яго ў вачах гарадскога грамадства.

Аднойчы адна паважаная дама, вельмі цікаўная, адважылася запытаць у яго.

— Пан мэр, безумоўна, радня нябожчыку епіскапу Мірыелю?

— Не, сударыня, — адказваў ён.

— У такім выпадку што-ж азначае гэтая жалоба?

— У маладосці я быў лакеем у яго сям'і, — адказваў ён.

Кідалася ў вочы яшчэ наступнае: кожны раз, калі па горадзе праходзіў маленькі саваяр, мэр заклікаў яго да сябе, і запытваў, як завуць, і даваў яму грошы. Маленькія саваяры перадавалі пра гэта адзін аднаму, і тады іх прыходзіла вельмі многа.

Пакрыху, аднак, усе меркаванні заціхлі. Агульная павага да яго была поўная, шчырая і аднадушная, і ў 1821 годзе яго імя ў М. выстаўлялася з такой-жа пачцівасцю, як і імя свяцейшага Б'енвеню ў 1815 годзе ў Дыні. З усіх канцоў краіны прыходзілі за парадамі да Мадлена. Ён вырашаў спрэчкі, ліквідаваў цяганіны, мірыў ворагаў. Кожны шукаў у ім абаронцу, нібы ў душы яго начартаны быў закон. Гэта была якаясьці пошасць пашаны, якая ахапіла за некалькі год усю краіну.

Адзін толькі чалавек у горадзе і ва ўсёй акрузе не падаваўся ўсёй пошласці і, не гледзячы на ўсе ўчынкі пана Мадлена, аставаўся непахісным, нібы ў ім жыў нейкі непадкупны, непасягальны інстынкт. Часта здаралася, што, калі пан Мадлен, спакойны і ветлівы, суправаджаемы благаславеннямі, праходзіў па вуліцы, адзін чалавек, высокага росту, апрануты ў шэры сурдут, з тоўстым кіем у руцэ і з насунутым на лоб капелюшом, спыняўся і доўга глядзеў услед за мэрам, скрыжаваўшы пры гэтым рукі і ківаючы галавой.

Здавалася, што ён гаварыў сабе:

— Што гэта за чалавек? Я ўпэўнены, што бачыў яго дзесьці раней. Але дзе? У кожным выпадку, я не дам сябе абдурыць.

Гэты суровы, амаль грозны чалавек быў з тых людзей, твары якіх астаюцца ў памяці ў тых, хто іх бачыў хоць адзін раз.

Яго звалі Жавер, і ён служыў у паліцыі.

Ён выконваў у М. цяжкі абавязак паліцэйскага інспектара. Ён не застаў пачатку дзейнасці Мадлена і папаў у М. тады, калі фабрыка ўжо квітнела і „бацька Мадлен“ ператварыўся ўжо ў „пана Мадлена“.

Паходжанне Жавера было даволі цёмнае. Ён нарадзіўся ў турме ад гадалкі, муж якой быў сасланы на галеры. Ён рос з думкаю, што назаўсёды выкінуты з грамадства, і ніколі не спадзяваўся зноў уступіць у яго. Ён заўважыў, што грамадства ўпарта адварочваецца ад двух класаў людзей: ад тых, хто на яго нападае, і ад тых, хто яго ахоўвае. Ен мог выбіраць толькі паміж гэтымі двума класамі. У той-жа час у душы ў яго жыло штосьці строгае, правільнае і нават сумленнае, што прымушала яго адчуваць глыбокую агіду да асяроддзя, з якога ён вышаў. Ён паступіў у паліцыю. Там яму пашанцавала. У сорак год ён быў інспектарам.

З маладосці ён быў наглядчыкам на галерах, дзесьці на поўдні.

Чалавечае аблічча Жавера складалася з задранага носа, з двума глыбока ўрэзанымі ноздрамі, да якіх з абодвух бакоў спускаліся густыя бакенбарды. Жудасна рабілася пры першым поглядзе на гэту фізіяномію. Калі ён смяяўся сваім страшэнным смехам, яго тонкія губы рассоўваліся і агалялі не толькі зубы, але і дзёсны, увесь твар пакрываўся глыбокімі зморшчкамі, што рабіла яго падобным тады да дзікага звера. Жавер у звычайным выглядзе быў падобны да сабакі; калі-ж ён смяяўся, ён рабіўся тыграм. Наогул, гэта быў суб'ект з мала развітым чэрапам і вельмі развітымі сківіцамі. Валасы закрывалі лоб і спускаліся да брывей. Паміж вачэй ляжала простая зморшчына, нібы кляймо гневу; позірк быў пануры, губы сціснутыя і ўвесь твар страшны, уладны і жорсткі.

Гэты чалавек складаўся з двух вельмі простых і, па сутнасці, добрых пачуццяў, якія, аднак, ператварыліся амаль што ў парок пры тым спосабе, як ён падпарадкоўваўся ім: гэта павага да аўтарытэту і нянавісць да абурэння. У яго вачах зладзейства, забойства і ўсе злачынствы наогул былі не што іншае, як бунт, абурэнне. Ён меў сляпую і глыбокую веру да ўсіх афіцыяльных асоб у дзяржаве, пачынаючы з міністра і канчаючы лясным сторажам. Усё, што хоць раз пераступіла мяжу законнасці, ён не сцярпеў, ненавідзеў. Выключэнняў у гэтых выпадках ён не прызнаваў. З аднаго боку, ён казаў: „Улада не можа памыляцца. Выканавец закона заўсёды правы“. З другога: „Гэтыя загінулі навекі. З іх не можа нічога выйсці добрага“. Ён быў цвёрды ў пераконаннях, заўсёды пануры, задуменны, і ў той-жа час скромны, ганарысты, як і ўсе фанатыкі. Яго позірк нагадваў шыла: такі халодны і востры быў ён. Усё жыццё яго заключалася ў двух словах: дбаць і назіраць. Ён начарціў простую лінію ў самай заблытанай рэчы ў свеце: ён верыў у несумненную карысць у сваёй дзейнасці і ўзводзіў свае абавязкі амаль што ў свяшчэннадзейства. Гора таму, хто пападаўся ў яго рукі! Ён арыштаваў-бы свайго бацьку, каб той уцёк з астрога, і данёс-бы на ўласную маці, калі-б злавіў яе на месцы праступку і ён зрабіў-бы гэта з поўным разуменнем праваты свайго ўчынку. Пры ўсім гэтым ён вёў жыццё, поўнае нягод, адзіноты, не дазваляючы сабе самай малой забавы. Гэта было ўвасабленне непадкупнага абавязку і суровай сумленнасці.

Уся істота Жавера была ўвасабленнем падслухвання і жадання не быць заўважаным. Лоб яго знікаў пад капелюшам, падбародак хаваўся ў галстук, вочы былі закрыты густа навіслымі бравамі, рукі хаваліся ў доўгія рукавы, а кій — у складках паліто. Але пры першым-жа зручным выпадку з гэтай цемры з'яўляўся разам вузкі лоб, вуглаваты падбародак, люты позірк, вялізныя пагражаючыя рукі і велічэзная дубіна.

У хвіліны адпачынку, вельмі, між іншым, рэдкія, ён прымаўся за чытанне, хоць наогул ненавідзеў кнігі. Па яго гутарцы відаць было, што ён не быў бязграматны чалавек. Мы ўжо гаварылі, што ў яго не было ніякіх заган. Калі ён быў задаволены сабой, ён частаваў сябе панюшкай табаку. Толькі ў гэтай слабасці ў ім праяўлялася агульна-чалавечая рыса.

Зразумела, што Жавер быў страшыдлам для таго класа людзей, якіх у штогодных статыстычных справаздачах міністэрства юстыцыі адзначаюць пад рубрыкай: „не маючыя пэўных заняткаў“. Імя Жавера наводзіла на іх жах, яго з'яўленне прыводзіла да здрантвення.

Такі быў гэты чалавек. Жавер быў нядрэмлючае вока, якое безупынна сачыла за панам Мадленам. Позірк яго быў поўны недавер'я і сумнення. Мадлен нарэшце заўважыў гэта, але, здавалася, не надаў ніякага значэння. Ён ні разу нават не звярнуўся да Жавера з пытаннем з гэтага поваду, не стараўся ўхіляцца яго і абыякава зносіў гэты цяжкі, амаль гнятлівы нагляд. Ён абыходзіўся з Жаверам, як і з усімі, ветліва і спакойна. Па некалькі выпадкова кінутых словах Жавера можна было здагадацца, што ён старанна і безупынна адшуквае сляды мінулага пана Мадлена. Здавалася, што ён ведаў штосьці і намякаў не раз, што хтосьці збіраў недзе весткі пра сям'ю, якая бясследна знікла цяпер. Аднойчы, ён нават праказаў:

— Здаецца, ён цяпер у маіх руках.

Пасля гэтага ён тры дні хадзіў задумаўшыся і не праказаў ні слова, нібы знойдзеная ім нітка раптам перарвалася. Безумоўна, Жавера бянтэжыў гэты поўны спакой Мадлена. Але аднаго разу яго дзіўнае абыходжанне, як відаць, зрабіла некаторае ўражанне на мэра, і вось як гэта было.

ХIX

ФАШЛЕВАН

Неяк раніцою пан Мадлен праходзіў па адной з небрукаваных вуліц горада М. Раптам ён пачуў шум у невялічкім натоўпе людзей. Ён накіраваўся туды. Аказалася, што стары Фашлеван завяз у гразі з сваім канём і возам, прычым воз перакуліўся і ён папаў пад воз. Конь таксама паваліўся.

Гэты Фашлеван належаў да тых рэдкіх ворагаў, якія аставаліся яшчэ ў гэты час у Мадлена. Калі Мадлен прыбыў у М., Фашлеван меў невялікі гандаль, але справы яго ішлі дрэнна. У той-жа час ён выконваў абавязкі вясковага страпчага. Убачыўшы, як паступова багацеў гэты прышлы рабочы, у той час як ён, Фашлеван, разараўся, ён зненавідзеў Мадлена і стараўся шкодзіць яму, дзе толькі магчыма. Бачачы, што ўсё бескарысна, ён змірыўся і цяпер адзінокі, на старасці год, вымушан быў зрабіцца рамізнікам, захаваўшы ад сваёй ранейшай гаспадаркі толькі воз з канём.

І вось зараз няшчасце. Конь пераламаў сабе ногі. Стары завяз між колаў. Воз перакуліўся так няўдала, што прыдушыў яму грудзі. Фашлеван задыхаўся пад яго цяжарам. Ен спрабаваў выкарабкацца, але дарэмна. Малейшы няўдалы рух мог прыкончыць яго. Ён жаласна стагнаў. Адзінае, што трэба было зрабіць, — гэта падняць воз знізу. Жавер падышоў да месца здарэння і паслаў па рычаг.

У гэтую хвіліну наблізіўся пан Мадлен. Усе пачціва далі яму дарогу. — Ратуйце! — крычаў стары. — Ратуйце старога, добрыя людзі!

Пан Мадлен запытаў у гледачоў:

— Ці няма рычага якога-небудзь?

— Па яго паслалі.

— Дык гэта-ж доўга?

— Бадай, чвэрць гадзіны пройдзе, — адказвалі яму.

— Чвэрць гадзіны! — ускрыкнуў Мадлён. — Немагчыма чакаць так доўга, стары-ж задыхнецца!

— Можа быць.

— Слухайце, паны, — пачаў зноў Мадлен, — пад воз можна падлезці чалавеку і прыўзняць яго крыху. Гэта справа ўсяго адной хвіліны. Хто хоча гэта зрабіць, я дам таму пяць залатых.

Ніхто не зварухнуўся.

— Дзесяць даю, — сказаў Мадлен.

Прысутныя апусцілі вочы. Некаторыя прамармыталі:

— Для гэтага трэба мець вялізную сілу. Яшчэ глядзі, самога задушыць!

— Ну, рэбяты, дваццаць залатых, — зноў сказаў Мадлен.

Таксама маўчанне.

— Тут справа зусім не ў жаданні, — заўважыў чыйсьці голас.

Пан Мадлен абярнуўся і пазнаў Жавера. Ён яго раней не заўважыў.

— У іх проста ні ў каго для гэтага нехопіць сілы, — прадаўжаў Жавер. — Трэба быць вельмі дужым, каб прыпадняць на спіне цяжка нагружаны воз.

Потым, пільна гледзячы на Мадлена, ён казаў далей, націскаючы на кожнае вымаўленае ім слова.

— Пан Мадлен, у сваім жыцці я ведаў аднаго толькі чалавека, які мог-бы зрабіць тое, што вы патрабуеце.

Мадлен здрыгануўся. Жавер-жа спакойна казаў далей, не зводзячы позірку з твара мэра:

— То быў катаржнік на галерах у Тулоне.

— А! — вымавіў Мадлен, страшна збялеўшы.

Воз, між тым, усё ціснуў на грудзі няшчаснага старога.

— Я задыхаюся, — хрыпеў ён. — Памажыце, браткі, памажыце!

Мадлен зноў акінуў усіх позіркам.

— Няўжо-ж нікога не знойдзецца, хто за дваццаць залатых захацеў-бы выратаваць чалавека? — зноў запытаў ён.

Ніхто не зварухнуўся. Жавер заўважыў:

— Ніводны чалавек не мог-бы гэтага зрабіць, апрача таго катаржніка.

— Ох, паміраю! — ускрыкнуў стары.

Мадлен падняў галаву, спаткаў па-ранейшаму пільна накіраваны на аго позірк Жавера, паглядзеў на маўклівых сялян і сумна ўсміхнуўся. Потым, не гаворачы ні слова, стаў на калені і, раней чым хто-небудзь, мог апамятацца, апынуўся пад возам. Настала хвіліна страшнай цішыні і трывожнага чакання.

Усе бачылі, як Мадлен амаль на жываце два разы спрабаваў спінаю прыўзняць воз.

Усе пачалі крычаць:

— Бацька Мадлен, вылазьце хутчэй назад!

Стары Фашлеван сам праказаў:

— Уцякайце прэч, пан Мадлен. Пэўна, мне суджана памерці, пакіньце, вас самога заб’е…

Але Мадлен нічога не адказваў.

Ва ўсіх прысутных замерла дыханне. Колы глыбока ўгразлі, і, здавалася, што іх немагчыма было зрушыць.

Раптам маса закалыхалася. Воз паволі пачаў прыпадымацца. Усе пачулі голас, які прашаптаў:

— Хутчэй, хутчэй, падтрымайце!

Гэта Мадлен рабіў апошнія намаганні.

Усе кінуліся наперад. Самаадданасць аднаго падала сілы ўсім астатнім. Воз быў падняты. Стары Фашлеван выратаваны.

Мадлен падняўся на ногі. Ён быў страшэнна бледны, хоць з мокрым ад поту тварам. Вопратка яго была падрана і запэцкана граззю. Усе плакалі. Стары абнімаў яго калені і дзякаваў бога. На твары Мадлена быў выраз нейкай пакуты. Ён спакойна накіраваў свой позірк на Жавера, які, па-ранейшаму не зводзіў з яго вачэй.

ХХ ФАНТЫНА

Такое было становішча спраў у краіне, калі ў М. прыбыла Фантына. Ніхто не памятаў яе ў родным горадзе. На шчасце, фабрыка пана Мадлена прыязна адчыніла ёй свае гасцінныя дзверы. Рамяство гэта было зусім новае для яе, і з непрывычкі да гэтай работы яна зарабляла вельмі мала. Тым не менш з яе гэтага было даволі. Задача была вырашана. Крыніца існавання знойдзена.

Гэта напоўніла яе глыбокай радасцю. Яна будзе жыць з сумленнай працы! Якое шчасце! Жаданне працаваць абудзілася ў ёй з новай сілай. Яна купіла сабе люстэрка і была шчаслівая, што маладосць нібы зноў вярнулася да яе. Яна зноў любавалася сваімі валасамі і зубамі, амаль забылася пра мінулае і думала пра Казету і пра магчымае будучае.

У гэты час, як вядома, яна плаціла пары Тэнард'е даволі акуратна.

Пісьмы яна пісала часта. На гэта звярнулі ўвагу. У жаночай майстэрні пачалі гаварыць, што ў Фантыны дзіўныя манеры.

Ніхто так не цікавіцца чужымі справамі, як тыя, каму да іх няма роўна ніякай справы. Ёсць людзі, якія гатовы страціць і час і грошы, абы дазнацца аб падрабязнасцях западазроных у чым-небудзь асоб, і ўсё гэта з-за адной толькі пацехі, з-за аднаго задавалення пустой цікаўнасці.

Так і на гэты раз: за Фантынай устанавілі нагляд.

Некалькі разоў кумушкі заўважалі, што яна ўкрадкай выцірае слёзы. Гэта былі хвіліны, калі яна ўспамінала пра сваё дзіця.

Дазналіся, што яна піша пісьмы па меншай меры два разы ў месяц па адрасу: „Пану Тэнард'е, шынкару ў Манфермейлі“. Знайшлі пісара, які пісаў гэтыя пісьмы і які разгаласіў пра іх змест. Адным словам дазналіся, што ў Фантыны ёсць дзіця, напэўна дзяўчынка. Знайшлася ахвотніца, якая з'ездзіла ў Манфермейль, бачылася з Тэнард'е і пасля прыезду паведаміла, што бачыла дзіця.

Між тым, Фантына па-ранейшаму працавала на фабрыцы. Яна пражыла ўжо больш за год, калі аднойчы наглядчыца майстэрні, даўшы ёй ад імя пана мэра пяцьдзесят франкаў, сказала, што яна больш непатрэбна, і абвясціла, што пан мэр раіць ёй перасяліцца ў другое месца.

Гэта было як раз у той час, калі Тэнард'е, павялічыўшы плату да дванаццаці франкаў замест сямі, запатрабавалі раптам пятнаццаць франкаў у месяц.

Фантына была ашаломлена. Выехаць з горада яна не магла, таму што была кругом у даўгу. Пяцідзесяці франкаў, выданых ёй пры адмове, нехапіла на ўплату даўгоў. Яна пачала прасіць, але наглядчыца строга загадала ёй адразу-ж пакінуць майстэрню. Апрача таго, Фантына была не з лепшых работніц. Прыгнечаная сорамам і роспаччу, яна вярнулася да сябе. Цяпер усім было вядома яе мінулае!

Яна была бяссільна абараняцца. Ёй параілі пабачыцца з самім мэрам, але яна не адважылася. Мэр-жа, па дабраце сваёй, даў ёй пяцьдзесят франкаў і выгнаў яе. Ён зрабіў зусім справядліва. І яна скарылася перад гэтым рашэннем.

У сапраўднасці пану Мадлену нічога не было вядома. Ён не меў нават звычкі ўваходзіць у жаночую майстэрню. На чале яе ён паставіў адну старую дзеву, якую яму параіў поп, як асобу справядлівую, сумленную і цвёрдых правіл. Пан Мадлен ва ўсім на яе спаклаўся і, безумоўна, давяраў ёй. На гэтай падставе яна і дазволіла сабе ад імя пана Мадлена асудзіць і пакараць Фантыну. Што-ж датычыць да пяцідзесяці франкаў, то яны былі выданы з сумы, прадастаўленай ёй панам Мадленам для дапамог і ўзнагарод работніцам і ў якой ён ніколі не пытаў яе справаздачы. Фантына пачала шукаць у горадзе месца служанкі. Яна заходзіла з аднаго дома ў другі, але ніхто не захацеў яе ўзяць.

Тады яна пачала шыць тоўстыя кашулі на гарнізонных салдат і зарабляла 12 су ў дзень. Дачка яе каштавала дзесяць. Якраз у гэты час яна пачала неакуратна плаціць за яе.

Вось тут Фантына даведалася, як жывуць у галечы. Навучылася абыходзіцца ўзімку без агню, навучылася ператвараць спадніцу ў коўдру і наадварот і дайшла ў гэтых адносінах да дасканаласці. Раз яна сказала сваёй суседцы:

— Вось бачыце, я кажу сабе: калі я буду спаць у суткі толькі пяць гадзін, а ўвесь астатні час шыць, то я заўсёды зараблю сабе на хлеб. Да таго-ж, калі на душы невесела, дык і есці не хочацца.

У гэтым жахлівым становішчы думка пра дачку ажыўляла яе. Яна марыла ўзяць яе да сябе.

Але куды-ж? Прымушаць яе дзяліць з сабой голад і галечу? І апрача таго, як расплаціцца з Тэнард'е, якім яна столькі вінна?

У першыя часы, калі яе зволілі з месца, Фантына саромілася нават паказвацца на вуліцу. Усе глядзелі на яе і паказвалі пальцамі, і гэтая халодная, жорсткая пагарда працінала ёй душу і цела, як струмень ледзянога ветру. У маленькіх гарадках схаваць нічога нельга. У Парыжы яе, па крайняй меры, ніхто-б не пазнаў. Ох, як-бы жадала яна цяпер быць у Парыжы! Але гэта было немагчыма.

Прыходзілася прывыкаць да новага становішча. Месяцы праз два-тры яна прывыкла да сваёй ганьбы і выходзіла хоць-бы што.

— Мне ўсёроўна, — казала яна.

І яна ішла, высока падняўшы галаву, з горкай усмешкай на губах, адчуваючы, што робіцца наглай.

Празмерная работа знясільвала Фантыну. Кашаль у яе ўзмацніўся. Яна часта казала суседцы:

— Памацайце мае рукі, якія яны гарачыя.

Тым не менш, калі яна раніцою абломкам грабёнкі расчэсвала свае цудоўныя валасы, бліскучыя, як шоўк, яна адчувала прыліў шчаслівага какецтва. Яе зволілі з месца ў канцы зімы. Прайшло потым лета, і зноў настала зіма. Пачаліся кароткія дні і недахоп у рабоце. Неба цэлы дзень навісала, як свінцовае скляпенне, цэлы дзень сядзіш, як у пацёмках. Зіма ператварае падаючую з неба ваду і сэрцы людзей у камень. Крэдытары праследвалі Фантыну.

Яна зарабляла вельмі мала. Даўгі ўсё ўзрасталі. Тэнард'е, якім яна плаціла дрэнна, пісалі ёй такія пісьмы, з-за якіх яна не спала па цэлых начах і якія даводзілі яе да роспачы. Аднойчы яны ёй напісалі, што Казета зусім абнасілася, што на зіму ёй патрэбна мець хоць цёплую спадніцу і каб маці прыслала на гэта дзесяць франкаў. Яна атрымала гэта пісьмо і цэлы дзень не выпускала яго з рук. Увечары яна пайшла да аднаго цырульніка і распусціла перад ім свае дзівосныя валасы, якія ўпалі да каленяў.

— Якія цудоўныя валасы! — ускрыкнуў той.

— Колькі вы за іх дасце? — запытала яна.

— Дзесяць франкаў.

— Стрыжыце!

Яна купіла шарсцяную спадніцу і паслала яе Тэнард'е.

Гэта пасылка прывяла шаноўных мужа з жонкай у шаленства. Ім патрэбны былі грошы. Спадніцу яны аддалі Эпаніне. Бедны жаўранак па-ранейшаму дрыжэў ад холаду.

А Фантына думала: „Цяпер маёй дзяўчынцы цёпла. Я яе апранула сваімі валасамі".

Сама-ж яна пачала насіць маленькія чэпчыкі, якія хавалі яе стрыжаную галаву. Але і ў гэтым выглядзе яна была яшчэ вельмі цікавая.

У сэрцы Фантыны адбывалася сумная работа.

Калі яна страціла магчымасць расчэсваць свае валасы, ёй раптам усё стала ненавісна. Яна доўгі час разам з іншымі адчувала глыбокую павагу да бацькі Мадлена. Але пакрыху, паступова, паўтараючы сабе ўвесь час, што па яго міласці яе зволілі з работы, што ён быў прычынай яе няшчасця, яна пачала яго ненавідзець і ненавідзець больш за ўсіх. Калі яна праходзіла каля фабрыкі ў час адпачынку рабочых, яна знарок старалася гучна смяяцца і спяваць.

Адна старая, бачачы гэта, сказала:

— Гэтая дзяўчыча дрэнна скончыць.

Кашаль не сціхаў у яе. Але яна думала пра Казету і ўсміхалася.

Аднойчы яна атрымала ад Тэнард'е пісьмо наступнага зместу:

„Казета хворая на заразную хваробу — на сыпную ліхарадку. Неабходны лякарствы. Гэта нас разарае, і мы не можам траціцца. Калі вы праз тыдзень не прышлеце сорак франкаў, то ваша дзяўчынка памрэ“.

Яна гучна разрагаталася і пачала гаварыць суседцы:

— Вось гэта цудоўна, сорак франкаў! Адкуль-жа я іх дастану? Ух, якія гэтыя сяляне!

Між тым, яна яшчэ раз перачытала пісьмо.

Потым выбегла на вуліцу і ўсё рагатала.

Хтосьці запытаў у яе:

— Што гэта вам так весела?

— Ды вось у мяне з вёскі патрабуюць сорак франкаў. Ух, якія дурні!

Праходзячы па плошчы, яна ўбачыла натоўп. Цікаўныя акружалі нейкую дзівосную каламажку, а ў ёй чалавека, апранутага ў чырвонае. Гэта быў шарлатан дантыст, які прапаноўваў публіцы ўстаўныя сківіцы, парашкі і элексіры.

Фантына ўмяшалася ў натоўп, смяялася разам з іншымі з прымовак і прамоў фокусніка. Зубадзёр заўважыў прыгожанькую дзяўчынку і раптам закрычаў:

— Якія ў вас цудоўныя зубы, смехатуня! Калі вы захочаце прадаць мне вашы два разцы, то я заплачу вам за іх сорак франкаў.

— Якія мае разцы? — запытала Фантына.

— А гэта два верхнія пярэднія зубы, — адказваў дантыст.

— Які жах! — ускрыкнула Фантына і ўцякла, заткнуўшы вушы, каб не чуць, як шарлатан крычаў ёй:

— Падумайце пра гэта, мая красуня! Сорак франкаў спатрэбіцца. Калі надумаецеся, прыходзьце ўвечары ў гасцініцу „Срэбная палуба“. Я там спыніўся.

Фантына вярнулася дадому абураная і расказала пра сваё здарэнне старой, у якой жыла.

— Ці-ж чуў хто што-небудзь падобнае? Гэткая мярзотная пачвара! І як гэта дазваляюць гэтым машэннікам з'яўляцца ў гарадах? Вырваць мае пярэднія зубы! Я-ж тады буду страшэнная! Валасы яшчэ адрастуць, а зубы! О, страшыдла! Лепш выкінуцца з пятага паверха на брук. Ён мне сказаў, што спыніўся ў „Срэбнай палубе“.

— Што-ж ён вам даваў за зубы?

— Сорак франкаў.

І Фантына задумалася і прынялася за работу. Праз чвэрць гадзіны яна пакінула шыццё і зноў перачытала пісьмо Тэнард'е і потым запытала ў старой:

— Што такое сыпная ліхарадка?

— Гэта такая хвароба.

— А ці многа трэба на яе лякарстваў?

— Вельмі многа.

— А ці бывае яна ў дзяцей? — О, у дзяцей у асаблівасці.

— А паміраюць ад яе?

— Яшчэ як!

Фантына яшчэ раз перачытала пісьмо.

Увечары яна вышла з дому і накіравалася на вуліцу, дзе стаяла гасцініца.

На другую раніцу, калі старая ўвайшла ў каморку Фантыны, каб разбудзіць яе, яна застала яе сядзячай ва пасцелі, бледную і дрыготную, як у ліхарадцы. Яна не клалася спаць. Чэпчык зваліўся ў яе з галавы. Свечка гарэла ўсю ноч і амаль дагарэла ўся.

Старая спынілася на парозе і пляснула рукамі.

— А божа мой! Свечка-ж уся дагарэла! Што такое здарылася? — ускрыкнула яна.

Зірнуўшы на Фантыну, якая, здавалася, пастарэла на дзесяць год, яна зноў ускрыкнула:

— Што з вамі, Фантына?

— Нічога, — адказвала Фантына. — Наадварот, я задаволена. Маё дзіця не памрэ цяпёр ад гэтай хваробы, таму што ў яго будуць лякарствы.

І з гэтымі словамі яна паказала старой на дзве залатыя манеты, якія ляжалі на стале.

— Божачка! Адкуль у вас такое багацце?

— Я яго здабыла — адказала Фантына і ўсміхнулася.

Свечка асвятляла яе твар. Усмешка была крывавая.

Крывяністая сліна паказалася ў кутках губ і ў роце зіяла чорная дзірка на месцы двух пярэдніх разцоў. Зубы былі вырваны.

Сорак франкаў яна паслала ў Манфермейль.

У сапраўднасці з боку Тэнард'е гэта была хітрасць, каб толькі атрымаць грошы. Казета і не думала хварэць.

Фантына выкінула люстра. Яна жыла цяпер у мансардзе, пад самым дахам. Яна спала на падлозе, так-сяк, таму што пасцелі ў яе не было ўжо даўно. Яна хадзіла амаль ў лахманах і мала звяртала ўвагі на сваё адзенне. Крэдытары назалялі, як і раней. Яны лавілі яе, дзе толькі маглі. Яна плакала ночы навылет. Вочы яе ліхарадкава блішчэлі, кашаль разбіваў грудзі. Яна глыбока ненавідзела бацьку Мадлена, але не скардзілася і шыла семнаццаць гадзін у дзень. Яе цкавалі з усіх бакоў, і яна адчувала, што ў ёй развіваюцца іястынкты дзікага звера. Разам з тым Тэнард'е зноў пачалі пісаць, што калі яна не прышле адразу-ж сто франкаў, то яны выкінуць Казету на вуліцу. А паколькі яна толькі пачала папраўляцца, то зноў прастудзіцца і акалее дзе-небудзь на дарозе, а яны больш утрымліваць яе не могуць. „Сто франкаў, — падумала Фантына, — Дзе-ж гэта такая краіна, у якой можна было-б зарабіць сто франкаў?“

І няшчасная пала канчаткова.

ХXІ

ЖАВЕР

Ва ўсіх маленькіх гарадках, а такім чынам і ў М., існуе асобы клас маладых людзей, якія ў правінцыі пражываюць за год тысяч пятнаццаць даходу з такаю-ж лёгкасцю, як і іх субраты ў Парыжы пражываюць сотні тысяч. Гэта паразіты, людзі, якія з'яўляюцца зусім бескарыснымі, але ўдаюць з сябе арыстакратыю і лічаць сябе дасціпнымі весельчакамі. Калі яны багаты, іх называюць франтамі; калі-ж збяднеюць, то называюць дармаедамі. Гэта проста-напроста поўныя нікчэмнасці, бязглуздыя, сумуючыя і бяздзейныя людзі.

Праз восем ці дзевяць месяцаў пасля толькі што расказанага намі, у першых чыслах студзеня 1823 года, адзін з такіх франтаў, старанна захутаны ў моднае паліто, забаўляўся праследваннем адной няшчаснай, якая брадзіла на холадзе перад вокнамі афіцэрскага кафэ ў бальнай сукенцы, з аголенай шыяй і з кветкамі на галаве. Кожны раз, калі жанчына праходзіла паўз яго, ён пускаў ёй у твар струмень дыму ад сваёй сігары і якую-небудзь заўвагу, якая яму здавалася надзвычайна дасціпнай і вясёлай, накшталт наступнага:

— Якая ты брыдкая! Табе-б лепш схавацца! Ты бяззубая!

Жанчына, якая нібы здань брадзіла ўзад і наперад па пакрытай снегам вуліцы, нічога яму не адказвала, нават не глядзела на яго, і па-ранейшаму праз правільныя прамежкі часу праходзіла міма, падупадаючы пад яго насмешкі, як салдат, якога праганяюць скрозь строй ударамі розаг. Як відаць, гэта не зусім задавальняла маладога чалавека, таму што, выбраўшы хвіліну, калі жанчына павярнулася да яго спіной, ён паціхеньку, ледзь стрымліваючыся ад смеху, пайшоў ззаду яе, нагнуўся, падняў прыгаршчы снегу з бруку і паспешна засунуў ёй яго за спіну паміж лапатак. Жанчына страшна закрычала, абярнулася і, як пантэра, кінулася на абразіўшага яе. Яна ўчапілася пазногцямі яму ў твар, выліваючы цэлую раку самай брыдкай лаянкі. Яна выкрыквала словы лаянкі ахрыплым ад гарэлкі голасам, прычым яны з шыпеннем выляталі з вуснаў, таму што ў жанчыны не было пярэдніх зубоў. Гэтая няшчасная была Фантына.

На шум з кафе выскачылі афіцэры, сабраўся натоўп, і гледачы ўтварылі сабе сапраўдны спектакль з гэтай бойкі, бо гучна рагаталі і апладыравалі. Франт, павалены Фантынай на зямлю, барахтаўся ў снезе без капелюша, у падраным адзенні: яна-ж калаціла яго, шта было сілы, кулакамі і нагамі, са скажоным ад ярасці тварам, з растрапанымі кароткімі валасамі, пасінелая ад холаду, страшная.

Раптам чалавек высокага росту вышаў з натоўпу, схапіў жанчыну за сукенку, упэцканую гразёю, і сказаў ёй:

— Ідзі за мной!

Жанчына падняла галаву. Абураны голас адразу перарваўся. Вочы зблеклі, з пасінелай яна зрабілася мярцвяна-бледнай і здрыганулася ад жаху.

Яна пазнала Жавера.

Франт тым часам улепятнуў.

Жавер расштурхаў натоўп і вялікімі крокамі накіраваўся да паліцэйскага бюро, цягнучы за сабою няшчасную палонную. Яна бессвядома скаралася. Ні ён, ні яна не праказалі ні слова. Натоўп цікаўных з вясёлымі жартамі ішоў за імі. Вышэйшая ступень знявагі часта служыць прадметам вяселля.

Дайшоўшы да паліцэйскага бюро, якое змяшчалася ў велізарным нізкім пакоі з шклянымі дзвярыма, што былі акуты рашоткай і выходзілі на вуліцу, Жавер увайшоў туды з Фантынай і зачыніў дзверы перад самым носам расчараваных гледачоў, якія тым не менш стараліся разгледзець, што адбывалася ў пакоі, праз мутнае аконнае шкло. Цікаўнасць — гэта свайго роду абжорства. Глядзець часам усёроўна, што пажыраць.

Увайшоўшы ў пакой, Фантына, знясіленая і нерухомая, прытулілася ў кутку, як палахлівае шчанё. Дзяжурны салдат прынёс запаленую свечку і паставіў яе на стол. Жавер сеў, выхапіў з кішэні ліст гербавай паперы і пачаў пісаць.

Гэты клас жанчын, па нашых законах, знаходзіцца ў бескантрольнай уладзе паліцыі. Яна робіць з імі ўсё, што ёй спадабаецца, карае іх, як знойдзе патрэбным, і па свайму погляду канфіскуе іх асобу і волю. Жавер быў цалкам спакойны. Яго сур'ёзны твар не выдаваў ніякага душэўнага хвалявання. Гэта быў момант, калі ён самастойна, але з поўнай добрасумленнасцю рыхтаваўся скарыстаць сваю страшную ўладу. Ён адчуваў у такія хвіліны, што паліцэйская табурэтка ператвараецца ў судзейскае крэсла. Ён судзіў. Ён судзіў і абвінавачваў. Чым больш задумваўся ён над учынкам, зробленым гэтай жанчынай, тым больш ён абураўся супроць яго. Было відавочна, што ў яго вачах зроблена злачынства. Перад ім, на вуліцы, член грамадства быў абражаны і на яго зрабіла напад распусная жанчына — істота, якая стаіць

Выява

Пан Жавер, — ускрыкнула Фантына, — злітуйцеся!

па-за законам. І ён, Жавер, бачыў гэта ўласнымі вачыма. Ён моўчкі пісаў далей.

Скончыўшы, ён падпісаўся, склаў паперу і сказаў, звяртаючыся да дзяжурнага:

— Вось вазьміце гэта, захапіце з сабой трох чалавек, адвядзіце гэтую жанчыну ў турму.

Потым сказаў Фантыне:

— Шэсць месяцаў арышту.

Няшчасная задрыжэла ўсім целам.

— Шэсць месяцаў! Шэсць месяцаў турмы! — ускрыкнула яна. — А што станецца з маёй Казетай за гэты час! З маёй дзяўчынкай, з маёй дачкой? Я-ж вінна яшчэ больш як сто франкаў гэтым Тэнард'е, пан інспектар. Ці вядома вам гэта?

І яна поўзала на каленях па бруднай падлозе пакоя, у роспачы ламаючы рукі.

— Пан Жавер, — казала яна далей, — злітуйцеся! Запэўніваю вас, што я не вінавата. Калі-б вы бачылі, з чаго ўсё пачалося! Клянуся богам, я не вінавата. Гэты пан, якога я ніколі і ў вочы не бачыла, наклаў мне снегу за спіну. Хіба можна так рабіць з намі, калі мы спакойна праходзім па вуліцы, нікога не закранаючы? Гэта мяне абурыла. Я, бачыце, не зусім здаровая. І да таго-ж ён увесь час дражніў мяне: „Ты брыдкая, ты бяззубая“. Я гэта сама добра ведаю. Але я ўсё маўчала і думала: „Гэты пан забаўляецца, хай яго!“ Я была з ім далікатная і нічога не адказвала яму. Але раптам ён засунуў мне камяк снегу за спіну, Пан Жавер, мой добры пан інспектар! Няўжо ніхто не пацвердзіць вам, што я кажу шчырую праўду? Хіба толькі я вінавата ў тым, што раззлавалася. Але вы ведаеце, у першую хвіліну ніколі не можаш зладзіць з сабой. І потым гэты снег быў для мяне такой нечаканасцю. Я і збіла капялюш з гэтага пана. Чаго ён уцёк? Я-б папрасіла ў яго прабачэння. Але хоць вы мне прабачце на гэты раз, пан Жавер. Падумайце, ну, што я магу зарабіць у турме? А ў мяне столькі даўгоў! Я-ж павінна плаціць за сваю дачку, якую я, на няшчасце, не магу трымаць пры сабе. І ўявіце, калі я не заплачу за яе, Тэнард'е прагоніць яе на вуліцу. А цяпер-жа зіма. Калі-б яна была крыху старэйшая, то магла-б хоць зарабіць што-небудзь, але яна зусім маленькая. Па сутнасці, я не такая дрэнная жанчына, пан інспектар. Раней я не была такой. У мяне было і ўбранне і бяллё, запэўніваю вас. Злітуйцеся нада мной, пан Жавер!

Так казала яна, надрываючыся ад рыданняў, заліваючыся слязмі, зломленая горам і роспаччу. Сухі кашаль перапыняў часам паток яе слоў. Вялікае гора асвятляе часам таямнічым променем твары няшчасных. У гэтую хвіліну Фантына зрабілася зноў прыгожая. Яна хапала полы сурдута Жавера і цалавала іх. Яна ўстрывожыла-б гранітнае сэрца, але сэрца драўлянае аставалася непахісным.

— Ну, хопіць, — сказаў Жавер. — Я цябе выслухаў. Ты мне надакучыла. Цяпер ступай, у цябе шэсць месяцаў наперадзе! Сам гасподзь бог табе не дапаможа.

— Злітуйцеся! — прашаптала яна, панікнуўшы ўсім целам.

Жавер адвярнуўся ад яе. Салдаты ўзялі яе за рукі.

Ужо некалькі часу якісьці чалавек, нікім не заўважаны, стаяў у глыбіні пакоя, ля ўваходу. Ён чуў безнадзейную мальбу Фантыны. У тую хвіліну, калі салдаты схапілі яе, ён вышаў з цемнаты і сказаў:

— Пачакайце хвіліну!

Жавер падняў галаву і пазнаў пана Мадлена. Ён зняў капялюш і пакланіўся яму са стрыманай дакукай.

— Выбачайце, пан мэр...

Словы „пан мэр“ зрабілі на Фантыну дзіўнае ўражанне. Яна выпрасталася ва ўвесь рост і, як здань, адштурхнуўшы ад сябе салдат, накіравалася проста да Мадлена, раней чым хто-небудзь мог спыніць яе. Падышоўшы да яго ўсутыч, — яна накіравала на яго пільны позірк сваіх змутнелых вачэй і ўскрыкнула:

— А, дык гэта ты, пан мэр!

І, разрагатаўшыся, плюнула яму ў твар.

Пан Мадлен выцер твар і сказаў:

— Інспектар Жавер, адпусціце гэтую жанчыну на волю.

Жавер быў блізкі да вар'яцтва. За гэтыя некалькі хвілін ён перажыў столькі душэўных трывог, як не перажываў за ўсё сваё жыццё. Бачыць, як распусная жанчына плюнула ў твар мэру, — гэта здавалася яму ўчынкам настолькі жудасным, што, на яго думку, межавала амаль з кашчунствам. З другога боку, ён у думках супастаўляў гэтую жанчыну з тым, чым мог быць раней гэты мэр, і гэты абурлівы ўчынак здаваўся яму зусім натуральным. Але калі ён убачыў, што гэты мэр, гэты суддзя, спакойна выцер твар і сказаў: „Адпусціце гэтую жанчыну на волю“, з ім зрабілася проста галавакружэнне; думкі раптам пераблыталіся ў яго галаве, а словы захраслі ў горле. Гэта перавысіла ўсё, што ён мог сабе ўявіць. Ён анямеў.

Гэтыя словы не менш моцнае дзеянне ўтварылі і на Фантыну. Яна падняла руку і інстынктыўна схапілася за сценку, як чалавек, які баіцца ўпасці. Яна агледзела ўсіх і загаварыла ціхім голасам, нібы сама з сабою:

— Каб мяне адпусцілі на волю? Дык я не пайду на шэсць месяцаў у турму? Хто гэта сказаў? Няўжо гэта было сказана? Я, напэўна, не дачула. Не можа быць, каб гэта вымаўлена было гэтым страшыдлам мэрам. Гэта, напэўна, вы сказалі, мой добры пан Жавер, гэта вы мяне адпускаеце? Вы-ж паверылі маім словам? Ва ўсім вінаваты гэты стары нягоднік, мэр. Уявіце сабе, пан Жавер, ён мяне выгнаў з фабрыкі. Хіба гэта не жах? Адабраць у беднай дзяўчыны сумленны заработак з-за нейкіх пляткарак! А я-ж працавала не горш за іншых. Вось я і дайшла да гэтага становішча. Я ўся ў даўгу. У мяне ёсць мая маленькая Казета, за якую я павінна плаціць. А дзе мне ўзяць! Я-ж не дрэнная жанчына, пан Жавер. Упэўніваю вас, ёсць шмат горшыя за мяне, а, між тым, яны шчаслівей жывуць. І ўсё гэта дзякуючы мэру. А цяпер вы мяне адпускаеце, ці праўда? І я расплачуся з даўгамі. Я магу пайсці? Дзякую, дзякую вам! Выбачайце.

Пан Мадлен слухаў усё гэта з вялікай увагай. У час яе гутаркі ён выняў кашалёк, але кашалёк быў пусты. Ён зноў паклаў яго ў кішэню. Потым запытаў у Фантыны:

— Колькі вы вінны?

Фантына, якая ўвесь час не спускала вачэй з Жавера, абярнулася да яго.

— Хіба я з табою гутару? — адказала яна. Потым, звяртаючыся да салдат, дадала:

— Ці бачылі вы, як я плюнула яму ў твар? Ух, стары машэннік! Ты прышоў сюды, каб напалохаць мяне, дык я цябе ніколькі не баюся. Я баюся толькі пана Жавера, майго добрага пана Жавера.

І яна зноў сказала інспектару:

— Трэба-ж быць справядлівым, пан інспектар. Я разумею, што вы зусім правы. Па сутнасці, гэта так натуральна, што пан, жадаючы пацешыцца, накідаў мне за спіну снегу. Гэта ўсіх насмяшыла і забавіла. Мы-ж і існуем для забаў. А потым падышлі вы і, вядома, абавязаны былі ўстанавіць парадак і павялі вінаватую. Але, падумаўшы, вы па дабраце сваёй рашылі адпусціць яе на волю. Гэта вы зрабілі для маёй малюткі, таму што калі я прасяджу поўгода ў турме, то нічога не змагу зарабіць. Толькі глядзі, нягодніца, не пападайся. О, будзьце спакойны, пан Жавер; хай цяпер робяць са мною што хочуць, я не пікну. Гэта толькі сёння я раскрычалася, таму што, бачыце, мне было балюча, я не чакала гэтага. Да таго-ж, я вам казала, я хворая і кашляю, і доктар казаў мне берагчыся. Вось краніце мае рукі, не бойцеся!

Яна больш не плакала, голас яе гучэў ласкава; яна ўзяла грубую руку Жавера ў свае худыя далоні і, усміхаючыся, глядзела на яго. Потым яна абцягнула сукенку і пайшла да дзвярэй, ветліва кіўнуўшы салдатам галавой, кажучы:

— Пан інспектар загадвае адпусціць мяне. Я выходжу.

Яна ўзялася за ручку дзвярэй. Яшчэ крок, і яна была-б на вуліцы.

Жавер увесь час стаяў нерухомы нібы статуя, утаропіўшы вочы ў зямлю.

Пры гуку крокаў Фантыны ён прахапіўся. Ён падняў галаву з выразам вярхоўнай улады, якая тым грубейшая, чым ніжэй стаіць яе прадстаўнік.

— Сержант, хіба вы не бачыце, што гэта нягодніца выходзіць? Хто вам дазволіў адпусціць яе?

— Я, — сказаў Мадлен.

Фантына, пачуўшы голас Жавера, задрыжала і адступіла ад дзвярэй, як злодзей, злоўлены на месцы злачынства. Пры гуках голаса Мадлена яна абярнулася ўбок, і з той хвіліны, не вымаўляючы ні слова, не смеючы дыхнуць, яна па чарзе пераводзіла вочы з Мадлена на Жавера і з Жавера на Мадлена, гледзячы па тым, хто з іх гаварыў.

Няма сумнення, што Жавер быў, як кажуць, збіты з панталыку, калі пасля загаду мэра адпусціць Фантыну на волю дазволіў сабе звярнуцца з падобным пытаннем да салдат. Няўжо ён забыў, што стаіць перад такой асобай, як мэр? Ці ён вушам сваім не верыў, а думаў, што тут нейкае непаразуменне? Або пасля ўсяго, што адбылося на яго вачах, ён адважыўся на крайнія меры і ў адной сваёй асобе сканцэнтраваў усю вышэйшую ўладу і гатовы быў дзейнічаць на ўласны страх?

Як-бы там ні было, але пасля заявы Мадлена паліцэйскі інспектар Жавер, бледны, халодны, з пасінелымі губамі, з разгубленым выглядам, звярнуўся да мэра ўсхваляваны і дрыжачы і — нечуваная рэч! — сказаў яму, апусціўшы вочы, няцвёрдым голасам:

— Пан мэр, гэтага не можа быць.

— Як так? — запытаў Мадлен.

— Гэта нягодніца абразіла абываталя.

— Інспектар Жавер, — адказаў Мадлен спакойным і прымірлівым тонам, — слухайце, што я вам скажу. Вы сумленны чалавек, і мне лёгка будзе растлумачыць вам. Вось вам шчырая праўда, як усё было. Я праходзіў праз плошчу, калі вы павялі за сабой гэтую жанчыну. Там яшчэ стаяў натоўп, і я падрабязна распытаў пра ўсё. Я ўсё цяпер ведаю. Вінаваты гэты пан, які закрануў яе, і па справядлівасці яго-то і трэба арыштаваць.

— Гэта нягодніца абразіла і вас, пан мэр, — адказаў Жавер.

— А гэта мяне датычыць, і я зраблю як палічу патрэбным. — Прашу прабачэння: абраза мэра датычыць не яго асабіста, а ёсць справа правасуддзя.

— Інспектар Жавер, — адказаў Мадлен, — вышэйшы суддзя — гэта сумленне. Я чуў, што гаварыла гэтая жанчына. Я разумею, што я зрабіў.

— А я, пан мэр, не разумею, што я бачу.

— У такім выпадку падпарадкоўвайцеся.

— Я падпарадкоўваюся свайму абавязку. Мой абавязак мне загадвае, каб гэтая жанчына была пасаджана на шэсць месяцаў у турму.

— Паслухайце мяне, што я вам кажу, — лагодна адказаў пан Мадлен: — яна не правядзе там ніводнага дня.

Пры гэтых рашучых словах Жавер адважыўся пільна паглядзець на мэра і вымавіў па-ранейшаму пачцівым тонам:

— Я глыбока засмучоны, што мне прыдзецца не паслухаць пана мэра ў першы раз у жыцці, але дазвольце мне заўважыць вам, што я дзейнічаю ў сферы маёй улады. Па вашаму жаданню, я спынюся толькі на выпадку з абываталем. Я якраз у гэты час быў на вуліцы і бачыў, як гэтая істота кінулася на яго. Гэты выпадак вулічнага беспарадку нельга пакінуць беспакараным, пан мэр, і я затрымаю гэтую жанчыну, па імю Фантына.

Тады пан Мадлен скрыжаваў на грудзях рукі і строгім, дасюль нікім нечуваным голасам сказаў:

— Выпадак, пра які вы гаворыце, датычыць таксама і гарадской улады. На падставе дзевятага, адзінаццатага, пятнаццатага і шэсцьдзесят шостага артыкулаў закона мне таксама прадастаўлены правы суддзі. Я загадваю адпусціць гэтую жанчыну на волю.

— Але, пан мэр... — паспрабаваў яшчэ раз пярэчыць Жавер.

— Ні слова больш.

— Аднак-жа...

— Пайдзіце вон, — сказаў Мадлен.

Жавер цвёрда знёс удар. Ёй нізка пакланіўся мэру і вышаў.

Фантына адсунулася ад дзвярэй і са здзіўленнем паглядзела ўслед за ім.

Яна была глыбока ўзрушана. Яна бачыла сябе прычынай барацьбы двух улад. Ў яе вачах два чалавекі, якія аднолькава трымалі ў сваёй уладзе яе волю, жыццё, яе душу, яе дзіця, цягнулі яе кожны ў свой бок — адзін да цемры, другі да святла. У гэтай барацьбе гэтыя два чалавекі здаваліся ёй двума гігантамі. Вызваліцель быў іменна абражаны ёю чалавек, той мэр, якога яна так доўга лічыла прычынай усіх сваіх няшчасцяў, той Мадлен, якога яна так глыбока ненавідзела. І ён выратаваў яе! Няўжо-ж яна памылілася? Няўжо-ж ёй прыдзецца адмовіцца ад думкі лічыць яго сваім ворагам? Яна нічога не ведала і трапятала. Яна глядзела збянтэжаным поглядам і з кожным словам пана Мадлена адчувала, як нянавісць у яе сэрцы мала-па-малу знікае і ў грудзях загараецца нейкае палкае, невытлумачальнае, змешанае пачуццё радасці, давер'я і любові.

Калі Жавер вышаў, Мадлен павярнуўся да яе і павольным голасам, ледзь вымаўляючы словы, нібы стрымліваючы слёзы, сказаў:

— Я ўсё чуў. Я нічога не ведаў пра гэта. Думаю і адчуваю, што вы сказалі праўду. Я нават не ведаў, што вы больш не працуеце ў маіх майстэрнях. Чаму, вы проста не звярнуліся да мяне? Але цяпер гэта ўсёроўна. Я заплачу вашы даўгі, я загадаю прывезці да вас вашу дзяўчынку ці вы самі па яе з'ездзіце. Вы будзеце жыць тут ці ў Парыжы, дзе хочаце. Я паклапачуся пра вас і пра ваша дзіця. Калі вы не захочаце больш працаваць, то і не трэба. Я вам дам грошай, колькі вам трэба на пражыццё. Зрабіўшыся шчаслівай, вы будзеце зноў сумленная. І яшчэ паслухайце, што я вам скажу: калі ўсё вамі сказанае праўда, у чым я, вядома, не сумняваюся, то і ў гэтую хвіліну, як і ўвесь час, вы не пераставалі быць сумленнай жанчынай. О, бедная пакутніца!

Гэта было звыш сіл Фантыны. Казета будзе з ёю! Яна вызваліцца ад гэтага ганебнага жыцця, будзе жыць вольна, багата, шчасліва, сумленна і з Казетай! Адразу пасля такіх пакут апынуцца раптам у раі! Яна збянтэжана глядзела на гаварыўшага з ёю Мадлена і магла толькі вымавіць, задыхаючыся ад рыданняў:

— О, о, о!

Ногі ў яе падкасіліся, яна апусцілася на калені перад панам Мадленам і, перш чым ён паспеў ёй перашкодзіць у гэтым, схапіла яго руку і прытулілася да яе губамі.

Потым упала ў непрытомнасці,

Пан Мадлен загадаў перанесці Фантыну ў бальніцу, зробленую ў яго ўласным доме. Ён даручыў яе двум міласэрным сёстрам, якія паклалі яе на ложак. У яе з'явілася страшэнная ліхарадка. Амаль усю ноч яна трызніла. Нарэшце яна заснула.

Каля паўдня на другі дзень Фантына прачнулася. Яна пачула ля пасцелі нейчае дыханне. Расхінуўшы полаг, яна ўбачыла пана Мадлена, які стаяў ля яе ног і глядзеў на штосьці вышэй яе галавы. Позірк яго быў поўны жалю і глыбокага душэўнага смутку. Ён маліўся.

Мадлен зусім ператварыўся ў вачах Фантыны. Ён здаваўся ёй цяпер акружаным нейкім святлом. Яна доўга глядзела на яго, не адважваючыся назваць па імю. Нарэшце яна палахліва праказала:

— Што вы тут робіце?

Пан Мадлен стаяў тут ужо каля гадзіны. Ён чакаў, каб Фантына прачнулася. Ён узяў яе руку, памацаў пульс і сказаў:

— Як вы сябе адчуваеце?

— Добра. Я выспалася і думаю, што мне значна лепш, — адказала яна. — Гэта пройдзе.

Пан Мадлен на працягу вечара і раніцы дазнаўся пра ўсё. Ён ведаў цяпер усе пакутлівыя падрабязнасці гісторыі з Фантынай. Ён сказаў:

— Вы вельмі мучыліся, бедная маці. О, не скардзіцеся! Вам выпаў лёс абраннікаў. Бачыце, тое пекла з якога вы вышлі, ёсць праддзвер'е нябёсаў. Трэба прайсці праз яго.

І ён глыбока ўздыхнуў. Яна ўжо ўсміхалася сваёй ласкавай усмешкай, якая адкрывала яе бяззубы рот.

Жавер у гэту самую ноч напісаў пісьмо. Ён сам аднёс яго на пошту раніцой на другі дзёнь. Яно было адрасавана ў Парыж на імя пана Шабулье, сакратара паліцэйскага прэфекта. Цікаўныя, даведаўшыся пра гэта, рашылі, што Жавер паслаў прашэнне аб адстаўцы.

Пан Мадлен паспяшаўся напісаць Тэнард'е. Фантына была ім вінна сто дваццаць франкаў; ён паслаў ім трыста, даручыўшы на гэтыя грошы таксама даставіць дзяўчынку адразу-ж у М., да маці.

Гэтая нечаканасць асляпіла дастойных супругаў Тэнард'е.

— Чорт вазьмі! — ускрыкнуў ён. — Мы дзяўчынку цяпер не адпусцім. Птушачка ператварылася ў дойную караву. Я дагадваюся: відаць, у маці справы пайшлі на лад,

Ён паслаў у адказ акуратна складзены рахунак на пяцьсот франкаў. У гэты рахунак увайшлі нечакана грошы, страчаныя ім на лячэнне сваіх дачок. Казета, як вядома, не была хворая. Знізу ён прыпісаў: „Трыста франкаў атрымаў поўнасцю“.

Пан Мадлен паслаў яшчэ трыста франкаў з просьбай адразу-ж даставіць дзіця.

— Цудоўна! — ускрыкнуў Тэнард'е. — Ні за што не выпусцім дзіця!

Фантына, між тым, не папраўлялася. Яна ўсё яшчэ была ў бальніцы.

Сёстры спачатку з агідай даглядалі „гэтую істоту“. Але, праз некалькі дзён Фантына іх абяззброіла. Словы яе былі поўны ласкі і пакоры, а мацярынскія пачуцці, якія жылі ў ёй, узрушвалі паняволі. Аднойчы сёстры чулі, як яна пра прашаптала, трызнячы: „Я была вялікая грэшніца. Але пакуль я жыла ў зле, я не хацела бачыць Казету, я не вынесла-б яе сумнага і здзіўленага позірку. Між тым, я-ж гэта тварыла для яе, і за гэта бог мне даруе. Калі Казета будзе тут, я буду глядзець на яе, і яе нявінны тварык прынясе мне палёгку. Яна-ж нічога не ведае“.

Пан Мадлен наведваў яе два разы ў дзень, і кожны раз яна ў яга запытвала:

— Ці хутка я ўбачу маю Казету?

— Магчыма заўтра раніцою, — адказваў ён. — Я чакаю яе з хвіліны на хвіліну.

І бледны твар маці ззяў ад радасці.

— О, якая я буду шчаслівая! — казала яна.

Здароўе беднай маці не толькі не паляпшалася, а, наадварот, рабілася ўсё горш і горш. Апошняя прастуда, выкліканая кінутым за каўнер сукенкі снегам, страшэнна пасунула наперад хваробу, якая была ў ёй ужо цэлыя гады. Доктар, выслухваючы грудзі Фантыны, трывожна матаў галавой.

— Ну, што? — запытваў яго Мадлен, вышаўшы з пакоя хворай.

— Ці няма ў яе якога-небудзь жадання, якое яна хацела-б здзейсніць? Ці не хоча яна бачыць каго-небудзь?

— Ёсць, — сказаў Мадлен.

— Дык спяшайцеся, ёй засталося мала часу.

Мадлен здрыгануўся. Потым вярнуўся да Фантыны.

— Што сказаў доктар? — запытала яна.

— Ён сказаў хутчэй прывезці да вас вашу дзяўчынку, і гэта дапаможа вам выздаравець.

— О, яго праўда! — ускрыкнула яна. — Але чаму гэтыя Тэнард'е не вязуць яе? Вось будзе шчасце, калі яна будзе тут, каля мане!

Тэнард'е, між тым, па розных надуманых прычынах, затрымлівалі дзяўчынку, гаворачы, што яна нездаровая і адпраўляць яе ў дарогу зімою вельмі небяспечна.

— Я пашлю па яе каго-небудзь, — сказаў Мадлен. — А то я і сам з'езджу.

Фантына прадыктавала яму пісьмо, пад якім падпісалася. Яно было наступнага зместу:

„Пан Тэнард'е!
Вы передасце Казету падаўцу гэтага пісьма.
Вам за ўсё заплацяць.
З шчырым прывітаннем.
Фантына“.

У гэты час здарылася важная падзея.

ХXІІ

ЯКІМ ЧЫНАМ „ЖАН“ ПЕРАТВАРЫЎСЯ Ў „ШАН“

Аднойчы раніцою, калі пан Мадлен сядзеў у сваім кабінеце, займаючыся грамадскімі справамі, паколькі меркаваў дні на два паехаць у Манфермейль, увайшла служанка і даклала, што інспектар Жавер жадае з ім пагутарыць. Пачуўшы гэтае імя, Мадлен не мог перамагчы ў сабе непрыемнага пачуцця. З часу сутычкі ў паліцыі Жавер унікаў яго больш чым калі-небудзь, і пан Мадлен ні разу не бачыў яго з таго часу.

— Прасіце! — адказваў мэр.

Жавер увайшоў. Мадлен астаўся сядзець ля пісьмовага стала з пяром у руцэ, спіною да ўвайшоўшага, не адрываючы вачэй ад ліста паперы. Выгляд Жавера быў яму непрыемны, і вобраз Фантыны мімаволі ўзнік перад ім.

Жавер пачціва пакланіўся. Але мэр па-ранейшаму сядзеў, адвярнуўшыся ад яго. Жавер зрабіў некалькі крокаў і моўчкі спыніўся.

Чалавек, які вывучыў-бы раней фізіяномію Жавера і ведаў-бы яго глыбокую нянавісць да Мадлена, асабліва пасля сутычкі з-за Фантыны, быў-бы здзіўлены зменай, якая адбылася за гэты час у яго твары. У ім не было больш ні нянавісці, ні давер'я, ні жадання помсціць. Ён спыніўся за некалькі крокаў ад крэсла мэра ў пачцівай позе і цярпліва чакаў, пакуль пан мэр зажадае звярнуцца да яго з пытаннем. Вочы былі апушчаны, у руках ён трымаў капялюш, і ад усёй фігуры яго павявала пакорлівасцю, цвёрдасцю і нейкім мужным смуткам.

Нарэшце, мэр паклаў пяро і поўабярнуўся да яго.

— Ну, што здарылася, Жавер? — запытаў ён.

Жавер памаўчаў з хвіліну, нібы збіраўся з думкамі, потым голасам, поўным урачыстасці і разам з тым шчырасці, праказаў:

— Здарылася, пан Мэр, што зроблена злачыннае дзеянне.

— Якое?

— Другарадны прадстаўнік улады аказаў непавагу да вышэйшай службовай асобы самым грубым чынам. Я, па сваім абавязку, з'явіўся дакласці аб гэтым.

— Хто-ж гэты другарадны прадстаўнік?

— Я, — адказваў Жавер.

— А вышэйшая службовая асоба?

— Вы, пан мэр.

Мадлен глядзеў на яго са здзіўленнем. Жавер, між тым, прадаўжаў строгім голасам, па-ранейшаму не падымаючы вачэй:

— Пан мэр, я прышоў прасіць вас, каб вы прадставілі мяне да звальнення.

Здзіўленню Мадлена не было канца. Ён хацеў штосьці сказаць, але Жавер перабіў яго:

— Вы скажаце, што я сам-бы мог падаць у адстаўку, але гэтага было-б недастаткова. Падаць у адстаўку — гэта пачэсна. Але я правінаваціўся і павінен быць пакараны. Мяне трэба выгнаць.

І, памаўчаўшы, дадаў:

— Некалькі часу таму назад вы, пан мэр, аднесліся ла мяне несправядліва строга; зрабіце-ж цяпер строга па справядлівасці.

— Але за што-ж? — ускрыкнуў Мадлен. — Што гэта за бязглуздзіца? Што ўсё гэта азначае? Які праступак зрабілі вы супроць мяне, у чым вы правінаваціліся? Вы самі сябе абвінавачваеце, хочаце каб вас змясцілі...

— Выгналі, — сказаў Жавер.

— Ну, выгналі. Добра! Але я нічога не разумею.

Жавер глыбока ўздыхнуў і таксама холадна і сумна праказаў:

— Пан мэр, шэсць тыдняў таму назад з-за той жанчыны я страшэнна на вас раззлаваўся і данёс на вас.

— Данеслі?!

— Прэфекту паліцыі ў Парыжы.

Пан Мадлен, які смяяўся таксама рэдка, як і Жавер, ўсміхнуўся.

— Як на мэра, за перавышэнне ўлады?

— Не, як на былога катаржніка.

Мэр смяртэльна пабляднеў. Жавер, не падымаючы вачэй, казаў далей:

— Я быў упэўнены ў гэтым. Даўно ў мяне з'явілася гэтае падазрэнне. Ваша падабенства, вашы даведкі ў Фаверолі, ваша сіла, выпадак з Фашлеванам, нага, якую вы злёгку валочыце, і ці мала яшчэ што! Усё глупства, вядома, але гэта давала мне повад лічыць вас нейкім Жанам Вальжанам.

— Як... як вы назвалі яго?

— Жан Вальжан. Гэта адзін катаржнік, якога я бачыў у Тулоне дваццаць год таму назад, калі я быў наглядчыкам на галерах. Вышаўшы з катаргі, гэты Жан Вальжан, здаецца, абкраў епіскапа, а потым на вялікай дарозе зрабіў яшчэ адну пакражу: адабраў грошы ў нейкага маленькага саваяра. Ужо восем год, як ён хаваецца, і ўвесь час не ведалі,

Выява

Пан мэр, — сказаў Жавер, — я прышоў прасіць вас, каб прадставілі мяне да звальнення.

куды ён знік. Я ўявіў сабе... Адным словам, я данёс на вас прэфэкту.

Пан Мадлен зноў звярнуўся да сваіх папер і зусім спакойна і стрымана запытаў:

— І што-ж вам адказалі?

— Што я звар'яцеў. І іх была праўда.

— Добра яшчэ, што вы ў гэтым прызнаецеся.

— Так, няма чаго рабіць, тым больш, што сапраўдны Жан Вальжан зараз злоўлены нарэшце.

Ліст паперы, які трымаў пан Мадлен, выпаў у яго з рук. Ён падняў галаву, пільна зірнуў на Жавера і праказаў з нейкім дзіўным выразам.

— А!

— Вось як абстаіць справа, пан мэр, — казаў далей Жавер. — Здаецца, знайшлі кагосьці па імю Шанмат'е. Гэта жалкі стары абшарпанец, да якога нікому не было ніякай справы. Але ўвосень стары гэты быў арыштаваны за кражу яблыкаў у чыімсьці садзе. Яго схапілі на месцы злачынства і пасадзілі ў турму. Але чамусьці судоваму следчаму здалося патрэбным перавесці яго ў Арас, і тут адзін былы катаржнік, па імю Брэве, якога за добрыя паводзіны зрабілі вартаўніком, пазнаў свайго былога таварыша.

— Э, ды я яго ведаю! — ускрыкнуў ён. — Гэта Жан Вальжан! Гэты стары катаржнік.

— Пачалі дапытвацца. Жан Вальжан, Жан Вальжан, хто гэта такі? Стары пачаў адмаўляць сваё знаёмства з Брэве, але той сцвярджаў. Пачалі дашуквацца, і вось што выявілася: гэты Шанмат'е год трыццаць таму назад быў чысцільшчыкам дрэў у Фаверолі. Але тут губляюцца яго сляды. Праз доўгі час яго бачылі ў Оверне, потым у Парыжы, дзе, па яго словах, у яго была дачка-прачка. Але гэта яшчэ не даказана. Словам, вядома, што Жан Вальжан да адпраўлення на катаргу быў чысцільшчыкам дрэў у Фаверолі. Гэты Жан Вальжан называўся Жан, а маці яго была з сям'і Мат'е. У вёсцы заўсёды перакручваюць імёны, і вось Жан ператварыўся ў Шан, і яго звалі Шан Мат'е, а потым і проста Шанмат'е. Вы сочыце за маім апавяданнем, ці праўда? Навялі даведкі ў Фаверолі. Сям'і Жана Вальжана там не аказалася. Куды яна падзелася, невядома.

Сярод гэтых людзей здараецца часта, што знікае цэлы род невядома куды, і ў Фаверолі трыццаць год пасля ніхто і не памятаў Жана Вальжана. Сабралі даведкі ў Тулоне. З Брэве ў часы Жана Вальжана там было яшчэ два катаржнікі, асуджаныя пажыццёва, якія ведалі Вальжана, — гэта Кашпайль і Шэнільд'е. Іх выпісалі адтуль і ўзялі з іх паказанне. Яны, не задумваючыся, прызналі Шанмат'е за Жана Вальжана. Той-жа ўзрост — яму пяцьдзесят чатыры гады, — той-жа рост і выгляд, — словам, той-жа самы чалавек. У гэты час і я падаспеў з сваім даносам. Натуральна, што мне адказалі, што я звар'яцеў і што сапраўдны Жан Вальжан у Арасе, у руках судовай улады. Вы разумееце, як гэта мяне здзівіла, — мяне, які ўяўляў, што напаў на след сапраўднага Жана Вальжана! Я напісаў судоваму следчаму, ён выклікаў мяне і прывёў на вочную стаўку Шанмат'е...

— І што-ж? — перапыніў яго Мадлен.

Жавер з сваім панурым і непранікальным выглядам адказваў:

— Ісціна астанецца ісцінай, пан мэр. Я вельмі нездаволены, але той чалавек аказаўся сапраўдным Жанам Вальжанам. Я таксама пазнаў яго.

— Вы ў гэтым упэўнены? — запытаў пан Мадлен ціхім голасам.

— О, глыбока ўпэўнены! — адказваў Жавер з сумнай усмешкай, выкліканай жалем аб усвядомленай памылцы.

І, памаўчаўшы крыху, ён задуменна дадаў:

— І цяпер, калі я бачыў сапраўднага Жана Вальжана, я нават уявіць сабе не магу, як мог я прыняць за яго каго-небудзь іншага. Прабачце мне, прашу вас, пан мэр.

І, звяртаючыся з гэтымі ўмольнымі і строгімі словамі да чалавека, шэсць тыдняў таму назад так цяжка і публічна абразіўшага яго перад падуладнымі, гэты ганарлівы чалавек быў поўны прастаты і вартасці. Пан Мадлен у адказ на гэтую просьбу раптам запытаў:

— Што-ж адказаў вам гэты чалавек?

— Яго справы кепскія, пан мэр. Калі гэта Жан Вальжан, то тут выпадак рэцыдыва. Забрацца ў чужы сад, абламаць галінку і нарваць яблыкаў — для дзіцяці гэта жарт, для дарослага — праступак, для былога катаржніка — злачынства. Тут ужо справа пракурорскай улады. Гэта не некалькі дзён арышту, а вечная катарга. Да таго-ж, яшчэ аграбленне маленькага саваяра. Ёсць над чым прызадумацца нават і не такому, як Жан Вальжан. О, ён вельмі скрытны, гэты Жан Вальжан! Напрыклад, калі і я ўжо прызнаў яго, другі-б на яго месцы замяшаўся, спалохаўся, а гэты крычыць: што ён не Жан Вальжан, ды і ўсё тут. Зрабіўшы выгляд, што нічога не разумее, гаворыць: „Я Шанмат'е, і ведаць нічога не жадаю“. Пры гэтым зрабіў такі бязглузды і здзіўлены выгляд, і нічога з ім не зробіш. Але гэта нічога не азначае. Чатыры сведкі пазналі яго, і стары гультай будзе асуджаны. Справа перанесена ў Арас. Я адпраўлюся туды для дачы паказанняў сведкі. Мяне выклікаюць.

Пан Мадлен вярнуўся зноў да сваіх спраў і спакойна пачаў чытаць і перагортваць іх. Потым сказаў Жаверу:

— Ну, даволі, Жавер. Па сутнасці, гэтыя падрабязнасці мяне мала цікавяць. Мы трацім час, між тым абодвы павінны спяшацца. Тут вось ёсць некалькі спраў, якія я хацеў-бы вам даручыць, але вы, здаецца, сказалі, што павінны ехаць у Арас для гэтай справы, якая пачнецца дзён праз сём ці восем?

— О, шмат раней, пан мэр.

— Калі-ж?

— Я-ж, здаецца, меў гонар дакладваць вам, што справа слухаецца заўтра, і я павінен выехаць сёння ноччу.

Пан Мадлен непрыкметна здрыгануўся.

— А колькі часу гэта працягнецца?

— Думаю, не больш аднаго дня. Прыгавор будзе вынесен самае позняе заўтра ноччу. Але я не буду яго чакаць. Як толькі скончу свае паказанні, адразу-ж назад.

— Гэта добра, — сказаў Мадлен.

І рухам рукі ён адпусціў Жавера. Але Жавер не ішоў.

— Выбачайце, пан мэр, — сказаў ён.

— Што яшчэ? — запытаў Мадлен.

— Мне астаецца яшчэ напомніць вам пра тое-сёе.

— Пра што гэта?

— Пра тое, што я павінен быць пакараны.

Пан Мадлен падняўся з свайго месца.

— Жавер, — сказаў ён, — вы — чалавек гонару, і я вас паважаю. Вы пераўвялічваеце вашу віну. Гэта зноў-такі абраза, якая датычыць асабіста мяне. Жавер, вы заслугоўваеце ўзнагароды, а не пакарання. Я настойваю на тым, каб вы не пакідалі свайго паста.

Жавер глядзеў на Мадлена сваім шчырым позіркам, у глыбіні якога свяцілася яго простае, але суровае і чыстае сумленне, і сказаў спакойным голасам:

— Пан мэр, у гэтым я не магу з вамі згадзіцца.

— Паўтараю, — адказаў пан Мадлен, — што гэта датычыць мяне асабіста.

Але Жавер, сочачы, як відаць, за сваёй уласнай думкай, казаў далей:

— Што-ж датычыць да пераўвелічэння, то ў даным выпадку яго няма. Вось як я разважаю. Я вас несправядліва западозрыў. Гэта-б яшчэ нічога. Гэта наша права, хоць і то ўжо злачынства — падазраваць стаяўшых вышэй за вас. Але падазраваць без усякай падставы, у прыпадку гневу, жадаючы адпомсціць, данесці, як на катаржніка, на вас, чалавека, усімі паважанага, на мэра, на вышэйшую гарадскую ўладу! Гэта з майго боку страшэнны, недаранедаравальны праступак. Я, прадстаўнік улады, абразіў гэтую самую ўладу ў вашай асобе. Калі-б хто-небудзь з маіх падначаленых зрабіў такі праступак, я палічыў-бы яго нявартым сваёй пасады і адразу прагнаў-бы яго. І што-ж? Дазвольце, пан мэр, яшчэ адно слова. Я часта ў сваім жыцці бываў строгі да другіх. Гэта было справядліва, я рабіў добра. Цяпер-жа, калі-б я не быў такі-ж строгі да самога сябе, то ўсё, што я зрабіў справядлівае, аказалася-б несправядлівым. Няўжо-ж я павінен шкадаваць сябе больш за другіх? Не. Як, я мог караць толькі іншых, а сябе не магу? Ды я быў-бы самы пагарджаны з людзей, калі-б гэта было так. Тыя, хто сказалі-б: „падлюга Жавер“, мелі-б поўную падставу. Я не жадаю, пан мэр, каб вы абыходзіліся са мной са звычайнай вашай дабратой, якая мне сапсавала столькі крыві, калі я бачыў яе, накіраваную на іншых. На сабе я яе зазнаваць не жадаю. Дабрату, якая апраўдвае праступак распуснай жанчыны супроць мірнага абываталя, паліцэйскага агента супроць мэра, стаячых унізе — супроць стаячых уверсе, я называю дрэннай дабратой. Такога роду дабрата псуе і разбэшчвае грамадства. Божа мой, ды быць то добрым вельмі лёгка — цяжка быць справядлівым! Ды калі-б вы, напрыклад, аказаліся тым, што я думаў, я не быў-бы добры да вас. Вы-б убачылі! Я павінен, пан мэр, рабіць адносна сябе таксама, як раблю з іншымі. Калі я наглядаў за злачынцамі і нягоднікамі, я часта казаў сабе: „Ну, сам-то ты беражыся звіхнуцца! Калі ты мне пападзешся калі-небудзь, то ўжо будзь спакойны“. І вось цяпер я папаўся. Тым горш. Мяне трэба выгнаць, выкінуць адсюль. І добра! У мяне ёсць рукі, буду абрабляць зямлю, мне ўсёроўна. Пан мэр, прыклад неабходны для карысці службы. Я патрабую змяшчэння інспектара Жавера.

Усё гэта было сказана з выразам пакоры, гордасці, з горкім перакананнем неабходнасці, што надавала нейкую незразумелую велічнасць гэтаму неяк па-дзіўному сумленнаму чалавеку.

— Ну, гэта мы ўбачым, — сказаў пан Мадлен і працягнуў яму руку.

Жавер зрабіў крок назад і сказаў строгім тонам:

— Выбачайце, пан мэр, гэтага не павінна быць. Мэр не можа падаваць рукі паліцэйскаму шпіёну.

І дадаў скрозь зубы:

— Так, раз я злоўжыў паліцэйскаю ўладаю, я не больш, як шпіён.

Потым ён нізка пакланіўся і накіраваўся да дзвярэй. З парога ён яшчэ раз абярнуўся, як і раней, з апушчаным позіркам.

— Пан мэр, — сказаў ён, — я астануся пры сваіх абавязках, покуль не буду зменены.

Ён вышаў. Пан Мадлен задуменна стаяў, прыслухоўваючыся да гукаў цвёрдых і ўпэўненых крокаў, якія ўдаляліся па каменных плітах калідора.

ХXIІІ

СЯСТРА СІМПЛІЦЫЯ

Падзеі, якія мы хочам тут апісаць, не ўсе былі вядомы у М. Але тое, што пасля зрабілася вядомым, пакінула па сабе ў горадзе такую памяць, што мы не лічым магчымым абыйсці ўсё гэта маўчаннем.

У гэтых падрабязнасцях чытач спаткае дзве-тры неверагодныя падзеі, але якія мы, аднак, захоўваем з павагі да ісціны.

Каля поўдня, пасля спаткання з Жаверам, пан Мадлен, як і заўсёды, пайшоў наведаць Фантыну.

Раней чым пайсці да яе, ён папрасіў да сябе сястру Сімпліцыю.

Дзве міласэрныя сёстры, якія знаходзіліся пры шпіталі, называліся адна сястра Перэпетуя, другая — Сімпліцыя.

Сястра Перэпетуя была простая, грубая сялянка і паступіла ў міласэрныя сёстры, як паступаюць ва ўслужэнне. Яна была манашкай таксама-ж, як бываюць кухаркай. Гэты тып сустракаецца даволі часта. Такога роду суб'екты, мужчыны і жанчыны, ахвотна прымаюцца манаскімі ордэнамі і ідуць на простую работу. Яны мяняюць толькі вопратку, дух-жа іх і розум астаюцца ў тым самым стане, у якім яны знаходзіліся, калі насілі сваю вясковую вопратку. Сястра Перэпетуя была тоўстая, чырвонашчокая манашка, гаварыла яна на сваім дыялекце, груба і сурова абыходзілася з хворымі і паміраючымі; тым не менш гэта была смелая і сумленная жанчына.

Сястра Сімпліцыя была белая і празрыстая, як вылепленая з воску. Поруч з сястрой Перэпетуяй яна здавалася васковай свечкай. Ніхто не мог-бы вызначыць яе ўзросту; яна ніколі не была маладая, але, здавалася, ніколі ні састарэецца. Гэта была асоба — мы не адважымся сказаць жанчына — пакорлівая, строгая, далікатная, халодная, не схлусіўшая ніколі ў жыцці. Яна была такая ціхамірная, што здавалася кволай, тым не менш яна была цвярдзейшая за граніт. Яна дакраналася да хворых сваімі тонкімі, нявіннымі і чыстымі пальцамі. У яе гаворцы была, так сказаць, цішыня; яна гаварыла іменна столькі, колькі патрэбна. Гук яе голасу быў чароўны. Асаблівасцю сястры Сімпліцыі было тое, што ўсё, што яна ні казала, было святой ісцінай. Сваёй праўдзівасцю яна была вядома ва ўсёй кангрэгацыі^[39]. Якімі-б шчырымі і чыстымі мы не былі, да нашай праўдзівасці заўсёды далучаецца частачка маны. У яе-ж ніколі. Маленькая мана, нявінная мана, хіба такая існуе? Маніць — гэта безумоўна дрэнна. Вось як яна думала. І як яна думала, так і рабіла. Адсюль і вынікала яе празрыстая белізна, праменні якой разліваліся нават на яе вочы і губы. Яе ўсмешка, яе позірк — усё было празрыстае. На шкле яе сумлення не было ніводнай пылінкі, ніводнай плямачкі.

Уступіўшы ў ордэн, сястра Сімпліцыя мела два недахопы, ад якіх яна мала-па-малу вызвалілася: яна любіла ласункі і любіла атрымліваць пісьмы. Цяпер-жа яна чытала адзін толькі маліцвеннік, і хоць не разумела па-латыні, але разумела затое сэнс кніжкі.

Сястра Сімпліцыя палюбіла Фантыну, адчуваючы ў ёй, мабыць, захаваную добрадзейнасць. Яна аддала сябе выключна догляду за ёю.

Пан Мадлен адвёў яе ўбок і даручыў Фантыну яе асаблівай увазе, — акалічнасці, аб якіх сястра ўспомніла пасля.

Перагаварыўшы з ёю, ён накіраваўся да хворай.

Фантына заўсёды чакала з'яўлення мэра, як сонечных праменняў. Яна казала сястры:

— Я жыву толькі тады, калі бачу пана мэра.

У гэты дзень у яе была моцная ліхарадка. Як толькі яна ўбачыла пана Мадлена, яна запытала:

— А Казета?

— Хутка, хутка, — адказаў ён, усміхаючыся.

Пан Мадлен абыходзіўся з Фантынай, як заўсёды. На гэты раз толькі ён замест поўгадзіны прабыў з ёю гадзіну, на вялікае яе шчасце. Ён тысячу разоў прасіў акружаючых клапаціцца аб хворай, каб яна ні ў чым не адчувала недахопу. Заўважылі, што на адну хвіліну па твары яго прабегла цёмнае воблака. Але гэта стала зразумела, калі даведаліся, што доктар, нахіліўшыся да яго вуха, прашаптаў:

— Яна хутка ідзе к канцу.

Потым ён прайшоў у мэрыю, і канторішшчык бачыў, як ён уважліва разглядаў дарожную карту Францыі, якая вісела ў яго кабінеце. У гэты-ж час ён штосьці запісаў на паперцы алоўкам.

З мэрыі ён накіраваўся на канец горада, да аднаго фламандца Скофлэра, які аддаваў у наём коней „з кабрыялетамі“ па жаданню.

Каб прайсці да Скофлэра самым блізкім шляхам, трэба было накіравацца па бязлюднаму завулку, дзе стаяў дом прыходскага папа. У тую хвіліну, як пан Мадлен праходзіў па вуліцы, там трапіўся яшчэ адзін прахожы, які заўважыў наступнае: пан мэр спачатку прайшоў міма дома папа, потым спыніўся, пастаяў некалькі секунд нерухома, вярнуўся назад і падышоў да дзвярэй дома. Тут ён шпарка схапіў у руку малаток, нібы жадаючы пастукацца, але потым спыніўся, выпусціў малаток з рук і з паспешнасцю, непрыкметнай у ім раней, пайшоў далей.

Пан Мадлен застаў Скофлэра за рамонтам хамута.

— Гаспадар Скофлэр, — запытаў ён, — ці ёсць у вас добры конь?

— Усе мае коні добрыя, пан мэр, — адказваў фламандзец. — Што вы разумееце пад добрым канём?

— Пад добрым канём я разумею такога, які зрабіў-бы дваццаць лье за дзень.

— Двадцаць лье, чорт бяры! І запрэжаны ў кабрыялет?

— Так.

— А колькі часу будзе ён адпачываць пасля гэтага?

— Мне трэба вярнуцца на другі-ж дзень.

— І праехаць столькі-ж?

— Так.

— Ёсць у мяне, пан мэр, — адказаў, падумаўшы, фламандзец, — маленькі белы канёк, вельмі дужы. Вы яго бачылі, я думаю. Я яго запрагу ў кабрыялет. Ва ўпражцы ён смірны, як дзіця, і не любіць толькі, калі на яго садзяцца верхам.

— І ён прабяжыць дваццаць лье?

— І ўвесь час рыссю менш чым за восем гадзін, але вось на якіх умовах.

— Кажыце.

— Па-першае, на поўдарозе вы дасце яму гадзіну адпачыць. Тут вы яму засыпце аўса і не адыходзьце ад яго, пакуль ён усяго не з'есць, таму што калі даручыць гэта шынкарскім канюхам, то яны гэты авёс украдуць і прап'юць.

— Буду сам стаяць пры ім.

— Па-другое... вы паедзеце ў кабрыялеце адзін, без багажу, каб не абцяжарваць каня.

— Згодзен.

— Я вазьму за гэта трыццаць франкаў у дзень, прычым вы заплаціце мне і за той дзень, што ён адпачываў. Жывёлу вы таксама будзеце карміць на свой кошт.

Пан Мадлен моўчкі выняў з кішэні грошы і, паклаўшы іх на стол, сказаў:

— Вось за два дні наперад.

— Па-трэцяе, для такога доўгага шляху кабрыялет занадта цяжкі. Вам, пан мэр, прыдзецца ехаць ў цільбюры. Гэты экіпаж вельмі лёгкі, але адкрыты.

— Гэта мне ўсёроўна. Я згодзен.

— Цяпер-жа зіма, холадна, можа пайсці дождж.

Але пан Мадлен не слухаў яго. Ён стаяў, глыбока задумаўшыся. Нарэшце падняў галаву і сказаў:

— Экіпаж з канём павінен быць ля дзвярэй майго дома ў чатыры з паловай гадзіны раніцы.

— Слухаю, пан мэр, — адказаў Скофлэр. — Але вось пра што я ўспомніў зараз: пан-жа мэр не сказаў мне, куды ён едзе.

Па сутнасці, з самага пачатку гутаркі ён толькі пра гэта і думаў, але чамусьці не адважыўся запытаць.

— Ці добрыя пярэднія ногі ў вашага каня? — запытаў пан Мадлен.

— Вельмі добрыя. Пры спусках вы яго толькі крыху прытрымлівайце. А хіба вам шмат разоў давядзецца спускацца?

— Дык не забудзьце, у чатыры з паловаю гадзіны ля маіх дзвярэй. Не спазніцеся, сказаў Мадлен і вышаў.

Фламандзец астаўся ў дурнях, як ён сам потым расказваў. Раптам дзверы адчыніліся, і мэр зноў увайшоў. Выгляд яго як і раней быў заклапочаны і непранікальны.

— А ў колькі ацэньваеце вы экіпаж і каня, якіх вы аддаеце ў маё распараджэяне, Скофлэр? — запытаў ён.

— А хіба вы хочаце купіць іх, пан мэр?

— Не, але на ўсякі выпадак я хачу вас забяспечыць. Калі я вярнуся, вы аддасце мне грошы назад. Ітак, колькі, ях вы думаеце?

— Пяцьсот франкаў, пан мэр.

— Вазьміце.

Пан Мадлен падаў яму банкавы білет, потым вышаў і не вяртаўся больш.

Ён вярнуўся да сябе і запёрся ў сваім пакоі, што нікому не здалося дзіўным, таму што ён любіў рана класціся. У палове дзевятай гадзіны ён пагасіў свечку, што вельмі здзівіла яго служанку.

„Ці не хворы толькі пан мэр?“ падумала яна.

Пад пакоем пана Мадлена змяшчаўся касір фабрыкі. Вярнуўшыся дадому, касір лёг спаць. У поўнач ён раптам прачнуўся. Праз сон ён пачуў над сваёй галавой шум. Ён прыслухаўся. Наверсе нібы нехта хадзіў узад і ўперад па пакою. Ён пазнаў крокі пана Мадлена. Гэта яму здалося дзіўным. Звычайна да самай раніцы ў пакоі пана Мадлена было ціха. Потым касір пачуў рыпенне скрынкі, якая адчынялася і зачынялася, потым перасунулі якуюсьці мэблю, потым цішыня, і зноў крокі. Касір устаў з пасцелі і паглядзеў у акно. На сцяне процілеглага дома відаць было чырвонае адлюстраванне полымя. Яно павінна было выходзіць з акна пана Мадлена, не іначай. Паколькі на цені не відаць было аконнага пераплёту, то акно, значыць, было расчынена. Пры такім холадзе гэта было даволі дзіўна. Касір зноў улёгся. Гадзіны праз дзве ён зноў прачнуўся. Тыя-ж самыя крокі над галавой, павольныя і правільныя.

Адлюстраванне полымя ўсё відаць было на сцяне, але было шмат бляднейшае. Цяпер яно здавалася святлом лямпы ці свечкі. Акно ўсё было адчынена.

Вось што адбывалася ў пакоі пана Мадлена.

ХXІV

СТРАШЭННЫЯ ВІХРЫ ПАД ЧЭРАПАМ

Чытач, напэўна, здагадаўся, што пан Мадлен не хто іншы, як Жан Вальжан.

Мы ўжо заглядалі ў глыбіню гэтага сумлення. Надышоў момант заглянуць у яго яшчэ раз. Мы гэта робім не без душэўнага хвалявання і трэпету. Няма нічога страшней падобнага сузірання. Нічога не можа быць ні больш асляпляючага, ні больш змрочнага, як чалавечая душа; няма нічога больш жахлівага, больш складанага, больш таямнічага і бясконцага. Ёсць відовішча больш велічнае чым мора, гэта — неба; ёсць відовішча больш велічнае як нябёсы, гэта — душа чалавека.

Нам астаецца нямнога дадаць да таго, што чытач ужо ведае пра Жана Вальжана пасля прыгоды яго з Пты-Жэрве. Як вядома, з гэтай хвіліны ён зрабіўся зусім іншым чалавекам, Тое, чаго епіскап жадаў ад яго дабіцца, таго ён дасягнуў. Гэта было больш чым ператварэнне, гэта было перараджэнне.

Яму ўдалося знікнуць, прадаць усё срэбра, за выключэннем двух падсвечнікаў, пакінутых як успамін, і, пераходзячы з горада ў горад, ён прайшоў усю Францыю, дабраўся да М., наладзіў справу, пра якую мы ўжо казалі, і, шчаслівы ўсведамленнем, што першая палова яго жыцця зусім знішчана, зажыў мірна і спакойна, маючы толькі два жаданні: схаваць сваё імя і афяраваць сваім жыццём; ухіляцца людзей і аддаць сябе дабру. Гэтыя дзве думкі былі так шчыльна звязаны паміж сабою ў яго мазгах, што зліліся ў адну. Яны аднолькава панавалі над усімі яго малейшымі ўчынкамі. Звычайна яны ўзгадняліся паміж сабою; яны прымушалі яго быць у цені, аставацца ласкавым і добрым і раілі яму адно і тое-ж. Часам, аднак, паміж імі з'яўляўся разлад. У такіх выпадках той, каго ўсе называлі панам Мадленам, незадумваючыся, прыносіў першую думку ў афяру другой: сваю бяспеку сваёй дабрадзейнасці. Так, насуперак усякай асцярожнасці і разважлівасці, ён захаваў падсвечнікі епіскапа, надзеў жалобу па яго смерці, заклікаў і распытваў пра імёны ўсіх маленькіх саваяраў, збіраў звесткі пра сваю сям'ю ў Фаверолі і выратаваў жыццё старому Фашлевану, не гледзячы на трывожныя заўвагі Жавера. Здавалася, ён думаў заўсёды, па прыкладу ўсіх мудрых і справядлівых людзей, перш за ўсё аб бліжнім, а не аб сабе.

Тым не менш ніколі яшчэ нічога падобнага яму не прадстаўлялася. Ніколі яшчэ гэтыя дзве галоўныя ідэі, якія кіравалі гэтым няшчасным чалавекам, не ўступалі ў такую страшэнную барацьбу. Ён гэта смутна зразумеў з першых-жа слоў, як толькі Жавер увайшоў у яго кабінет. У тую хвіліну, калі ён пачуў гук свайго імя, так старанна пахаванага ім, яго ахапіла нейкае здрантвенне. Ён быў узрушаны незвычайнасцю свайго лёсу і схіліўся перад ім, як дуб перад набліжэннем навальніцы, як салдат перад прыступам. Ён адчуваў, што над галавой яго збіраюцца хмары, поўныя грому і маланак. Слухаючы словы Жавера, ён у той-жа час хацеў адразу-ж бегчы, данесці на сябе, вырваць з турмы гэтага Шанмат'е і самому сесці на яго месца; але гэта было вострае, балючае адчуванне, нібы нож усадзілі ў жывое цела. Яно ўляглося, і ён сказаў сабе:

— Цішэй, цішэй.

Ён перамог у сабе першы рух велікадушша і адступіў перад гераізмам.

Вядома, было-б цудоўна, калі-б гэты чалавек пасля святых павучанняў епіскапа, пасля столькіх год каяння і самаахвярнасці, не хістаючыся ні на момант, не задумваючыся, стаў-бы далей рухацца спакойным крокам да той прорвы, на дне якой відаць неба; гэта было-б цудоўна. Але гэтага не здарылася. Трэба, каб мы расказалі ўсё так, як яно адбылося ў сапраўднасці. Перш за ўсё загаварыў інстынкт самааховы. Жан Вальжан хутка апрытомнеў, стрымаў хваляванне, падумаў пра небяспеку прысутнасці Жавера, адклаў усякія рашэнні з цвёрдасцю, якой надае жах, пастараўся забыць усё, што павінен быў зрабіць, і аднавіў сваю стрыманасць, як баец паднімае свой шчыт.

Канец дня ён аставаўся ў тым-жа стане: з бураю ў душы і з глыбокім спакоем знадворку. Ён ужыў, як гаворыцца, засцерагальныя сродкі. Усё было яшчэ няясна і бязладна ў яго мазгах: узрушэнне было такое вялікае, што ен не мог адрозніць ясна ні адной думкі. Ён сам нічога не мог-бы пра сябе расказаць, як толькі адно, што атрымаў моцны ўдар.

Даручаючы Фантыну асабліваму догляду сясцёр, ён смутна ўсведамляў, што яму, мабыць, давядзецца паехаць у Арас. Не спыняючыся яшчэ ні на якім канчатковым рашэнні, ён сказаў сабе, што паколькі на яго няма ніякіх падазрэнняў, то нічога не будзе дзіўнага ў тым, што прыедзе, як і іншыя, каб прысутнічаць пры разборы справы. Таму ён наняў каня ў Скофлэра.

Ен паабедаў са звычайным апетытам.

Увайшоўшы ў свой пакой, ён аддаўся размышленням.

Ён прааналізаваў становішча і знайшоў яго беспрыкладным, да такой ступені страшэнным, што, паддаючыся нейкаму невытлумачальнаму душэўнаму трэпету, устаў і запёр дзверы на кручок. Ён баяўся, каб яшчэ хто-небудзь не ўвайшоў. Ён загарадзіў уваход магчымаму.

Праз хвіліну ён пагасіў свечку, — святло яму перашкаджала. Яму здавалася, што яго могуць убачыць. Хто? Увы, тое, што ён хацеў выгнаць, увайшло; тое, што ён хацеў асляпіць, глядзела ва ўсе вочы: то было яго сумленне.

Тым не менш у першую хвіліну ён думаў, што намаганні яго ўдаліся. Ён адчуў адзіноту. Дзверы запёртыя — ён палічыў сябе недаступным; свечка пагашана — ён невідочны тады. Ён аўладаў сабою. Ён узлакаціўся абодвума локцямі на стол, апусціў галаву на рукі і пачаў раздумваць у цемры.

— Дзе я? Ці не сон гэта? Што мне сказалі? Няўжо я сапраўды бачыў Жавера і ён сказаў мне ўсё гэта? Хто гэты Шанмат'е? Хіба ён да мяне падобны? Няўжо гэта магчыма? І калі я падумаю, што ўчора яшчэ я быў такі спакойны і далёкі ад усяго гэтага! Што я рабіў учора ў гэты час? Што гэта за выпадак? Чым ён скончыцца? Што рабіць?

Так мучыўся ён. Думкі каціліся, як хвалі, і ён сціснуў лоб рукамі, нібы стараючыся ўтрымаць іх.

Над усёй гэтай сумятнінай думак панавала нясцерпная туга.

Галава яго гарэла. Ён падышоў да акна і расчыніў яго. На небе не было ніводнай зорачкі. Ён зноў вярнуўся да стала.

Так прайшла гадзіна.

Пакрыху, аднак, думкі яго пачалі набываць пэўную форму. Ён пачаў усведамляць, што, хоць становішча яго было выключнае і жахлівае, ён тым не менш быў яго панам, і гэта яшчэ ўзмацніла яго жах.

Незалежна ад строгай і рэлігійнай мэты, якая кіравала яго ўчынкамі, усё, што ён рабіў да гэтага часу, было ні што іншае, як яма, куды ён хацеў закапаць сваё імя. У гадзіны размышленняў, у бяссонныя ночы ён больш за ўсё баяўся пачуць сваё імя. Ён гаварыў сабе, што тады наступіць канец ўсяму і што ў той дзень, калі імя яго зноў усплыве на паверхню, усё яго новае жыццё разбурыцца і — хто ведае? — мажліва, загіне і яго новая душа. Ён дрыжаў пры думцы аб адной магчымасці гэтага. Вядома, калі-б хто-небудзь у такія хвіліны сказаў яму, што надыйдзе момант, калі гэта імя зноў прагучыць у яго вушах, што гэта агіднае слова „Жан Вальжан“ раптам узнімецца з цемры, што страшнае святло, здольнае рассеяць цемру, якою ён сябе атуліў, раптоўна заззяе над яго галавой, што гэтае імя будзе пагрозай яму і яшчэ больш збярэ цемру вакол яго, што яго існаванне зробіцца яшчэ больш спакойнае і непранікальнае і што вочная стаўка здані Жана Вальжана з паважаным грамадзянінам Мадленам надасць апошняму яшчэ больш вартасці і славы, — калі-б хто-небудзь сказаў яму гэта, ён пакруціў-бы галавой і палічыў-бы гэтыя словы бязглуздзіцай. І вось цяпер гэта здарылася ў сапраўднасці, усе невераемнасці ператварыліся ў факт, і бязглуздыя фантазіі зрабіліся сапраўднасцю.

А галава яго рабілася ўсё яснейшая і яснейшая. Ён усё больш усведамляў сваё становішча.

Яму здавалася, што ён абудзіўся ад сну і, увесь дрыготны сярод начной цемры, апынуўся на слізкім краі прадоння, ад якога дарэчна намагаўся адступіць. Ён ясна бачыў у цемры кагосьці іншага, незнаёмага, якога лёс прыняў за яго і штурхаў у прадонне замест яго. Прадонне павінна было закрыцца, абавязкова паглынуць каго-небудзь, або яго, або таго, другога. Яму аставалася толькі скарыцца.

Ён цяпер бачыў усё, што адбывалася; ён растлумачыў сабе гэта так: яго месца на галерах аставалася не занятае. Што-б ён ні рабіў, яно будзе чакаць яго, і пакража манет у Пты-Жэрве немінуча прывядзе яго туды. У гэтую хвіліну ў яго з’явіўся намеснік па імю Шанмат’е, а што датычыць яго, то ён будзе існаваць з гэтага часу ў двух асобах: у катарзе ў асобе Шанмат’е і ў грамадстве пад імем Мадлена. Яму няма чаго баяцца, няхай ён толькі не перашкаджае людзям наваліць на галаву Шанмат’е камень ганьбы, які, як магільная пліта, раз апусціўшыся, ніколі не падымаецца. Усё гэта было так дзіка і дзіўна, што з ім адбылося раптам нейкае ўзрушэнне, нібы выбух унутранога хохату.

Ён раптоўна запаліў свечку,

— Ну, чаго-ж я спалохаўся? — сказаў ён сабе. — Чаго-ж мне раздумваць? Я выратаваны, і справе канец. Былі адны толькі дзверы, праз якія мінулае магло ўварвацца ў маё жыццё; цяпер гэтыя дзверы замураваны назаўсёды. Гэты Жавер, які так доўга турбаваў мяне сваім інстынктам, здавалася, угадваў мяне і ўгадаў, які, як паляўніцкі сабака, заўсёды сачыў за мною, збіты цяпер з панталыку, адцягнуты ў другі бок. Ён цяпер супакоіцца і не будзе больш мяне турбаваць: ён знайшоў свайго Жана Вальжана. Хто ведае, магчыма, ён і паедзе адсюль. І ўсё гэта зробіцца апрача мяне, я тут ні прычым. І што ёсць ва ўсім гэтым такое жахлівае? Сапраўды, калі-б хто-небудзь мяне ўбачыў, то падумаў-бы, што са мною здарылася якое-небудзь няшчасце. Ды калі ад гэтага і будзе каму-небудзь дрэнна, ды хіба я вінаваты ў гэтым? Такі, значыць, лёс.

Так павінна было здарыцца. Хіба я маю права ўмешвацца ў справы лёсу? І я яшчэ нездаволены! Чаго мне яшчэ трэба? Мэта, якой я дамагаўся цаною столькіх год, бяссонных начэй, жаркіх малітваў, дасягнута, нарэшце! Сапраўды, не разумею, чаму я пабаяўся зайсці да папа і раскаяцца яму ва ўсім. Я ўпэўнены, што ён сказаў-бы мне тое-ж самае. Вырашана, няхай усё ідзе сваёю чаргою.

Так гаварыў ён сабе ў глыбіні сумлення, схіліўшыся, калі можна так сказаць, над сваім уласным прадоннем. Ён устаў з крэсла і пачаў хадзіць узад і ўперад па пакою.

— Даволі думаць пра гэта! — сказаў ён. — Усё вырашана.

Але ён не адчуваў ніякай палёгкі. Наадварот. Нельга перашкодзіць вярнуцца думцы, як нельга перашкодзіць мору вярнуцца да берагоў. Для марака гэта называецца прылівам, для злачынца — гэта дакоры сумлення.

Праз некалькі хвілін ён мімаволі вярнуўся да разважанняў з самім сабою, у якіх ён сам гаварыў пра тое, пра што хацеў-бы змаўчаць, слухаў тое, чаго не хацеў-бы слухаць, скараючыся перад таямнічай сілай.

Ён сказаў сабе: мэта мая дасягнута. Але хіба ў яго не было мэтай выратаваць не цела, а душу? Зрабіцца сумленным і добрым? Хіба не гэта завяшчаў яму епіскап?

Зачыніць дзверы для мінулага? Але, божа, ён не зачыняе іх, наадварот, шырока расчыняе зноў, дазваляючы адбыцца гэтай гнуснасці. Ён зноў робіцца злодзеем, агідным грабежнікам. Ён крадзе ў другога існаванне, жыццё, спакой, месца пад сонцам. Ён робіцца забойцам. Ён маральна забівае якогасьці няшчаснага, ён жыўцом асуджае яго на гэтае жыццё, горшае за смерць, якое называецца катаргай. Наадварот, выдаць сябе, выратаваць гэтага чалавека, які стаў афярай ракавой памылкі, аднавіць сваё імя, па пачуццю абавязка зноў зрабіцца катаржнікам Жанам Вальжанам, — вось калі ён завершыць сваё ператварэнне і назаўсёды зачыніць дзверы пекла, з якога вышаў; папасці ў яго целам, значыць, у сапраўднасці вызваліцца з яго. І ён зробіць гэта. Усё, дасюль ім зробленае, нішто, калі ён не зробіць гэтага апошняга геройскага ўчынка. Усё жыццё яго тады бескарысна, раскаянне бясплённае. Ён адчуваў, што епіскап у гэтую хвіліну поруч з ім, з пільна накіраваным на яго позіркам, што ад гэтага часу мэр Мадлен са ўсёю яго ілжывай добрадзейнасцю для яго агідны, але што катаржнік Жан Вальжан будзе ў яго вачах чысты і цудоўны. Людзі бачаць маску, але епіскап бачыць яго сапраўдны твар; людзі бачаць яго жыццё, епіскап — яго сумленне. Належала ехаць у Арас, вызваліць уяўнага Жана Вальжана і паказаць сапраўднага. Увы! гэта была найвялікшая афяра, самая цяжкая перамога, апошні крок. Але так трэба. Горкі лёс!

— Такім чынам, — сказаў ён, — вырашана. Выканаем свой абавязак. Выратуем гэтага чалавека.

Ён вымавіў гэта голасна не ўсведамляючы таго, што гаворыць уголас.

Ён узяўся за свае кнігі, праверыў іх і прывёў у парадак. Ён кінуў у агонь пачку векселяў некалькіх дробных даўжнікоў. Напісаў нейкае пісьмо і запячатаў яго ў канверт, падпісаўшы адрас: „Г. Лафіт, банкіру, вуліца Артуа, Парыж“. Потым выняў з пісьмовага стала некалькі банкавых білетаў і пашпарт, з якім яшчэ ў гэтым годзе адпраўляўся на выбары. Калі-б хто-небудзь мог бачыць яго рабіўшым усе гэтыя дробязі, той не мог-бы і здагадацца, што ў ім што-небудзь адбываецца. Зрэдку толькі губы яго варушыліся. Часам ён падымаў галаву і пільна накіроўваў позірк у адну кропку на сцяне, нібы там заключалася тое, што ён намагаўся вырашыць.

Напісаўшы пісьмо, ён схаваў яго ў кішэню разам з партманетам і зноў пачаў хадзіць узад і ўперад.

Думкі яго не змяніліся. Ён, як і раней, бачыў ярка начартаныя словы абавязка, што асляпляльна ззялі яго разумоваму позірку: „Ідзі, назаві сябе! Выдай сябе!“ На званіцы прыхадской царквы прабіла дванаццаць гадзін ночы. Ён палічыў удары. Яму зрабілася холадна, — ён запаліў камін. Яму не прышло на думку зачыніць акно. Яго зноў ахапіла здрантвенне. Яму прышлося зрабіць вялікае намаганне, каб прыпомніць, пра што ён думаў да таго, як прабіў гадзіннік. Нарэшце ён успомніў.

— А, так, — сказаў ён сабе: — я рашыў данесці на сябе.

І раптам яму ўдарыла думка пра Фантыну.

— Аднак, што-ж станецца з гэтай няшчаснай жанчынай?

Фантына з’явілася, як прамень нечаканага святла. Яму здалося, што ўсё змянілася вакол яго. Ён ускрыкнуў:

— Што-ж гэта я? Дасюль увесь час я думаў толькі пра сябе. Ці мне выгадна маўчаць, ці данесці на сябе, схаваць сваё імя ці выратаваць сваю душу, быць пагарджанай, хоць і паважанай службовай асобай, або адвержаным, але сумленным катаржнікам. Гэта ўсё датычыць мяне. Але, божа мой, гэта-ж страшэнны эгаізм! Ці не варта падумаць і пра іншых? Гэта-ж наш першы абавязак. Паглядзім, абмяркуем. Дапусцім, я знікну, буду зчішчаны, забыты; што выдзе з гэтага? Калі я данясу на сябе, мяне схопяць, Шанмат’е вызваляць, мяне пашлюць на галеры, а потым? Што зробіцца тут? Тут-жа фабрыка, прамысловасць, цэлая краіна, рабочыя, мужчыны, жанчыны, старыя і дзеці, беднякі! Я стварыў усё гэта, я даў жыццё, рух, багацце, душу гэтай краіне. Не стане мяне — адляціць і душа. І гэтая жанчына, што так многа адпакутвала, што захавала столькі вартасці ў сваім падзенні, якой я мімаволі зрабіў столькі зла! А гэтае дзіця, якое я абяцаў даставіць маці? Хіба я не абавязан спачатку суцешыць яе? Калі мяне не стане, што здарыцца? Маці памрэ, дзіця будзе кінута на волю лёсу. Вось што будзе, калі я данясу на сябе. А калі я не данясу? Паглядзім, што здарыцца, калі я не данясу...

Задаўшы сабе гэтае пытанне, ён спыніўся. На хвіліну ён быў захістаўся і задрыжэў. Але спакой хутка вярнуўся да яго, і ён адказаў сабе:

— Тады той чалавек пойдзе на галеры: гэта праўда. Ну, дык што-ж! Ён-жа зрабіў пакражу! Я-ж астануся тут. Праз дзесяць год у мяне будзе дзесяць мільёнаў, і я раздам іх па ўсёй краіне. Мне нічога не трэба, я працую не дзеля сябе. Краіна будзе квітнець, тысячы сямей будуць шчаслівыя; знікне нястача, а разам з ёю і злачынствы! А гэтая бедная маці выгадуе сваё дзіця. Я проста звар’яцеў, рашыўшы сябе выдаць. Навошта гэта? Няўжо для таго, каб даказаць сваю добрадзейнасць? Якая камедыя! І ўсё гэта таму, што я думаў выключна пра сябе. Каб выратаваць нейкага злодзея ад заслужанага, быць можа, пакарання, я гатовы быў загубіць цэлую краіну. Гэта-ж гнусна! І калі-б нават сумленне маё дакарала мяне ў гэтым, то я-ж вынесу гэтыя дакоры дзеля бліжніх, якім я неабходны. Па-мойму, гэта таксама вялікая добрадзейнасць і самаадданасць.

Ён зноў пачаў хадзіць па пакоі. На гэты раз яму здавалася, што ён задаволены, што ён знайшоў ісціну.

— Я знайшоў сапраўднае рашэнне, — думаў ён. — Трэба-ж на чым-небудзь спыніцца. Нечага больш хістацца і адступаць. Ад гэтага залежыць лёс многіх, а не аднаго мяне. Я — Мадлен і астаюся Мадленам. Гора таму, хто носіць імя Жана Вальжана! Але гэта не я. Я не ведаю гэтага чалавека. Калі ёсць такі, няхай ён спраўляецца, як хоча. Гэта мяне не датычыць. Гэта імя ракавое, якое лунае ў цемры. Калі яно звалілася каму-небудзь на галаву, тым горш для гэтай галавы!

Ён паглядзеўся ў маленькае люстэрка над камінам і сказаў:

— Вось што азначае прыняць якое-небудзь цвёрдае рашэнне: у мяне цяпер зусім іншы твар.

Ён зрабіў яшчэ некалькі крокаў і раптам спыніўся.

— Цяпер не трэба раздумваць ні над якімі вынікамі. Асталіся яшчэ некаторыя ніці, якія звязваюць мяне з Жанам Вальжанам. Трэба іх перарваць. У гэтым самым пакоі нават ёсць рэчы, якія могуць мяне выдаць, нямыя сведкі мінулага. Трэба, каб яны зніклі.

Ён выняў з кашалька маленькі ключык і адпёр патайную шафачку, умайстраваную ў сцяне і схаваную пад шпалерамі. У гэтым тайніку ляжалі нейкія лахманы: сіняя парцяная блуза, старыя штаны, торба і сукаваты кій з жалезным канцом. Бачыўшыя Жана Вальжана ў Дыні ў 1815 годзе пазналі-б у гэтых лахманах яго жалкае адзенне.

Ён захаваў іх, як і два срэбныя падсвечнікі, як успамін аб зыходным пункце. Але толькі тое, што ён прынёс з катаргі, ён схаваў; тое-ж, што атрымаў ад епіскапа, выставіў напаказ.

Ён палахліва азірнуўся на дзверы, нібы баючыся, каб хто-небудзь не ўвайшоў, не гледзячы на запёртую засаўку. Потым шпаркім і раптоўным рухам схапіў у адно бярэма ўсе гэтыя рэчы і, нё зірнуўшы нават на тое, што так свята і з такою небяспекаю хаваў на працягу некалькіх год, кінуў адразу ўсё гэта ў агонь.

Потым зноў старанна запёр патайныя дзверцы, што было цяпер зусім бескарысна, бо ў шафачцы больш нічога не было, і засланіў іх стулам.

Праз хвіліну пакоі і сцяна процілеглага дома асвятліліся водблескамі яркага полымя.

З торбы, якая гарэла разам з іншым рыззём, выпаў якісьці прадмет, які зіхануў у попеле. Угледзеўшыся, лёгка было пазнаць невялікую срэбную манету. Бясспрэчна, то былі сорак су, украдзеныя ў малевькага саваяра.

Ён-жа не глядзеў на агонь, а ўсё кідаўся па пакоі. Раптам вочы яго трапілі на срэбныя падсвечнікі.

„А, — падумаў ён, — увесь Жан Вальжан сядзіць яшчэ тут. Трэба гэта знішчыць“.

Ён узяў у рукі падсвечнікі.

Агню аставалася даволі для таго, каб яны маглі ператварыцца ў бясформеную масу і каб іх нельга было пазнаць.

Ён нагнуўся да агню і пагрэўся з хвіліну. Яму зрабілася добра.

— Добры агонь! — сказаў ён.

Адным з падсвечнікаў ён паправіў вуголле. Праз хвіліну абодва былі ў полымі.

У гэты міг яму здалося, што якісьці голас унутры яго закрычаў: „Жан Вальжан, Жан Вальжан!“

Валасы яго сталі дыбком; ён зрабіўся падобным да чалавека, які прыслухоўваецца да чагосьці страшнага.

— Так, гэта так, канчай, — гаварыў голас. — Давяршай тое, што ты зрабіў. Знішчы падсвечнікі, знішчай гэты ўспамін, забудзь епіскапа, забудзь усё! Загубі Шанмат‘е, гэта добра! Пацяшайся. Такім чынам, вырашана: вось чалавек, стары, не разумеючы, чаго ад яго хочуць, які нічога, мабыць, не зрабіў, нявінны, няшчасце якога заключаецца толькі ў тым, што яму прыпісваюць тваё імя, якое душыць яго, як злачынства; яго палічылі за цябе, яго асудзяць замест цябе, і ён скончыць дні свае ў ганьбе і адвяржэнні. Ты-ж астанешся сумленным чалавекам. Аставайся мэрам. Усімі паважаным і ўсхваляемым, узбагачай горад і грамадзян, выхоўвай сірот, жыві шчасяліва, добрадзейна і бездакорна, а другі ў гэты час замест цябе будзе насіць арыштанскую куртку, пагарджанае імя і твае ланцугі на катарзе. Так, ты цудоўна ўсё наладзіў. А, пагарджаны!

Па ілбе Жана Вальжана струменіўся пот. Ён накіраваў на падсвечнікі блукаючы позірк.

Голас, спачатку слабы, ледзь чутны ў глыбіні яго сумлення, гучэў цяпер, як трубны голас, над самым яго вухам. Яму здавалася, што ён выходзіў з яго, але чуцен быў нібы знадворку. Апошнія словы яму пачуліся так выразна, што ён азірнуўся з нейкім жахам.

— Хто тут? — запытаў ён гучна і ў замяшанні.

Потым дадаў з якімсьці вар‘яцкім смехам.

— Які я дурны! Нікога і быць не можа.

Ён выняў падсвечнікі з агню і зноў паставіў іх на камін. Потым зноў пачаў манатонна і панура хадзіць па пакоі; гэта абудзіла спаўшага ўнізе чалавека.

Гэтае хаджэнне палягчала і дурманіла яго ў адзін і той-жа час. Праз хвіліну ён забыў, на чым спыніўся.

Ён аднолькава прыходзіў у жах ад абодвух процілеглых рашэнняў. Абодва былі аднолькава пагібельны. Што рабіць, вялікі божа, што рабіць?

Бура, якую ён перамог з такімі цяжкасцямі, зноў забушавала ўнутры яго. Думкі яго пачалі блытацца. Ён хістаўся духам і целам. Ён хадзіў няпэўнымі крокамі, які дзіця, якое толькі што пачынае станавіцца на ногі.

Зноў паўставала цяжкое пытанне: ці трэба данесці? ці трэба маўчаць? Ён нічога не мог сабе ясна ўявіць. Адказы на гэтыя пытанні рассейваліся, як дым. Ён адчуваў толькі, што, якоё-б рашэнне ён не прыняў, частка яго істоты павінна немінуча памерці, што як з аднаго, так і з другога боку перад ім зіяе магіла, што ён перажывае агонію ці свайго шчасця, ці сваёй добрадзейнасці. Я

Увы! ім зноў заўладала страшэннае хістанне, Ён ні на крок не пасунуўся наперад.

Так змагалася ў роспачы гэтая няшчасная душа.

XXV

КОЛЫ І „ПАЛКІ Ў КОЛЫ“

Прабіла тры гадзіны; ужо пяць гадзін хадзіў ён узад і ўперад па пакоі, амаль не спыняючыся. Нарэшце ён апусціўся на крэсла.

Ён заснуў. Гадзіны праз дзве ён прачнуўся увесь празяблы. Рэзкі прадранішні вецер урываўся ў адчыненае акно. Агонь у каміне пагас, свечка амаль дагарэла. Была яшчэ цёмная ноч.

Ён устаў і падышоў да акна. Зорак на небе, як і раней, не было. Стук па бруку прымусіў яго здрыгануцца. Ён зірнуў направа і ўбачыў дзве светлыя кропкі, якія набліжаліся да яго дома. Ён пазнаў эхіпажныя ліхтары. Гэта было цільбюры, запрэжанае маленькім белым конікам, капыты якога гучна стукалі па бруку.

„Што гэта за зкіпаж? — падумаў ён. — Хто гэта выязджае так рана?“

У гэтую хвіліну ціха пастукаліся ў дзверы яго пакоя.

— Хто там?

— Я, пан мэр, — адказаў чыйсьці голас.

Ён пазнаў голас сваёй служанкі.

— Што вам патрэбна?

— Хутка пяць гадзін, пан мэр.

— Што-ж мне да гэтага?

— Хіба пан мэр не заказваў экіпаж? Фурман гаворыць, што з‘явіўся па загаду пана мэра.

— Які фурман?

— Фурман пана Скофлэра.

— Скофлэра? — паўтарыў Мадлен, здрыгануўшыся, нібы перад ім бліснула маланка. — Ах, так, Скофлэр, — вымавіў ён.

Калі-б старая служанка ўбачыла яго ў гэтую хвіліну, яе ахапіў-бы жах.

Запанавала даволі поацяглае маўчанне. Ён глядзеў бессэнсоўным позіркам на полымя свечкі, здымаючы нагарэлы воск і круцячы яго паміж пальцаў. Старая чакала. Нарэшце, яна адважылася зноў запытаць:

— Што-ж сказаць фурману, пан мэр?

— Скажыце, што я зараз выйду.

У гэтую ноч мальпост^[40], спускаючыся па Гедынскай дарозе ў М. зачапіў на павароце за кола маленькага цільбюры, запрэжанага белым конікам і ехаўшага ў процілеглым кірунку. У ім сядзеў адзін толькі чалавек, старанна захутаны ў плашч.

Кола экіпажа атрымала моцны штуршок.

Фурман мальпоста закрычаў праезджаму спыніцца, але той не звярнуў на гэта ніякай увагі і па-ранейшаму ехаў шпаркай рыссю.

— Напэўна, чалавек гэты шалёна спяшаецца, — праказаў фурман.

Чалавек, які так спяшаўся наперад, быў той, каго мы бачылі ў барацьбе з душэўнымі хваляваннямі і які, ва ўсякім выпадку, заслугоўваў спагады.

Куды ён ехаў, ён не мог-бы гэтага сказаць.

Чаго ён спяшаўся? Ён сам не ведаў. Ён наўгад імкнуўся наперад. Куды? Вядома, у Арас; магчыма, ён і ў іншае мёсца ехаў-бы таксама. Часамі дрыготка прабягала па ўсім яго целе. Ён пагружаўся ў цемру, як у бяздонне. Штосьці прыцягвала яго, штурхала яго. Ён нічога яшчэ не вырашыў, нічога не зрабіў, ні на чым не спыніўся. Больш чым калі-небудзь ён знаходзіўся ў нерашучасці. Чаго ён ехаў у Арас?

Ён у соты раз паўтараў сабе, што трэба пераканацца ва ўсім ўласнымі вачыма. Магчыма, гэтага Шанмат‘е і не варта выратоўваць. Тады сумленне яго супакоіцца, і яму ніколькі не будзе шкада, калі другога адправяць на катаргу замест яго. І хоць на судзе будзе і Жавер, і Брэве, І Шэнільд‘е, і Кашпайль, старыя катаржнікі, якія ведалі яго тады, яны ўсёроўна не пазнаюць яго цяпер. А Жавер быў у гэтую хвіліну такі далёкі ад думак пра гэта! Небяспекі, такім чынам, не прадбачыцца ніякай.

Вядома, ён перажываў страшныя гадзіны, але гэта мінае бясследна. Да таго-ж, ён трымае свой лёс у сваіх уласных руках. Ён упарта чапляўся за гэтую думку. У глыбіні душы ён аддаў-бы перавагу таму, каб зусім не ехаць у Арас. Тым не менш ён спяшаўся туды. І ён бессвядома падганяў свайго каня, які і так бег шпаркай рыссю.

На світанні ён быў у чыстым полі. Горад М. астаўся далёка ззаду. Ён зірнуў на бялеўшы далягляд і нічога не бачыў перад сабой, апрача халоднага зімняга золаку, які толькі што заняўся.

Раніца як і вечар, мае свае здані. Чарнеўшыя здалёк сілуэты дрэў і ўзгоркаў дадавалі яшчэ штосьці ракавое: і панурае да мяцежнага стану яго душы. Калі ён прыбыў у Гедэн, ужо пачаўся дзень. Ён даў каню адпачыць і пакарміў яго. Сам-жа не слязаў з цільбюры. Конюх, які прынёс авёс, раптам нахіліўся і паглядзеў на левае кола.

— А ці далёка вы едзеце? — затытаў ён.

— А што? — адказаў Мадлен, заняты сваімі думкамі.

— А тое, што вось гэтае кола не вытрымае больш і чвэрці мілі. Дзіўлюся, як яно да гэтага часу яшчэ не звалілася. Паглядзіце вось сюды.

Мадлен спехам злез з цільбюры і ўбачыў, што кола сапраўды вельмі пашкоджана. Штуршок мальпоста пераламаў некалькі спіц і ступіцу, з якой саскочыла гайка.

— Ці няма дзе блізка майстра, які-б мог наладзіць усё гэта? — запытаў Мадлен.

— Зараз паклічу, — адказаў конюх.

Праз хвіліну з'явіўся майстар. Агледзеўшы паломку, ён заявіў, што наладзіць можна, але раней наступнай раніцы ехаць далей будзе нельга.

— Гэта немагчыма, — сказаў Мадлен. — У такім выпадку ці не магу я знайсці тут другі экіпаж?

— Паблізу ні ў кога няма. Куды вы едзеце?

— У Арас.

— Дык хіба вам нельга ехаць туды на паштовых? Вы будзеце там у чатыры гадзіны раніцы.

— Не, я павінен быць там к вечару, самае позняе.

Карэтнік пакруціў галавою. Мадлен-жа адчуў прыліў страшэннай радасці. Відавочна, лёс умяшаўся ў яго намеры. Ён разбіў цільбюры і перашкодзіў яму ехаць далей. Сам-жа ён рабіў усе захады, каб ехаць далей. Яму не было ў чым дакараць сябе. Ён не вінаваты, што не можа паспець к часу.

Ён уздыхнуў. Уздыхнуў вольна, поўнымі грудзьмі, у першы раз пасля візіта Жавера. Здавалася, жалезная рука, якая сціскала яму сэрца на працягу дваццаці чатырох гадзін, раптам разнялася. Яму ўявілася, што ён спакойна можа вярнуцца назад.

Раптам да яго падышла нейкая старая.

— Вы, здаецца, судар, запытвалі, ці не можна знайсці які-небудзь экіпаж? — сказала яна. — Я магу, калі хочаце, услужыць вам.

Гэтыя простыя словы абдалі яго халодным потам. Ён адчуў, што жалезная рука гатова зноў схапіць яго.

— Так, добрая жанчына, — адказваў ён, — я шукаю, ці няма кабрыялета.

— У яе простая таратайка без рэсораў, на якой і ехаць нельга, — загаварылі майстар і конюх. — Яна нічым не лепш за вашага паламанага цільбюры, судар.

Гэта была праўда, тым не менш ён загадаў запрэгчы яе і праз чвэрць гадзіны ўжо ехаў далей. Яму прыкра было за тую радасць, якую ён адчуў адну хвіліну. Ніхто-ж не прымушае яго рабіць гэтае падарожжа.

І ён зноў сцебануў свайго каня.

У Сен-Полі ён зноў даў адпачыць свайму каню і, згодна абяцання, данага Скофлэру, стаяў увесь час каля яго, пакуль ён еў авёс.

Праз гадзіну ён ехаў далей. Дзень пакрыху хіліўся к вечару. Да Араса аставалася яшчэ каля сямі міль. Раптам яму прышла ў галаву думка, што магчыма, ён спозніцца і працэс ўжо скончыцца, пакуль ён даедзе да месца. Ён-жа не ведае, у якой гадзіне пачнецца пасяджэнне па гэтай справе. Звычайна яно пачынаецца ў дзевяць гадзін раніцы, і, напэўна, разбор яе не зацягнецца доўга. З Шанмат‘е скончаць хутка, канстатуюць факт пакражы яблык, засведчаць асобу, і гатова. Ён, напэўна, прыедзе, калі ўсё ўжо будзе скончана.

А ноч спускалася ўсё хутчэй і хутчэй.

XXVI

ФАНТЫНА ШЧАСЛІВАЯ

Фантына, між тым, у гэтую хвіліну адчувала вялікую радасць.

Яна правяла ноч надзвычайна дрэнна: страшэнны кашаль, вялікая ліхарадка, брэд, які прадаўжаўся нават у час док тарскага візіта. Доктар быў вельмі ўстрывожаны яе станам і прасіў адразу-ж паведаміць яму, як толькі пан Мадлен вернецца.

Усю раніцу яна была пахмурная, гаварыла мала, камячыла ў руках коўдру і штосьці лічыла. Вочы ў яе запалі і былі пільна накіраваны ў адзін пункт. Яны здаваліся патухлымі, але часам загараліся і блішчэлі, як зоркі.

Кожны раз, як сястра Сімпліцыя запытвала ў яе, як яна сябе адчувае, яна нязменна адказвала:

— Вельмі добра. Я-б жадала бачыць пана Мадлена.

Некалькі месяцаў таму назад Фантына была ценем ранейшай Фантыны, цяпер-жа яна была зданню. Хвароба цела давяршыла работу хваробы душы. Гэтая дваццаціпяцігадовая жанчына здавалася старэнькай, і, не гледзячы на белакурыя валасы, срабрыстыя ніці рэзка кідаліся ў вочы.

У поўдзень зноў прышоў доктар. Ён зрабіў некалькі распараджэнняў адносна хворай, запытаў, ці не быў пан мэр у больніцы, і паматаў галавой.

Пан Мадлен звычайна наведваў хворую ў тры гадзіны. Ён заўсёды быў вельмі акуратным.

Каля паловы трэцяй Фантына пачала хвалявацца. На пра-цягу дваццаці хвілін яна раз дзесяць запытала:

— Сястра, якая гадзіна?

Прабіла тры. Пры трэцім удары Фантына раптам шпарка прыпаднялася на сваёй пасцелі, тады як звычайна яна не мела сілы нават варушыцца. Яна сударгава сціснула і заламала рукі, прычым з грудзей у яе вырваўся цяжкі ўздых. Потым яна абярнулася і зірнула на дзверы.

Дзверы не адчыніліся, ніхто не ўвайшоў.

Каля чвэрці гадзіны аставалася яна з накіраваным на дзверы позіркам, ледзь дыхаючы, чакаючы. Сястра не адважылася загаварыць з ёю. На званіцы прабіла чвэрць чацвертай. Фантына адкінулася на падушкі.

Яна не вымавіла ніводнага слова і зноў пачала камячыць коўдру. Прайшло поўгадзіны, потым гадзіна. Ніхто не прыходзіў. Кожны раз, як чуўся бой гадзінніка, Фантына ўздрыгвалася, паварочвалася да дзвярэй, потым зноў падала на падушкі.

Думкі яе ясна чыталіся на яе твары, але яна маўчала і толькі страшэнна кашляла.

Яна была смяртэльна бледная і часам толькі ўсміхалася сваімі пасінелымі губамі.

Прабіла пяць, і сястра пачула, як хворая праказала ціха і павольна:

— Заўтра-ж я адыходжу, чаму-ж ён не прышоў сёння?

Сястра Сімпліцыя таксама дзівілася адсутнасці пана Мадлена.

Гадзін у шэсць яна паслала запытаць, ці не вярнуўся ён. Пасланая вярнулася з адказам, што пан Мадлен паехаў у шэсць гадзін раніцы і наўрад ці вернецца раней заўтрашняй раніцы.

Пакуль абедзве жанчыны шапталіся, Фантына з ліхарадкавай жвавасцю, уласцівай некаторым хворым, ускочыла на калені на сваёй пасцелі і, прасунуўшы галаву ў адтуліну полага, прыслухалася. Раптам яна ўскрыкнула:

— Вы гаворыце пра пана Мадлена? Нашто вы шэпчыцеся? Што з ім? Чаму ён не едзе?

Голас яе быў такі прарэзлівы і грубы, што абедзве жанчыны спалохана павярнуліся.

— Адказвайце-ж! — закрычала Фантына.

— Супакойцеся, дзіця маё, — сказала сястра. — Кладзіцеся.

Фантына, не змяняючы становішча і не звяртаючы ўвагі на словы сястры, казала далей тым-жа тонам:

— Вы там шапталіся, вы ведаеце, чаму яго няма, кажыце зараз. Я хачу ведаць.

— Ён паехаў, — адказала сястра.

Фантына села на ложку. Вочы яе запалалі. Невыказаная радасць разлілася па яе лакутніцкім твары.

— Паехаў! — ускрыкнула яна. — Напэўна, па Казету.

Потым яна з мальбою склала рукі і, гледзячы на неба, пачала ціха шаптаць словы малітвы.

— Любая сястра, — сказала яна, скончыўшы маліцца, — я хачу зноў легчы. Я буду рабіць усё, што мне загадаюць. Я зараз была такая злая, гаварыла так голасна; прабачце мне, я ведаю, што гэта нядобра. Але цяпер я страшэнна задаволена. Пан Мадлен такі добры: падумайце, ён-жа паехаў па Казету ў Манфермейль.

Яна зноў паслухмяна ўляглася і пацалавала срэбны крыжык, што вісеў у яе на шыі, падараваны ёй сястрой Сімпліцыяй.

— Пастарайцеся заснуць цяпер, дзіця маё. Не гаварыце больш.

Фантына схапіла ў свае вільготныя далоні руку сястры Сімпліцыі.

— Ён сёння раніцою паехаў у Манфермейль. Памятаеце, ён учора, калі я запытала ў яго, калі-ж будзе Казета, адказаў: „Хутка, хутка“. Гэта ён хацеў мне зрабіць сюрпрыз. Тэнард'е, напэўна, аддадуць яе, ім-жа заплацяць... Не, не, дарагая сястра, дайце мне пагаварыць. Я вельмі шчаслівая, я хутка ўбачу Казету. Вы не можыце сабе ўявіць, якая яна міленькая! Цяпер яна ўжо напэўна вялікая, бо ёй хутка сем год. Зусім паненка. Божачка, як гэта неразумна разлучацца з дзецьмі на цэлыя гады. Трэба заўсёды памятаць, што жыццё не вечнае. Які добры пан мэр, што паехаў па яе. Ён будзе тут заўтра, ці-ж не праўда? Заўтра будзе свята. Заўтра раніцою, сястра, вы мне дасце надзець мой кружаўны чэпчык. Колькі адсюль да Манфермейля?

Сястра, якая і ўяўлення не мела аб адлегласці, адказала:

— О, думаю, што ён заўтра раніцою будзе тут.

— Заўтра, заўтра я ўбачу Казету. Бачыце, я зусім нават не хворая, я вар‘ятка. Калі-б хто-небудзь захацеў, я пайшла-б танцаваць.

За гэтыя чвэрць гадзіны яна зусім ператварылася. Яна паружавела, гаварыла вясёлым і натуральным голасам, увесь твар яе смяяўся. Часам яна штосьці шаптала пра сябе.

— Ну, вы цяпер шчаслівая, — заўважыла манашка, — дык будзьце-ж паслухмяныя: не гаварыце больш.

Фантына пакорліва ўляглася і пачала, усміхаючыся моўчкі, пераводзіць вочы з прадмета на прадмет.

Сястра засмаргнула фіранкі ложка, спадзяючыся, што хворая засне.

Паміж сямю і васмю гадзінамі вечара прышоў доктар. Не чуючы ніякага руху, ён асцярожна падышоў да ложка, думаючы, што Фантына спіць, Ён крыху рассунуў полаг і са здзіўленнем убачыў, што яна ляжыць спакойна з шырока расплюшчанымі вачыма. Убачыўшы яго, яна сказала:

— Ці-ж няпраўда, судар, мне дазволяць пакласці яе поруч з сабою ў маленькім ложку?

Доктар падумаў, што яна брэдзіць, адвёў сястру Сімпліцыю ўбок і пачаў распытваць у яе пра пана Мадлена. Сястра расказала яму, што ён паехаў некуды можа на некалькі дзён, а хворая ўпэўнена, што ён адправіўся ў Манфермейль па яе дзіця. Можа гэта і праўда, ва ўсякім выпадку бедную жанчыну не расчароўвалі ў гэтым. Доктар ухваліў гэтае рашэнне. Ён падышоў да Фантыны і сказаў:

— Дайце мне вашу руку.

- Ах, дык вы-ж не ведаеце, што я зусім здаровая. Заўтра прыедзе Казета.

Доктар быў здзіўлены. Ёй было сапраўды лепш. Пульс зрабіўся мацнейшы. Здавалася, жыццё зноў улілося ў яе цела.

Пан доктар, а ці сказала вам сястра, што пан мэр паехаў па маю малютку?

Доктар параіў ёй маўчаць і як можна менш хвалявацца. Ён прыпісаў якуюсьці заспакойваючую мікстуру на ноч і сказаў сястры, адыходзячы:

— Ёй значна лепш. Калі яшчэ здарыцца так, што пан мэр прывязе ёй дзіця, то — хто ведае? — бываюць такія нечаканасці, што вялікія радасці спыняюць хваробны працэс зусім раптоўна. Магчыма, мы яе яшчэ і выратуем.

XXVII

СІСТЭМА АДМАЎЛЕННЯЎ

Было каля васьмі гадзін вечара, калі цялежка, якую мы пакінулі па дарозе ў Арас, уехала ў вароты паштовай станцыі. Чалавек, што сядзеў на ёй, рассеяна адказаў на некалькі пытанняў служанкі і гаспадара станцыі і ўвайшоў у нізкі пакой, дзе, узлакаціўшыся, усеўся за адзін з сталоў. Чатырнаццаць гадзін правёў ён у дарозе, тады як разлічваў праехаць усяго шэсць. Ён апраўдваў сябе тым, што не па сваёй віне страціў так многа часу, але ў глыбіні душы гэта яго не вельмі засмучала.

Увайшла гаспадыня гасцініцы.

— Вы астанецеся начаваць, судар? Ці не хочаце з'есці чаго-небудзь? — запытала яна.

Ён адмоўна матнуў галавой.

Праз некалькі часу ён вышаў на вуліцу і пайшоў у горад. Ён не ведаў Араса. На вуліцах было цёмна, і ён ішоў наўдачу. Паміж тым, ён унікаў запытваць дарогу ў прахожых. Пасля некаторага хістання, аднак, ён вымушаны быў гэта зрабіць і запытаў асцярожна ў першага сустрэчнага:

— Паважаны судар, скажыце, калі ласка, дзе знаходзіцца будынак суда?

— Вы, напэўна, не тутэйшы, — адказаў яму незнаёмы. — Хадзіце за мной, я якраз іду ў той бок. Калі вы хочаце слухаць якую-небудзь справу, то думаю, што спазніліся. Звычайна пасяджэнне канчаецца ў шэсць гадзін.

Яны вышлі на вялікую плошчу, у глыбіні якой стаяў вялізны цёмны будынак з чатырма ярка асветленымі вокнамі, што рэзка вырысоўваліся ў цемры.

Прахожы паказаў на іх.

— Зрэшты, вы, здаецца паспееце якраз упару, — сказаў ён. — Бачыце гэтыя вокны? Гэта зал пасяджэнняў. Напэўна, яшчэ не скончылася, відаць, справа зацягнулася. Вас яна вельмі цікавіць? Гэта крымінальны працэс? А вы, можа, сведка?

— Не, я па справе, мне трэба перагаварыць тут з адным адвакатам.

— А, гэта іншая справа. Вось прайдзіце ў гэтыя дзверы, там сядзіць стораж. Вам прыдзецца падняцца па лесніцы.

Яны рассталіся, і праз некалькі хвілін праезджы быў у зале, дзе тоўпілася маса народу, між якімі выдзяляліся групы адвакатаў у мантыях. Шум, які стаяў у зале, быў падобны да гудзеняя пчалінага вулля. Вялізны пакой асвятляўся адной толькі лямпай. Двустворчатыя дзверы, зачыненыя ў гэтую хвіліну, аддзялялі яго ад зала пасяджэнняў.

У пакоі было так цёмна, што Мадлен не пабаяўся звярнуцца да першага сустрэчнага адваката і запытаў:

— Скажыце, калі ласка, у якім становішчы справа?

— Скончана, — адказаў адвакат.

— Скончана!

Гэта было вымаўлена з такім выразам, што адвакат жвава абярнуўся.

— Выбачайце, паважаны судар, вы, можа радня? — запытаў ён.

— Не, я тут нікога не знаю. Прыгавор ужо абвешчаны?

— Вядома, як-жа іначай?

— У катаржныя работы?

— Назаўсёды.

— Значыць, тоеснасць асобы была даказана цалкам? — запытаў Мадлен слабым, ледзь чутным голасам.

— Якая тоеснасць? — адказаў адвакат. — Тут не было чаго і даказваць. Справа зусім ясная. Гэтая жанчына забіла сваё дзіця, гэта факт, і яе прыгаварылі да вечнай катаргі.

— Хіба гэта жанчына?

— Ну так, вядома. А вы ў мяне пра каго запытваеце?

— Ні пра каго. Чаму-ж зал асветлены да гэтага часу, калі справа скончана, гаворыце вы?

— Цяпер пачалася другая, гадзіны дзве таму назад.

— Якая другая?

— О, гэта такая-ж простая і відавочная. Гэта пра аднаго катаржніка, рэцыдывіста^[41], які зрабіў нейкую пакражу. Не памятаю добра яго імя. Вось, я вам скажу, фізіяномія! Даволі зірнуць на яго, каб саслаць на галеры.

— Ці не можна прайсці ў зал?

— Думаю, што цяжка. Публікі шмат. Цяпер між іншым, перапынак, калі зноў пачнецца пасяджэнне, можна будзе паспрабаваць.

— А дзе ўваход?

— Праз гэтыя вялікія дзверы.

Адвакат адышоў. За гэтыя некалькі хвілін Мадлен зазнаў розныя душэўныя парыванні. Абыякавыя словы адва ката праколвалі яго сэрца то як вострыя іголкі, то як лязо кінжала. Калі ён даведаўся, нарэшце, што нічога яшчэ не скончана, ён уздыхнуў, але не мог-бы сказаць, ці то быў уздых палёгкі ці мукі.

Ён падыходзіў да розных груп, прыслухоўваўся да гутаркі. Гаварылі пра дзетазабойства і пра злачынца, катаржніка-рэцыдывіста, які ўкраў яблыкі і быў злоўлены на месцы злачынства. Гэты брадзяга ўжо быў адзін раз на катарзе ў Тулоне. Гэта вось і паглыбіла злачынства. Раней поўначы справа ні за што не скончыцца. Злодзея напэўна асудзяць, у гэтым не можа быць ніякага сумнення.

Мадлен падышоў да прыстава, які стаяў ля дзвярэй зала пасяджэнняў.

— Ці хутка адчыняць дзверы? — запытаў ён.

— Іх не адчыняць зусім.

— Як, хіба цяпер не перапынак?

— Перапынак будзе, але дзверы не адчыняць.

— Чаму-ж?

— Таму, што ўсе месцы занятыя, і ўвайсці больш нікому нельга, — адказваў прыстаў і потым пасля кароткага маўчання дадаў: — Ёсць яшчэ два-тры месца за крэслам старшыні, але яны прызначаны для асоб афіцыяльных.

І прыстаў адвярнуўся ад свайго субяседніка.

Мадлен адышоў, схіліўшы галаву і нібы ў раздум‘і.

Відавочна, ён раіўся з самім сабою. Страшэнная барацьба, якая бушавала ў ім, не скончылася яшчэ. Кожную хвіліну яна ўзнімалася з новаю сілаю. Ён спыніўся ля сцяны і скрыжаваў на грудзях рукі. Потым раптам шпарка расшпіліў сваё пальто, выняў партманет, вырваў лісток з запісной кніжкі і пры мігатлівым святле лямпы напісаў алоўкам: „Мадлен, мэр горада М.“; потым зноў падышоў да прыстава, падаў яму запіску і сказаў уладна:

— Занясіце гэта пану старшыні.

Прыстаў узяў запіску, мільгом зірнуў на напісанае і панёс яе.

XXVIII

ШАНМАТ‘Е ЗДЗІЎЛЕНЫ

Сам таго не ведаючы, мэр горада М. быў свайго роду славутай асобай у краіне. На працягу сямі год чуткі пра яго распаўсюдзіліся па ўсёй акрузе, і імя яго было ва ўсіх на вуснах. Апрача развіцця прамысловасці, чым уся краіна была яму абавязана, не было ніводнай абшчыны, якой ён не зрабіў-бы якога-небудзь дабра. Усюды імя пана Мадлена вымаўлялася з вялікай пашанай. Іншыя маленькія гарады зайздросцілі гораду М., што ў яго такі мэр.

Старшыня суда, як і ўсе, ведаў па імю паважанага пана Мадлена. Таму, калі прыстаў, падышоўшы да яго, падаў яму запіску, дадаўшы: „Гэты пан жадае прысутнічаць на пасяджэнні“, ён зрабіў шпаркі рух, узяў пяро, прыпісаў унізе некалькі слоў і, перадаючы лісток назад прыставу, сказаў:

— Запрашайце!

Няшчасны чалавек, аповесць якога мы цяпер расказваем, стаяў перад дзвярыма ў той-жа позе, у якой пакінуў яго прыстаў. Ён смутна пачуў, як хтосьці сказаў яму:

— Калі ласка, хадзіце за мной, паважаны судар.

Гэта быў той самы прыстаў, які за некалькі хвілін да гэтага павярнуўся да яго спіной, а цяпер кланяўся да зямлі. У той-жа час ён падаў яму запіску старшыні. Там стаяла:

„Старшыня суда сведчыць сваю пашану пану Мадлену“.

Ён скамячыў паперку ў руках, нібы ў ёй заключалася нешта крыўднае і горкае.

Ён пайшоў за прыставам. Праз некалькі хвілін ён астаўся адзін у якімсьці габінеце, асветленым двума запаленымі свечкамі, якія стаялі на накрытым зялённм сукном стале. У яго вушах гучэлі яшчэ апошнія словы праважатага, перад тым як той пайшоў.

— Вы знаходзіцеся, паважаны судар, у нарадчым пакоі. Вам варта толькі павярнуць ручку гэтых дзвярэй, і вы апынецеся ў зале пасяджэнняў, ззаду за старшынёвым крэслам.

Словы гэтыя блыталіся ў яго з успамінамі аб цёмных карыдорах і лесніцах, па якіх ён толькі што праходзіў.

Настала рашучая хвіліна. Ён дарэмна намагаўся сабраць свае думкі. Заўсёды здараецца, што ў хвіліны, калі больш за ўсё неабходна ўладаць сабою, усе ніці мышлення раптам парываюцца. Ён знаходзіўся ў тым пакоі, дзе суддзі раяцца і абвінавачваюць. З бессэнсоўным спакоем аглядаў ён гэты ціхі і страшны пакой, дзе разбіта было столькі людскіх жыццяў, дзе зараз прагучыць яго імя і дзе вырашыцца яго лёс. Ён паглядзеў на сцены, потым на сябе, дзівячыся, што знаходзіцца ў гэтым пакоі.

Ужо цэлыя суткі ён нічога не еў. Цела ламала ад дарожнай трасяніны, але ён не думаў ні пра што. Здавалася, ён нічога не адчуваў.

Раптам вочы яго спыніліся на меднай ручцы дзвярэй. Ён амаль забыў пра іх. Позірк яго, спачатку спакойны, набыў раптам збянтэжаны выраз, які мала-па-малу перайшоў у жах. Кроплі халоднага поту выступілі на ілбе і на скронях.

Была хвіліна, калі ён зрабіў жэст, які выражаў упартасць і непакору. Ён нібы гаварыў:

— Ды хто-ж прымушае мяне рабіць гэта?

Потым ён шпарка павярнуўся, падышоў да дзвярэй, праз якія ўвайшоў у гэты пакой, адчыніў іх і вышаў. Ён апынуўся ў калідоры, доўгім і вузкім, ледзь асветленым там-сям цмяна мігаючымі ліхтарамі. Ён уздыхнуў і прыслухаўся. Вакол была цішыня. Ён пусціўся бегчы, нібы за ім гналіся.

Прабегшы некаторую адлегласць, ён зноў прыслухаўся. Цішыня, як і раней, не парушалася. Ён задыхаўся і, хістаючыся, прыхінуўся да сцяны. Каменная сцяна была халодная; ён здрыгануўся і адступіў ад яе.

І вось, стоячы адзінокі ў цемры, дрыжучы ад холаду і ад іншых адчуванняў, быць можа, ён аддаўся размышленню. Ён размышляў ужо цэлую ноч, ён размышляў цэлы дзень і цяпер у глыбіні душы чуў адзін толькі голас, які ўскрыкваў: увы!

Так прайшло з чвэрць гадзіны. Нарэшце, ён панік галавой, уздыхнуў з глыбокаю тугой, апусціў рукі і вярнуўся назад. Ён ішоў павольна, нібы прыдушаны цяжарам. Здавалася, што хтосьці злавіў яго ў часе ўцякання і вёў цяпер назад.

Ён зноў увайшоў у дарадчы пакой. Першае, што кінулася яму ў вочы, была медная ручка дзвярэй. Яна ззяла ў яго вачах, як страшная зорка. Ён не мог адвесці ад яе вачэй. Час ад часу ён рабіў крок у кірунку да дзвярэй.

Калі-б ён прыслухаўся, то мог-бы адрозніць далятаўшы з зала смутны гул. Але ён нічога не чуў.

Раптам, сам не ведаючы як, ён апынуўся перад дзвярыма, павярнуў ручку і ўвайшоў у зал пасяджэнняў.

Ён увайшоў, машынальна зачыніў за сабой дзверы і спыніўся.

Перад ім было вялікае, цмяна асветленае памяшканне, у якім то падымаўся гул, то наставала цішыня. У адным канцы яго сядзелі суддзі з рассеяным выглядам, у сваіх падношаных мантыях, грызучы пазногці або жмурачы вочы. У другім — абшарпаны, у лахманах натоўп; адвакаты ва ўсялякіх позах; салдаты з сумленнымі і суровымі тварамі. Сцены і столь былі брудныя, сталы, пакрытыя зялёнай саржай, спярэшчаны плямамі, дзверы захватаны рукамі. Лямпы, якія віселі на сценах, больш чадзілі, чым свяцілі. На сталах гарэлі свечкі ў медных падсвечніках. Цемень, агіднасць, нуда. І ад ўсяго гэтага павявала чымсьці строгім і велічным, таму што адчувалася вялікая сіла чалавечая, называемая законам і правасуддзем.

Ніхто ў гэтым натоўпе не звярнуў увагі на ўвайшоўшага. Усе позіркі накіраваны былі на нізкую драўляную лаўку, на якой сядзеў чалавек паміж дзух жандармаў.

То быў „ён“.

Мадлен не шукаў яго, ён яго бачыў. Вочы яго проста спыніліся на ім, нібы ён загадзя ведаў, дзе знайсці яго. Ён быццам бачыў самога сябе, састарэлага. Твар, вядома, не быў абсалютна такі-ж, але агульны выгляд такі самы. Тыя-ж ускудлычаныя валасы, тыя-ж дзікія і непакорлівыя вочы, тая-ж блуза, якая была на ім, калі ён прышоў у Дынь, поўны нянавісці і хаваючы ў душы зборышча страшных думак, сабраных і выпеставаных на працягу дзевятнаццаці год катаргі.

І ён ускрыкнуў пра сябе, увесь дрыготны:

— Божа! Няўжо я зрабіўся-б такім-жа?

Гэтаму чалавеку было па меншай меры год шэсцьдзесят. У ім было штосьці тупое, грубае, забітае.

Пры шуме адчыняемых дзвярэй стаяўшыя паблізу адсунуліся. Старшыня абярнуўся і, зразумеўшы, што перад ім мэр горада М., пакланіўся яму. Пракурор, які не раз сустракаў пана Мадлена ў міністэрстве, пазнаў яго і таксама прывітаўся. Ён-жа ледзь звярнуў на гэта ўвагу. Ёй нібы трызніў і глядзеў перад сабою.

Суддзі, пісцы, жандармы, натоўп цікаўных галоў — усё гэта ён ужо бачыў адзін раз у сваім жыцці, дваццаць сем год таму назад. Гэтыя ракавыя здані — ён зноў сустрэў іх. Яны былі перад ім, яны рухаліся, яны жылі. Гэта не быў больш страшны ўспамін, міраж яго думкі, — гэта былі сапраўдныя жандармы, сапраўдныя суддзі, сапраўдны натоўп і сапраўдныя людзі з плоці і крыві. Гэтыя страшныя здані мінулага ўваскрэслі перад ім ва ўсёй сваёй жудаснай сапраўднасці.

Усё гэтае прадонне зіяла перад ім.

Яго ахапіў жах. Ён заплюшчыў вочы і ўнутрана ўскрыкнуў:

— Ніколі!

І ў моц незалежнай ад яго ракавой выпадковасці, якая прыводзіла ў трэпет усю яго істоту і ледзь не даводзіла яго да шаленства, перад ім знаходзіўся ён сам. Чалавека, якога судзілі, усе называлі Жанам Вальжанам. Перад яго вачыма быў страшны прывід, род прадстаўлення, якое разыгрывалася яго ўласнаю зданню.

Усё было, як раней: тая-ж абстаноўка, тая-ж гадзіна дня, амаль тыя-ж твары суддзяў, салдат і гледачоў. Толькі цяпер над галавою старшыні суда вісела распяцце, чаго нё было ў яго час.

Ён апусціўся на крэсла, якое стаяла ззаду, баючыся, каб яго не ўбачылі. Ён узяў з стала картон і засланіўся ім ад іншай публікі. Цяпер ён мог бачыць усё, будучы сам нябачным нікому. Ён канчаткова апамятаўся і пачаў слухаць.

У тую хвіліну, калі ён увайшоў у зал, абаронец канчаў сваю прамову. Увага ўсіх была напружана да вышэйшай ступені. Працэс цягнуўся ўжо гадзіны тры. Цэлых тры гадзіны глядзеў натоўп, як гінуў чалавек пад цяжарам страшэзнай вераемнасці. То была жалкая, невядомая істота, асоба якой устаноўлена была толькі дзякуючы паказанням сведак. Аказалася, што то быў страшны злодзей Жан Вальжан, якога правасуддзе шукала ўжо даўно і які восем год таму назад, вярнуўшыся з Тулонскіх галераў, аграбіў на вялікай дарозе маленькага саваяра. Абвінавачваемы ў адказ на ўсе гэтыя паказанні рабіў здзіўленыя жэсты, нібы нічога не разумеючы. Ён гаварыў праз сілу, адказваў з замяшаннем, але ўся яго постаць з галавы да ног выражала адмаўленне. Ён быў падобны да ідыёта сярод усіх гэтых разумнікаў, якія сабраліся яго судзіць, і здаваўся чужым сярод грамадства, якое яго знішчала. Між тым, перад ім стаяла грознае будучае, якое набліжалася з кожнай хвілінай, за ім натоўп сачыў з вялікім хваляваннем. Можна было чакаць нават кары смерцю, а пра катаргу і гаварыць няма чаго. Прамовы пракурора і абаронцы, нарэшце, скончыліся, і старшыня звярнуўся да абвінавачваемага:

— Ці маеце вы што-небудзь дадаць у сваю абарону?

Абвінавачваемы стаяў, круцячы ў руках свой агідны калпак, нібы нічога не чуў.

Старшыня паўтарыў пытанне.

На гэты раз абвінавачваемы пачуў. Здавалася, ён зразумеў. Ён паварушыўся, нібы прачынаючыся, абвёў усіх вачыма і, паставіўшы свой вялізны кулак на борт рашоткі, утаропіў вочы на пракурора і загаварыў. Прамова яго была падобная да патоку. Бязладна, бяссувязна, таропка, нібы напіраючы адно на адно, імкнучыся разам вырвацца з вуснаў, ліліся словы і сказы, сэнс якіх ледзь можна было ўлавіць.

— Вось што я маю сказаць, — пачаў ён. — Я быў карэтнікам у Парыжы, можаце нават запытаць пра гэта ў пана Балу. Гэта вельмі цяжкое рамяство, прыходзіцца працаваць заўсёды пад адкрытым небам, рэдка пад павеццю, таму што работа патрабуе шмат месца. Каваць жалеза зімою, калі рукі акалелі, вельмі цяжка. Гэта проста змардоўвае чалавека; яшчэ маладым робішся стары. У сорак год табе капут. А мне было пяцьдзесят тры, дык мне і зусім цяжка пры ходзілася. І потым рабочыя — бядовы народ. Як убачаць, што ўжо не малады, дык і пачынаюць зваць старым хрэнам, старым быдлам. Я зарабляў трыццачь су ў дзень; гаспадары плацілі мне мала, таму што я быў стары. Яшчэ была ў мяне дачка ў прачках. Яна тое-сёе зарабляла. Таксама ёй цяжка прыходзілася. Цэлы дзень ледзь не па калені ў вадзе ў пральні зімой і летам. Бывала, уся прамокне да касцей — гора. Прыходзіла яна дадому ўвечары, у сем гадзін, і зараз-жа клалася спаць: так яна стамлялася. Муж біў яе. Яна памерла. Мы не былі асабліва шчаслівыя. Добрая яна была дзяўчына, жыла ціха і смірна, нікуды не хадзіла. Вось, я кажу праўду. Запытайце самі. Ды што я, які я, сапраўды, дурань? Парыж-жа сапраўдная прорва. Хто можа там ведаць дзядзьку Шанмат‘е? Усё-такі, — кажу вам, — пан Балу, запытайце ў пана Балу. Пасля гэтага я не ведаю, чаго ад мяне хочуць.

Ён змоўк і па-ранейшаму стаяў. Ён сказаў сваю прамову хутка, дзікім, прарэзлівым і хрыплым голасам, з якімсьці наіўным раздражненнем. Адзін раз ён прыпыніўся і пакланіўся камусьці ў натоўпе. Словы свае ён дапаўняў адрывістымі жэстамі, нібы сек дровы. Калі ён скончыў, публіка залілася рогатам. Ён паглядзеў на натоўп, убачыў, што ён смяецца, і, нічога не разумеючы, рассмяяўся і сам. Гэта было жудасна.

Старшыня, чалавек уважлівы і добры, напомніў панам суддзям, што Балу дарэмна адшуквалі, але паколькі ён абанкроціўся і ўцёк, то і не маглі знайсці яго. Потым, звярнуўшыся да абвінавачваемага, сказаў:

— Вы знаходзіцеся ў такім становішчы, калі неабходна добра падумаць. Самыя цяжкія абвінавачванні вісяць над вамі і могуць пацягнуць за сабой вельмі важныя вынікі. У вашых інтарэсах, у апошні раз кажу вам, вытлумачыць ясна дзве рэчы: па-першае, ці пералезлі вы сапраўды цераз плот саду і ці адламалі галінку ад яблыні, і, па-другое, ці вы былі катаржнік Жан Вальжан, выпушчаны на волю?

Падсудны асмыслена паківаў галавою, нібы ясна зразумеў, пра што яго запытваюць, і ведае, што адказаць. Ён разявіў рот, абярнуўся да старшыні і сказаў:

— Перш за ўсё…

Потым зірнуў на свой калпак, потым на столь і змоўк.

— Падсудны, — пачаў пракурор строгім голасам, — беражыцеся! Вы не адказваеце на пытанні. Ваша замяшанне выдае вас. Відавочна, вы не Шанмат‘е, а катаржнік Жан Вальжан.

Падсудны, між тым, вельмі спакойна ўсеўся на месца. Калі пракурор скончыў, ён раптам усхапіўся і крыкнуў:

— Які вы нядобры! Вось што я хацеў сказаць. Не мог адразу ўспомніць. Нічога я не краў. Я з тых, што не кожны дзень абедаюць, я знайшоў на зямлі абламаную галінку з яблыкамі і падняў яе, не ведаючы нават, што мне за гэта пападзе. Вось ужо тры месяцы, як мяне трымаюць у турме і цягаюць ва ўсе бакі. Потым усе гавораць супроць мяне і крычаць „Адказвайце!“. Жандарм, добры хлапец, штурхае мяне локцем пад бок і гаворыць паціхеньку „Адказвай-жа!“ Я не ўмею тлумачыць, я нічому не вучыўся, я чалавек бедны. Як гэтага ніхто не бачыць? Я не ўкраў, я падняў з зямлі. Вы кажаце: Жан Вальжан. Ды я яго і ведаць не ведаю. Мяне завуць Шанмат‘е. Якія вы хітрыя, вы ведаеце нават, дзе я нарадзіўся! Мне самому гэта зусім невядома. Вы кажаце: я быў у Оверні і Фаверолі. Дык хіба нельга быць там і не быць на галерах? Вы мне проста падакучылі з вашымі глупствамі. І за што гэта ўсе накінуліся на мяне, як шалёныя якія-небудзь?

Пракурор увесь час не садзіўся і звярнуўся да старшыні.

— Пан старшыня, — сказаў ён, — з прычыны няясных, але вельмі хітрых адмаўленняў падсуднага, які дарэмна імкнецца разыграць з сябе ідыёта, прапаную яшчэ раз запытаць сведак: асуджаных Брэве, Кашпайля і Шэнільд‘е, з таксама інспектара Жавера і ў апошні раз пацвердзіць тоеснасць абвінавачваемага з катаржнікам Жанам Вальжанам.

— Дазваляю сабе напомніць пану пракурору, — адказваў старшыня, — што інспектар Жавер, па абавязках службы, павінен быў адразу-ж вярнуцца да свайго паста пасля першага свайго паказання. Гэта было яму дазволена.

— Гэта праўда, — адказваў пракурор, — мы маем яго паказанне. Ён безумоўна прызнаў абвінавачваемага, бо часта бачыў яго, калі быў наглядчыкам на Тулонскіх галерах. Ён дадаў, што Жана Вальжана вызвалілі з вялікім жалем, таму што гэта быў чалавек вельмі неспакойны. Прашу, у такім выпадку, запытаць Брэве, Шэнільд‘е і Кашпайля.

Старшыня аддаў загад прыставу, і праз хвіліну дзверы пакоя для сведак расчыніліся. Увялі Брэве ў суправаджэнні жандармаў. Хваляванне публікі было вельмі вялікае.

То быў чадавек год шасцідзесяці з дзелавым і разам з тым з плутоўскім выглядам. За добрыя паводзіны яго зрабілі вартаўніком у турме, у якой ён сядзеў. Пасля першых утлумачлівых слоў старшыня сказаў:

— Брэве, зірніце на падсуднага, пастарайцеся прыпомніць і скажыце нам па шчырасці і сумленню ці настойваеце вы на ранейшых сваіх паказаннях, што чалавек гэты ваш стары таварыш па астрогу, Жан Вальжан.

Брэве зірнуў на абвінавачваемага, потым абярнуўся да суда:

— Так, пан старшыня. Я першы пазнаў яго і сцвярджаю, што гэта ён. Гэта — Жан Вальжан, які прыбыў у Тулон у 1796 годзе і быў вызвален у 1815 годзе. Я вышаў праз год пасля яго. У яго цяпер дурнаваты выгляд, але ён хітруе. Я яго цалкам прызнаю.

— Садзіцеся, — сказаў старшыня. — Падсудны, стойце!

Увялі Шэнільд‘е, пажыццёвага катаржніка. Яго знарок прывезлі з Тулона па гэтай справе. Гэта быў чалавек невялікага росту, год пяцідзесяці, жвавы, зморшчаны, высахлы і наглы. Ва ўсёй яго постаці выражалася хваравітая слабасць, у поглядзе-ж гарэла страшэнная сіла.

Старшыня звярнуўся да яго прыблізна з такімі-ж самымі словамі, як і да Брэве.

Шэнільд‘е рассмяяўся:

— Ліха дзяры! Ці прызнаю я яго? Мы пяць год былі прыкутыя да аднаго з ім ланцуга. Ты на мяне злуешся, ці што, стары?

— Садзіцеся, — сказаў старшыня.

Прыстаў увёў Кашпайля. Ён таксама быў асуджаны навекі. Гэта быў селянін, які з пастуха зрабіўся разбойнікам. Ён здаваўся такім-жа тупым на розум, як і абвінавачваемы. То была адна з тых няшчасных істот, якіх прырода стварае дзікімі звярамі, а грамадства ператварае ў катаржнікаў.

— Гэта — Жан Вальжан, — адказаў ён на пытанне старшыні. — За яго сілу яго нават празвалі Жан-асілак.

Кожнае з паказанняў гэтых трох людзей узнімала ў зале злоснае нараканне супроць падсуднага. Ён-жа, як і раней, здзіўлена выслухоўваў заявы. Пры першым паказанні суседзі чулі, як ён прамармытаў праз зубы: „Вось табе і раз!”, пры другім сказаў крыху гучней: „Вельмі дабра!“, пры трэцім ускрыкнуў: „Дзівосна!“

— Вы ўсё чулі, падсудны, — звярнуўся да яго старшыня. — Што вы маеце сказаць на гэта?

— Я сказаў: дзівосна! — адказаў ён.

Усе захваляваліся ў зале. Было відавочна, што чалавек гэты загінуў.

— Прыстаў, — сказаў старшыня, — аднавіце цішыню. Я кажу заключнае слова.

У гэтую хвіліну каля старшыні ўзнялася сумятніна. Нейкі голас раптам гучна праказаў:

— Брэве, Шэнільд‘е, Кашпайль! Зірніце сюды!

Ва ўсіх, пачуўшых гэты выкрык, мурашкі прабеглі на спіне: да такой ступені ён быў узрушлівы і страшны. Усе позіркі накіраваліся туды. Нейкі чалавек, які знаходзіўся сярод прывілеяваных гледачоў, і сядзеў ззаду за старшынёвым крэслам, падняўся з свайго месца, адчыніў маленькія дзверцы рашоткі, што аддзяляла трыбуну ад публікі, і вышаў на сярэдзіну зала. Старшыня, пракурор і шмат хто іншыя пазналі яго і ў адзін голас ускрыкнулі:

— Пан Мадлен?!

То быў сапраўды ён. Святло лямпы асвятляла яго твар. У руках ён трымаў свой капялюш, вопратка была ў поўным парадку, і паліто зашпілена даверху. Ён быў вельмі бледны і злёгку дрыжэў. Валасы зусім пабялелі. Яны пасівелі за адну гадзіну, якую правёў ён на судзе.

Уражанне, зробленае ім, не паддаецца апісанню. Спачатку ўсіх ахапіла хістанне. Голас быў так повен пакуты, прамовец здаваўся такім спакойным, што ў першую хвіліну ніхто нічога не зразумеў. Усе запытвалі адзін у аднаго, хто гэта закрычаў. Ніхто не мог сабе ўявіць, што іменна ад гэтага спакойнага чалавека зыходзіў такі страшны крык.

Але няўпэўненасць гэтая цягнулася адзін толькі момант. Перш, чым хто-небудзь мог праказаць хоць слова, чалавек, якога яшчэ ў гэтую хвіліну называлі панам Мадленам, падышоў да трох сведак і сказаў:

— Хіба вы мяне не пазнаеце?

Усе трое са збянтэжаным выглядам зрабілі адмоўны жэст. Пан Мадлен павярнуўся да суддзяў і сказаў пакорліва:

— Паны прысяжныя, загадайце вызваліць падсуднага. Пан старшыня, загадайце арыштаваць мяне. Чалавек, якога вы шукаеце, не ён, а я. Я — Жая Вальжан.

Дыханне замерла ва ўсіх. Пасля першага ўзрушэння настала магільная цішцыяя. У зале адчуваўся той жах, які ахапляе натоўп, калі адбываецца што-небудзь вялікае.

На твары старшыні, між тым, з‘явіўся выраз суму і жалю. Ён абмяняўся шпаркім позіркам з пракурорам і ціха сказаў некалькі слоў членам суда. Потым, звярнуўшыся да публікі, запытаў гучна:

— Ці няма тут доктара?

— Паны прысяжныя, — сказаў пракурор, — дзіўны і нечаканы выпадак, які перапыніў пасяджэнне, выклікае ва ўсіх нас пачуццё, не патрабуючае, вядома, тлумачэнняў. Вам усім вядомы па чутках, прынамсі, паважаны мэр горада М., пан Мадлен. Калі сярод публікі ёсць урач, то пан старшыня і я просім дапамагчы пану Мадлену і праводзіць яго дадому.

Пан Мадлен не даў пракурору скончыць. Спакойна і з гордасцю перапыніў ён яго. Вось слова ў слова, што ён сказаў. Словы яго былі адразу-ж пасля пасяджэння запісаны адным з сведак гэтай сцэны; яны да гэтага часу гучаць яшчэ ў вушах тых, хто іх чуў, хоць з таго часу мінула ўжо амаль сорак год.

— Дзякую вам, пан пракурор, але я не звар‘яцелы. Вы ўбачыце. Вы ледзь не зрабілі страшнай памылкі; адпусціце гэтага чалавека, я выконваю свой абавязак; я — няшчасны асуджаны. Я адзін тут ясна разумею справу і кажу вам праўду. Тое, што я раблю зараз, бачыць адзін толькі бог, і гэтага даволі. Вы можаце ўзяць мяне, бо я перад вамі. Я стараўся, аднак, ухіліцца ад гэтага. Я схаваўся пад чужым імем, я зрабіўся багатым, я зрабіўся мэрам. Я хацеў уступіць у рады сумленных людзей. Здаецца, гэта немагчыма. Нарэшце, ёсць шмат рэчаў, якіх я вытлумачыць вам не магу; я не буду расказваць вам свайго жыцця, калі-небудзь даведаюцца ўсе. Я аграбіў свяцейшага епіскапа — гэта праўда; я аграбіў Пты-Жэрве — гэта праўда. Зусім справядліва сказалі вам, што Жан Вальжан быў вельмі злы чалавек. Але, мабыць, не ён адзін вінаваты ў гэтым. Паслухайце, паны прысяжныя! Чалавек у такім прыніжэнні, як я, не мае права дакараць лёс або даваць парады грамадству, але, бачыце, ганьба, з якой я спрабаваў вырвацца, рэч вельмі шкодная. Галеры робяць галернікаў. Памятайце гэта. Да катаргі я быў бедным селянінам, зусім неразвітым, амаль ідыётам; катарга перарадзіла мяне. Я быў тупы на розум — я зрабіўся злы, быў бервяном — і ператварыўся ў палаючую галавешку. Пазней міласлівасць і дабрата выратавалі мяне, таксама як строгасць мяне загубіла. Але, выбачайце, вы не можаце зразумець таго, што я кажу. У попеле ў маім каміне вы знойдзеце манету, якую сем год таму назад я адабраў у маленькага саваяра. Мне больш нечага дадаць. Вазьміце мяне! Божа! Пан пракурор ківае галавой і думае: „Пан Мадлен звар‘яцеў“. Вы мне не верыце! Гэта вельмі шкада. Дык не асуджайце-ж хоць гэтага чалавека. Як вось гэтыя людзі не пазнаюць мяне! Я-б хацеў, каб Жавер быў тут. Ён напэўна пазнаў-бы мяне.

Нельга перадаць тону, якім вымаўлены былі гэтыя словы. Ён абярнуўся да катаржнікаў.

— Ну, дык я вас пазнаю. Брэве, ці памятаеце вы…

Ён спыніўся, падумаў з хвіліну і сказаў:

— Памятаеш шарсцяныя шлейкі шашкамі, якія ты насіў у астрозе?

Брэве так і здрыгануўся ад здзіўлення і аглядзеў яго з жахам з ног да галавы. Мадлен-жа казаў далей:

— А ў цябе, Шэнільд‘е ўсё правае плячо апечана, таму што ты раз прыхінуўся да гарачай жароўні. Скажы, ці праўда гэта?

— Гэта праўда, — адказаў Шэнільд‘е.

— А ў цябе, Кашпайль, на левай руцэ выпалены порахам цыфры і літары „1 сакавіка 1815 года“. Закасай рукаў!

Кашпайль закасаў рукаў, і ўсе з цікаўнасцю нагнуліся да яго. Жандарм паднёс лямпу. Названае чысло сапраўды ясна можна было прачытаць на руцэ.

Няшчасны чалавек абярнуўся да публікі і да прысяжных з усмешкай, якая глыбока ўрэзалася ў памяці ва ўсіх, хто яе бачыў. То была ўсмешка перамог і безнадзейнай роспачы.

— Вы цяпер добра бачыце, што я — Жан Вальжан, — праказаў ён.

На гэтым сходзе не было больш ні суддзяў, ні абвінавачваемых, ні жандармаў; былі толькі накіраваныя на яго позіркі і расчуленыя сэрцы. Усе забыліся пра выконваемыя імі абавязкі. Пракурор забыў, што ён павінен абвінавачваць, старшыня забыў, што ён павінен старшынстваваць, абаронец — што абараняе. Дзіўкая рэч: не было дано ніводнага пытання; ніякая ўлада не ўмяшалася. Асаблівасць узвышаных відовішчаў заключаецца ў тым, што яны захапляюць душу і сведак ператвараюць у гледачоў. Ніхто, быць можа, не мог-бы разабрацца ў сваіх адчуваннях. Несумненна, усе бачылі перад сабою Жана Вальжана. Ён быў нібы ў ззянні. З‘яўленне гэтага чалавека асвятліла за гэтую хвіліну яшчэ цёмную справу. Без ніякіх тлумачэнняў натоўп, нібы ўзрушаны электрычным токам, зразумеў, што на яго вачах разыгралася простая, але здзіўляючая гісторыя чалавека, аддаўшага сябе для таго толькі, каб другі не быў асуджан за яго віну. Падрабязнасці і дробязі губляліся ў гэтым вялікім учынку.

Уражанне гэтае хутка мінавала, але ў тую хвіліну яно было непераможнае.

— Я не хачу больш перашкаджаць пасяджэнню, — прадаўжаў Жан Вальжан. — З прычыны таго, што мяне не арыштоўваюць, я пайду. У мяне яшчэ шмат спраў. Пан пракурор ведае, дзе мяне знайсці. Ён ведае, куды я накіроўваюся, і можа арыштаваць мяне ў кожную хвіліну.

Ён накіраваўся да дзвярэй і вышаў. Ніводзін голас не пачуўся ўслед за ім, ніводная рука не спыніла яго. Усе расступіліся. Ён павольнымі крокамі прайшоў праз натоўп. Невядома, хто адчыніў яму дзверы, вядома толькі тое, што яны расчыніліся перад ім, калі ён да іх падышоў. На парозе ён абярнуўся і сказаў:

— Пан пракурор, я астаюся ў вашым распараджэнні.

Потым звярнуўся да публікі.

— Вы ўсе, хто тут прысутнічае, знаходзіце мяне вартым жалю, ці-ж праўда? Божа мой! Калі я ўспомню, што я ледзь не зрабіў, то адчуваю сябе вартым зайздрасці. А між тым, я хацеў бы лепш, каб нічога гэтага не здарылася.

Ён вышаў, і дзверы зачыніліся за ім таксама, як і адчыніліся, бо той, хто робіць вялікія ўчынкі, заўсёды знойдзе ў натоўпе людзей, гатовых ім услужыць.

Менш чым праз гадзіну ўсе абвінавачванні Шанмат‘е былі зняты. Яго адразу адпусцілі на волю. Ён пайшоў у пэўным здзіўленні, лічачы ўсіх звар‘яцелымі і нічога не разумеючы ва ўсёй гэтай падзеі.

ХХІХ

У ЯКІМ ЛЮСТРЫ МАДЛЕН БАЧЫЦЬ СВАЕ ВАЛАСЫ

Пачынала світаць. Фантына ўсю ноч была ў ліхарадцы, брэдзіла і не спала. На світанні яна задрамала. Сястра Сімпліцыя, якая ўвесь час не адыходзіла ад яе, скарыстала гэтую хвіліну, каб прыгатаваць ёй мікстуру. Ужо некалькі часу стаяла яна ў аптэцы, пагружаная ў свой занятак, як раптам, выпадкова абярнуўшыся, яна ціха ўскрыкнула. Перад ёю стаяў пан Мадлен. Ён увайшоў вельмі ціха.

— Гэта вы, пан мэр! — ускрыкяула яна.

— У якім становішчы гэтая бедная жанчына? — запытаў ён амаль шэптам.

— Цяпёр нішто сабе. Але мы вельмі турбаваліся.

Яна расказала яму, што Фантыне напярэдадні было вельмі дрэнна, але цяпер ёй лепш, таму што яна ўпэўнена, што мэр паехаў у Манфермейль па яе дзяўчынку. Сястра не адважылася задаць пытання пану мэру, але па яго выгляду яна зразумела, што ён зусім не адтуль.

— Гэта вы добра зрабілі, што пакінулі яе ўпэўненай у тэтым, — сказаў ён.

— Вядома, — адказала сястра, — але цяпер, калі яна ўбачыць вас аднаго, без дзіцяці, што мы ёй скажам?

Ён з хвіліну падумаў.

— Бог натхніць нас, — адказаў ён нарэшце.

— Тым не менш ілгаць нельга, — праказала сястра ўпоўголаса.

У пакоі зрабілася зусім светла. Дзень асвятліў твар пана Мадлена. Сястра выпадкова ўзняла вочы.

— Божа мой, судар! — ускрыкнула яна. — Што здарылася з вамі? Вашы валасы зусім пабялелі!

— Пабялелі! — паўтарыў ён.

Сястра Сімпліцыя знайшла абломак люстра, які доктар падносіў да вуснаў хворых, каб упэўніцца ў іх смерці. Пан Мадлен зірнуў на свае валасы і праказаў:

— Сапраўды.

Ён праказаў гэта зусім абыякава, нібы думаючы пра іншае. Сястра адчувала, што халадзее ад чагосьці невядомага, пра што яна смутна здагадвалася.

— Ці магу я бачыць яе? — запытаў ён.

— Хіба пан мэр не прывязе дзіця? — ледзь адважылася запытаць сястра.

— Вядома, так, але для гэтага спатрэбіцца па крайняй меры два ці тры дні.

— Калі яна цяпер вас не ўбачыць, — нясмела запярэчыла сястра, — то яна будзе думаць, што вы не вярнуліся, і яе лёгка можна будзе ўгаварыць цярпліва чакаць вашага звароту, калі вы ўжо напэўна прывязеце дзяўчынку. Не трэба будзе ілгаць.

Пан Мадлен, здавалася, падумаў некалькі хвілін, потым сказаў са спакойнай суровасцю:

— Не, сястра, я павінен яе бачыць. Магчыма, мне трэба спяшацца.

Манашка зрабіла выгляд, што не заўважыла слова „магчыма“, якое надало цёмны і таямнічы сэнс заяве мэра. Апусціўшы вочы, яна сказала пачцівым тонам:

— У такім выпадку, пан мэр можа ўвайсці; але хворая спіць.

Ён зрабіў заўвагу наконт дзвярэй, якія рыпелі і сваім шумам маглі разбудзіць хворую, потым увайшоў у пакой Фантыны, падышоў да яе пасцелі і рассунуў полаг. Яна спала. Дыханне са страшэнным хрыпам вылятала з яе грудзей. Але яно не парушала ціхага спакою, разлітага па яе твары і надаваўшага ёй асаблівы выгляд у сне. Бледнасць перайшла ў белізну; на шчоках ірдзеў румянец. Даўгія залацістыя расніцы — адзіная прыгожасць, якая засталася ад яе маладосці і чыстаты, — злёгку дрыгацелі, застаючыся апушчанымі і самкнутымі. Уся істота яе дрыжала, нібы невідочныя крыллі гатовы былі панесці яе. Бачачы яе такою, ні за што нельга было-б сказаць, што гэта ляжыць безнадзейяая хворая. Здавалася, што яна адлятала, але не памірала.

Пан Мадлен пастаяў некалькі хвілін нерухома ля пасцелі, гледзячы то на хворую, то на распяцце над яе галавой, як некалькі часу таму назад, калі ён у першы раз наведаў яе. Цяпер яны абое былі ў тым самым стане: яна спала, ён маліўся. Толькі за гэтыя два месяцы яна пасівела, а ён пабялеў.

Сястра не ўвайшла разам з ім. Ён стаяў перад ложкам, выпрастаўшыся ва ўвесь рост, прыклаўшы палец да губ, нібы просячы кагосьці маўчаць.

Фантына расплюшчыла вочы, убачыла яго і, спакойна ўсміхаючыся, запытала:

— А Казета?

Яна не выявіла ні здзіўлення, ні трывогі; яна ўся была ўвасабленне радасці. Яе простае пытанне было прасякнута такой глыбокай упэўненасцю, такой адсутнасцю трывогі, што ён адразу не знайшоў нават, што ёй адказаць. Яна-ж казала далей:

— Я ведала, што вы тут; я хоць і спала, але бачыла вас. Я вас ужо даўно бачу і ўсю ноч вачыма сачыла за вамі. Вы акружаны былі ззяннем. Але скажыце-ж мне, дзе Казета? Чаму вы не пасадзілі яе сюды на пасцель, каб я адразу-ж магла ўбачыць яе, як прачнуся?

Ён штосьці такое адказаў, чаго ніколі не мог прыпомніць пасля.

На шчасце, папярэджаны своечасова доктар увайшоў у пакой. Ён з'явіўся на дапамогу пану Мадлену.

— Дзіця маё, супакойцеся, — сказаў ён. — Дзяўчынка ваша тут.

Вочы Фантыны заззялі і асвятлілі ўвесь твар. Яна склала рукі з выразам палкай і пакорлівай мальбы.

— О, — ускрыкнула яна, — прынясіце мне яе!

Казета, як і раней, заставалася для сваёй маці малюткай, якую можна было прынесці.

— Зараз нельга, — сказаў доктар. — У вас яшчэ ліхарадка. Прысутнасць вашага дзіцяці ўсхвалюе вас яшчэ больш. Вам трэба раней ачуняць.

Яна з гарачнасцю перапыніла яго:

— Я зусім здаровая, кажу, што зусім здаровая. Гэты доктар — сапраўдны асёл! Ды што-ж гэта? Я хачу бачыць сваё дзіця!

— Вось бачыце, — адказаў доктар, — як вы хвалюецеся. Да таго часу, пакуль вы будзеце такая, я не дазволю прывесці дзяўчынку. Мала бачыць, вы яшчэ павінны жыць для яе. Калі вы супакоіцеся, я сам прывяду яе.

Бедная маці панікла галавою.

— Пан доктар, прабачце, прабачце мне! Я раней ніколі не была такой грубіянкай. Але я перажыла столькі гора, што часта сама не ведаю, што кажу. Я разумею, вы баіцеся хвалявання, але я буду чакаць, колькі хочаце, і, клянуся вам, што спаткание з маёй дачкой не пашкодзіць мне. Яна ў мяне перад вачыма са ўчарашняга дня. Ведаеце, калі-б мне прынеслі яе зараз, я пачала-б ціха з ёю гутарыць. Вось і ўсё. Хіба гэта не натуральна, што я жадаю гутарыць з маім дзіцем па якое знарок ездзілі ў Манфермейль? Я не злуюся. Я ведаю, што буду шчаслівая. Калі вы захочаце, мне прывядуць маю дзяўчынку. У мяне няма больш ліхарадкі, бо я здаровая. У мяне нічога больш няма, але я буду трымаць сябе, як хворая, каб не рабіць прыкрасці добрым сёстрам. Калі ўсе ўбачаць, што я зусім супакаілася, то скажуць: трэба прывесці да яе дзіця.

Пан Мадлен прысеў на крэсла ля ложка. Яна павярнулася да яго. Яна рабіла відавочнае намаганне, каб здавацца спакойнай і „разумнай“, як яна гаварыла, каб акружаючыя, бачачы яе такою, прывялі да яе Казету. Тым не менш яна не магла стрымацца, каб не засыпаць пытаннямі пана Мадлена:

— Ці добра вы з‘ездзілі, пан мэр? Які вы добры, што паехалі па яе! Скажыце мне толькі, як яна? Ці добра перанесла дарогу? Увы! Яна мяне не пазнае! Яна забыла мяне за гэты час, бедная малютка. У дзяцей кароткая памяць як у птушак: сёння адно, заўтра другое. Ці ёсць у яе бялізна і ці чыста трымалі яе гэтыя Тэнард'е? О, як я мучылася, думаючы пра гэта ў дні сваіх няшчасцяў! Але цяпер усё мінула. Мне весела. Як-бы я жадала яе бачыць! Яна-ж прыгожанькая, пан мэр, ці-ж не праўда? Вам, пэўна, было вельмі холадна ў дыліжансе… Хіба нельга прынесці яе хоць на аднюсёнькую хвілінку! Потым яе зноў аднясуць. Скажыце, вы-ж тут гаспадар, няўжо вы не хочаце?

Ён узяў яе за руку і сказаў:

— Казета цудоўная, Казета здаровая, вы яе хутка ўбачыце, але толькі супакойцеся, вы надта многа гаворыце і высоўваеце рукі з-пад коўдры, а гэта прымушае вас кашляць.

Сапраўды, кашаль амаль кожную хвіліну перапыняў гаворку Фантыны.

Яна змоўкла, баючыся парушыць тое давер‘е, якое яна, на яе думку, пачала было ўжо выклікаць да сябе. Яна праказала некалькі пабочных сказаў:

— Ці-ж не праўда, у Манфермейлі вельмі нядрэнна? Летам туды ездзяць на прагулкі. Як ідуць справы ў Тэнард'е? У іх там мала народу бывае. Іх гасцініца падобна хутчэй да шынка.

Пан Мадлен усё не выпускаў яе рукі з сваёй. Ён глядзеў на яе з душэўнай трывогай. Відавочна, ён прышоў сказаць ёй штось такое, чаго цяпер не адважваўся зрабіць. Доктар вышаў. З імі асталася адна толькі сястра Сімпліцыя. Сярод маўчання Фантына раптам ускрыкнула:

— Я чую яе, божа, я чую!

Потым яна працягнула наперад рукі, робячы ўсім знак маўчаць, і пачала з захапленнем прыслухоўвацца да чагосьці.

На дварэ бегала чыясьці маленькая дзяўчынка. Яна гучна смяялася і крычала, падскоквала і спявала. Фантына пачула яе.

— О, — ускрыкнула яна, — гэта мая Казета! Я пазнаю яе па голасе.

Дзяўчынка пабегла на другі канец двара, галасок яе змоўк. Фантына яшчэ прыслухоўвалася з хвіліну, потым твар яе пацямнеў, і пан Мадлен чуў, як яна ціха праказала:

— Які злы гэты доктар, што не дазваляе мне бачыць маю дзяўчынку. У яго нядобры твар.

Потым яна зноў павесялела і пачала гаварыць:

— Якія мы будзем шчаслівыя! Перш за ўсё ў нас будзе маленькі садок. Пан Мадлен абяцаў мне гэта. Мая дачка будзе гуляць у садзе, а я буду на яе глядзець. А потым яна вырасце вялікая…

І яна ўсміхнулася.

Мадлен выпусціў руку Фантыны. Ён прыслухоўваўся да яе слоў, як прыслухоўваюцца да шуму ветру. Вочы яго былі апушчаны, і ўвесь ён быў пагружаны ў глыбокую думу. Раптам яна перапыніла сваю гаворку і мімаволі прыўзняла галаву з падушкі. Яна зрабілася страшная.

Яна не гаварыла, не дыхала; яна ледзь прыўстала на сваім ложку. Худое плячо агалілася з-пад кашулі. Твар яе, за хвіліну яшчэ ззяючы, памярцвеў. Здавалася, быццам, позірк яе накіраваўся на штосьці страшнае, што стаяла перад ёю ў процілеглым канцы пакоя. Вочы расшырыліся ад жаху.

— Божа! — ускрыкнуў ён. — Што з вамі, Фантына?

Яна не адказала і не зводзіла позірку з прадмета, на які глядзела. Адной рукой схапіла яна за плячо Мадлена, а другой зрабіла яму знак абярнуцца.

Ён азірнуўся і ўбачыў Жавера.

XXX

ЖАВЕР ЗАДАВОЛЕНЫ

Вось што здарылася.

Было дванаццаць з паловаю гадзін ночы, калі пан Мадлен вышаў з зала суда. Ён вярнуўся ў гасцініцу і адразу-ж выехаў у М. Крыху раней шасці гадзін раніцы ён быў ужо ў горадзе і першае, што зрабіў, гэта ўкінуў у паштовы яшчык пісьмо да пана Лафіта^[42], а потым адправіўся ў больніцу да Фантыны.

Між тым, як толькі ён пакінуў зал пасяджэнняў, пракурор, апамятаваўшыся ад першага здзіўлення, сказаў прамову, у якой выразіў жаль з поваду раптоўнага вар‘яцтва паважанага мэра горада М., абвясціў таксама, што яго ўпэўненасць у тым, што Шанмат‘е і ёсць сапраўдны Жан Вальжан, ніколькі не змянілася. Перакананне пракурора ішло, відавочна, насуперак з агульным пачуццём публікі, суда і прысяжных. Абаронцу няцяжка было даказаць, што з прычыны выкрыцця пана Мадлена, гэта значыць сапраўднага Жана Вальжана, справа набывае іншы кірунак і прысяжныя бачаць перад сабой зусім невінаватага чалавека. Старшыня з сваёй думкай далучыўся да абаронца, і пасля некалькіх хвілін абмеркавання ўсе абвінавачванні з Шанмат‘е былі зняты.

Тым не менш пракурору патрэбен быў Жан Вальжан, і, адпусціўшы Шанмат‘е, ён рашыў узяць Мадлена.

Адразу-ж пасля вызвалення Шанмат‘е пракурор запёрся адзін на адзін з старшынёй. Яны абмяркоўвалі неабходнасць асабовага затрымання мэра горада М. Адправілі загад аб арышце. Для гэтага да інспектара Жавера быў пасланы нарачны. Як вядома, Жавер вярнуўся да месца службы адразу-ж пасля зробленага паказання.

У тую хвіліну, калі нарачны падаў яму загад аб арышце, ён толькі што ўставаў з пасцелі.

Нарачны, таксама з паліцэйскіх, у некалькіх словах расказаў яму, што здарылася ў Арасе. У загадзе аб арышце, падпісаным пракурорам, гаварылася наступнае: „Інспектару Жаверу прадпісваецца ўзяць пад варту пана Мадлена, мэра горада М., які на пасяджэнні гэтага дня быў прызнаны вызваленым катаржнікам Жанам Вальжанам“.

Калі-б хто-небудзь убачыў Жавера ў момант яго з‘яўлення ў пярэднім пакоі больніцы, то не мог-бы нічога прачытаць на яго твары. Ён меў звычайны выраз. Ён быў стрыманы, спакойны, строгі з старанна зачасанымі на скронях валасамі і падымаўся па лесніцы звычайным павольным крокам. Але калі-б хто-небудзь уважліва ўгледзіўся ў яго, то быў-бы апанаваны жахам. Ён увесь прасякнуты быў нейкім незвычайным хваляваннем.

Ён захапіў з сабою капрала^[43] і двух салдат з гауптвахты^[44], прышоў у больніцу і, пакінуўшы сваіх спадарож нікаў на дварэ, загадаў вартаўніцы праводзіць сябе ў пакой Фантыны. Тая выканала загад, нічога не падазраючы, бо здаралася, што ўзброеныя людзі пыталіся пана мэра.

Дайшоўшы да дзвярэй пакоя, Жавер адчыніў іх і асцярожна пераступіў цераз парог. Ён, уласна, нават не ўвайшоў у пакой, а спыніўся ля прыадчыненых дзвярэй, заклаўшы левую руку за борт зашпіленага даверху сурдута. У правай ён трымаў цяжкі кій.

Так прастаяў ён з хвіліну не заўважаны. Раптам яго ўбачыла Фантына і прымусіла Мадлена абярнуцца.

У той момант, калі позірк Мадлена спаткаўся з вачыма Жавера, Жавер зрабіўся страшны. Ніякае чалавечае пачуццё не можа быць такое страшнае, як злараднасць.

Упэўненасць у тым, што ён трымае, нарэшце, у руках сапраўднага Жана Вальжана, выклікала на твары Жавера ўсё, што назбіралася ў яго на душы. Самалюб‘е, абражанае тым, што ён ледзь не збіўся з правільнага шляху, палічыўшы Шанмат‘е за другога, задавальнялася ўсведамленнем таго, што ён правільна ўгадаў адразу, і што чуццё да гэтага часу яшчэ не здрадзіла яму. Злараднасць адчувалася ва ўсёй яго істоце. Перамога чыталася на вузкім ілбе. То быў жах, які прадстаў у асобе гэтага чалавека ў поўнай сваёй агіднасці.

Жавер у гэтую хвіліну быў на нябёсах. Не аддаючы сабе справаздачы, ён адчуваў, што ён, Жавер, увасабляе ў сабе правасуддзе, святло і ісціну і ў іх найвышэйшых прызначэннях — знішчае зло. Ён помсціць за грамадства. Ён акружаны быў арэолам славы. Ён стаяў горды, ззяючы, уладны. Шчаслівы і абураны, ён папіраў пятою злачынствы, парок, мяцеж, забойства. Ён радаваўся, усміхаўся, і, бясспрэчна, было штосьці велічнае ў гэтым страшэнным абаронцы праўды!

Страшны Жавер не меў у сабе нічога нізкага.

Сумленнасць, шчырасць, прамадушша, глыбокая пераконанасць, усведамленне абавязку — такога роду рэчы, якія, трапляючы на ілжывы шлях, могуць зрабіцца жахлівымі, але аставацца вялікімі. Гэта добрадзейнасць, у якой адна ганьба — заблуджэнне. Няшчадная шчырая радасць фанатыка, які зрабіў бесчалавечнасць, захоўвае ў сабе нейкі змрочны блеск, які выклікае мімавольную павагу. Сам таго не падазраваючы, Жавер у сваім страшным шчасці быў варты жалю, як і кожная істота, якая радуецца ў поўным няведанні. Нічога нельга было ўявіць сабе больш страшнага і пакутнага, як гэты твар, на якім адлюстроўваўся, так сказаць, увесь дрэнны бок дабра.

Фантына не бачыла Жавера да таго самага дня, калі пан Мадлен вырваў яе з яго рук. Хворыя мазгі яе не аддавалі сабе ні ў чым справаздачы, і яна не сумнявалася, што ён з'явіўся цяпер па яе. Яна не магла вынесці выгляду гэтага страшнага твара; яна задыхалася, яна закрыла свой твар рукамі і ўскрыкнула ў роспачы:

— Пан Мадлен, ратуйце мяне!

Жан Вальжан, з гэтага часу не будзем называць яго іначай, устаў. Ён сказаў Фантыне самым ласкавым і спакойным голасам:

— Супакойцеся. Ён не па вас прышоў.

Потым звярнуўся да Жавера і сказаў:

— Я ведаю, чаго вы хочаце.

— Хадзем хутчэй! — адказаў Жавер.

У гэтым выкрыку было штосьці дзікае і палкае. Гэтыя два словы неяк зліліся ў яго вуснах і вылецелі, нібы рыканне.

Ён не зрабіў так, як звычайна. Ён нічога не пачаў тлумачыць, не паказаў загад аб арышце. Для яго Жан Вальжан быў нейкім непераможным таямнічым байцом, якога ён не мог адолець на працягу пяці год.

Гэты арышт быў не пачаткам, а канцом. Ён абмежаваўся толькі выкрыкам: „Хадзем, хутчэй“.

Праказаўшы гэтыя словы, ён не зварухнуўся з месца. Ён глядзеў на Жана Вальжана прыцягваючым поглядам, які, як кручок, учэпліваўся ў няшчасных. Гэта быў позірк, які працяў Фантыну наскрозь два месяцы таму назад.

Пры выгуку Жавера Фантына расплюшчыла вочы. Але пан мэр быў тут — значыць, баяцца ёй няма чаго.

Жавер вышаў на сярэдзіну пакоя і ўскрыкнуў:

— Ды ці пойдзеш ты?

Няшчасная паглядзела навакол. У пакоі, апрача сястры і мэра, нікога не было. Да каго-ж магло адносіцца гэтае абразлівае „ты“? Вядома, да яе. Яна задрыжэла.

Але тут яна ўбачыла невераемную рэч, да такой ступені незвычайную, што нават у хвіліны самага бязглуздага брэду яна не магла-б уявіцца яе мазгам.

Яна ўбачыла, як сышчык Жавер схапіў за каўнер пана мэра. Яна бачыла, як пан мэр панік галавою. Ёй здавалася, што зямля выслізгвае з-пад яе ног.

Жавер сапраўды схапіў Жана Вальжана за грудзі.

— Пан мэр! — закрычала Фантына.

Жавер рассмяяўся сваім страшным смехам, агаліўшым верхнюю сківіцу.

— Тут няма больш пана мэра.

Жан Вальжан не спрабаваў вызваліцца з трымаўшай яго рукі. Ён сказаў:

— Жавер…

Жавер перапыніў яго.

— Заві мяне „пан інспектар“.

— Судар, — запярэчыў Жан Вальжан, — я павінен сказаць вам нёкалькі слоў аднаму.

— Уголас! Кажы ў голас! — адказваў Жавер. — Са мной усе гавораць голасна.

Жан Вальжан казаў далей, прыцішыўшы голас:

— У мяне да вас вялікая просьба.

— Кажу табе, гавары ўголас.

— Але гэта ніхто не павінен чуць, апрача вас.

— Гэта мяне не датычыць, я не слухаю.

Жан Вальжан нахіліўся да яго і сказаў хутка і ціха:

— Дайце мне тры дні тэрміну. Я з‘езджу толькі па дзіця гэтай няшчаснай жанчыны. Я за ўсё заплачу. Калі хочаце, то можаце суправаджаць мяне.

— Ды ты што, смяешся! — ускрыкнуў Жавер. — Ты лічыш мяне дурнем, ці што? Даць табе тры дні на паездку, каб прывезці дзіця гэтай дзеўкі! Гэта нядрэнна. Вось выдумаў!

Фантына ўся задрыжэла.

— Маё дзіця! — ускрыкнула яна. — Ехаць па маё дзіця! Хіба яго тут няма? Сястра, скажэце калі ласка, дзе Казета? Я хачу яе бачыць. Пан Мадлен! Пан мэр!

Жавер тупнуў нагой.

— Цяпер другая! Ці змоўкнеш ты нарэшце? Вось дык краіна, дзе катаржнікі займаюць вышэйшыя пасты, з распуснымі жанчынамі абыходзяцца, як з графінямі. Ну, затое цяпер усяму гэтаму канец, пара ўжо!

Ён пільна зірнуў на Фантыну і, як і раней, не выпускаючы каўняра паліто Жана Вальжана, дадаў:

— Кажу табе, тут няма больш ні пана Мадлена, ні пана мэра. Ёсць толькі злодзей, разбойнік, катаржнік па імю Жан Вальжан, вось той самы, якога я трымаю цяпер. Вось што! Фантына выпрасталася на ложку і, абапёршыся абодвума рукамі на падушку, глядзела на Жана Вальжана, на Жавера, на манашку. Яна разявіла рот, каб загаварыць, але з вуснаў у яе вырвалася толькі нейкае хрыпенне. Зубы яе ляскалі. Яна ў невыразімай нудзе працягнула наперад рукі, канвульсіўна растапырыўшы пальцы, як тапелец, шукаючы апоры, потым раптоўна павалілася на падушку.

Галава яе стукнулася аб спінку ложка, потым упала на грудзі. Рот астаўся разяўлены, вочы шырока расплюшчаны, зрэнкі патухлі.

Яна была мёртвая.

Жан Вальжан апусціў сваю руку на трымаўшы яго кулак Жавера, без ніякага намагання разняў яго, як руку дзіцяці, і потым сказаў:

— Вы забілі гэтую жанчыну!

— Час, аднак, скончыць! — ускрыкнуў Жавер з ярасцю. — Я тут не для таго, каб пускацца ў разважанні. Пакінем усё гэта! Варта чакае ўнізе; ідзі зараз-жа, а то ручныя кайданы!

У кутку пакоя стаяў стары жалезны ложак, які служыў пасцеллю для сясцёр, якія дзяжурылі ўначы. Жан Вальжан падышоў да гэтага ложка, шпарка вырваў з спінкі жалезны прут і зірнуў на Жавера. Жавер адступіўся да дзвярэй.

Жан Вальжан з жалезам у руцэ паціху набліжаўся да ложка Фантыны. Потым, абярнуўшыся да Жавера, сказаў ледзь чутным голасам:

— Не раю вам перашкаджаць мне ў гэтую хвіліну.

Жавер трапятаў. У яго мільганула думка паклікаць варту, але Жан Вальжан мог схавацца за гэты час. Ён астаўся ля дзвярэй, сціснуўшы кій у руцэ і не зводзячы вачэй з сваёй афяры.

Жан Вальжан аблакаціўся на край ложка, апусціў галаву на руку і накіраваў позірк на Фантыну, маўклівую і нерухомую. Ён доўга аставаўся ў такім стане, мабыць забыўшыся пра ўсё навакольнае. На твары яго быў бясконцы жаль. Праз некалькі хвілін ён нахіліўся да вуха Фантыны і пачаў штосьці ціха шаптаць ёй.

Што ён ёй гаварыў? Што мог гаварыць гэты адпакутваўшы чалавек гэтай нябожчыцы? Якія гэта былі словы? Ніхто ў свеце не чуў іх.

Жан Вальжан узяў абодвума рукамі галаву Фантыны і паклаў яе на падушку, як маці кладзе сваё дзіця. Потым паправіў ёй валасы і завязаў каўнер кашулі. Пасля заплюшчыў ёй вочы.

Твар Фантыны ў гэтую хвіліну здаваўся асветленым дзіўным ззяннем.

Рука яе звесілася з ложка. Жан Вальжан стаў на калені, ціха падняў яе і пацалаваў.

Потым ён устаў на ногі і абярнуўшыся да Жавера, сказаў:

— Цяпер я ваш, калі ласка.

ХХХІ

ПАЛІЦЫЯ ЎСТУПАЕ Ў СВАЕ ПРАВЫ

Жавер адвёў Жана Вальжана ў гарадскую турму. Арышт пана Мадлена зрабіў у горадзе вялікае узрушэнне. Сумна прызнацца, што па аднаму слову: „гэта былы катарж нік“ амаль усе адвярнуліся ад яго. Менш як праз дзве гадзіны ўсё дабро, зробленае ім для горада, было забыта. Праўда, ніхто яшчэ не ведаў падрабязнасцей таго, што адбылося ў Арасе, але цэлы дзень у горадзе толькі і чутно было, як гаварылі пра гэтае незвычайнае здарэнне. Фабрыку закрылі, вароты заперлі, вуліца была пустынная. У доме пана Мадлена, дзе змяшчалася таксама і больніца, знаходзіліся толькі дзве міласэрныя сястры: сястра Перэпетуя і сястра Сімпліцыя, што сядзела ля цела Фантыны.

З невялікай колькасці асоб, якія аставаліся вернымі памяці пана Мадлена, вартаўніца яго дома была самая адданая. У пэўны час, калі пан Мадлен звычайча вяртаўся дадому, добрая жанчыяа ўзяла ключ ад яго кватэры і павесіла на цвічок ля акенца сваёй вартоўні, адкуль ён кожны вечар браў яго. Потым на столік паставіла падсвечнік, нібы чакала, што ён прыдзе, як заўсёды. Пасля яна вярнулася на сваё месца і задумалася. Бедная старая зрабіла ўсё гэта зусім бессвядома.

Толькі гадзіны праз дзве яна апамяталася і ўскрыкнула:

— Божа мой! А я-ж і ключ на цвічок павесіла!

У гэтую хвіліну ў акенца прасунулася нечая рука, зняла кдюч, узяла падсвечнік і запаліла свечку. Вартаўніца вылупіла вочы і разявіла рот. Але крык замёр у яе ў горле.

Яна пазнала руку і рукаў паліто.

То быў пан Мадлен.

Некалькі хвілін яна не магла вымавіць ні слова. Яна аслупянела, як сама расказвала пасля пра гэтае здарэнне.

— А божа мой! Пан мэр! — ускрыкнула яна, нарэшце. — Я думала, што вы…

Яна спынілася: канец фразы быў-бы непачцівы. Жан Вальжан па-ранейшаму аставаўся для яе мэрам. Ён дакончыў яе думку.

— Вы думалі, што я ў турме, — сказаў ён. — Я быў там, але выламаў у адным акне краты, спусціўся на дах, потым на зямлю, і вось я тут. Я іду да сябе. Паклічце, калі ласка, да мяне сястру Сімпліцыю. Яна, напэўна, ля той беднай жанчыны.

Старая хуценька пабегла.

Ён не даў ёй ніякіх настаўленняў, але добра ведаў, што яна ахавае яго лепш, чым ён сам.

Ніхто і ніколі не даведаўся, як пранікнуў ён на двор у той час, як вароты былі запёртыя. Ён заўсёды насіў з сабою адмычку для маленькай бакавой форткі. Але-ж пры вобыску яе павінны былі ўзяць у яго. Гэта так і асталося нявысветленым.

Ён падняўся ў свой пакой. Свечку ён пакінуў на апош

Выява

Жан Вальжан выламаў краты і спусціўся на дах.

няй прыступцы лесніцы, ціха адчыніў дзверы, асцярожна падышоў да зкна і крыху прычыніў яго акяніцай, потым вярнуўся па свечку і ўнёс яе ў пакой.

Перасцярога гэта была не лішняя: як вядома, акно яго пакоя выходзіла на вуліцу.

Ен акінуў позіркам увесь пакой. Ніякіх слядоў непарадку папярэдняй ночы не было. Вартаўніца прыбрала пакой. Яна толькі выняла з каміна і пакінула на стале жалезныя наканечнікі згарэлага кія і пачарнелую ад копаці манету.

Ён узяў чысты лісток паперы і напісаў: „Вось два наканечнікі майго кія і манета ў сорак су, украдзеная ў Пты-Жэрве; я пра іх упамінаў у судзе“, і паклаў усё гэта на самым відным месцы, каб яны адразу кінуліся ў вочы пры ўваходзе ў пакой. Потым ён выхапіў старую кашулю і разадраў яе. У гэтую анучу ён закруціў два срэбныя падсвечнікі. Ён не хваляваўся і не спяшаўся. Закручваючы падсвечнікі епіскапа, ён у той-жа час адкусваў кавалкі чорнага хлеба і еў. Напэўна, гэта быў турэмны хлеб, які ён знёс з сабою, уцякаючы.

Гэта было пасля ўстаноўлена судовымі ўладамі, калі яны потым з'явіліся і знайшлі на падлозе крошкі.

У дзверы злёгку стукнулі два разы.

— Заходзьце! — сказаў ён.

Увайшла сястра Сімпліцыя.

Яна была бледная, вочы яе былі чырвоныя; свечка, якую яна трымала ў руцэ, дрыжэла. Жорсткасць лёсу мае ў сабе тую асаблівасць, што, як-бы мы ні былі падрыхтаваны да ўсякай выпадковасці, як-бы мы ні загрубелі, яна заўсёды ўхітраецца падняць з глыбіні нашых душ чалавечыя пачуцці. Хваляванні перажытага дня зрабілі з манашкі зноў жанчыну. Яна плакала і дрыжэла.

Жан Вальжан накідаў на паперцы некалькі радкоў, якія і перадаў ёй, сказаўшы:

— Прашу вас, сястра, перадаць гэта папу.

Яна прачытала напісанае: „Прашу бацюшку назіраць за ўсім, што я тут пакідаю. Няхай ён заплаціць судовыя выдаткі па маёй справе і пахавае памёршую сёння жанчыну. Астатняе няхай раздасць бедным“.

Сястра хацела штосьці сказаць, але ледзь толькі магла вымавіць некалькі бяссувязных гукаў. Нарэшце, яна вымавіла:

— Хіба пан мэр не пажадае ў апошні раз зірнуць на бедную пакутніцу?

— Не, — адказваў ён. — За мною гоняцца па пятах і могуць яшчэ арыштаваць у яе пакоі. Гэта ўстрывожыла-б яе спакой.

Ледзь ён праказаў гэтыя словы, як на лесніцы раздаўся шум. Чутны былі гукі крокаў і голас старой, якая гаварыла гучна і прарэзліва:

— Мой добры пан, клянуся богам, ніхто не заходзіў сюды цэлы дзень і ўвесь вечар. Я не пакідала сваёй каморкі!

Мужчынскі голас адказаў:

— А чаму-ж відаць агонь у пакоі?

Яны пазналі голас Жавера.

Дзверы ў пакоі адчыняліся так, што засланялі сабою цэлы куток направа. Жан Вальжан пагасіў свечку і стаў у гэты кут.

Сястра Сімпліцыя ўпала на калені ля стала.

Дзверы расчыніліся. Увайшоў Жавер.

У калідоры чутны быў шэпт некалькіх галасоў і пярэчанні вартаўніцы.

Манашка не ўзнімала вачэй. Яна малілася. Свечка яе стаяла на каміне і слаба асвятляла пакой. Жавер заўважыў сястру і ў нерашучасці спыніўся.

Як вядома, Жавер вельмі паважаў усё, што мела ў сабе хоць-бы адзнаку ўлады. У яго вачах поп быў чалавек, які ніколі не ўпадае ва ўзман, манашка — істота, якая ніколі не грэшыць.

Убачыўшы сястру, ён адразу хацеў выйсці.

Між тым, другі абавязак моцна штурхаў яго зрабіць зусім наадварот. Ён спыніўся і адважыўся толькі задаць адно пытанне.

Перад ім была сястра Сімпліцыя, якая не схлусіла ніколі ў жыцці. Жавер ведаў і асабліва паважаў яе за гэта.

— Сястра, — сказаў ён, — ці вы адны ў гэтым пакоі?

Сястра ўзняла вочы і сказала:

— Так.

— У такім выпадку, — казаў далей Жавер, — выбачайце, што я настойваю, але гэта мой абавязак: ці не бачылі вы сёння ўвечары аднаго чалавека — ён уцёк, і мы шукаем яго. Яго завуць Жан Вальжан; вы не бачылі яго?

— Не, — адказала сястра.

Яна хлусіла. Яна схлусіла два разы запар, не думаючы, шпарка, як робяць самаафяраванне.

— Выбачайце, — сказаў Жавер і, нізка пакланіўшыся, вышаў.

Адказы сястры былі да такой ступені бясспрэчныя і праўдзівыя для Жавера, што ён не звярнуў нават увагі на пагашаную свечку, якая стаяла на стале і кнот якой яшчэ дымеў.

Праз гадзіну нейкі чалавек, прабіраючыся паміж дрэў у тумане, аддаляўся шпаркімі крокамі ад горада М. у кі рунку на Парыж. Гэты чалавек быў Жан Вальжан. На падставе засведчанняў двух ці трох вознікаў, якія спаткалі яго на дарозе, ён быў апрануты ў блузу і нёс падпахаю скрутак. Дзе ён дастаў гэтую блузу? Ніхто ніколі не даведаўся пра гэта. Паміж тым, адзін стары рабочы, які памёр некалькі дзён таму назад у больніцы, пакінуў пасля сябе адну толькі блузу. Магчыма, гэта яна і была.

Апошняе слова пра Фантыну.

Ва ўсіх нас ёсць адна агульная маці — зямля. Фантыну вярнулі гэтай маці.

Поп думаў, магчыма, зусім справядліва, што добра зробіць, калі захавае па магчымасці больш грошай ад пакінутых яму Жанам Вальжанам для бедных; да таго-ж, гутарка ішла пра катаржніка і пра распусную жанчыну. На гэтай падставе ён спрасціў пахаванне Фантыны і абмежаваў яго крайняй неабходнасцю, гэта значыць агульнай магілай.

Фантыну, такім чынам, пахавалі бясплатна ў кутку могілак, які належыў усім і нікому, дзе беднякі губляюцца беззваротна. Фантыну спусцілі ў цемру разам з першымі трапіўшымі касцямі. Прах яе змяшаўся з прахам іншых. Яна была кінута ў агульную яму.

ХХХІI

НУМАР 24601 РОБІЦЦА НУМАРАМ 9430

У ліпені 1923 года ў двух газетах з‘явіліся наступнага роду допісы.

У газеце „Белае знамя“ паведамлялася:

„Адна з акруг Па-дэ-Кале зрабілася нядаўна тэатрам незвычайнай падзеі. Нехта, па імю Мадлен, чалавек нікому датуль невядомы, дзякуючы розным новым спосабам, узняў даўнейшую мясцовую галіну прамысловасці: фабрыкацыю шікляруса і вырабаў з вугалю. Ён набыў сабе даволі вялікае багацце і, трэба аддаць справядлівасць, узбагаціў таксама і краіну. У падзяку за гэта ён выбван быў мэрам. Паліцыі ўдалося выкрыць, што пан Мадлен ёсць не хто іншы, як былы катаржнік, асуджаны ў 1796 годзе за кражу, Жан Вальжан. Цяпер яго зноў вярнулі на галеры. Кажуць, што яму ўдалося да арышту вытрабаваць з банкірскага дома Лафіт вялікую суму грошай, мабыць каля поўмільёна, якая была ім там пакладзена і нажыта, па сутнасці, зусім правільна камерцыйнымі абаротамі. Асталося невядомым, куды схаваў Жан Вальжан гэтыя грошы перад тым, як адправіцца ў Тулон“.

Другая заметка ў „Journal de Paris“ паведамляла:

„Былы катаржнік, пасля вызвалены, па імю Жан Вальжан, стаў нядаўна перад судом пры акалічнасцях, вартых увагі. Гэтаму злодзею ўдалося ашукаць пільнасць паліцыі, ён змяніў імя і дабіўся таго, што яго нават выбралі мэрам у адным з маленькіх паўночных гарадкоў. У гэтым гарадку ён заснаваў даволі шырокі гандаль, але, нарэшце, быў выкрыты і арыштаваны дзякуючы дзейнасці мясцовых улад. У яго была хаўрусніца, адна распусная жанчына, якая памерла ў тую хвіліну, як яго схапілі. Гэты прайдзісвет, які мае незвычайную фізічную сілу, паспеў, аднак, уцячы з-пад арышту, але праз дні тры ці чатыры быў злоўлены ў Парыжы ў тую хвіліну, як садзіўся ў дыліжанс, які адпраўляўся ў Манфермейль. Кажуць, што за гэтыя некалькі дзён волі ён паспеў узяць у парыжскіх банкіраў значную суму ў шэсцьсот ці семсот тысяч франкаў, якія мяркуючы па абвінаваўчаму акту, ён кудысьці схаваў, і іх нельга было нідзе знайсці. Як-бы там ні было, Жан Вальжан быў абвінавачаны і прыгавораны да кары смерцю. Злачынец адмовіўся прасіць аб памілаванні. Кароль па бязмежнай сваёй літасці, змякчыў прыгавор, замяніўшы кару смерцю пажыццёвай катаргай. Жан Вальжан быў адразу-ж накіраваны ў Тулон.“

Такім чынам, Жана Вальжана схапілі.

На катарзе ён змяніў нумар. Ён пачаў называцца № 9430.

Дададзім, дарэчы, каб больш да гэтага не вяртацца, што разам з панам Мадленам знік і росквіт горада М. Усё, што ён прадбачыў у тую страшную ноч ліхарадкавых размышленняў, здзейснілася на самай справе; не стала яго — не стала душы. Пасля яго пачалося поўнае падзенне ўсяго. Узнікла завіслівае саперніцтва. Абшырныя майстэрні пана Мадлена былі закрыты, будынкі мала-па-малу канчаткова разбурыліся, рабочыя рассеяліся. Некаторыя пакінулі краіну, іншыя — рамяство. Замест таго, каб расшырацца, справа ўсё больш і больш драбнела. Замест таго, каб ісці на агульную карысць, усё ішло на нажыву. Цэнтр знік. Усюды з‘явіліся прагнасць і канкурэнцыя. Пан Мадлен распараджаўся і кіраваў усім. Знік ён, і кожны пацягнуў у свой бок. Дух барацьбы замяніў дух агульнага добрабыту, непрыязнь — дружаснасць, нянавісць — добразычлівасць. Ніці, звязаныя панам Мадленам, парваліся і зблыталіся. Тавар зрабіўся шмат горшы, давер'е да фабрыкі было загублена, збыт зменшыўся, заказы скараціліся, заработак пагоршыўся, майстэрні апусцелі і пачалося разарэнне. Бедныя нічога больш не атрымлівалі. Усё загінула.

ХХХІІI

КАРАБЛЬ „ОРЫЁН“

У канцы кастрычніка таго-ж 1823 года жыхары Тулона ўбачылі ўваходзячым у порт карабль „Орыён“, які пацярпеў вялікую буру ў акіяне і вымушаны быў таму зрабіць даволі значны рамонт у сваім корпусе. Гэта было вялізнае ваеннае судно, узброенае ста дваццацю пушкамі, і, уваходзячы ў гавань, нават скалечанае бураю, яно зрабіла вялікі эфект. Судно належала да эскадры, якая крэйсіравала ў Міжземным моры.

Бяздзейны натоўп дзень і ноч ціснуўся на прыстані і аднойчы раніцою зрабіўся сведкам наступнага здарэння.

Экіпаж быў заняты прымацаваннем парусоў да рэяў. Адзін з матросаў, што трымаў верхні канец паруса, раптам страціў роўнавагу. Усе заўважылі, як ён захістаўся, і натоўп, як адзін чалавек, ускрыкнуў, убачыўшы, што ён паляцеў праз хвіліну ўніз галавою ў бяздонне. Але, падаючы, ён схапіўся за другі канат і павіс на ім. Пад ім, на страшнай глыбіні, хвалявалася мора. Штуршок моцна разгойдаў канат, за які ён схапіўся. Чалавек гойдаўся на канцы яго.

Кінуцца яму на дапамогу азначала самому папасці ў страшную небяспеку. Ніводзін з матросаў, набраных нядаўна з мясцовых рыбакоў, не адважыўся зрабіць гэтага. Між тым, няшчасны траціў, як відаць, апошнія сілы. Усе часткі цела выражалі знямогу. Рукі сударгава ўздрыгвалі. Кожны яго рух яшчэ больш разгойдваў вяроўку. Ён не крычаў, баючыся яшчэ большай страты сіл. З хвіліны на хвіліну чакалі, што ён адарвецца, і галовы гледачоў мімаволі адварочваліся, каб не бачыць гэтага жаху.

Раптам убачылі, як нейкі чалавек са спрытам тыгра пачаў узбірацца па снасцях.

Чалавек гэты быў апрануты ў чырвоную куртку, значыць катаржнік. На галаве — зялёны калпак, значыць асуджаны навекі. Калі ён падняўся да вышыні галоўнай мачты, вецер сарваў і панёс з галавы ў яго шапку. Агалілася зусім белая галава. Гэта, відавочна, быў чалавек ужо немалады.

Сапраўды, адзін з катаржнікаў, які працаваў пры рамонце судна, у першую хвіліну сумятні падбег да дзяжур нага афіцэра і, сярод мітусні і нерашучасці ўсяго экіпажа, папрасіў дазволу рыскнуць жыццём для выратавання гінучага. Па сцвярджальнаму знаку афіцэра, чалавек гэты адным ударам малатка разбіў нажныя калодкі, потым схапіўся за вяроўку і пачаў карабкацца па снасцях. У тую хвіліну ніхто і не звярнуў увагі на тое, як лёгка разбіты былі калодкі. Толькі пасля ўспомнілі пра гэта.

Мігам ён быў ужо на рэі. На хвіліну ён спыніўся, нібы вымяраючы вачыма адлегласць. Гэтая хвіліна здалася вечнасцю тым, што стаялі на беразе. Нарэшце, катаржнік узняў вочы да неба і зрабіў крок наперад. Натоўп уздыхнуў. Убачылі потым, як ён бягом прабег па рэі. Дайшоўшы да яе канца, ён прывязаў да яго прынесеную з сабой вяроўку і пачаў спускацца па ёй. Усіх ахапіла страшэнная трывога. Цяпер замест аднаго над бяздоннем павісла двое.

Дзесяць тысяч позіркаў накіраваны былі на гэтую групу. Не чутно было ні малейшага руху. Усе вусны затаілі дыханне, нібы баючыся дадаць лішні подых ветру, што калыхаў абодвух няшчасных.

Катаржніку, між тым, удалося дабрацца да матроса. Быў час: яшчэ хвіліна, і знясілены чалавек зваліўся-б у прадонне. Катаржнік зачапіў яго сваёй вяроўкай і пачаў зноў падымацца наверх, цягнучы за сабою матроса. Хутка ён данёс яго да рэі і там здаў на рукі падаспеўшым к гэтаму часу таварышам.

У гэтую хвіліну натоўп заапладыраваў. Стары наглядчык плакаў ад умільнасці, жанчыны абнімаліся на беразе, і ўсе ў адзін голас закрычалі ўстрывожана, але разам з тым ярасна:

— Памілаванне гэтаму чалавеку!

Ён-жа хутка пачаў спускацца. Каб хутчэй зрабіць гэта, ён каўзануўся па снасцях і прабег па ніжняй рэі. Усе позіркі сачылі за ім. Была хвіліна, калі ўсе спалохаліся за яго. Ці таму, што ён змарыўся, ці ў яго закруцілася ў галаве, толькі ўсе бачылі, што ён спатыкнуўся і захістаўся. Раптам усе страшэнна ўскрыкнулі: катаржнік сарваўся і ўпаў у мора.

Падзенне было небяспечнае. Паблізу ля „Орыёна“ стаяў другі карабль, і няшчасны галернік папаў паміж двух суднаў. Баяліся, каб яго не падцягнула пад адно з іх. Чатыры чадавекі адразу-ж кінуліся ў лодку. Натоўп падбадзёрваў іх: трывога зноў ахапіла сэрцы ўсіх. Чалавек больш не паказваўся на паверхні. Ён знік у моры, нават не памуціўшы яго, нібы кануў у бочку з маслам. Ныралі, шукалі — усё дарэмна. Шукалі яго да вечара. Не знайшлі нават цела.

Выява

Катаржнік адарваўся і ўпаў у мора.

На другі дзень у тулонскай газеце было надрукавана наступнае паведамленне ў некалькі радкоў:

„17 лістапада 1823 года. Учора адзін катаржнік, з працаваўшых на „Орыёне“, выратоўваючы ад гібелі матроса, упаў у мора і ўтапіўся. Не маглі адшукаць нават яго трупа. Думаюць, што ён увяз паміж свай ля наберажнай. Чалавек гэты значыўся пад № 9430 і называўся Жанам Вальжанам.“

ХХХІV

МАНФЕРМЕЙЛЬ

Манфермейль ляжыць на ўскраіне ўзвышанага плато^[45] і ў наш час прадстаўляе вельмі маляўнічую мясцовасць, пакрытую дачамі, а па нядзелях — пярэстым натоўпам гуляючых людзей. Але ў 1823 годзе нічога падобнага не было. Гэта была бедная вёска сярод лесу. Зрэдку там і сям трапляліся яшчэ панскія дачныя дамы мінулага стагоддзя, але і яны стаялі поўразбураныя, як помнікі знікшай велічы. Тым не менш у Манфермейлі жылося вельмі ціха і спакойна танным вясковым жыццём. Адзінай нявыгадай быў недахоп у вадзе, таму што мястэчка знаходзілася на высокім плоскагор‘і, і ваду прыходзілася прыносіць здалёку. Адзін канец вёскі даставаў яё з цудоўных лясных возерцаў; другі-ж даставаў з маленькай крыніцы, якая была за чвэрць гадзіны хадзьбы ад Манфермейля.

Турботная гэта была справа для кожнай сям‘і — запасацца вадой. Багатыя дамы, мясцовая арыстакратыя, між іншым і шынок Тэнард‘е, карысталіся паслугамі аднаго старога, якому плацілі па грашу за вядро і які спецыяльна займаўся дастаўкай вады. Але стары працаваў толькі да сямі гадзін вечара летам і да пяці зімою. Як толькі пачыналася ноч і запіраліся акяніцы, кожны, у каго нехапала вады, павінен быў ісці здабываць яе сам, або абыйсціся без яе.

Гэта наводзіла жах на маленькую істоту, па імю Казету, не забытую, мабыць, чытачом.

Прыпомнім, што Казета прыносіла карысць сям‘і Тэнард'е двайным спосабам: за яе атрымлівалі грошы і прымушалі яе прыслугоўваць. Таму, калі маці перастала плаціць за Казету, яе ўсё-такі пакінулі ў сябе. Яна замяняла служанку.

У выпадку патрэбы, яна бегала да крыніцы па ваду.

Такім чынам, дзяўчынка, баючыся, каб яе не паслалі ноччу, заўсёды старанна сачыла, каб вады заўсёды было ў доме даволі.

Каляды 1823 года былі асабліва цікавыя ў Манфермейлі. Пачатак зімы быў вельмі мяккі, не было яшчэ ні марозу, ні снегу. З Парыжа прыехалі фокуснікі, а некалькі вандроўных гандляроў адкрылі свае крамы на царкоўнай плошчы да самага завулка Буланжэ, дзе знаходзіўся, як вядома, шынок Тэнард'е.

Свята напаўняла шумным натоўпам усе харчэўні і шынкі, і ў гэтым ціхім звычайна кутку кіпелі цяпер жыццё і ажыўленне. Напярэдадні каляд у нізкім пакоі шынка Тэнард‘е сабралася некалькі вознікаў і гандляроў, якія сядзелі вакол сталоў і пілі. Пакой напоўнены быў дымам і віннай парай і ледзь асвятляўся невялікай лямпай. Гаспадыня гатавала на яркім агні вячэру, гаспадар-жа выпіваў з гасцямі і гутарыў пра палітыку.

Казета сядзела на сваім заўсёдным месцы, на перакладзіне кухоннага стала ля ачага. Яна была ў лахманах, на босых нагах надзеты былі вялізныя драўляныя чаравікі. Пры слабым святле агня яна вязала шарсцяныя панчохі для маленькіх Тэнард‘е. З суседняга пакоя даносіліся дзіцячыя галасы Эпаніны і Азельмы.

У кутку, ля каміна, вісеў бізун.

Казета, жывучы ў гэтай зверападобнай нары, паходзіла да істоты, сціснутай паміж двух жоранаў. Вечныя лупцоўкі даставаліся ёй ад жонкі, лахманы-ж на ёй былі слядамі пабояў з боку мужа. Казета мыла бялізну, чысціла, скрэбла, вымятала, была на пабягушках, пераварочвала цяжар і наогул выконвала ўсю чорную работу, не гледзячы на сваю кволасць. Шынок Тэнард‘е быў павуцінай, дзе ў бяссіллі білася Казета. Нібы муху прымусілі служыць павукам.

Беднае дзіця маўчала і скаралася.

У пакой увайшлі чатыры новых падарожнікі.

Казета сядзела ў сумным задуменні, таму што хоць ёй не было яшчэ і васьмі год, але яна ўжо столькі намучылася, што думы яе былі пахмурныя, як у старой.

Пад вокам у яе быў сіняк ад удару, атрыманага ад гаспадыні. Гэта не перашкаджала, аднак, апошняй рабіць заўвагі, накшталт наступнага:

— Ці-ж можна быць такім уродам, як гэтая дзяўчынка?

Казета думала пра тое, што настала ўжо ноч, на дварэ вельмі цёмна, і што загадзя трэба-б наліць вады ў графін і ўмывальнікі ў пакоях прыехаўшых гасцей, а запас вады ў кадцы, між тым, быў вельмі невялікі.

Яе суцяшала толькі адно, што ў Тэнард‘е мала пілі вады. Жадаючых піць, праўда, там было не мала, але яны больш ахвотна браліся за віно, чым за ваду. Каб хто папрасіў шклянку вады сярод сядзеўшых за шклянкамі віна, здаўся-б дзікуном усім гэтым людзям. Быў, аднак, момант, калі дзіця задрыжэла: гаспадыня падняла крышку з каструлькі, у якой штосьці кіпела, потым узяла шклянку і шпарка падышла да кадкі. Яна адкруціла кран, а дзяўчынка, падняўшы галаву, уважліва сачыла за ўсімі яе рухамі. Слабы струмень вады паліўся з крана і напалову напоўніў шклянку.

— Ого, — праказала шынкарка, — гэта-ж вады больш няма.

Потым настала маўчанне. Дзяўчынка прытаіла дыханне.

— Між іншым, гэтага будзе даволі, — дадала потым гаспадыня.

Казета зноў узялася за сваё вязанне, але з чвэрць гадзіны адчувала, як сэрца яе трывожна білася. Ёй хацелася, каб хутчэй надышла наступная раніца. Час ад часу хто-небудзь з п‘ючых пазіраў ва вуліцу і ўскрыкваў:

— Цёмна, як у яме. Трэба быць кошкай, каб у такую ноч хадзіць без ліхтара.

Казета кожны раз уздрыгвала пры гэтым.

Раптам увайшоў у пакой адзін з начуючых у шынку разносчыкаў і сказаў грубым голасам:

— Майго каня не паілі.

— Не, напэўна паілі, — адказала гаспадыня.

— Кажу вам, цётка, што не, — запярэчыў разносчык.

Казета вылезла з-пад стала.

— А як-жа, судар, — сказала яна, — конь напоены: ён выпіў цэлае вядро вады, я сама нават прынесла яму гэтае вядро і гутарыла з ім.

Гэта была няпраўда: Казета маніла.

— Гэта яшчэ што за штука? Ад зямлі не відаць, а наманіла з гару! — ускрыкнуў гандляр. — Кажу табе, нягодніца, што ён не поены! Калі яму не дадуць піць, то ён пыхціць неяк асабліва: я гэта ўжо добра ведаю.

Казета ўсё настойвала на сваім і дадала голасам, хрыплым ад страху:

— Ён нават вельмі добра напіўся.

— Ну, ды што, — закрычаў, узлаваўшыся, разносчык, — зараз-жа напаіць майго каня, і справе канец!

Казета зноў залезла пад стол.

— Вядома, — сказала шынкарка, — калі жывёла не піла, то яе трэба напаіць.

Потым азірнулася і дадала:

— Куды-ж яна падзелася?

Яна зірнула пад стол і ўбачыла Казету, якая забілася ў самы дальні куток, амаль пад нагамі сядзеўшых.

— Ці вылезеш ты? — крыкнула гаспадыня. Казета таропка выбралася з сваёй нары. Гаспадыня сказала ёй:

— Ну, дзяўчынка, ступай, прынясі вады для каня.

— Адкуль-жа, сударыня? Вады-ж больш няма, — адказала ледзь чутным голасам Казета.

— Дык ідзі прынясі!

Казета схіліла галаву і пайшла па пустое вядро, што стаяла ля ачага.

Вядро было большае за Казету, яна ўся магла ў ім схавацца.

Шынкарка паспрабавала страву драўлянай лыжкай і прабурчэла:

— Вады ў крыніцы колькі хочаш. Не хітрая штука — дастаць яе.

Потым яна пакапалася ў шуфлядзе ў стале і, выняўшы адтуль грошы, сказала гучна:

— Слухай ты, жаба, па дарозе назад зойдзеш у булачную і купіш хлеб. Вось табе пятнаццаць су.

У Казеты ў фартуху была маленькая кішэня. Яна ўзяла манету і, не гаворачы ні слова, паклала яе ў гэтую кішэню. Потым бязгучна спынілася перад адчыненымі дзвярыма з пустым вядром у руцэ. Здавалася, што яна чакала, каб хто-небудзь з‘явіўся ёй на дапамогу.

— Ідзі-ж! — крыкнула гаспадыня. Казета вышла. Дзверы зачыніліся за ёю.

ХХХV

НЕЗНАЁМЫ Ў ЦЕМНАЦЕ

Чарада крам, як прыпомніць чытач, цягнулася ад царкоўнай плошчы да самага завулка, дзе знаходзілася харчэўня Тэнард‘е. Вокны гэтых крам былі ярка асветлены свечкамі, таму што якраз у гэты час багамольцы накіроўваліся на ўсеначную. Затое на небе не было ніводнай зоркі.

Апошняя крама, якая стаяла якраз супраць дзвярэй Тэнард‘е, была поўная цацак, ярка зіхацеўшых фольгай, мішурой і іншай раскошнай аддзелкай. Спераду, на самым відным месцы, гандляр паставіў вялізную ляльку, футы ў два ростам, апранутую ў ружовую крэпавую сукенку, з залатымі калоссямі на галаве, з сапраўднымі валасамі і эмалевымі вачыма.

Цэлы дзень гэтае дзіва красавалася на пацеху ўсім прахожым не старэйшым дзесяці год, але ў Манфермейлі не знайшлося ніводнай маці, настолькі багатай, ці настолькі марнатраўнай, каб падарыць яе сваёй дачцэ. Эпаніна і

Выява

Казета думала: „Якая павінна быць шчаслівая гэтая лялька!“

Азельма цэлыя гадзіны любаваліся лялькай, і нават Казета, праўда ўкрадкам, адважылася зірнуць на яе.

У тую хвіліну, калі яна вышла з дому з пустым вядром у руцэ, такая засмучаная і прыгнечаная, яна тым не менш не магла ўстаяць супроць спакусы паглядзець яшчэ на гэтую цудоўную „даму“, як яна называла ляльку. Беднае дзіця нібы прыбілі да месца. Яна яшчэ ніколі не бачыла ляльку зблізку. Уся крама здавалася ёй палацам. Лялька была не лялька, а нейкая здань. То была радасць, цуд, раскоша, шчасце, якое з‘явілася ў якімсьці дзівосным спалучэнні ў вачах гэтай маленькай няшчаснай істоты, што так глыбока пагразла ў панурай і халоднай галечы. Казета з сумнаю і наіўнаю пранікальнасцю, уласціваю дзяцінству, вымярала прадонне, якое аддзяляла яе ад гэтай лялькі. Яна гаварыла сабе, што трэба быць каралевай або па крайняй меры прынцэсай, каб уладаць чым-небудзь падобным. Яна глядзела на гэтую дзіўную ружовую сукенку, на цудоўныя зачасаныя валасы і думала: „Якая павінна быць шчаслівая гэта лялька!“ Вочы дзяўчынкі не маглі адарвацца ад гэтай чароўнай крамы. Чым больш яна глядзела, тым больш захаплялася і здзіўлялася. Ёй здавалася, што яна бачыць перад сабою рай. Іншыя лялькі, што стаялі за гэтай вялікай красуняй, уяўляліся ёй геніямі і феямі.

Гаспадар крамы, ходзячы ўзад і ўперад па сваім магазіне, рабіў на яе ўражанне творца ўсіх гэтых дзіваў.

Аддаўшыся гэтаму сузіранаю, яна забыла ўсё, нават даручэнне, якое ёй было дана.

Раптам грубы голас шынкаркі вярнуў яе да сапраўднасці:

— Як, нягодніца, ці ты яшчэ не пайшла? Пачакай, вось я цябе! Глядзіце, калі ласка, чым яна занята! Ідзі хутчэй, маленькае страшыдла!

Гаспадыня выпадкова зірнула на вуліцу і ўбачыла Казету ля асветленага акна крамы.

Казета кінулася бегчы з сваім вядром з усіх ног, колькі хапала сіл.

Да крыніцы, з якой бралі ваду жыхары з таго канца сяла, дзе жылі Тэнард‘е, было вельмі далёка. Казета ішла наперад, не спыняючыся больш перад вокнамі крам. Пакуль яна ішла па вясковай вуліцы, асветленыя вокны крам кідалі яркае святло на дарогу, але хутка яна мінула апошні барак, і агні зніклі. Беднае дзіця апынулася ў цемры і патанула ў ёй. Адчуваючы, як мала-па-малу яе ахапляе жах, дзяўчынка, як магла гучней, стукала почапкай вядра. Гэта рабіла шум і нібы падбадзёрвала яе.

Чым бліжэй падыходзіла яна да лесу, тым гусцейшая рабілася цемра. Прахожых больш не сустракалася. Яна спаткала адну толькі жанчыну, якая, убачыўшы яе, са здзіўленнем спынілася і паглядзела ўслед, вымавіўшы напоўголаса:

— Куды гэта можа ісці дзіця ў такі час?

Але потым, пазнаўшы Казету, дадала:

— А, гэта Жаўранак!

— Такім чынам, Казета прайшла праз лабірынт крывых і пустынных завулкаў, якімі канчаўся Манфермейль з гэтага боку. Пакуль яшчэ цягнуліся дамы і сцены з абодвух бакоў вуліцы, яна ішла даволі смела. Час ад часу праз шчыліны акяніц мільгала святло запаленай свечкі, там былі людзі, а такім чынам і жыццё, і гэта яе супакойвала. Між тым, па меры таго, як яна рухалася наперад, крокі яе несвядома рабіліся драбнейшыя і павальнейшыя. Калі яна мінула апошні дом, то спынілася. Ужо прайсці міма апошняй асветленай крамы было ёй страшна, а ісці далей апошняга дома было і зусім немагчыма. Яна паставіла вядро на зямлю, засунула пальцы ў валасы і пачала паволі пачэсваць галаву — жэст, уласцівы дзецям, якія знаходзяцца ў страху або нерашучасці. Перад ёю быў ужо не Манфермейль, а поле. Чорная і пустынная прастора рассцілалася спераду. У роспачы ўглядалася яна ў гэтую цемру, дзе не было ніводнай жывой душы, дзе былі звяры, а магчыма і здані. Яца глядзела пільна і чула трэск сучча — то страшныя звяры пераходзілі з месца на месца; яна адрознівала шолах галін — то здані пераносіліся з аднаго дрэва на другое. Тады яна схапіла вядро: страх надаў ёй храбрасці.

— Ага! — вымавіла яна. — Скажу, што вады не было.

І яна рашуча павярнула ў Манфермейль.

Але ледзь яна зрабіла сотню крокаў, як зноў спынілася і зноў пачала пачэсваць галаву. Цяпер ёй уяўлялася гаспадыня, гэтая Тэнард‘е, страшэнная, з пашчай гіены, з палаючымі гневам вачыма. Дзяўчынка жаласна паглядзела назад, а потым наперад. Што рабіць? Як рабіць? Куды ісці? Перад ёй здань гаспадыні, за ёю ўсе здані цемры і лесу. І яна адступіла перад Тэнард‘е. Яна павярнула назад да крыніцы і кінулася да яе бягом. Бягом яна вышла з вёскі і бягом пабегла ў лес, не азіраючыся і не прыслухоўваючыся. Яна спынілася толькі, калі ў яе захапіла дыханне; тады яна пайшла цішэй.

Увесь час ёй хацелася плакаць. Начное трапятанне лесу абнімала яе ўсю. Яна ні пра што не думала, нічога не бачыла. Неабсяжная ноч стаяла твар да твару з гэтай малюсенькай істотай.

Было ўсяго сем ці восем хвілін хадзьбы ад края лесу да крыніцы. Казета ведала дарогу, таму што хадзіла па ёй некалькі разоў у дзень. Дзіўна, яна не заблудзілася. Інстынкт смутна кіраваў ёю. Яна-ж, між тым, не глядзела ні направа, ні налева, баючыся ўбачыць што-небудзь страшнае ў галінках ці ў хмызняку. Так дайшла яна да ручая.

Гэта было вузкае прыроднае паглыбленне, вымытае вадой у гліністай глебе, футы ў два глыбінёю, акружанае імхом і высокай кучаравай травою. З тэтага паглыблення з ціхім гурчэннем выцякаў ручаёк.

Казета нават не дала сабе перавесці дыхання. Было зусім цёмна, але яна прывыкла да гэтай крыніцы. Левай рукой адшукала яна ў цемры малады дубок, нахілены над ручаём, за які яна звычайна трымалася, схапілася за галінку, нахілілася і апусціла вядро ў ваду. То быў для яе такі страшны момант, што сілы яе патроіліся. Нахіляючыся, яна не заўважыла, як штосьці вывалілася з яе кішэні ў ваду. Гэта была манета ў пятнаццаць су. Казета не чула, як яна ўпала. Яна выцягнула амаль поўнае вядро вады і паставіла яго на траву.

Пасля гэтага яна адчула, што страшэнна змарылася. Яна хацела адразу-ж пайсці назад, але намаганні, зробленыя ёю, каб напоўніць вядро, так знясілілі яе, што яна не магла ступіць ні кроку. Яна прымушана была прысесці і ў бяссіллі павалілася на траву.

Яна зажмурыла вочы, потым адплюшчыла іх, сама не ведаючы чаму, зусім мімаволі. Каля яе ў вядры плёскалася вада, разыходзячыся кругамі, нібы белыя агнявыя змеі. Над яе галавой рассцілалася неба, пакрытае густымі, чорнымі хмарамі, нібы воблакамі дыму. Страшэнная цемра, здавалася, навісла над гэтым дзіцем.

З даліны дзьмуў халодны вецер. Лес быў пануры, у ім не чуваць было ні шэлесту лісця і ні аднаго з тых смутных, але жывых гукаў, якімі поўна ноч у лесе летам. Даўгія галіны страшэнна выцягнуліся. Хударлявыя і ўродлівыя хмызнякі трапяталі ў прагалінах. Высокія і сухія былінкі дрыжэлі і схіляліся пад парывамі ветру, скручваючыся, як вужы. Зблытанае суччо цярноўніка, як даўгія рукі, узброеныя кіпцямі, працягнуліся наперад, нібы рыхтуючыся схапіць афяру. Сухі верасок, гнаны ветрам, здавалася, у жаху перад чымсьці страшным, што насоўвалася на яго, хутка ўцякаў кудысьці.

Цемра выклікае галавакружэнне. Чалавеку неабходна святло. Кожны, хто пагружаецца ў цемру, адчувае, як у яго сціскаецца сэрца. Калі вока бачыць цемру, мазгі трацяць сваю яснасць. У час зацмення, ноччу ў густой цемры душэўная трывога авалодвае нават самымі моцнымі натурамі. Ніхто не можа без трывогі прайсці ноччу адзін па лесе. Цені і дрэвы — дзве грозныя гушчы. Фантастычныя вобразы ўзнікаюць у няяснай глыбіні. Незразумелае паўстае ў двух кроках ад вас з яснай выразнасцю. Вам хочацца азірнуцца назад. Вы бачыце пячоры ночы, страшныя кашлатыя здані, жудасную магільную цішыню, і супраць усяго гэтага вы безабаронны. Штосьці жахлівае адчуваецца душою, нібы, яна зліваецца з цемрай.

Не арыентуючыся ў перажываемым пачуцці, Казета смутна адчувала гэтыя абдымкі непрагляднай цемры. То быў не страх, а нешта куды больш жахлівае, чым страх. Яна ўся дрыжэла. Няма слоў, каб вытлумачыць гэта дрыгаценне, што ледзяніла яе сэрца. Вочы яе набылі дзікі выраз. Ей здавалася, што супраць волі яна ўсё-такі заўтра-ж прыдзе на гэтае самае месца.

Тады інстынктыўна, жадаючы выйсці з таго дзіўнага становішча, якога яна не разумела, яна пачала ўголас лічыць: раз, два, тры, да дзесяці, а потым пачынала спачатку. Гэта вярнула ёй сазнанне акружаючага. Яна пачула холад у руках, якія яна замачыла, чэрпаючы ваду. Яна ўстала. Страх вярнуўся да яе, але гэта было ўжо натуральнае, непераможнае адчуванне. У яе была толькі адна думка — бегчы, бегчы, бегчы як сілы хопіць, праз лес, праз поле, да дамоў, да асветленых вокнаў, да запаленых свечак. Вочы яе спыніліся на вядры з вадою. Страх перад Тэнард‘е быў такі вялікі, што яна не адважылася кінуць вядро. Яна схапілася абодвума рукамі за почапку і ледзь магла падняць вядро.

Такім чынам зрабіла яна некалькі крокаў, але вядро было поўнае і цяжкое, і яна вымушана была спыніцца. З хвіліну яна перадыхнула, потым зноў узялася за почапку і пайшла наперад, на гэты раз некалькі далей ранейшага. Але хутка яна зноў спынілася. Потым зноў пайшла. Яна ішла, нахіліўшыся наперад, апусціўшы нізка галаву, як старая; цяжар напружваў мускулы яе сухарлявай ручкі. Жалезная почапка вядра рэзала і ледзяніла малюсенькія пальчыкі. Спыняючыся перадыхнуць, яна ставіла вядро на зямлю, прытым халодная вада расплёсквалася і аблівала яе поўразутыя ногі. І ўсё гэта адбывалася у гушчары лесу, ноччу, зімой, далёка ад чалавечых вачэй. Гэта было васьмігадовае дзіця.

Дзяўчынка дыхала з якімсьці хваравітым хрыпам. Рыданне сціскала ёй горла, але яна не смела плакаць, баючыся Тэнард‘е нават на адлегласці.

Яна прывыкла ўяўляць сабе, што гаспадыня заўсёды бачыць яе.

Між тым, яна не магла ісці хутка і марудна цягнулася наперад. Яна і то ўжо старалася спыняцца шмат радзей, і з тугою думала пра тое, што ёй раней як праз гадзіну не дайсці да Манфермейля і што гаспадыня паб‘е яе. Гэтая душэўная туга змешвалася са страхам быць адной у лесе ноччу. Яна канчаткова выбівалася з сіл. Дайшоўшы да старога каштана, які быў ёй добра вядомы, яна спынілася ў апошні раз на больш доўгі час, каб добра адпачыць; потым сабрала ўсе свае сілы і храбра пайшла наперад. Але мімаволі пры гэтым у яе вырваўся гучны выкрык роспачы:

— Ох, божа мой, божа мой!

У гэтую хвіліну яна адчула, што ношка яе раптам зрабілася лягчэйшая. Якаясьці рука, як ёй здалося велізарная, схапіла за почапку вядро і лёгка падняла яго. Яна зірнула ўверх. Высокая цмяная постаць, простая і дужая, ішла поруч з ёю ў цемры. То быў чалавек, які наблізіўся да яе ззаду так, што яна не чула крокаў. Гэты чалавек, не гаворачы ні слова, узяў за почапку вядро, якое яна цягнула.

Ва ўсіх сустрэчах у жыцці намі кіруе нейкі інстынкт. Дзяўчынка ніколькі не спалохалася.

ХХХVІ

КАЗЕТА ПОРУЧ З НЕЗНАЁМЫМ

Пасля паўдня гэтага самага дня, напярэдадні каляд 1823 года, якісьці чалавек доўга брадзіў па пустыннай частцы бульвара Опіталь у Парыжы. Чалавек гэты, здавалася, шукаў кватэры і спыняўся пераважна перад скромнымі домікамі разбуранай ускраіны прадмесця Сен-Марсо.

Пасля ўбачаць, што ён сапраўды наняў пакой у гэтым далёкім квартале.

Чалавек гэты па сваёй вопратцы і па ўсяму свайму выгляду ўвасабляў, так сказаць, тып благароднага жабрака, у якім крайняя беднасць спалучалася з незвычайнай акуратнасцю. Гэтае вельмі рэдкае спалучэнне выклікае ў развітым сэрцы тую павагу, якую мімаволі адчуваеш да чалавека беднага, але вартага. На ім быў стары, але акуратна вычышчаны касторавы капялюш, пацёрты сурдут з грубога сукна, вялікая камізэлька з кішэнямі старыннага пакроя, чорныя штаны, працёртыя на каленках, чорныя шарсцяныя панчохі і тоўстыя чаравікі з меднымі пражкамі. Яго можна было палічыць за былога настаўніка благароднага дома; ён нібы толькі што вярнуўся з выгнання. Па белых, як снег, валасах, па парэзаным зморшчкамі ілбу, па бледных губах і па ўсяму твару яго, з адбіткам глыбокай стомы і пакуты жыцця, яму можна было-б даць шмат больш за шэсцьдзесят год. Але па цвёрдай, хоць і павольнай паходцы, па незвычайнай сіле і спрытнасці, якая адчувалася ў яго рухах, ён здаваўся ледзь старэй пацідзесяці год. Маршчыны на ілбе ішлі так, што выклікалі-б схільнасць да яго ў кожнага, хто ўгледзеўся-б у яго твар. На строга сціснутых губах быў выраз пакоры. У глыбіні яго вачэй блішчэла якаясьці сумная яснасць. У левай руцэ ён нёс завязаны ў хустачцы клунак, правай-жа абапіраўся на кій, накшталт жардзіны, выцягнутай з якойсьці агарожы. Кій быў старанна ачышчаны ад галінак, а верхні канец быў заліты сургучом.

На бульвары мала сустракаецца прахожых, асабліва зімой. Чалавек-жа гэты, без усякага, праўда, асаблівага намагання, хутчэй ухіляўся, чым шукаў сустрэч.

У гэтую эпоху кароль Людовік XVIII кожны дзень каля двух гадзін дня рабіў прагулку ў экіпажы па асобных кварталах Парыжа. Незнаёмы, напэўна не парыжанін, не ведаў гэтага звычая; таму, калі каралеўскі экіпаж, акружаны эскадронам лейб-гвардзіі, з‘явіўся на павароце бульвара, ён вельмі здзівіўся і нават спалохаўся. У бакавой алеі ён быў адзін і паспяшаўся хутчэй схавацца за рог агарожы. Тым не менш паліцэйскія агенты заўважылі яго, і аднаму з іх даручана было прасачыць за ім. Але, прапусціўшы каралеўскі экіпаж, чалавек гэты аддаліўся ў бязлюдныя завулкі, а паколькі ўжо пачынала цямнець, агент згубіў яго сляды. Так і было данесена аб гэтым у той-жа вечар па начальству.

Незнаёмы-ж, упэўніўшыся, што ніхто больш не сочыць за ім, паскорыў крокі і гадзін каля пяці, гэта значыць калі ўжо амаль зусім сцямнела, апынуўся ў адным з глухіх завулкаў, каля шынка, дзе знаходзілася бюро амнібусаў, якія адпраўляліся ў Ланьі. Адзін з іх быў ужо гатовы да ад‘езду, фурман сядзеў на козлах, пасажыры ўсаджваліся ў карэце.

— Ці ёсць яшчэ месца? — запытаў прахожы.

— Ёсць адно, поплеч са мною, на козлах, — адказаў фурман.

— Я бяру яго.

— Калі ласка.

Фурман зірнуў на жалкі касцюм пасажыра, на яго ўбогі клунак і запатрабаваў плату наперад.

— Ці вы да Ланье едзеце? — запытаў ён.

— Так, — адказаў пасажыр і заплаціў за ўсю дарогу.

Паехалі. Калі мінулі заставу, фурман паспрабаваў завесці гутарку з сваім суседам, але той адказваў поўсловамі. Тады фурман пачаў пасвістваць і пакрыкваць на сваіх коней.

Было холадна. Фурман захутаўся ў плашч, незнаёмы-ж, здавалася, не адчуваў холаду. Гадзін каля шасці яны былі недалёка ад Манфермейля. Фурман спыніўся, каб даць перадыхнуць коням.

— Я тут сыйду, — сказаў незнаёмы.

І ён саскочыў з козлаў. Праз хвіліну ён знік. Калі карэта рушыла далей, яго не спаткалі на дарозе.

Ноч была зусім цёмная. На небе ледзь-ледзь мільгацелі дзве-тры зоркі.

Чалавек звярнуў з дарогі і ўвайшоў у лес, які знаходзіўся перад уваходам у Манфермейль.

Тут ён сцішыў ход і пачаў уважліва аглядаць дрэвы, рухаючыся наперад крок за крокам, нібы ішоў па таямнічай, яму аднаму вядомай дарозе. Адну хвіліну ён, здавалася, зблудзіў і спыніўся ў нерашучасці. Нарэшце, вобмацкам дабраўся да лагчынкі, дзе ляжаў груд белага камення. Ён шпарка падышоў да гэтага камення і ўважліва агледзеў яго праз начную імглу. Вялікае, таўстое дрэва, пакрытае суччом і бародаўкамі, расло паблізу ля гэтага камення.

Ён падышоў да яго і правёў рукою па кары, нібы жадаючы палічыць усе бугорчыкі на ёй.

Супроць гэтага дрэва стаяў стары каштан з абадранай у адным месцы карою. На ім, у выглядзе павязкі, накладзены быў цынкавы ліст, прыбіты цвікамі да ствала. Чалавек прыпадняўся на пальцах і крануўся рукою гэтай латы.

Потым ён пачаў таптаць нагамі зямлю між дрэвам і каменнем, нібы жадаючы ўпэўніцца, што зямлю ў гэтым месцы не разрывалі.

Скончыўшы з гэтым, ён зноў вышаў на лясную сцежку і пайшоў наперад.

Гэта быў той самы чалавек, якога спаткала Казета.

Прабіраючыся ў гушчар у кірунку да Манфермейля, ён заўважыў гэты маленькі цень, які рухаўся маруднымі крокамі і нёс нейкі цяжар, які ён штохвілінна то спускаў на зямлю і спыняўся, то зноў падымаў і ішоў наперад. Ён падышоў бліжэй і ўбачыў, што гэта маленькае дзіця з вялізным вядром вады. Тады ён наблізіўся да дзяўчынкі і моўчкі ўзяў за почапку вядро.

Казета, як мы ўжо сказалі, не спалохалася.

Незнаёмы загаварыў з ёю. Голас яго быў суровы і ціхі.

— Гэтая ношка надта цяжкая для цябе, дзіця маё.

Казета ўзняла галаву і адказвала:

— Так, судар.

— Дай яго мне, — казаў далей чалавек, я яго данясу.

Казета выпусціла з рук почапку вядра. Чалавек пайшоў поруч з ёю.

— Сапраўды, гэта страшэнна цяжка, — прамармытаў ён праз зубы; потым дадаў: — колькі табе год, малютка?

— Восем, судар.

— А адкуль ты ідзеш?

— Ад крыніцы ў лесе.

— І далёка табе ісці?

— Яшчэ добрых чвэрць гадзіны.

Незнаёмы памаўчаў, потым раптам запытаў:

— Хіба ў цябе няма маці?

— Не ведаю, — адказвала дзяўчынка.

І, перш чым прахожы паспеў сказаць што-небудзь, яна дадала:

— Думаю, што няма. Вось у іншых ёсць. У мяне-ж, напэўна, няма. Я нават не думаю, каб яна калі-небудзь у мяне была, — сказала яна пасля кароткага маўчання.

Чалавек спыніўся, паставіў вядро на зямлю, нагнуўся і паклаў рукі на плечы дзяўчынкі, стараючыся разгледзець рысы яе твара ў цемнаце. Худзенькі і бледны тварык Казеты няясна выдзяляўся пры цмяным святле неба.

— Як цябе завуць? — запытаў ён.

— Казета.

Незнаёмага быццам ударыла электрычная іскра. Ён яшчэ паглядзеў на яе, потым зняў свае рукі з яе плячэй, падняў вядро і пайшоў далей. Праз хвіліну ён запытаў:

— Дзе ты жывеш, малютка?

— У Манфермейлі. Вы, можа, ведаеце?

— Гэта мы туды ідзем?

— Так, судар.

Ён яшчэ памаўчаў, потым сказаў:

— Хто гэта паслаў цябе ў такую пару па ваду ў лес?

— Пані Тэнард‘е.

Незнаёмы загаварыў зноў, стараючыся надаць спакойны выраз свайму голасу, у якім мімаволі чулася дзіўная дрыготка:

— Хто яна такая, гэтая твая пані Тэнард‘е?

— Гэта мая гаспадыяя, — адказала Казета, — яна трымае заезны двор.

— Заезны двор? — сказаў чалавек. — Ну, дык я ў яе пераначую. Праводзь мяне да яе.

— Мы туды ідзем, — адказала дзяўчынка.

Незнаёмы ішоў даволі шпарка. Казета ледзь спраўлялася з ім. Яна больш не адчувала стомы. Час ад часу яна ўзнімала вочы на гэтага чалавека з выражэннем спакойнага давер‘я ў позірку. Яна адчувала прыліў нейкай надзеі і радасці.

Прайшло некалькі хвілін. Чалавек сказаў:

— Хіба ў пані Тэнард‘е няма служанкі?

— Няма, судар.

— І ты спраўляешся адна?

— Так, судар.

Пачалася зноў пауза. Казета сказала:

— Ёсць яшчэ дзве маленькія дзяўчынкі.

— Хто яны?

— Эпаніна і Азельма, паненкі, дочкі пана Тэнард‘е.

— А што яны робяць?

— О, — ускрыкнула дзяўчынка, — у іх цудоўныя, прыбраныя лялькі, з якімі яны гуляюць цэлы дзень! Яны гуляюць.

— Увесь дзень?

— Так, судар.

— А ты?

— Я працую.

— Увесь дзень?

Дзяўчынка ўзняла поўныя слёз вочкі на незнаёмага і ціха праказала:

— Так. — І, памаўчаўшы крыху, дзяўчынка дадала:— Часам, калі работа канчаецца і калі мне дазволяць, я таксама гуляю.

— Як-жа ты гуляеш?

— Як умею. Мяне не чапаюць. Але ў мяне мала цацак. Эпаніна і Зельма не дазваляюць мне гуляць з іх лялькамі. У мяне ёсць толькі маленькая алавяная шабля, не даўжэйшая вось за гэтага.

І дзяўчынка паказала свой маленькі пальчык.

— І якая не рэжа?

— Не, рэжа салат і галоўкі ў мух.

Яны дайшлі да вёскі. Казета павяла незнаёмага па вуліцах. Яны прайшлі міма булачнай, але Казета і не ўспомніла пра хлеб, які павінна была купіць. Прахожы перастаў цяпер задаваць ёй пытанні і захоўваў панурае маўчанне. Калі яны вышлі на царкоўную плошчу, ён, убачыўшы рад крам, запытаў у Казеты.

— Ці ў вас кірмаш?

— Не, гэта каляды, — адказвала яна.

Падышоўшы да шынка, Казета баязліва дакранулася да рукі незнаёмага.

— Судар!

— Чага табе, дзіця?

— Мы вось прышлі.

— Ну дык што-ж?

— Дазвольце мне цяпер самой данесці вядро.

— Чаму?

— Таму што, калі гаспадыня ўбачыць, што нясе хто-небудзь іншы, яна паб‘е мяне.

Незнаёмы перадаў ёй вядро. Праз хвіліну яны ўвайшлі ў шынок.

XXXVII

ЛЯЛЬКА З‘ЯЎЛЯЕЦЦА НА СЦЭНУ

Казета не магла стрымацца, каб не зірнуць на вялікую, ляльку, якая красавалася ў акне магазіна, потым пастукалася. Дзверы расчыніліся. На парозе паказалася гаспадыня з свечкаю ў руцэ.

— А, гэта ты, нягодніца! Дзякуй богу, пара табе ўжо вярнуцца! Напэўна, загулялася дзе-небудзь, дрэннае дзяўчо!

— Сударыня, — адказала Казета, уся ўздрыгваючы, — вось пан жадае ў вас пераначаваць.

Тэнард‘е адразу змяніла злосны выраз твара, зрабіла любезную грымасу і прагна накіравала позірк на прышоўшага.

— Гэты пан? — запытала яна.

— Так, сударыня, — адказваў незнаёмы, датыкаючыся рукою да краю свайго капелюша.

Багатыя падарожнікі не бываюць такія далікатныя. Гэты жэст і бедны агляд вопраткі, зроблены Тэнард‘е, жалкі багаж прахожага адразу сагналі ўсмешку з яе твара і прымусілі зноў прыняць злосны выраз.

— Заходзьце, дзядок!

„Дзядок“ увайшоў. Тэнард'е яшчэ раз змерыла яго позіркам, прычым асабліва старанна агледзела яго сурдут, які быў вельмі пацёрты, і капялюш, злёгку пакамечаны, непрыкметна кіўнула галавой і мірганула мужу, які сядзеў і выпіваў з вознікамі. Яна нібы моўчкі раілася з ім. Муж адказаў лёгкім рухам указальнага пальца, што разам з рухам губ азначала: голь перакатная. Пасля гэтага гаспадыня сказала:

— Вось што, паважаны, на жаль у мяне няма для вас месца.

— Пакладзіце мяне хоць дзе-небудзь, — адказваў прахожы, — ну, хоць на гары ці ў стайні. Я ўсёроўна заплачу, як за пакой.

— Сорак су.

— Сорак су, няхай.

— Ну і добра!

— Сорак су? — сказаў адзін вознік ціха гаспадыні. — Мы-ж плоцім па дваццаць.

— Гэта для яго сорак, — адказвала так-жа ціха Тэнард‘е. — Я не пускаю бедных танней.

— Гэта правільна, — дадаў муж з выглядам ласкавай пакоры, — трымаць такі народ — значыць сароміць толькі дом.

Прахожы, між тым, паклаў на лаўку свой кій і клунак, сеў за адзін з сталоў, на які Казета паспяшалася паставіць бутэльку гарэлкі і шклянку. Сама-ж села на сваё месца пад кухонным сталом і зноў узялася за вязанне панчох.

Незнаёмы ледзь абмакнуў губы ў шклянцы віна, якое ён сабе наліў, і ўзіраўся ў дзяўчынку з асаблівай увагай.

Казета была непрыгожая. Калі-б яна не жыла ў нястачы, то, магчыма, была-б прыгожанькая. Мы ўжо апісвалі гэтую маленькую, засмучоную фігурку. Яна была худая і бледная, ёй было амаль ужо восем год, але на выгляд ёй ледзь можна было даць шэсць. Вялікія вочы, акружаныя цмянай ценню, амаль патухлі ад частых слёз. Куткі губ былі сумна апушчаны, як гэта заўважаецца ў асуджаных і безнадзейна хворых. Рукі яе былі патрэсканыя ад холаду.

Полымя, якое асвятляла Казету ў гэтую хвіліну, асабліва рэзка вырысоўвала вуглаватасць касцей і рабіла яе худзізну асабліва страшнай. Паколькі яна вечна дрыжэла ад холаду, у яе выпрацавалася прывычка прыціскаць каленкі адно да аднаго. Усё яе адзенне складалася з лахманоў, якія ўзбуджалі жаль летам і наводзілі жах зімой. На ёй усё было дзіравае, парцяное і ні ласкутка шарсцянога. Праз дзіркі відаць было голае цела, пакрытае сінякамі, слядамі дотыку гаспадарскай рукі. Яе голыя ногі былі чырвоныя і худыя. Запалыя грудзі жалкія да слёз. Увесь выгляд гэтага дзіцяці, яго твар, паходка, манера трымацца, гук голаса, адрывістая гутарка, яго позірк, яго маўчанне, малейшы жэст выражалі і гаварылі толькі пра адно пачуццё — пра страх.

Страх вечна вісеў над ёю; яна была ім атулена, так сказаць; страх прымушаў яе прыціскаць локці, падгінаць ногі, займаць як мага менш месца і зрабіўся яе прывычкай. У глыбіні яе вачэй быў куток, у якім гняздзіўся жах.

Жах гэты быў такі вялікі, што, вярнуўшыся дадому зусім прамоклай, яна не адважылася нават абсушыцца ля агню, а адразу-ж моўчкі села за работу.

Позірк гэтага маленькага дзіцяці звычайна быў такі пануры і парою дзікі, што часам здавалася, нібы яна зусім ідыётка ці звар‘яцелая.

Чалавек у пацёртым сурдуце не зводзіў вачэй з Казеты. Раптам шынкарка ўскрыкнула:

— Ага, а дзе-ж хлеб?

Казета, як і звычайна пры кожным гучным выкрыку гаспадыні, вылезла з-пад стала.

Яна зусім забыла пра хлеб. Яна паспрабавала выкруціцца так, як усе дзеці гэта робяць: яна зманіла.

— Сударыня, булачная была ўжо зачынена.

— Трэба было пастукацца.

— Я стукалася, але мне не адчынілі.

— Заўтра даведаюся, ці праўду ты кажаш, — адказвала Тэнард‘е, — і калі ты маніш, то атрымаеш на арэхі. А пакуль давай-ка сюды пятнаццаць су.

Казета ўсунула руку ў кішэньку фартуха і пазелянела ад жаху: грошай там не было.

— Ну, што-ж, ці ты не чуеш? — крыкнула гаспадыня.

Казета вывернула кішэню — там нічога не было. Што магло стацца з манетай? Бедная малютка не магла праказаць ні слова. Яна стаяла, як статуя.

— Няўжо ты магла згубіць грошы, пятнаццаць су? — зараўла Тэнард‘е. — Ці ты хочаш украсці іх у мяне?

І ў той-жа час яна працягнула руку і зняла са сцяны бізун. Гэты страшны рух вярнуў да Казеты сілы закрычаць:

— Сударыня, злітуйцеся, даруйце, я больш не буду!

Між тым, незнаёмы непрыкметна пачаў капацца ў кішэнях сваёй камізэлькі. Астатнія наведвальнікі гулялі ў карты ці пілі і не звярталі на яго ўвагі.

Казета з жахам прыціснулася да рога печы, стараючыся скурчыцца і схаваць свае змучаныя поўголыя часціны цела. Шынкарка замахнулася на яе.

— Выбачайце, сударыня, — сказаў незнаёмы, — вось зараз я ўбачыў, як штосьці выпала з кішэні ў дзяўчынкі. Мабыць, гэта і ёсць.

Ён нагнуўся пад лаўку, нібы шукаючы чагосьці.

— Вось яны, — сказаў ён, выпростваючыся.

І ён падаў шынкарцы манету.

— Так, гэта самае, — адказвала яна.

Гэта не было тое самае, таму што манета была ў дваццаць су, але шынкарка атрымала барыш. І яна паклала грошы ў кішэню і абмежавалася толькі тым, што кінула на дзяўчынку злосны позірк, сказаўшы:

— Каб гэтага больш з табой ніколі не здаралася, чуеш?

Казета пайшла ў свой „катух“, як называла гэтае месца пані Тэнард‘е, і позірк яе, накіраваны на невядомага падарожніка, набыў небывалы выраз. Ён выражаў яшчэ толькі адно наіўнае здзіўленне, але ў ім прасвечвалася ўжо нейкае незразумелае давер‘е.

— Дарэчы, ці не хочаце павячэраць? — запытала шынкарка ў незнаёмага.

Ён не адказваў. Здавалася, што ён глыбока задумаўся.

— Што гэта за чалавек? — прамармытала яна праз зубы.— Які-небудзь паганы жабрак. У яго нават няма за што павячэраць. Ці заплаціць ён мне за начлег? Ва ўсякім выпадку, добра, што ён не ўздумаў украсці грошы, якія знайшоў на падлозе.

У гэты час адчыніліся дзверы з другога пакоя і ўвайшлі Эпаніна і Азельма.

Гэта былі дзве прыгожанькія маленькія дзяўчынкі, хутчэй гарадчанкі, чым сялянкі; у адной былі каштанавыя, а ў другой чорныя косы, звісаўшыя па спіне. Яны былі цёпла і старанна апрануты ў шарсцяныя сукенкі, абедзьве такія свежанькія, жвавыя, што, здавадася, асвятлілі пакой сваім з'яўленнем. Маці звярнулася да іх з бурчэннем, у якім тым не менш адчувалася глыбокая любоў:

— Ну вось, з'явіліся!

Потым па чарзе прыцягнула іх да сябе, пагладзіла галовы, паправіла істужкі і, ласкава адштурхнуўшы іх, сказала:

— Якія прыбраныя!

Яны селі ля агню. Дзяўчынкі прынеслі з сабою ляльку, якую цяпер круцілі ў руках з вясёлым шчабятаннем. Час ад часу Казета сумна пазірала на іх бестурботную гульню. Эпаніна і Азельма не глядзелі на Казету. Яна для іх была ўсёроўна, што шчанё. Гэтыя тры дзяўчынкі, якім разам не было яшчэ і дваццаці чатырох год, прадстаўлялі ўжо сабою ўсё чалавечае грамадства: з аднаго боку зайздрасць, з другога — пагарду.

Лялька сясцёр Тэнард‘е была вельмі старая і патрапаная, разбітая, тым не менш яна здавалася чароўнай Казеце: у яе за ўсё жыццё не было ніводнай лялькі, „сапраўднай“ — выраз, зразумелы для ўсіх дзяцей.

Раптам шынкарка заўважыла, што Казета, замест таго каб працаваць, глядзіць на гуляючых дзяўчынак і нічога не робіць.

— Дык вось як ты працуеш? — ускрыкнула яна. — Я цябе зараз бізуном прымушу ўзяцца за работу!

Незнаёмы, не пакідаючы свайго месца, звярнуўся да гаспадыні і сказаў з баязлівай усмешкай.

— Сударыня, дазвольце ёй пагуляць.

З боку ўсякага іншага гасця, які патрабаваў-бы сабе сытную вячэру і бутэлькі дзве віна, і які не быў-бы падобны да паганага жабрака, такая просьба мела-б форму загада. Але каб такі чалавек, з такім капелюшом і ў такім сурдуце, дазволіў сабе выражаць жаданні ці волю, гэтага Тэнард‘е не магла дапусціць. Яна адказала груба:

— Яна павінна працаваць, таму што есць мой хлеб. Я нікога не кармлю дарма.

— А што яна робіць? — запытаў незнаёмы лагодным голасам, які так рэзка супярэчыў яго жабрацкай вопратцы і дужым плячам насільшчыка.

Тэнард‘е ганарліва адказала:

— Яна вяжа панчохі, калі вы хочаце ведаць. Панчохі для маіх дзяўчынак, у якіх іх няма і якія ходзяць таму босыя.

Чалавек зірнуў на босыя чырвоныя ногі Казеты і казаў далей:

— Калі-ж яна скончыць гэтую пару панчох?

— Гэтай гультайцы хопіць работы яшчэ на дні тры, на чатыры.

— А колькі можа каштаваць такая пара панчох, калі яны будуць гатовыя?

Тэнард‘е кінула на яго пагардлівы позірк.

— Па крайняй меры трыццаць су.

— А ці аддасце яшчэ вы іх за пяць франкаў?

— Ліха вазьмі! — усклікнуў адзін вознік з гучным смехам. — Пяць франкаў! Я думаю, можна.

Тут знайшоў патрэбным умяшацца сам Тэнард‘е.

— Вядома, судар, — сказаў ён, — калі гэта ваша фантазія, то мы можам аддаць вам пару панчох за пяць франкаў. Мы ні ў чым не адмаўляем нашым гасцям.

— Грошы прыдзецца заплаціць зараз-жа, — дадала жонка адрывістым і рашучым тонам.

— Я бяру гэтую пару панчох за пяць франкаў, — сказаў незнаёмы і потым, выняўшы з кішэні манету ў пяць франкаў, — дадаў: — і плачу за яе.

Потым ён абярнуўся да Казеты:

— Цяпер работа твая належыць мне. Гуляй, дзіця маё!

Шынкарка схавала грошы ў свой кашалёк, не вымавіўшы ні слова. Яна кусала губы, і твар яе набыў выраз нянавісці.

Казета, ледзь дыхаючы, адважылася запытаць:

— Сударыня, ці праўда, што мне можна пагуляць?

— Гуляй! — адказала гаспадыня страшным голасам.

— Дзякую вам, — сказала Казета.

І ў той час, як вусны яе выражалі падзяку гаспадыні, сэрца яе поўна было падзякі падарожнаму.

Тэнард‘е зноў пачаў піць. Жонка сказала яму на вуха:

— Што гэта за чалавек?

— Я бачыў мільянераў, — адказаў ён, — якія хадзілі ў такіх-жа пашарпаных сурдутах.

Казета адклала работу, але заставалася на сваім месцы. Яна заўсёды старалася як мага менш рухацца. Яна да стала з нейкай каробкі ззаду за сабой некалькі ласкуткоў і абломак алавянай шаблі.

Эпаніна і Азельма не звярталі ніякай увагі на тое, што рабілася навокал. Яны толькі што зрабілі важную справу: яны заўладалі кошкай. Лялька была кінута на падлогу, і Эпаніна, як старэйшая, захутвала кацянё, не гледзячы на яго мяўканне і барахтанне, у чырвоныя і блакітныя кавалкі тканіны. Робячы гэтую цяжкую і сур'ёзную работу, яна шчабятала сваім дзіцячым языком, зварачаючыся да сястры:

— Бачыш, гэтая лялька шмат цікавейшая за тую. Гэтая рухаецца, крычыць, яна цёплая. Будзем з ёю гуляць. Яна будзе мая дачка. Я буду дома. Я прыду да цябе ў госці, ты пачнеш аглядаць яе і здзівішся, што ў яе вусы. Потым убачыш хвост, вушкі і скажаш: „Ах, божа мой!“, а я скажу: „Так, сударыня, цяпер усе дзяўчынкі зрабіліся такія“.

Азельма слухала сястру з радасцю.

Між тым, наведвальнікі зацягнулі песню і рагаталі так, што сцены дрыжэлі. Тэнард‘е падцягваў ім і заахвочваў іх.

Як птушкі ўюць гнёзды з чаго папала, так і дзеці майструюць сабе лялькі з усялякіх лахманоў. У той час як Эпаніна і Азельма спавівалі кошку, Казета, з свайго боку, спавіла сваю шаблю. Потым яна паклала яе на руку і ціха заспявала, нібы ўкалыхваючы.

Тэнард‘е-жонка падышла да незнаёмага.

„Мой муж кажа праўду, — падумала яна, — мабыць, гэта сам пан Лафіт. Гэтыя багачы такія дзівакі!“

Яна падышла і аблакацілася на стол, дзе сядзеў госць.

— Судар, — сказала яна.

Пры слове „судар“ чалавек абярнуўся. Гаспадыня да гэтага часу звала яго „любезны“ ці „дзядок“.

— Бачыце, судар, — пачала яна, прыняўшы ласкавы выгляд, які быў яшчэ больш агідны за яе лютасці, — я нічога не маю супроць таго, каб дзяўчынка гуляла, але гэта добра адзін толькі раз, таму што вы такі добры. У яе, бачыце, нічога няма за душою. Таму ёй трэба працаваць.

— Гэта хіба не ваша дзіця? — запытаў незнаёмы.

— О, божа, судар, вядома не! Гэта проста маленькая жабрачка, якой мы далі прытулак так, з жалю. І яна нейкая дурненькая. Напэўна, у яе галаўная вадзянка. Паглядзіце, якая ў яе вялікая галава. Мы робім для яе, што можам, але-ж мы і самі небагатыя. Ужо мы пісалі, пісалі на яе радзіму, але ўжо шэсць месяцаў, як мы не маем ніякага адказу. Трэба думаць, што маці яе памерла.

— А! — праказаў суразмоўнік і зноў задумаўся.

— Дрэнная птушка была гэта яе маці, — казала далей Тэнард‘е. — Дык яна і кінула сваю дзяўчынку.

У час гэтай гутаркі Казета, нібы інстынктыўна адчуваючы, што гавораць пра яе, не зводзіла вачэй з шынкаркі. Зрэдку да яе невыразна даляталі адрыўкі яе слоў.

П‘яныя вознікі, між тым, па-ранейшаму гарлапанілі свае песні ўсё з большым і з большым захапленнем. Тэнард‘е-жонка таксама падышла да вясёлай кампаніі і прыняла ўдзел у агульнай весялосці. Казета з-пад стала глядзела на агонь, які адсвечваўся ў яе пільна накіраваных вачах; яна зноў пачала закалыхваць сваю ўвабражальную ляльку, паціхеньку напяваючы: „Мая мамачка памерла! Мая мамачка памерла! Мая мамачка памерла!“

Пры новым прыставанні гаспадыні госць згадзіўся, нарэшце, павячэраць.

— Чаго вы жадаеце, судар?

— Хлеба і сыру, — адказаў той.

„Ну, вядома, гэта жабрак“, — падумала Тэнард‘е.

Раптам Казета спынілася. Яна выпадкова абярнулася і заўважыла ляльку маленькіх Тэнард‘е, кінутую імі дзеля кацяняці за некалькі крокаў ад кухоннага стала. Тады яна пакінула абломак шпагі, задавальняўшай яе толькі напалову, і паволі абвяла вачыма пакой. Гаспадар і гаспадыня паціхеньку гутарылі паміж сабою і лічылі выручку; Эпаніна і Азельма гулялі з кошкай; госці пілі, елі ці спявалі; ніхто не глядзеў на яе. Нельга было траціць ніводнай хвіліны. Яна на чацвярэнках выпаўзла з-пад стала, яшчэ раз упэўнілася, што ніхто на яе не глядзіць, хутка падкралася да лялькі і схапіла яе. Праз хвіліну яна зноў сядзела на сваім месцы, ціха, нерухома, павярнуўшыся толькі так, каб лялька была ў ценю. Шчасце пагуляць з лялькай было такое рэдкае, што для яе яно з‘яўлялася надзвычайнай асалодай.

Ніхто не заўважыў гэтага, апрача незнаёмага, які паволі знішчаў сваю небагатую вячэру.

Радасць яе цягнулася з чвэрць гадзіны.

Як ні вялікі былі перасцярогі, ужытыя Казетай, яна тым не менш не заўважыла, што адна нага лялькі тырчэла вонкі і агонь асвятляў яе вельмі ясна. Гэта кінулася ў вочы Азельме, якая сказала Эпаніне:

— Паглядзі-тка!

Абедзве дзяўчынкі са здзіўленнем спыніліся. Казета адважылася дакрануцца да лялькі!

Эпаніна ўстала і, не выпускаючы з рук кошкі, падышла да маці і пачала торгаць яе за спадніцу.

— Ах, адчапіся! — ускрыкнула маці. — Чаго табе трэба?

Выява

Казета спавіла сваю шаблю і ціха заспявала.

— Мама, — сказала дзяўчынка, — паглядзі!

І яна паказала пальцам на Казету. Казета-ж у захапленні нічога не бачыла і не чула.

Твар маці набыў асаблівы гнеўны выраз.

На гэты раз абражаная гордасць узмацніла гнеў.

Казета пераступіла ўсялякія межы: яна адважылася дакрануцца да лялькі паненак!

Царыца не магла-б быць больш абражана.

Яна закрычала хрыплым ад злосці голасам:

— Казета!

Казета ўздрыганулася, нібы зямля захісталася пад ёю. Яна абярнулася.

— Казета! — паўтарыла Тэнард‘е.

Казета ўзяла ляльку і ціха паклала яе на падлогу з пачуццём нейкай пачцівасці, змешанай з роспаччу. Не адрываючы ад яе вачэй, яна склала рукі і, што страшна было бачыць у дзіцяці яе ўзросту, заламала іх; потым з вачэй яе паліліся слёзы, якіх не магло выклікаць ніводнае з перажытых на працягу дня мучэнняў: ні блуканне па лесе, ні цяжар вядра, ні від бізуна, ні нават панурыя словы гаспадыні. Яна зарыдала.

Прахожы пры гэтым устаў.

— У чым справа? — запытаў ён у Тэнард‘е.

— Хіба вы не бачыце? — здказала яна, паказваючы на афяру злачынства, распасцёртую ля ног Казеты.

— Ну, дык што-ж? — запярэчыў ён.

— Гэтая нягодніца адважылася ўзяць ляльку дзяцей!

— І з-за гэтага такі шум! — сказаў ён. — Што-ж, калі-б яна і пагуляла з гэтай лялькай?

— Яна дакранулася да яе сваімі бруднымі рукамі, — казала далей Тэнард‘е, — сваімі жахлівымі рукамі!

Тут Казета пачала плакаць яшчэ мацней.

— Ці сціхнеш ты? — ускрыкнула ўзлаваная шынкарка.

Незнаёмы накіраваўся да выхадных дзвярэй і вышаў на вуліцу.

Тэнард‘е скарыстала яго адсутнасць і штурхнула Казету пад сталом нагой так балюча, што тая закрычала на ўсю сілу.

Дзверы зноў адчыніліся; незнаёмы вярнуўся, несучы абодвума рукамі тую дзівосную ляльку, пра якую гаварылі з самай раніцы ўсе дзеці вёскі, і паставіў яе перад Казетай, сказаўшы:

— Вазьмі, гэта табе.

Трэба думаць, што на працягу гадзіны, праведзенай у размышленні, ён смутна заўважыў гэтую ярка асветленую краму, агні якой відаць былі нават праз вокны шынка.

Казета ўзняла вочы; яна бачыла, як чалавек гэты з лялькай у руках падышоў да яе. Яна глядзела на яго, як на сонца, яна чула гэтыя невераемныя словы: „Гэта табе“. Яна перавяла вочы з яго на ляльку, потым паціху адсунулася да сценкі і схавалася ў самы далёкі кут.

Яна больш не плакала, не крычала. Здавалася, яна не адважвалася дыхаць.

Маці-Тэнард‘е, Эпаніна і Азельма скамянелі, як статуі. Нават піўшыя спыніліся. У шынку запанавала ўрачыстая цішыня.

Тэнард‘е-жонка, здзіўленая і бязгучная, зноў пачала рабіць меркаванні: „Што гэта за стары? Хто ён: жабрак ці мільянер? Можа быць, і тое і другое, гэта значыць злодзей?“

Твар мужа таксама зрабіўся асаблівы. Ён па чарзе глядзеў то на ляльку, то на гасця і, здавалася, абнюхваў яго, як мяшок з грашыма. Але гэта цягнулася не больш аднаго імгнення. Ён падышоў да жонкі і ціха сказаў:

— Гэтая штука каштуе не меней як трыццаць франкаў. Не дурыць! Поўзай перад гэтым чалавекам!

— Што-ж, Казета, — сказала шынкарка голасам, які яна хацела зрабіць ласкавым і ў якім усё-такі гучала злосць, — чаму ты не бярэш сваёй лялькі?

Казета адважылася выйсці з свайго катуха.

— Мілая Казетачка, — пачаў Тэнард‘е ласкавым тонам, — пан дорыць табе ляльку. Вазьмі яе, яна твая.

Казета глядзела на цудоўную ляльку з нейкім жахам. Твар яе яшчэ быў мокры ад слёз, але ў вачах, як перад золакам у змрочным небе, праглядвалі праменні шчасця. Пачуццё, перажываемае ёю ў гэтую хвіліну, было падобна да таго, як калі-б ёй раптам сказалі: „Казета, ты каралева Францыі“.

Ей здавалася, што калі яна дакранецца да лялькі, то яе заб'е гром. Гэта мела некаторую падставу: яна гаварыла сабе, што гаспадыня пачне лаяць і біць яе.

Але спакуса перамагла. Яна, нарэшце, падышла да лялькі і баязліва праказала, звяртаючыся да гаспадыні:

— Можна, сударыня?

Нельга апісаць словамі роспачы і разам з тым страху і радасці, якія выражаліся ў гэтым пытанні.

— Вядома, — ускрыкнула Тэнард‘е, — яна твая! Пан падарыў яе табе.

— Ці праўда, судар? — запытала Казета. — Гэта мне, гэтая дама?

Вочы незнаёмага, здавалася, напоўнены былі слязмі. Хваляванне яго дайшло да такой ступені, калі баішся

Выява

Казета глядзела на цудоўную ляльку з нейкім жахам.

гаварыць, каб не заплакаць. Ён сцвярджальна кіўнуў Казеце галавою і ўсунуў руку „дамы“ ў яе маленькую ручку.

Казета шпарка адхапіла руку, нібы апяклася, і ўтаропілася вачыма ў зямлю. Мы павінны дадаць, што ў гэтую хвіліну яна страшэнна высунула язык. Раптам яна хутка павярнулася да лялькі і мігам схапіла яе.

— Я назаву яе Кацярынай, — сказала яна.

То была дзіўная хвіліна, калі лахманы Казеты дакрануліся і абнялі свежыя істужкі і кісейную ружовую сукенку лялькі.

— Сударыня, — запытала яна, — ці можна мне пасадзіць яе на крэсла?

— Вядома, дзіця маё, — адказала Тэнард‘е.

Цяпер Эпаніна і Азельма з зайздрасцю глядзелі на Казету.

Казета пасадзіла Кацярыну на крэсла, сама-ж села перад ёю на падлогу і пачала бязгучна глядзець на яе ў нямым сузіранні.

— Гуляй-жа, Казета! — сказаў незнаёмы.

— О, я гуляю! — адказала дзяўчынка.

Гэтага незнаёмага, які для Казеты быў нейкім лёсам, пані Тэнард‘е ненавідзела цяпер больш за ўсё. Між тым, прыходзілася стрымлівацца. Гэта было хваляванне, якое яна ледзь магла адалець, хоць і прывыкла да скрытнасці, ідучы ва ўсім за сваім мужам. Яна паспяшалася адправіць сваіх дачок спаць, потым папрасіла ў гасця дазволу пакласці і Казету, „якая, — дадала яна мацярынскім тонам, — вельмі змарылася за гэты дзень“. Казета пайшла спаць, панёсшы ў сваіх абдымках Кацярыну.

Час ад часу жонка падыходзіла да мужа, „каб даць палёгку душы“, як яна казала. Яна абменьвалася з ім некалькімі словамі тым больш яраснымі, што не адважвалася вымавіць іх уголас.

— Стары дурань! Які чорт сядзіць у ім? Навошта ён прышоў перашкаджаць нам? Жадаць, каб гэтае маленькае страшыдла забаўлялася! Дарыць ёй ляльку! Ляльку за сорак франкаў шчанюку, якога я з радасцю аддала-б за сорак су! Яшчэ крыху, і ён пачне абыходзіцца з ёю, як з герцагіняй! Ці ёсць ва ўсім гэтым сэнс? Ён зусім звар'яцеў, гэты стары чараўнік!

— Чаму-ж? Гэта ўсё вельмі проста, — адказаў Тэнард‘е. — Яго гэта пацяшае. Табе падабаецца, каб дзяўчынка працавала, а яму, каб яна гуляла. Ён мае на гэта права. Падарожнік, раз ён за ўсё плаціць, можа рабіць усё, што яму хочацца. Што табе да гэтага? Можа ён філантроп^[46]; калі-ж гэта проста дурань, то гэта зноў-такі цябе не датычыць. Навошта ты ўмешваешся, калі ў яго ёсць грошы?

Незнаёмы ўзлакаціўся на стол і зноў упаў у ранейшую задуменнасць. Астатнія наведвальнікі пакрыху сціхлі і больш не спявалі. Яны здалёк глядзелі на яго з нейкаю баязлівай пачцівасцю. Гэты чалавек, так бедна апрануты, і які так лёгка вымае з кішэні грошы, і так шчодра даруе дарагую ляльку маленькай абадранай замарашцы, напэўна, вядома, вельмі багаты і недаступны.

Прайшло некалькі гадзін. Калядны пір скончыўся, піўшыя разышліся, шынок заперлі, нізкі пакой апусцеў, агні пагаслі, а незнаёмы ўсё сядзеў на ранейшым месцы і ў той-жа позе. Час ад часу ён змяняў руку, на якую абапіраўся. Вось і ўсё. Але з таго часу, як Казета пайшла, ён не праказаў ні слова.

Адны толькі Тэнард‘е з пачцівасці і дзеля цікаўнасці аставаліся ў пакоі.

— Няўжо-ж ён усю ноч так прасядзіць? — бурчэла, яна.

Калі прабіла дзве гадзіны ночы, яна прызнала сябе пераможанай і сказала мужу:

— Я іду спаць. Рабі з ім, што хочаш.

Муж сеў ля стала, запаліў свечку і пачаў чытаць газету. Так прайшло з гадзіну. Варты шынкар паспеў ужо разы тры прачытаць увесь нумар ад загалоўка да подпісу рэдактара. Госць усё не рухаўся з месца.

Тэнард‘е пачаў вазіцца, кашляць, пляваць, смаркацца, рыпець крэслам. Той усё не варушыўся.

„Ці не спіць ён?“ — падумаў Тэнард‘е.

Ён не спаў, але нішто не магло яго разбудзіць.

Нарэшце Тэнард‘е зняў свой калпак, ціха наблізіўся і адважыўся сказаць:

— Хіба вы, судар, не жадаеце адпачыць?

— Сапраўды, ваша праўда, — адказаў незнаёмы. — Дзе-ж ваша стайня?

— О, судар, — запярэчыў Тэнард‘е, усміхнуўшыся, — я вас праводжу.

Ён узяў свечку, госць захапіў свой кій і клунак, і Тэнард‘е прывёў яго ў пакой з пышным абсталяваннем, увесь застаўлены мэбляю з чырвонага дрэва, з вялікім ложкам, з чырвонымі каленкоравымі фіранкамі.

— Што гэта такое? — запытаў падарожны.

Выява

Адны толькі Тэнард‘е з пачцівасці і дзеля дапытлівасці аставаліся ў пакоі.

— Гэта наша парадная спальня, — адказаў шынкар. — Мы з жонкаю займаем зараз другі пакой. Сюды-ж рэдка хто заходзіць.

— Я лепш-бы пайшоў у стайню, — адказаў рэзка госць.

Тэнард‘е зрабіў выгляд, што не чуў гэтай недалікатнай заўвагі.

Ён запаліў дзве васковыя свечкі на каміне. У ачагу гарэў агонь.

Калі незнаёмы абярнуўся, гаспадара ўжо не было ў пакоі. Тэнард‘е схаваўся непрыкметна, не сказаўшы нават гасцю дабранач, не жадаючы ў гэтую хвіліну турбаваць таго, каго збіраўся абабраць наступнай раніцай.

Шынкар увайшоў у свой пакой. Жонка ўжо была ў пасцелі, але не спала. Калі яна пачула, што ўвайшоў муж, яна павярнулася да яго і сказала:

— Ведаеш, я заўтра выкіну Казету на вуліцу.

Тэнард‘е холадна заўважыў:

— Ты вельмі спяшаешся!

Больш яна не праказала ні слова, і праз некалькі хвілін святло ў пакоі пагасла.

З свайго боку падарожнік паклаў у кут свой кій і клунак, сеў на крэсла і задумаўся на момант. Потым зняў чаравікі, узяў адну свечку, пагасіў другую, адчыніў дзверы і вышаў з пакоя, азіраючыся вакол, нібы шукаючы чагосьці. Ён прайшоў калідор і дайшоў да лесніцы. Тут ён пачуў лёгкае дыханне, падобнае да дыхання дзіцяці. Ён пайшоў на гэты гук і дабраўся да невялікай трохкутнай прасторы пад лесніцай. Тут, у кучы смецця і пылу, сярод старога рыззя і павуціння, ляжала пасцель, калі можна назваць пасцеллю падраны сяннік, з якога тырчэла салома, і коўдру, усю ў дзірках. Прасціны не было. Усё гэта валялася на падлозе. На гэтай пасцелі спала Казета. Незнаёмы падышоў і пачаў глядзець на яе.

Казета спала моцным сном: яна не распраналася. Зімою яна не знімала сукенкі, каб было цяплей.

Яна моцна прыціскала да сябе ляльку, шкляныя вочы якой блішчэлі ў цемнаце.

Часам з грудзей дзяўчынкі вырываўся глыбокі ўздых, нібы яна прачыналася; пры гэтым яна канвульсіўна прыціскала ляльку да сябе. Каля пасцелі стаяў толькі адзін яе чаравік.

Адчыненыя дзверы ля катуха Казеты вялі ў даволі вялікі цёмны пакой. Незнаёмы ўвайшоў у яго. У глыбіні скрозь шкляныя дзверы відаць былі ў другім пакоі два беласнежныя маленькія ложкі — Эпаніны і Азельмы. Госць здагадаўся, што гэты пакой злучаецца з пакоем пары Тэнард‘е. Ён хацеў ужо пайсці, як раптам позірк яго “спыніўся на каміне, У ім не было агню, не было нават попелу. Але вешта тым не менш прыцягвала ўвагу ста- рога, То былі два маленькія прыгожанькія чаравічкі рознай велічыні. Незнаёмы ўспомніў пра расчульваючы звычай дзяцей ставіць напярэдадні каляд пад ачаг свае чаравікі, каб добрая чараўніца паклала ў іх падарункі. Эпаніна і Азельма не мінулі гэта зрабіць, і кожная з іх усунула ў «камін свой чаравічак. Падарожны нахіліўся. Чараўніца, гэта значыць маці, ужо пабызала тут, і ў кожным чара- віку ярка блішчэла па срэбнай манеце ў дзесяць су, зусім новай. Чалавек выпрастаўся і хацеў пайсці, як раптам ў самым цёмным кутку ачага ён заўважыў яшчэ якісьці прадмет, Ён прыгледзеўся і пазнаў тоўсты, грубы, падраны чаравік, увесь пакрыты падсохлаю граззю.

Гэта быў чаравік Казеты. Казета з той расчульваючай дзіцячай даверлівасцю, якая часта бывае ашукана, але ніколі не знікае, таксама паставіла свой чаравік у камін.

Гэтая надзея ў дзіцяці, якое ніколі нічога не ведала, “апрача роспачы, мела ў сабе штосьці ўзвышанае.

У яе чаравіку нічога не было.

Незнаёмы пакапаўся ў сваёй камізэльцы І ўклаў у ча- равік залатую манету,

Потым ён на цыпачках дабраўся да свайго пакоя.

ХХХХУІІ ТЭНАРД'Е ЗА ПРАЦАЙ

Наступнай раніцай, гадзіны за дзве да світання па крайняй меры, муж Тэнард'е сядзеў у агульным зале за сталом і пры святле свечкі з пяром у руках пісаў раху- нак для падарожніка ў пацёртым сурдуце.

Жонка стаяла тут-жа, гледзячы яму цераз плячо. Яны не абменьваліся ні словам.

Гэта было, з аднаго боку, глыбокае размышлеённе, з дру- гога—пачцівае захапленне, з якім сузіраюць нараджэнне і росквіт якога-небудзь цуда чалавечага духу. У доме чуцен быў нейкі шорхат: гэта Казета падмятала лесніцу.

Праз чвэрць гадзіны, пасля некалькіх памарак, Тэнард'е стварыў вось якую дзіковіну:

Рахунак пана з першага нумара:

Вячэра, , .. .... З франкі Пакой ........ 0. Сзечка .. ...... 5 : Агонь. . . . . . . .. 4 5 Прыслуга. .. . . .. 1.8

Усяго 23 франкі

— Дваццаць тры франкі! — ускрыкнула жонка з захапленнем, змешаным з некаторым хістаннем.

Як і ўсе вялікія артысты, Тэнард‘е не быў задаволены.

— Ну, вось яшчэ! — запярэчыў ён.

— Ты вядома, маеш усе падставы, — запярэчыла жонка. — Ён нам іменна столькі вінен, — дадала яна, успомніўшы пра дарагую ляльку, падораную незнаёмым Казеце ў прысутнасці яе дачок. — Але гэта ўжо занадта многа, ён не захоча заплаціць.

Тэнард‘е засмяяўся сваім халодным смехам і сказаў:

— Заплоціць!

Гэты смех выражаў вышэйшую ўпэўненасць і сазнанне справядлівасці: як сказана, так і павінна здарыцца. Жонка не настойвала больш. Яна пачала прыбіраць сталы, а ён пачаў хадзіць узад і ўперад па пакоі. Праз хвіліну ён дадаў:

— Я вінен па меншай меры паўтары тысячы франкаў!

Ён сеў ля ачага ўсё ў размышленні і паставіў ногі ў гарачы попел.

— Ах, вось! — ускрыкнула жонка. — Ты не забыў, што я сёння выганяю вон Казету? Гэтая істота проста надрывае мне сэрца сваёю лялькай. Ні за што лішняга дня не пакіну яе ў доме.

Тэнард‘е закурыў люльку і праказаў паміж двух зацяжак:

— Ты перадасі рахунак гэтаму чалавеку.

Потым ён вышаў з пакоя. Ледзь зачыніліся за ім дзверы, як туды ўвайшоў падарожны.

Тэнард‘е адразу-ж з‘явіўся ўслед за ім у прычыненых дзвярах, бачны толькі сваёй жонцы. У невядомага ў руках быў клунак і кій.

— Так рана ўжо на нагах? — сказала яна. — Хіба вы, судар, нас пакідаеце?

Праказаўшы гэтыя словы, яна ў нерашучасці круціла ў руках рахунак, комкаючы яго паміж пальцаў. Жорсткі твар яе меў непрывычны выраз палахлівасці і нясмеласці.

Падаць такі рахунак чалавеку, які мае выгляд жабрака, здавалася ёй некалькі няёмкім.

Падарожнік здаваўся заклапочаным і няўважлівым. Ён адказаў:

— Так, сударыня, я іду.

— Хіба ў вас няма спраў ў Манфермейлі?

— Няма, я толькі мімаходзь папаў сюды. Вось і ўсё. Колькі я вінен вам? — дадаў ён.

Тэнард‘е, замест адказу, падала яму лісток паперы. Ён разгарнуў яго і зірнуў; але ўвага яго, відавочна, паглынута была чымсьці іншым.

— Ці добра ідуць у вас справы ў Манфермейлі? — запытаў ён.

— Так сабе, — адказала гаспадыня, здзіўленая, што не спаткала ніякага адпору, і дадала жаласным і чуллівым тонам: — О, судар, часы зараз вельмі цяжкія. Да таго-ж, у нашых месцах так мала сапраўдных паноў, тут усё больш драбяза. Калі-б нам не здараліся такія велікадушныя і багатыя паны, як вы, судар, нам прышлося-б вельмі туга. Вось хоць-бы гэтая дзяўчынка, яна-ж нам бог ведае чаго каштуе!

— Якая дзяўчынка?

— Ды гэтая маленькая, вы бачылі, Казета, Жаўранак, як яе празвалі ў вёсцы.

— А… — адказаў суразмоўнік.

— Якія дурныя гэтыя сяляне з іх мянушкамі! — прадаўжала яна. — Дзяўчынка хутчэй падобна да кажана, чым да жаўранка. Вось бачыце, васпан, мы міласціны не просім, але і самі не можам падаваць яе. Мы амаль нічога не выручаем, а плаціць прыходзіцца шмат. Адных казённых пошлін і не пералічыць. І потым, у мяне-ж дочкі. Мне няма на што карміць чужых дзяцей.

— А калі-б вас ад яе збавілі? — запытаў незнаёмы голасам, якому ён стараўся надаць абыякавы выраз, але ў якім мімаволі чулася дрыгаценне.

— Ад каго, ад Казеты?

— Так.

Чырвонабаграны твар шынкаркі заквітнеў ад радасці і зрабіўся яшчэ больш агідны.

— О, судар, о, мой добры пан! Ды вазьміце яе, вядзіце, нясіце, з‘ежце, пасаліце, выпіце яе і няхай благаславіць вас за гэта прасвятая багародзіца.

— Дык вырашана?

— Вы сапраўды бярэце яе?

— Так, бяру.

— Зараз-жа?

— Так, зараз-жа. Паклічце яе.

— Казета! — закрычала Тэнард‘е.

— А пакуль я вам заплачу тое, што вінен. Колькі там?

Ён зірнуў на рахунак і не мог стрымацца ад здзіўлення:

— Дваццаць тры франкі! — І, зірнуўшы на шынкарку, паўтарыў: — Дваццаць тры франкі?

У тоне гэтых слоў адначасова былі і здзіўленне і пы танне. Шынкарка за гэты час паспела апамятацца і з упэўненасцю праказала:

— Што рабіць, судар, так, дваццаць тры франкі!

Незнаёмы паклаў на стол пяць манет па пяць франкаў і сказаў:

— Ідзіце, прывядзіце мне дзяўчынку.

У гэтую хвіліну Тэнард‘е-муж выступіў на сярэдзіну пакоя і сказаў:

— Вы вінны, судар, усяго дваццаць шэсць су.

— Дваццаць шэсць су! — ускрыкнула жонка.

— Дваццаць су за пакой і шэсць за вячэру, — холадна паўтарыў шынкар. — Што-ж датычыць дзяўчынкі, то я павінен перагаварыць з вамі аб ёй, паважаны судар. Жонка, пакінь нас адных!

Жонка адчула асляпленне, як ад нейкага раптоўнага адкравення. Яна зразумела, што на сцэну выступіў вялікі актор, і, не гаворачы ні слова, вышла з пакоя.

Як толькі яны асталіся адны, Тэнард‘е прапанаваў незнаёмаму крэсла. Той сеў. Тэнард‘е астаўся стаяць, і твар яго набыў дзіўны выраз добрадушша і прастаты.

— Судар, я павінен вам сказаць, што я абажаю гэтае дзіця.

Незнаёмы пільна зірнуў на яго.

— Якое дзіця?

Тэнард‘е казаў далей:

— Як гэта смешна! Прывыкаеш. Што гэта за грошы? Вазьміце — гэта вашы сто су. Я абажаю дзіця.

— Якое? — запытаў стары.

— Ды нашу Казету. Ці не вы хочаце звесці яе ад нас? Дык я скажу вам шчыра і праўдзіва, як і тое, што вы сумленны чалавек: я не магу на гэта згадзіцца. Мне яе будзе неставаць. Я-ж ведаю яе амаль з нараджэння. Праўда, яна нам каштуе грошай, правільна і тое, што ў ёй шмат недахопаў, што мы небагатыя, што я больш чатырохсот франкаў заплаціў за яе лякарствы, калі яна была хворая, але-ж трэба і для бога што-небудзь зрабіць. У яе няма ні бацькі, ні маці, і я выхаваў яе. У мяне хопіць хлеба і на яе долю. Адным словам, я прывык да яе. Вы-ж гэта можаце зразумець: я дурны і не разважаю. Я люблю гэтую дзяўчынку. Мая жонка запальчывая, але яна таксама яе любіць. Яна — нібы наша ўласнае дзіця. Мне неабходна яе балбатня ў доме.

Незнаёмы, як і раней, пільна глядзеў на яго. Ён казаў далей:

— Прабачце, выбачайце, васпан, але ніхто не аддае сваё дзіця першаму сустрэчнаму. Ну, хіба не мая праўда? Вядома, я не пярэчу, вы багаты і маеце выгляд сумленнага чалавека. Калі гэта для яе шчасце, то ўсё-такі трэба ўпэўніцца ў гэтым. Вы разумееце, што калі я ўжо прынясу гэтую афяру і адпушчу яе, то жадаў-бы ведаць, дзе яна будзе, не губляць яе з-пад увагі, ведаць заўсёды, як яна жыве, наведваць яе час ад часу і каб яна ведала, што яе прыёмны бацька ахоўвае яе. Нарэшце, гэта проста немагчыма. Я нават не ведаю вашага імя. Вы звядзеце яе, а я скажу: „А Жаўранак? Куды ён паляцеў?“ трэба было-б мне ўбачыць хоць ласкуток паперы, кончык пашпарта, ці што?

Незнаёмы, гледзячы яму проста ў вочы, адказаў суровым і рашучым тонам:

— Пан Тэнард‘е, каб адлучыцца на пяць лье ад Парыжа, няма патрэбы мець пры сабе пашпарт. Я забяру Казету, вось і ўсё. Вы не дазнаецеся ні аб маім імі, ні дзе я жыву, ні дзе яна будзе знаходзіцца, і мой намер заключаецца ў тым, каб яна ніколі больш у жыцці вас не спаткала. Я парву ўсякую сувязь яе з вамі, і яна пойдзе зусім. Ці згодны вы на гэта? Так, ці не?

Тэнард‘е ўбачыў, што мае справу з чалавекам вельмі моцным. Гэта было нейкае ўгадванне; ён сцяміў гэта адразу сваім празорлівым розумам. Напярэдадні, не перастаючы піць, курыць і гарлапаніць песні з вознікамі, ён увесь час назіраў і вывучаў гасця. Ніводнага жэсту, ніводнага руху гэтага чалавека ў пацёртым сурдуце не прамінуў ён. Нават яшчэ да таго, пакуль незнаёмы выказаў ясна сваю зацікаўленасць да Казеты, Тэнард‘е ўжо ўгадаў яе. Ён падсцерагаў позірк старога, накіраваны на дзяўчынку. Чаму такое спачуванне? Хто гэты чалавек? Чаму, маючы набіты грашыма кашалёк, ён апрануты ў такі дрэнны касцюм? Гэта былі ўсё пытанні, якія ён не мог вырашыць і якія даводзілі яго да шаленства. Ён думаў пра гэта ўсю ноч. Не можа быць, каб ён быў бацькам Казеты. Тады ці не дзед толькі яе гэта? У такім выпадку, чаму не заявіць гэтага адразу? Калі маеш права, то адразу і прад‘яўляеш яго. Відавочна, чалавек гэты не меў ніякага права на яе. Але хто-ж ён? Тэнард‘е блытаўся ў загадках. Ён прадбачыў усё, але не бачыў нічога. Як-бы там ні было, але, заводзячы гутарку з гэтым чалавекам, упэўнены, што ва ўсім гэтым ёсць нейкая тайна, што незнаёмаму важна астацца ў невядомасці, Тэнард‘е адчуваў за сабой сілу. Калі-ж ён пачуў просты і рашучы адказ, калі ён убачыў, што гэтая таямнічая істота такая простая ў сваёй патаемнасці, ён убачыў у сабе слабасць. Ён не чакаў нічога падобнага і зусім быў збіты з панталыку. У адну

Выява

Казета знайшла ў чаравіку залатую манету.

секунду ён зразумеў сваё становішча і рашыў, што настаў момант дзейнічаць. Як храбры палкаводзец, ён адразу адкрыў баявы агонь.

— Паважаны судар, — сказаў ён, — мне трэба паўтары тысячы франкаў.

Незнаёмы выняў з бакавой кішэні чорны скураны партманет, дастаў з яго тры банкавых білеты і паклаў іх на стол. Потым, прыціснуўшы іх сваім шырокім указальным пальцам, сказаў шынкару:

— Прывядзіце Казету!

Што ж рабіла дзяўчынка пакуль адбывалася ўсё гэта?

Казета, прачнуўшыся, пабегла да свайго чаравіка. У ім яна знайшла залатую манету. Казета была аслеплена. Усё, што здарылася, пачынала ап‘яняць яе. Яна не ведала, што такое залатая манета, яна ніколі не бачыла нічога падобнага і шпарка схавала яе ў кішэню, нібы ўкрадзеную. Між тым, яна добра ведала, што грошы цалкам належаць ёй, ведала, адкуль гэты падарунак ёй пасланы, але разам з тым адчувала радасць, поўную страху. Яна была здаволена, а галоўнае, здзіўлена. Гэтыя дзівосныя і найпрыгажэйшыя рэчы здаваліся ёй звышнатуральнымі. Лялька пужала яе, золата таксама навяло на яе страх. Яна інстынктыўна ўздрыгвалася перад імі. Аднаго незнаёмага яна не баялася. Наадварот, ён падбадзёрваў яе. Са ўчарашняга дня, сярод усіх нечаканасцей, у час сну нават, яна думала сваім дзіцячым розумам пра гэтага чалавека, на выгляд такога старога, беднага і сумнага і разам з тым такога багатага і добрага. З той хвіліны, як яна спаткала яго ў лесе, усё змянілася для яе. Казета ніколі не ведала, што такое мацярынскае крыло. На працягу пяці год, гэта значыць з таго часу, як яна сябе памятае, яна мерзне і пакутуе. Яна ўсё жыццё сваё хадзіла ў дзіравых лахманах, цяпер-жа ёй здавалася, што яна апранута. Раней душы яе было холадна, цяпер ёй цёпла. Казета нават не баялася больш Тэнард‘е. Яна была не адна, у яе быў абаронец.

Яна хутка ўзялася за штодзённую работу. Грошы, якія ляжалі ў той-жа кішэньцы, з якой учора выпала манета ў пятнаццаць су, забаўлялі яе. Яна не адважвалася дакрануцца да іх, але па пяць хвілін аставалася ў сузіранні, прычым трэба прызнацца, высоўвала язык. Падмятаючы лесніцу, яна спынялася нерухома, забыўшы пра сваю мятлу і пра ўсё на свеце, гледзячы на бліскучую зорку ў глыбіні сваёй кішэні.

У адну з такіх хвілін яе застала гаспадыня. Па загаду мужа, яна пайшла яе адшукаць. Дзіўна, яна не дала ёй штурхача і не аблаяла яе.

— Казета, — сказала яна амаль ласкава, — хадзі сюды!

Праз хвіліну Казета была ў зале. Незнаёмы развязаў свой клунак. У ім знаходзілася дзіцячая шарсцяная сукеначка, фартух, фланелевая кофтачка, спаднічка, касынка, шарсцяныя панчохі, чаравікі і наогул поўны касцюм для сямігадовай дзяўчынкі. Усё было чорнага колеру.

— Дзіця маё, — сказаў стары, — вазьмі гэта і пераапраніся хутчэй.

Пачынаўся дзень, калі жыхары Манфермейля ўбачылі, як па вуліцах сяла прайшоў бедна апрапуты стары, ведучы за руку маленькую дзяўчынку ў жалобе, якая несла ў руках ляльку, апранутую ў ружовую сукенку. То былі наш незнаёмы і Казета.

Ніхто не ведаў гэтага чалавека, а паколькі Казета не была больш у лахманах, то шмат хто не пазнаў і яе.

Казета ішла. З кім? Яна гэтага не ведала. Куды? Невядома. Усё, што яна разумела, дык гэта тое, што яна пакідала ззаду за сабой шынок Тэнард‘е. Ніхто і не падумаў развітацца з ёю, але і яна нікому не сказала „бывай“. Яна вышла з гэтага дома ненавідзімая і ненавідзячая. Бедная, ціхая істота, сэрца якой да гэтай хвіліны толькі сціскалася ад гора!

Казета ішла з сур'ёзным выглядам, шырока расплюшчыўшы вочы і сузіраючы неба. Яна паклала сваю манету ў кішэню свайго новага фартуха. Час ад часу яна апускала вочы і глядзела на яе, потым пазірала на старога.

ХХХІХ

ХТО ШУКАЕ ВЫГАДУ, МОЖА ПРАГАДАЦЬ

Жонка Тэнард‘е як звычайна, дала свайму мужу волю дзеянняў. Яна падрыхтавалася да важных падзей. Калі госць і Казета пайшлі, Тэнард‘е толькі праз якіх-небудзь чвэрць гадзіны паклікаў жонку ўбок і паказаў ёй тысячу пяцьсот франкаў.

— Толькі ўсяго! — праказала яна.

У першы раз у жыцці яна адважылася крытыкаваць дзеянні свайго мужа. Удар папаў трапна.

— Сапраўды, твая праўда, — сказаў ён, — я проста дурань. Дай мне капялюш!

Ён скамячыў тры банкавыя білеты, засунуў іх у кішэню і спяшаючыся вышаў, але памыліўся і павярнуў спачатку направа. Некаторыя з суседзяў, да якіх ён звярнуўся з распытваннямі, сказалі яму, што стары і Жаўранак пайшлі ў процілеглы бок. Ён пайшоў услед за імі вялізнымі таропкімі крокамі.

— Гэты чалавек, як відаць, мяшок з грашыма, — мармытаў ён, — а я скаціна. Ён спачатку даў дваццаць су, потым пяць франкаў, потым пяцьдзесят франкаў, а потым і паўтары тысячы, і ўсё з аднолькавай лёгкасцю. Ён-бы даў і пятнаццаць тысяч. Ну, ды я яго злаўлю.

І потым гэтая загадзя падрыхтаваная сукенка, — ва ўсім гэтым шмат таямнічага. Падобных рэчаў не трэба выпускаць з рук. Таямніцы багачоў — гэта губкі, насычаныя золатам, трэба ўмець толькі выціскаць іх. Усе гэтыя думкі віхрам насіліся ў яго галаве.

— Я скаціна, — паўтарыў ён.

Пры выхадзе з сяла ён зноў запытаў ў сустрэчных, ці не бачылі яны старога і Казету. Яму сказалі, што яны пайшлі ў кірунку да лесу. Ён паспяшаўся туды.

Раптам ён спыніўся і ўдарыў сябе па ілбу, як чалавек, які забыў самае істотнае і гатоў быў вярнуцца назад.

— Мне-б трэба было захапіць з сабой стрэльбу, — сказаў ён сабе, але пасля хвіліннага раздумвання дадаў: — Хоць яны за гэты час паспеюць схавацца.

Ён зноў пайшоў наперад хутка і ўпэўнена.

На павароце адной сцежкі, што перасякала невялікую лясную палянку, ён праз галіны заўважыў знаёмы капялюш. То быў капялюш незнаёмага. Тэнард‘е ўбачыў, што стары і Казета адпачываюць.

Шынкар раптоўна вырас перад імі.

— Выбачайце, судар, — праказаў ён, задыхаўшыся, — вось вам назад вашы тысячу пяцьсот франкаў.

І, праказаўшы гэта, ён працягнуў тры банкавыя білеты. Незнаёмы зірнуў на яго.

— Што гэта азначае?

— Гэта азначае, судар, — пачціва адказаў Тэнард‘е, — што я бяру Казету назад.

Казета задрыжэла і прыціснулася да старога.

Ён-жа, гледзячы Тэнард‘е проста ў вочы, адказаў, адчаканьваючы кожны склад:

— Вы бя-рэ-це Казету назад?

— Так, паважаны судар, назад. Я прышоў сказаць вам, што я раздумаў. Па сутнасці, я не маю права аддаваць яе вам. Я, бачыце, сумленны чалавек. Гэтая дзяўчынка не мая, у яе ёсць маці. Маці даручыла яе мне, і ёй толькі я і павінен вярнуць яе. Бы мне скажаце: маці памерла. Добра, у такім выпадку я аддам дзіця толькі той асобе, якая прынясе мне запіску ад маці. Гэта ясна.

Чалавек, не адказваючы ні слова, пакапаўся ў кішэні і выхапіў адтуль партманет. Шынкар задрыжэў ад радасці. „Цудоўна, — падумаў ён. — Будзем трымацца цвёрда. Ён хоча мяне падкупіць“.

Перш чым адкрыць партманет, незнаёмы азірнуўся навокал. Месца была зусім пустыннае. Ні душы паблізу. Тады ён выхапіў не пачку банкавых білетаў, як разлічваў Тэнард‘е, а маленькі лісток паперы, які ён разгарнуў і паднёс да вачэй шынкара.

— Ваша праўда, — сказаў ён. — Чытайце!

Тэнард‘е ўзяў лісток і прачытаў:

„Пан Тэнард'е.

Вы перадасце Казету падаўцу гэтага пісьма. Вам за ўсё заплацяць. З шчырым прывітаннем.

Фантына“.

— Ці знаёмы вам гэты подпіс? — запытаў стары.

Гэта, бясспрэчна быў подпіс Фантыны. Тэнард‘е пазнаў яго. Адказаць не было чаго. Ён адчуў страшэнную прыкрасць ад нечаканай няўдачы. Незнаёмы казаў далей:

— Вы можаце берагчы ў сябе гэтую запіску для свайго апраўдання.

Тэнард‘е ўсё-такі не мог не прабурчэць скрозь зубы:

— Подпіс вельмі добра падроблены, але няхай будзе па-вашаму.

Потым ён зрабіў апошнюю спробу:

— Усё гэта добра, судар. Вы — падавец пісьма. Але-ж трэба мне і заплаціць за ўсё. А вінны мне значную суму.

— Пан Тэнард‘е, у студзені маці лічыла, што з‘яўляецца віннай вам сто дваццаць франкаў. У лютым вы прыслалі ёй рахунак на пяцьсот франкаў; трыста франкаў атрымалі ў канцы лютага і трыста ў пачатку сакавіка. З таго часу мінула дзевяць месяцаў; згодна-ж умовы пятнаццаць франкаў у месяц складуць сто трыццаць пяць франкаў. Вы атрымалі сто франкаў наперад. Аставалася даплаціць вам трыццаць пяць франкаў: я даў вам тысячу пяцьсот.

Тэнард‘е перажываў тое, што перажывае воўк, папаўшы ў жалезныя кіпцюры пасткі.

„Гэта чорт, а не чалавек“, — думаў ён.

Ён зрабіў так, як зрабіў-бы воўк: ён ірвануўся з усёй сілы. Смеласць адзін раз ужо вывезла яго.

— Пан невядомы, — сказаў ён рашуча і адкінуўшы на гэты раз пачцівы тон, я вазьму Казету назад, або вы заплаціце мне тысячу чырвонцаў.

— Пойдзем, Казета! — спакойна адказаў невядомы.

Левай рукой ён узяў за руку Казету, а правай падняў

Выява

— Пойдзем, Казета, — спакойна сказаў невядомы.

зямлі свой кій. Тэнард‘е заўважыў яго таўшчыню і пустыннасць мясцовасці.

Стары паглыбіўся з дзяўчынкай у лес, пакінуўшы шынкара ў нерашучасці і ў неўразуменні.

Тэнард‘е глядзеў на шырокія плечы і дужыя кулакі незнаёмага. Потым мімаволі паглядзеў на свае худыя рукі.

„Трэба быць сапраўды такім ёлупам, як я, каб не захапіць з сабой стрэльбы, калі ідзеш на паляванне“.

Тым не менш ён усё-такі не хацеў супакоіцца.

„Я хачу ведаць, куды ён пойдзе“, — сказаў ён і пачаў сачыць за імі здалёк. Яму аставалася дзве ўцехі: насмешка ў выглядзе шматка паперы з подпісам Фантыны і паўтары тысячы франкаў.

Казета і яе спадарожнік ішлі паволі, паглыбляючыся ў гушчар лесу. Ён ішоў, нізка апусціўшы галаву, з выглядам глыбокага і сумнага размышлення. Зіма зрабіла лес празрыстым настолькі, што Тэнард‘е не траціў іх з-пад увагі, не гледзячы на тое, што ішоў на далёкай адлегласці. Час ад часу стары азіраўся, каб убачыць, ці не сочыць хто- небудзь за ім. Раптам ён заўважыў Тэнард‘е. Ён адразу павярнуў з Казетай у хмызнях і схаваўся з вачэй шынкара.

— Чорт вазьмі! — ускрыкнуў Тэнард‘е і падвоіў крокі.

Гушчыня зарасніку прымусіла яго наблізіцца да іх. Калі стары ўвайшоў у самы гушчар, то азірнуўся. Як ні стараўся схавацца Тэнард‘е, ён усё-такі быў заўважаны. Чалавек кінуў на яго трывожны позірк і пакруціў галавою, потым пайшоў далей. Шынкар не адставаў. Так яны прайшлі крокаў дзвесце-трыста. Раптам стары яшчэ раз азірнуўся. Ён зноў убачыў Тэнард‘е. На гэты раз ён зірнуў на яго такім панурым позіркам, што Тэнард‘е палічыў бескарысным сачыць за ім далей. Ён павярнуў назад.

Жан Вальжан не загінуў.

Упаўшы, ці, хутчэй, кінуўшыся ў мора, ён, як вядома, быў без кайданаў. Ён нырнуў і праплыў пад вадою да аднаго судна, якое стаяла на якары, да якога была прывязана лодка. Тут яму ўдалося схавацца да вечара. Ноччу ён зноў кінуўся плысці і дабраўся да берага, недалёка ад мыса Бруна. Тут, не маючы недахопу ў грошах, ён мог купіць сабе новую вопратку. Паблізу стаяў у той час шынок, які займаўся дастаўкай вопраткі беглым катаржнікам — спецыяльнасць вельмі прыбытковая. Пасля гэтага Жан Вальжан, падобна ўсім няшчасным беглым, пачаў ужываць усе намаганні, каб ашукаць пільнасць правасуддзя і пусціўся па звілістаму і цёмнаму шляху. Гэта было неспакойнае, трывожнае бегства, падобнае да шляху крата. Пасля былі знойдзены некаторыя сляды яго знаходжання у гэтых месцах. Нарэшце ён дабраўся да Парыжа. Потым мы бачылі яго ў Манфермейлі. Першым клопатам яго пасля прыбыцця ў Парыж было купіць жалобнае ўбранне для дзяўчынкі год сямі ці васьмі, потым адшукаць сабе кватэру. Зрабіўшы гэта, ён адправіўся ў Манфермейль. Яго лічылі памёршым, і гэта згусціла цемру, што атуляла яго. У Парыжы яму трапіла ў рукі газета, якая паведамляла пра яго смерць. Ён супакоіўся зусім, нібы сапраўды быў памёршы.

Увечары, у той самы дзень, калі Жан Вальжан вырваў Казету з кіпцюроў Тэнард‘е, яны былі ў Парыжы. Яны ўвайшлі ў горад, калі ўжо амаль зусім сцямнела, праз заставу Мансо. Яны селі ў кабрыялет, які даставіў іх на плошчу Обсерваторыі. Тут яны вышлі, ён адпусціў возніка, узяў Казету за руку, і абодва сярод цёмнай вочы дайшлі па пустынных вуліцах да бульвара Опіталь.

Для Казеты гэта быў дзіўны дзень, поўны душэўных хваляванняў. Яна ні на што не скардзілася, але вельмі змарылася, і Жан Вальжан заўважыў гэта па абцяжэлай руцэ яе, якую ён трымаў у сваёй далоні. Тады ён узяў яе на рукі. Казета, не выпускаючы Кацярыны з рук, паклала галаву на плячо Жана Вальжана і заснула.

ХL

ХАЛУПА ГАРБО

Год сорак таму назад у самым далёкім і пустынным квартале Парыжа стаяў напалову разбураны дом, які наводзіў смутак на ўсякага прахожага сваім выглядам. То быў аднапавярховы будынак, які здаваўся на першы погляд халупай, а ў сапраўднасці вялізная пабудоза, схаваная напалову плотам. Дзверы, збітыя з старых, з‘едзеных чарвямі дошак, з вуліцы вялі на высокую крутую лесніцу, пыльную, брудную і запушчаную. Яна заканчвалася наверсе вузкім прасветам паміж двух сцен. Побач з дзвярыма знаходзілася акно з вялікім пераплётам рамы, шыбы якой шмат дзе былі павыбіваны. Унутры дома быў даўгі калідор з каморкамі рознай велічыні па абодвух баках, якія выходзілі вокнамі на суседнія пусткі. Усё было цёмна, неахайна, брудна, агідна, бязрадасна, сумна. Куты затканы страшэнным павуціннем.

Паштальёны называлі гэты будынак №50—52, па нумарах, напісаных на дзвярах невядома чаму. У акалодку-ж усе ведалі яго пад імем Халупы Гарбо. Гэта было прозвішча ранейшага яе ўладара.

Цяпер ужо не асталося і следу ад усяго гэтага. Паблізу быў пабудаваны вакзал чыгункі, і старое, адзінотнае прад месце ператварылася ў шумны горад. Новае жыццё і патрабаванні паглынулі і падпарадкавалі сабе ўсе аколіцы, перабудаваўшы іх па-свойму.

Перад гэтай вось халупай спыніўся Жан Вальжан. Як пужлівая птушка, выбраў ён гэтае пустыннае месца, каб звіць сабе гняздо.

Ён пакапаўся ў кішэні сваёй камізэлькі, выняў адтуль ключ, адамкнуў дзверы, потым зачыніў іх і пачаў узбірацца на лесніцу з Казетай на руках.

Наверсе лесніцы ён дастаў другі ключ і адамкнуў другія дзверы. Пакой, куды ён увайшоў і які ён адразу замкнуў за сабой, быў нешта накшталт чардака, даволі прасторнага, з матрацам на падлозе, з сталом і некалькімі крэсламі. У пакоі палілася ў печы. Ліхтар з бульвара кідаў слабае святло на ўсё гэтае беднае абсталяванне.

У глыбіні чардака стаяў ложак. Жан Вальжан панёс Казету да гэтага ложка і асцярожна, каб не разбудзіць, паклаў яе на ім.

Потым ён высек крэмнем агонь і запаліў свечку; усё гэта загадзя было падрыхтавана на стале; потым, так-жа як і напярэдадні, пачаў глядзець на Казету позіркам, поўным пяшчоты і захаплення. Маленькая дзяўчынка са спакойнай упэўненасцю, уласцівай вышэйшай сіле і вышэйшай слабасці, заснула, не ведаючы, з кім яна, і працягвала спаць, не ведаючы, дзе яна.

Жан Вальжан нагнуўся і пацалаваў яе руку.

Дзевяць месяцаў таму назад ён пацалаваў руку яе маці, якая таксама заснула.

Тое-ж пачуцце, гаркотнае, пачцівае і вострае напоўніла яго сэрца. Ён стаў на калені перад пасцеллю Казеты.

Настаў ужо дзень, а дзяўчынка ўсё спала. Бледны прамень снежаньскага сонца пранік у акно чардака і рысаваў на столі доўгія палоскі святла і ценяў. У гэты час па вуліцы з гучным стукам праехаў воз, нагружаны каменнем. Гэта абудзіла дзіця. Казета ўскочыла спрасонку і закрычала:

— Іду, сударыня, зараз, зараз!

І яна кінулася з ложка і з нерасплюшчанымі яшчэ вачыма працягнула руку ў кут.

— А, божа мой, дзе-ж мая мятла? — праказала яна.

Яна зусім расплюшчыла вочы і сустрэла асветлены ўсмешкай твар Жана Вальжана.

— Ах, я і забыла! — сказала яна. — Добры дзень, судар!

Дзеці вельмі хутка звыкаюцца з радасцю і шчасцем, таму што самі яны не што іншае, як радасць і шчасце.

У нагах, на пасцелі, Казета ўбачыла ляльку. Яна схапіла яе і, гуляючы, засыпала ў той-жа час пытаннямі Жана Валь жана — дзе яна, ці вялікі Парыж, ці далёка гэта ад Тэнард‘е, ці не прыдзе гаспадыня і т. д. Раптам яна сказала:

— Як тут добра!

Тут было агідна, але яна адчувала сябе вольнай.

— Можа падмесці? — запытала яна, нарэшце.

— Гуляй! — адказваў Жан Вальжан.

Так прайшоў дзень. Казета, не стараючыся нічога вытлумачыць сабе, была бязмежна шчаслівая паміж гэтай лялькай і гэтым старым.

На другі дзень на світанні Жан Вальжан зноў стаяў ля пасцелі Казеты. Ён нерухома чакаў яе абуджэння. Штосьці новае закралася ў яго душу.

Жан Вальжан ніколі нікога не любіў. Ужо дваццаць пяць год, як ён быў зусім адзінокі на свеце. Ніколі не быў ён ні бацькам, ні мужам, ні другам. У катарзе ён быў нелюдзімы, пануры, дзіклівы і невук. Сэрца гэтага старога катаржніка было поўна нявіннасці. Сястра яго і яе дзеці пакінулі ў ім няясны ўспамін, які мала-па-малу знік амаль зусім. Ён зрабіў усё магчымае, каб знайсці іх, але, паколькі гэта не ўдалося, забыў пра іх. Такая чалавечая прырода. Іншыя пяшчотныя ўражанні маладосці, калі яны і былі ў яго, зніклі, як у прадонні.

Калі ён убачыў Казету, калі ён узяў яе, панёс і вызваліў, ён адчуў, што ўнутры ў яго нібы штосьці перавярнулася. Усё, што было ў ім любячага і пяшчотнага, адразу прачнулася і накіравалася на гэтае дзіця. Ён падыходзіў да пасцелі, дзе яна спала, і ўвесь дрыжэў ад шчасця: ён перажываў пачуцці маці, але не разумеў гэтага. Рух сэрца, якое абудзілася да любові, дае нейкае няяснае і радаснае адчуванне.

Беднае, старое сэрца, раптоўна абноўленае!

Яму было пяцьдзесят пяць год, Казеце — восем. І любоў, што накапілася ў ім за ўсё жыццё, расплылася ў цудоўнейшае ззянне. То было другое светлае відзенне ў яго жыцці. Епіскап адкрыў яму на яго гарызонце зару добрадзейнасці, Казета адкрыла зару любові.

Першыя дні прайшлі ў гэтым ачараванні.

З свайго боку, Казета, беднае, маленькае стварэнне, таксама перарадзілася. Яна была такая малая, калі разлучылася з сваёй маці, што зусім не памятала яе. Як і ўсе дзеці, падобна да маладых вінаградных парасткаў, чапляюцца за што папала, яна спрабавала любіць, але няўдала. Усе адштурхнулі яе: Тэнард‘е, іх дзеці і чужыя. Яна любіла сабачку, які здох, і пасля гэтага ніхто і ведаць не хацеў яе. Страшэнная рэч: у восем год сэрца яе было халоднае, як лёд. Гэта была не яе віна, не ад недастачы любові ў ёй, але — увы! — не было магчымасці любіць. І вось цяпер яна з першага-ж дня ўсімі думкамі, усімі пачуццямі прывязалася да гэтага старога. Яна адчувала няведамае пачуццё, нібы яна расцвітала.

Стары не здаваўся ёй ні старым, ні бедным. Яна знаходзіла яго чароўным, як і чардак цудоўным.

Прырода — пяцьдзесят год розніцы ва ўзросце — праклала глыбокую прорву паміж Жанам Вальжанам і Казетай. Прорву гэтую згладзіў лёс. Ён у сваёй несакрушальнай магутнасці раптоўна злучыў гэтыя два адзінокія жыцці, такія розныя па ўзросту, але блізкія па пакутах. Адно дапаўняла, па сутнасці, другое. Iнстынкт Казеты шукаў бацькі, як інстынкт Жана Вальжана шукаў дзіцяці. Сустрэцца — азначала для іх знайсці адзін аднаго. Iх душы адразу-ж пазналі адна адну і вельмі зрадніліся паміж сабой.

Жан Вальжан удала выбраў сховішча. Ён быў тут амаль у поўнай бяспецы.

У пакоі, які ён наймаў з Казетай, было адно акно, якое выходзіла на бульвар. Яно было адзінае ва ўсім доме, і не было чаго баяцца няскромных позіркаў суседзяў ні з боку, ні супроць.

Падвальны этаж дома быў чымсьці накшталт разбуранага хлева і не злучаўся праходам з верхнім. Наверсе, як вядома, было некалькі пакояў, з якіх быў заняты толькі адзін. У ім жыла адна старая, якая гатавала страву для Жана Вальжана. Усе астатнія пакоі былі пустыя.

У гэтай вось старой, якая называлася галоўнай жыхаркай і выконвала абавязкі дворнічыхі, Жан Вальжан і наняў пакой напярэдадні каляд. Ён выдаў сябе за капіталіста, які разарыўся, і сказаў, што паселіцца тут са сваёй маленькаю дачкою. Ён заплаціў за поўгода наперад і даручыў старой дастаць неабходную мэблю. Яна-ж запаліла печ і ўсё падрыхтавала ў пакоі ў той вечар, калі яны прышлі ў дом.

Міналі тыдні. Стары і дзіця былі бясконца шчаслівыя.

З самага ранку Казета смяялася, шчабятала, спявала. У дзяцей ёсць свае ранішнія песні, як і ў птушак.

Часам здаралася, што Жан Вальжан браў яе маленькую чырвоненькую ручку, пакрытую трэшчынамі ад холаду, і цалаваў. Беднае дзіця, якое прывыкла толькі да пабояў, не разумела, што ён хоча гэтым сказаць, і адыходзіла ў замяшанні.

Часам яна рабілася сур‘ёзнай і пачынала моўчкі аглядаць сваю чорную сукеначку. Казета не была больш у лахманах, яна насіла жалобу. Яна вышла з галечы і ўступала ў жыццё. Жан Вальжан пачаў вучыць яе чытаць. Часам, прымушаючы дзяўчынку цвярдзіць склады, ён думаў пра тое, што сам навучыўся грамаце, спадзеючыся з яе дапамогай нарабіць як мага больш зла. А цяпер ён вучыць чытаць дзіця. Тады стары катаржнік усміхаўся задуменнай, пяшчотнай усмешкай. Ён адчуваў у гэтым волю лёсу і губляўся ў размышленнях. Добрыя помыслы, як і нядобрыя, маюць свае прадонні.

Вучыць Казету чытаць і бачыць яе гуляючай — у гэтым было амаль усё жыццё Жана Вальжана. Потым ён яшчэ гаварыў ёй пра яе маці і вучыў маліцца. Яна называла яго бацькам і не ведала для яго іншага імя.

Па цэлых гадзінах ён глядзеў на яе, як яна апранала і распранала сваю ляльку і шчабятала. Жыццё здавалася яму ад гэтага дня поўным цікавасці, людзі — добрымі і справядлівымі; ён нікога больш у думках не дакараў і не бачыў ніякай прычыны, чаму-б яму не дажыць да глыбокай старасці, паколькі дзіця так любіць яго. Ён бачыў сваё будучае, азаронае яркім святлом Казеты, як дзівосным ззяннем. Лепшыя людзі не пазбаўлены эгаізма. Часам ён з нейкай радасцю думаў, пра тое, што яна будзе непрыгожая.

Жан Вальжан з асцярожнасці ніколі на выходзіў з дому ўдзень. Кожны дзень з наступленнем змроку ён, часам адзін, часам з Казетай, гуляў гадзіну ці дзве па аддаленных бакавых алеях бульвара, заходзячы ў цэркаы, калі ўжо зусім сцямнее. Калі ён ішоў адзін, Казета аставалася дома са старою; але выходзіць разам са старым было вялікай радасцю для дзяўчынкі. Быць з ім яна любіла нават больш, чым быць з Кацярынаю. Ён гуляў з ёю, трымаючы яе за руку і ласкава гутарачы.

Ён, як і раней, насіў свой пацёрты сурдут, чорныя шарсцяныя панчохі і стары капялюш. На вуліцы яго лічылі за жабрака. Здаралася часам, што добрыя жанчыны падавалі яму міласціну. Жан Вальжан браў грошы і нізка кланяўся. Здаралася таксама часам, што ён сустракаў няшчасных, якія прасілі міласціну. Тады ён азіраўся навокал, каб яго хто-небудзь не бачыў, употайкі падыходзіў да іх, усоўваў у руку жабраку якую-небудзь манету, часта срэбную, і паспешліва адыходзіў. Гэта мела свае непрыемнасці. Ён зрабіўся вядомы ў акалотку як жабрак, які падае міласціну.

Старая, „галоўная жыхарка дома“, істота панурая, уся прасякнутая зайздрасцю да бліжняга, старанна сачыла за Жанам Вальжанам, які не падазраваў гэтага. Яна была крыху глухаватая, што рабіла яе балбатлівай. Ад яе мінулага ў яе засталіся толькі два зубы, адзін уверсе, другі ўнізе, якія заўсёды стукаліся адзін аб адзін. Яна спрабавала распытваць у Казеты, якая, сама нічога не ведаючы, апрача таго, што яны прышлі з Манфермейля, нічога не магла сказаць ёй. Аднойчы раніцою яна ўбачыла, як Жан Вальжан, з выглядам, які здаўся ёй вельмі падазроным, увайшоў у адну з незанятых каморак. Яна падкралася да яго і паглядзела ў замочную шчыліну. Жан Вальжан, з асцярожнасці, вядома, стаяў спіною да дзвярэй. Старая бачыла, як ён выняў з кішэні футляр, дастаў адтуль нажніцы і ніткі, потым пачаў падпорваць падкладку свайго сурдута, з-пад якой ён выцягнуў ліст жаўтаватай паперы і разгарнуў яго. Старая з жахам убачыла, што гэта быў банкавы білет у тысячу франкаў. Гэта быў другі ці трэці выпадак за ўсё яе жыццё, калі яна бачыла такія грошы. Яна хутчэй уцякла, вельмі спалохаўшыся.

Праз хвіліну Жан Вальжан падышоў да яе і папрасіў яе размяняць тысячу франкаў, гаворачы, што гэта частка яго гадавога даходу, якую ён атрымаў напярэдадні. „Адкуль?“ — падумала старая. Ён выходзіў у шэсць гадзін вечара толькі, а дзяржаўны банк у гэты час зачынены. Яна размяняла грошы, не перастаючы рабіць розныя меркаванні. Гэтыя тысячу франкаў выклікалі шмат гутарак у акалотку.

У далейшыя дні здарылася, што Жан Вальжан без сурдута пілаваў дровы ў калідоры. Старая была ў пакоі і прыбірала. Яна была адна; Казета глядзела, як пілавалі дровы; старая ўбачыла сурдут, які вісеў на сцяне, і ўважліва агледзела яго. Падкладка была зашыта. Старая абмацала яго, і ёй здалося, што яна адчувае пад пальцамі тоўстыя пачкі паперы. Напэўна, усё білеты па тысячы франкаў.

Яна заўважыла таксама, што ў кішэнях былі розныя рэчы — не толькі іголкі, нажніцы і ніткі, якія яна бачыла, але яшчэ вялікі партманет і вельмі вялікі складны нож.

Так пражылі жыхары ў халупе да канца зімы.

XLI

ГНЯЗДО САВЫ І МАЛІНАЎКІ

Паблізу ля царквы Сен-Медар на кучы камення сядзеў звычайна адзін жабрак, якому Жан Вальжан ахвотна падаваў міласціну. Ён ніколі не праходзіў каля гэтага чалавека, каб не даць яму некалькі грашоў. Часам ён спрабаваў з ім гутарыць. Зайздрослівыя гаварылі, што гэты жабрак з паліцэйскіх. То быў сямідзесяціпяцігадовы царкоўны вартаўнік, які заўсёды мармытаў малітвы.

Аднойчы ўвечары Жан Вальжан, праходзячы міма, без Казеты, заўважыў жабрака на яго звычайным месцы пад ліхтаром, які толькі што запалілі. Чалавек гэты, як заўсёды, сядзеў сагнуўшыся і, здавалася, прасіў міласціну. Жан Вальжан падышоў да яго і падаў грошы, як звычайна. Жабрак раптам узняў вочы, пільна паглядзеў на Жана Вальжана і потым схіліў галаву. Рух гэты быў шпарчэйшы за маланку. Жан Вальжан здрыгануўся. Яму здалося, што пры святле ліхтара ён убачыў не спакойны і абыякавы твар царкоўнага вартаўніка, а чыйсьці іншы, страшны, але знаёмы. Ён адчуў тое-ж самае, што адчуў-бы кожны, спаткаўшыся ў цемры з тыграю. Ён адступіў назад, збянтэжаны, з жахам, не адважваючыся ні дыхнуць, ні вымавіць ні слова, ні аставацца, ні бегчы, утаропіўшы вочы ў жабрака, які па-ранейшаму сядзеў, нізка схіліўшы абвязаную анучай галаву, і, здавалася, не заўважаў, што хтосьці стаіць каля яго. У гэтую страшную хвіліну інстынкт, магчыма таямнічы інстынкт самааховы, не даў Жану Вальжану вымавіць ні слова. Жабрак меў той-жа выгляд, тыя-ж самыя лахманы, той-жа рост, як і заўсёды.

— Ай!.. — сказаў Жан Вальжан. — Я проста вар‘яцею! Я брэджу! Немагчыма!

І ён вярнуўся дадому вельмі ўстрывожаны.

Ён ледзь смеў прызнацца самому сабе, што, убачыўшы твар гэтага жабрака, ён падумаў, што бачыць Жавера.

Ноччу, размышляючы пра гэтую сустрэчу, ён пашкадаваў, што не пагутарыў з жабраком, каб прымусіць яго яшчэ раз узняць галаву.

На другі дзень ён зноў знайшоў жабрака на яго месцы.

— Добры дзень, стары! — рашуча сказаў Жан Вальжан, падаючы яму грошы.

Жабрак узняў галаву і адказаў жаласным тонам:

— Дзякую вам, мой добры пан.

То быў, вядома, стары вартаўнік.

Жан Вальжан адчуў сябе канчаткова заспакоеным. Ён пачаў смяяцца з сябе:

„Дзе гэта я, чорт падзяры, бачыў Жавера? — думаў ён. — Ці не звар'яцеў гэта я зусім?“

Ён больш не думаў пра гэта.

Праз некалькі дзён, гадзін каля васьмі вечара, ён сядзеў і чытаў з Казетай па складах і раптам пачуў, як адчыніліся дзверы, потым зноў зачыніліся. Гэта здалося яму дзіўным. Старая, якая адна толькі і жыла ў доме, клалася заўсёды спаць, як толькі змяркалася, каб не паліць свечак. Жан Вальжан спыніў Казету. Па лесніцы хтосьці стаў падымацца. Мабыць, то хадзіла старая? Жан Вальжан прыслухаўся. Крокі былі цяжкія, мужчынскія. Між іншым старая насіла тоўстыя боты, а нішто так не падобна да мужчынскіх крокаў так, як крокі старой жанчыны. Жан Вальжан тым не менш пагасіў свечку.

Ён адправіў Казету спаць і сказаў ёй ціха: „Кладзіся паціхеньку“, і ў той час, як ён цалаваў яе, крокі спыніліся. Жан Вальжан сядзеў нерухома, моўчкі, павярнуўшыся спіною да дзвярэй. Ён затаіў дыханне. Праз некаторы час, не чуючы нічога больш, ён бясшумна павярнуўся тварам да дзвярэй і ўбачыў праз замочную шчыліну паласу святла. Святло гэта было падобна да цмянай зоркі на цёмным фоне сцяны і дзвярэй. Відавочна, хтосьці трымаў свечку ў руках і падслухоўваў. Праз некалькі хвілін святло знікла. Крокаў, аднак, не было чуваць. Гэта паказвала, што той, хто падслухоўваў, зняў чаравікі.

Жан Вальжан, не распранаючыся, кінуўся на сваю пасцель, але ўсю ноч не мог заплюшчыць вачэй.

На світанні ён пачуў рыпенне дзвярэй адной каморкі ў канцы калідора і потым тыя-ж самыя мужчынскія крокі, што і напярэдадні. Крокі набліжаліся. Ён саскочыў з ложка і кінуўся да замочнай шчыліны, спадзеючыся ўбачыць таго, хто ўчора падслухоўваў ля яго дзвярэй. Адтуліна была даволі вялікая. Ён сапраўды ўбачыў мужчыну, які на гэты раз прайшоў міма, не спыняючыся ля яго пакоя. У калідоры было яшчэ настолькі цёмна, што твара разгледзець не было магчымасці, але калі невядомы падышоў да лесніцы, на яго ўпаў прамень святла і абрысаваў яго сілуэт. Незнаёмы быў высокага росту, апрануты ў доўгі сурдут, з дубінкай пад пахаю. То была страшная фігура Жавера.

Жан Вальжан мог-бы ўбачыць яго з свайго акна, якое выходзіла на бульвар, але для гэтага прышлося-б расчыніць акно; і ён гэта зрабіць не адважыўся.

Відавочна, Жавер меў асобны ключ і ўваходзіў у дом, як у свой. Але хто даў яму гэты ключ? Што ўсё гэта азначае?

У сем гадзін раніцы, калі старая прышла прыбіраць пакой, Жан Вальжан акінуў яе праніклівым позіркам, але не сказаў ні слова. Старая трымалася, як заўсёды. Падмятаючы падлогу, яна сказала яму:

— Вы, напэўна, чулі, судар, як хтосьці ноччу ўвайшоў у дом?

У тыя часы на гэтых ускраінах восем гадзін вечара лічылася ўжо ноччу.

— Ага, дарэчы, сапраўды, — сказаў ён раўнадушна, — хто гэта быў?

— Гэта новы жыхар пераехаў да нас.

— Як яго завуць?

— А хто яго ведае, Дзюмон ці Дамон, штосьці падобнае да гэтага.

— А хто ён такі, гэты пан Дзюмон?

Старая паглядзела на яго сваімі мышынымі вачыма і адказвала:

— Такі-ж рант‘е^[47], як і вы.

Магчыма, што яна ні на што не намякала, але Жану Вальжану адказ гэты здаўся падазроным.

Калі старая вышла, ён выняў з шафы каля сотні франкаў і паклаў грошы ў кішэню. Як асцярожна ён ні рабіў гэта, але адна манета выпала ў яго з рук і з шумам пакацілася на падлогу. Змрокам ён вышаў з дому, уважліва азіраючыся ва ўсе бакі. Ён нікога не бачыў. Бульвар здаваўся зусім пусты. Праўда, можна была схавацца за дрэвамі. Ён увайшоў назад у пакой.

— Пойдзем, — сказаў ён Казеце.

Ён узяў яе за руку, і абодва яны вышлі на вуліцу.

Жан Вальжан адразу-ж звярнуў з бульвара на бакавыя вуліцы, робячы як мага больш зігзагаў, часта вяртаючыся назад, каб упэўніцца, што ніхто не сочыць за ім.

Ноч была месячная. Жан Вальжан быў гэтым здаволены. Месяц, які толькі што з‘явіўся на гарызонце, пераразаў вуліцы даўгімі палосамі святла і ценю. Жан Вальжан мог рухацца ў ценю дамоў і платоў па цёмным баку і назіраць за асветленым бокам. Магчыма, ён не разлічыў, што ценевы бок таму застаецца па-за яго назіраннямі. Зрэшты, прабіраючыся па гэтых пустынных завулках, ён быў амаль упэўнены, што ніхто за ім не сочыць. Казета ішла поруч, нічога не распытваючы. Пакуты першых шасці год яе жыцця ўкаранілі ў ёй штосьці безудзельнае. Да таго-ж, яна, сама таго не ўсведамляючы, прывыкла да дзівацтваў старога і нечаканасцей у сваім лёсе. Галоўнае-ж, з ім яна адчувала сябе па-за небяспекай.

Жан Вальжан не лепш за Казету ведаў, куды ідзе. Па сутнасці, у яго не было ніякага пэўнага плана, ніякага меркавання. Ён нават не быў цалкам упэўнены, што то быў Жавер, і калі-б гэта аказаўся Жавер, то ці пазнаў ён у ім Жана Вальжана. Хіба ён не быў пераапрануты? Хіба яго не лічылі загінуўшым? Між тым, на працягу апошніх дзён адбыліся дзіўныя рэчы. Ён рашыў не варочацца больш у дом Гарбо. Як зацкаваны звер, выгнаны з свайго логава, ён шукаў цяпер норку, куды-б мог схавацца да адшукання жылля.

Каля адзінаццаці гадзін ён праходзіў па вуліцы Пантуаз, каля паліцэйскага бюро пад № 14. Праз некалькі хвілін, паддаючыся інстынкту, ён абярнуўся. У гэтую хвіліну ён ясна ўбачыў пры святле ліхтара ля дзвярэй дома трох чалавек, якія ішлі па яго слядах адзін за адным на вельмі блізкай адлегласці па цёмным баку вуліцы. Той, хто ішоў спераду, здаўся яму асабліва падазроным.

— Пойдзем, дзіця маё! — сказаў ён Казеце і паспяшаўся пакінуць вуліцу Пантуаз.

Ён зноў пачаў рабіць бясконцыя зігзагі, паглыбляючыся ўсё далей і далей. Недалёка ад аднаго скрыжавання вуліцы Жан Вальжан сеў у нішы пад варотамі якогасьці дома, разлічваючы, што калі праследвальнікі яго пойдуць за ім, то ён добра разгледзіць іх, калі яны пройдуць праз гэтае скрыжаванне, асветленае месяцам. Сапраўды, не прайшло і трох хвілін, як з'явіліся гэтыя людзі. Іх было цяпер чацвёра, усе высокага росту, у даўгіх цёмных сурдутах, у круглых капелюшах і з даўгімі кіямі ў руках. Шэсце іх было такое-ж панурае, як і іх знадворны выгляд. Яны здаваліся чатырма прывідамі, апранутымі ў гарадское адзенне.

Яны спыніліся пасярод скрыжавання, нібы радзячыся. Яны здаваліся ў нерашучасці. Той, які, як відаць, вёў іх, абярнуўся і жвава паказаў правай рукою кірунак, па якому ішоў Жан Вальжан; другі паказваў у процілеглы бок з некаторай упартасцю. У тую хвіліну, калі першы абярнуўся, месяц ярка асвятліў яго твар. Жан Вальжан беспамылкова пазнаў Жавера.

XLII

ЧОРНАЕ ПАЛЯВАННЕ З НЯМОЙ ЗГРАЯЙ

Усякае сумненне знікла для Жана Вальжана. На шчасце, яно заставалася яшчэ ў яго праследвальнікаў. Ён скарыстаў іх хістанні; гэта была трата часу для іх і выйгрыш для яго. Ён вышаў з-пад варот і пайшоў у кірунку да батанічнага саду. Казета пачынала стамляцца; ён панёс яе на руках. На вуліцы прахожых не было, а ліхтары не былі запалены з-за месячнай ночы.

Ён падвоіў крокі, прайшоў удоўж сада і апынуўся на наберажнай. Тут ён абярнуўся. Наберажная была пустая. Вуліцы таксама. Ззаду нікога. Ён перадыхнуў.

Ён дайшоў да Аўстэрліцкага маста. У той час яшчэ існавала плата за пераход па масту.

Ён падышоў да будкі і заплаціў су.

— Трэба два су, — сказаў стары інвалід-вартаўнік. — Вы нясеце на руках дзіця, якое можа хадзіць. Заплаціце за дваіх. Ён заплаціў, злуючы на сябе за тое, што падаў повад на заўвагу. Уцёкі павінны быць падобны да катання па ільду.

Адначасова з ім праз мост перапраўлялася вялікая павозка. Гэта яму спрыяла. Ён мог прайсці ў яе ценю.

Каля сярэдзіны маста Казета, у якой замлелі ногі, захацела ісці пеша. Ён паставіў яе на зямлі і зноў узяў за руку.

Прайшоўшы мост, ён заўважыў некалькі ўправа перад сабою дравяныя двары і накіраваўся туды. Каб дабрацца да двароў, прышлося прайсці даволі вялікую адкрытую і асветленую месяцам адлегласць. Ён не раздумваў. Праследвальнікі яго напэўна згубілі сляды, і Жан Вальжан лічыў сябе збаўленым ад небяспекі. Яго шукалі — гэта праўда, але не ішлі ўжо па пятах.

Між гэтых лясных двароў цягнулася вузенькая вуліца. Яна была цёмная і нібы знарок зробленая для яго. Перш чым узыйсці на яе, ён уважліва азірнуўся.

З таго месца, дзе ён стаяў цяпер, ён бачыў мост ва ўсю яго даўжыню. На яго ўзышлі чатыры цені. Гэтыя цені ішлі да правага берага. То былі тыя-ж самыя чатыры чалавекі. Жан Вальжан здрыгануўся, як злоўлены звер.

Яму аставалася адна толькі надзея: магчыма, людзі гэтыя не ўзыходзілі яшчэ на мост і не бачылі яго, калі ён пераходзіў з Казетай праз асветленае месяцам месца.

У такім выпадку ён, паглыбіўшыся ў гэтую вузенькую вуліцу, дабярэцца да незабудаваных месц і здолее ўцячы. Яму здавалася, што можна даверыцца гэтаму цеснаму пустому завулку.

Прайшоўшы крокаў трыста, ён убачыў, што вуліца разыходзілася ў два бакі, направа і налева. Куды ісці? Ён нядоўга хістаўся і пайшоў направа. Чаму? Таму што левая вуліца ішла да прадмесця, гэта значыць да заселеных месц, правая-ж вяла ў поле, гэта значыць у месцы бязлюдныя.

Ён больш не спяшаўся. Казета, апрача таго, замаруджвала яго крокі.

Ён зноў узяў яе на рукі. Казета схіліла галаву на яго плячо і маўчала. Час ад часу ён азіраўся. Ён стараўся ісці па цёмным баку вуліцы. Дарога ішла ўсё проста. Першыя два ці тры разы, калі ён азірнуўся, ён нічога не ўбачыў. Цішыня была поўная, і ён ішоў наперад, некалькі заспакоіўшыся.

Раптам, калі ён азірнуўся яшчэ раз, яму здалося, што за ім штосьці рухалася. Ён кінуўся наперад, спадзеючыся схавацца ў які-небудзь завулак і яшчэ раз заблытаць свой след, і ўпёрся ў сцяну.

Сцяна гэтая, між іншым, не перагараджвала дарогу цалкам. Яна ішла упоперак той вуліцы, да якой ён прышоў.

Тут зноў трэба было рашыць, ці павярнуць направа ці налева.

Ён паглядзеў направа. Завулак цягнуўся між радамі платоў, хлявоў і іншых будынкаў і канчаўся высокай сцяной, што ярка бялела здалёку.

Ён паглядзеў налева. З гэтага боку завулак быў адкрыты і крокаў за дзвесце злучаўся з нейкай другой вуліцай. Вось тут і ёсць паратунак.

У тую хвіліну, калі Жан Вальжан рашыў ужо павярнуць налева, каб дайсці да заўважанай вуліцы, ён убачыў на рагу завулка і гэтай вуліцы, куды ён хацеў накіравацца, якуюсьці чорную нерухомую статую.

То быў чалавек, які стаяў там іменна для таго, каб загарадзіць яму дарогу.

Ён чакаў. Жан Вальжан адступіў.

Частка Парыжа, у якой знаходзіўся ў тую хвіліну Жан Вальжан, зусім перабудавана ў цяперашні час. Ранейшага не асталося і следу. Цяпер там шырокія вуліцы, плошчы і грандыёзныя будынкі. Поўвека-ж назад то быў маленькі манаскі квартал, называемы Пты-Пікпюс. За выключэннем двух-трох маленькіх дрэнна выбрукаваных вуліц уся прастора занята была сценамі і незабудаванымі пусткамі. Зрэдку там і сям мільгала святло ў нізенькіх асобна стаяўшых доміках. Далей цягнуліся сады, манастыр, дравяныя склады і высокія платы, якія хавалі будынкі. У гэтым вось месцы і апынуўся Жан Вальжан.

Як мы ўжо заўважылі, ён убачыў чорны сілуэт, што стаяў нерухома на рагу вуліцы. Бясспрэчна, ён пільнаваў яго. Што рабіць?

Вяртацца назад было позна. Цені, якія рухаліся ззаду ў яго, былі, вядома, Жавер і яго памочнікі. Жавер, магчыма, узыходзіў ужо на вуліцу, у канцы якой стаяў у гэтую хвіліну Жан Вальжан. Відавочна, Жавер добра ведаў гэтую мясцовасць і паслаў аднаго з сваіх людзей сцерагчы выхад. Усё гэтае віхрам пранеслася ў галаве Жана Вальжана. Ён агледзеў глухі завулак — там сцяна. Паглядзеў у другі бок — там часавы. Ен убачыў, як чорная постаць яго ярка вырысоўвалася пры святле месяца.

Ісці наперад — азначае папасці ў рукі гэтага чалавека, ісці назад — папасці Жаверу.

Жан Вальжан адчуў сябе, нібы трапіўшы ў сіло, якое сціскала яго мала-па-малу. У роспачы ён падняў вочы да неба. Ён павярнуў, нарэшце, у глухі завулак і дайшоў да сцяны. У адным баку яе, які ўпіраўся ў вялізны пануры будынак, знаходзіліся велізарныя вароты, калі можна так назваць масу перпендыкулярных дошак, змацаваных доўгімі папярэчнымі жалезнымі перакладзінамі. Побач прабіты былі звычайныя вароты. У гэтым месцы расла вялізная ліпа. Яна звешвала свае густыя галіны над сцяною, скрозь пакрытаю плюшчом.

Сярод страшэннай, невераемнай небяспекі, у якой знаходзіўся Жан Вальжан, пануры будынак, з нежылым і адзінотным выглядам, прыцягваў яго. Ён хутка акінуў яго вачыма. Ён казаў сабе, што, калі-б яму ўдалося пранікнуць у яго, ён быў-бы, магчыма, выратаваны. Спачатку ў яго мільганула думка, а потым з‘явілася надзея.

У сярэдняй частцы будынка, удоўж фасада, былі вадасточныя трубы, якія адгаліноўваліся ад адной цэнтральнай трубы ўнізе. Адгаліненні гэтыя нагадвалі старыя вінаградныя лозы, што звіваюцца на сценах старадаўніх фермаў. Гэтыя жалезныя галіны перш за ўсё кінуліся ў вочы Жану Вальжану. Ён агледзеў частку трубы, якая судакраналася з зямлёй, разлічваючы, ці не можна ўзлезці па ёй, але яна была такая старая, што не было чаго і думаць пра гэта. Да таго-ж, уся сцяна была заліта святлом месяца, і чалавек, які пільнаваў яго, адразу-ж заўважыў-бы, як хтосьці лезе па сцяне. А галоўнае, што рабіць з Казетай? Як усцягнуць яе наверх?

Ён папоўз удоўж сцяны і дабраўся да таго месца, дзе яна ўпіралася ў будынак. Тут быў цень, і таму ніхто не мог яго бачыць. Нарэшце, тут двое варот. Ці не можна як-небудзь прабрацца праз іх у сад?

Час праходзіў, трэба было спяшацца.

Ён абмацаў вароты і адразу-ж убачыў, што яны забіты і знадворку і знутры.

Тады ён падышоў да другіх варот з большай надзеяй. Дошкі былі вельмі старыя і гнілыя, жалезныя змацаванні паіржавелыя. Праламаць гэтыя з‘едзеныя чарвямі дзверы здавалася няцяжка.

Але, агледзеўшы ўсё гэта бліжэй, ён убачыў, што ў гэтым месцы няма ніякага выхаду. Скрозь шчыліны дошак ён разгледзеў змацаваныя цэментам камяні і пераканаўся, што дошкі гэтыя ёсць не што іншае, як абшалёўка будынка. Калі-б ён сарваў адну з іх, то зноў апынуўся-б перад глухой сцяной.

У гэтую хвіліну глухі і размераны гук усё ясней і ясней рабіўся чутным на некаторай адлегласці ад яго. Сем ці восем салдат толькі што ўзышлі на вуліцу. Ён бачыў, як блішчэлі іх штыхі. Яны накіроўваліся ў яго бок.

Гэтыя салдаты, на чале якіх ішла высокая постаць Жавера, пасоўваліся паволі і асцярожна. Яны раз-по-раз спыняліся. Відаць было, што яны пільна аглядаюць усе закавулкі і ўсе паглыбленні ў сценах.

Гэта, безумоўна, быў патруль, спатканы Жаверам і ўзяты ім на дапамогу.

Рухаючыся такім чынам, ім трэба было па крайняй меры чвэрць гадзіны, каб дабрацца да таго месца, дзе стаяў Жан Вальжан. Гэта была страшная хвіліна. Адно імгненне толькі аддзяляла яго ад той прорвы, якая развярзалася перад ім ужо ў трэці раз. І катарга была цяпер не толькі катаргай, гэта была яшчэ гібель Казеты, гэта значыць жыццё, падобнае да магільнай цемры.

Аставалася яшчэ адзіная магчымасць.

Жан Вальжан меў тую асаблівасць, што насіў, так сказаць, з сабою дзве катомкі: у адной ляжалі думкі праведніка, а ў другой — страшныя здольнасці катаржніка. Ён звяртаўся, гледзячы па патрэбе, то да адной, то да другой.

У ліку іншых здольнасцей ён, дзякуючы сваім частым уцёкам з Тулона, развіў у сабе ўменне ўзлязаць на сцены і вышыні без лесніцы, з дапамогаю адных толькі мускулаў.

Жан Вальжан змерыў вачыма сцяну, над якой звісалі ліпавыя галіны. Яна была футаў восемнаццаць вышынёю. Кут, які сцяна ўтварала, напоўнены быў кучай наваленага камення футаў у пяць вышынёю, так што з вяршыні гэтай кучы да верху сцяны аставалася яшчэ футаў чатырнаццаць.

Галоўнай цяжкасцю з‘яўлялася Казета. Яна не ўмела карабкацца па сценах. Кінуць яе? Гэта яму і не прыходзіла на думку. Узяць яе з сабою было немагчыма. Для гэтага подвігу яму патрэбны ўсе яго сілы. Самы малы цяжар ужо замінаў-бы яму. Неабходна была вяроўка. У Жана Вальжана яе не было. Дзе ў такі час знайсці яе? Безумоўна, калі-б у Жана Вальжана было царства, ён аддаў-бы яго за вяроўку.

Ва ўсіх роспачных становішчах ёсць пробліскі маланкі, якія то асляпляюць, то асвятляюць наш розум.

Поўны роспачы позірк Жана Вальжана ўпаў на ліхтарны слуп. У тыя часы ў Парыжы не было яшчэ газавага асвятлення. Пры пачатку ночы запальвалі ліхтары, павешаныя на пэўнай адлегласці адзін ад аднаго на вяроўках, прымацаваных да слупоў, па якіх яны спускаліся і падымаліся. Жан Вальжан хутка падбег да слупа, з цяжкасцю адрэзаў вяроўку і праз хвіліну вярнуўся да Казеты. Бедная дзяўчынка, якая нічога не разумела ва ўсёй гэтай трывозе і мітусні, пачынала хвалявацца. Другое дзіця на яе месцы напэўна-б ужо расплакалася. Яна-ж толькі торгала Жана Вальжана за палу сурдута.

Крокі салдат раздаваліся ўсё бліжэй і бліжэй.

— Тата, — прашаптала дзяўчынка, — я баюся. Хто гэта ідзе сюды?

— Цішэй адказаў няшчасны, — гэта Тэнард‘е.

Казета здрыганулася. Ён казаў далей:

— Маўчы. Не перашкаджай мне. Калі ты будзеш крычаць і плакаць, та яна возьме цябе. Яна ідзе па цябе.

Ён, не спяшаючыся і не робячы лішніх рухаў, са спакоем, тым больш здзіўляючым, што кожную хвіліну яго маглі нагнаць Жавер і салдаты, зняў з шыі хустку, абвязаў ёю Казету пад пахі так, каб ёй не было балюча, прывязаў да хусткі канец вяроўкі, узяў другі канец у зубы, зняў чаравікі і панчохі і перакінуў іх цераз сцяну; потым узабраўся на кучу камення і пачаў карабкацца па сцяне з такою лёгкасцю, нібы ў яго былі прыступкі пад нагамі. Праз хвіліну ён стаяў на каленях на сцяне.

Казета глядзела на яго як аслупянелая, не вымаўляючы ні слова. Загад Жана Вальжана і імя Тэнард‘е аледзянілі яе. Раптам яна пачула гучны шэпт старога:

— Абапрыся аб сцяну!

Яна зрабіла так.

— Маўчы і не бойся, — сказаў Жан Вальжан.

Яна адчула, што падымаецца з зямлі. Раней, чым яна паспела апамятацца, яна была ўжо на сцяне.

Жан Вальжан узяў яе на спіну, захапіў абедзве яе ручкі ў сваю левую руку і папоўз на жываце да таго месца сцяны, дзе яна спускалася ніжэй. Там аказаўся дах нейкага будынка, які нізка спускаўся да зямлі.

Ён яшчэ не паспеў зняць рук з сцяны, як пачуў на вуліцы шум і дзіўную сумятню, якая апавясціла аб прыходзе патруля. Чутны быў грамавы голас Жавера:

— Шукайце ў глухім завулку. Усе выхады загароджаны. Я ўпэўнены, што ён тут!

Салдаты кінуліся ў завулак.

Жан Вальжан спусціўся з даха, трымаючы Казету ў руках, і саскочыў на зямлю. Казета не зрабіла ніводнага гуку. Рукі ў яе былі злёгку абадраныя.

Выява

Салдаты на чале з Жаверам рухаліся паволі і асцярожна.

XLIII

ЗАГАДКА

Жан Вальжан апынуўся ў велізарным садзе вельмі дзіўнага выгляду; гэта быў адзін з тых панурых садоў, якія нібы створаны для таго, каб глядзець на іх зімою і ноччу. Ён меў прадаўгаватую форму; у глыбіні яго праходзіла алея высокіх топаляў, навокал — высокія дрэвы, а пасярод — вялікая адкрытая прастора, у цэнтры якой стаяла вялізнае, старое адзінокае дрэва. Далей у розных месцах раскіданы былі групы фруктовых дрэў, грады агародніны, парнікі, шкло якіх адлюстроўвала ў сабе святло месяца, і, нарэшце, вялікая сточная яма. Там і сям стаялі каменныя лаўкі, уросшыя ў зямлю і пакрытыя імхом. Алеі былі абведзены густою жывою агарожай. Сцежкі напалову зараслі травою, а зялёная цвіль пакрывала астатняе.

Каля Жана Вальжана ўзвышаўся будынак, які прадстаўляў сабою нейкія руіны. Можна было яшчэ разабраць сляды пакояў, з якіх цяпер адзін служыў хлевам. Фасад вялікага будынка быў прарэзаны вокнамі з рашоткамі і меў пануры выгляд. Усюды было цёмна. Дом быў падобны да турмы. Даўгі цень, які клаўся ад яго на зямлю, нагадваў шырокае жалобнае пакрывала.

Іншых дамоў не было відаць. Канец саду губляўся ў начным тумане. Воддаль няясна вырысоўваліся лініі дахаў, якія перасякаліся адзін з другім.

Нельга было ўявіць сабе нічога больш панурага і адзінотнага, чым гэты сад. У ім не было ні душы, што было вельмі зразумела з прычыны позняга часу, але здавалася, што сюды нават сярод белага дня наўрад ці заходзіў хто- небудзь.

Першым клопатам Жана Вальжана было адшукаць свае панчохі і чаравікі і абуцца. Потым ён схаваўся з Казетай у руінах. Уцякач ніколі не ўпэўнены ў сваёй бяспецы. Дзіця, думаючы безупынна пра Тэнард‘е, мела тое-ж пачуццё і старалася залезці як мага далей.

Казета дрыжэла і прыціскалася да старога. У завулку чутна было бразганне зброі патруля, даносіліся ўдары прыкладаў аб камень і крыкі Жавера, яго злосныя выгукі і лаянка, але слоў разабраць было нельга.

Праз чвэрць гадзіны шум галасоў, здавалася, пачаў аддаляцца. Жан Вальжан баяўся ўздыхнуць.

Ён ціха прыклаў палец да губ Казеты.

У адзінотным месцы, дзе яны знаходзіліся, было ўсё так надзвычайна спакойна, што страшны шум, такі ярасны і блізкі, не выклікаў нават і цені трывогі. Здавалася, што і сцены гэтыя складзены былі з глухіх камянёў.

Раптам пасярод гэтай глыбокай цішыні ўзняўся другі шум. Гукі былі незвычайныя, невыражальна дзіўныя, настолькі-ж чароўныя, насколькі тыя былі жахлівыя. Гэта быў гімн, які раздаваўся ў панурай маўклівасці ночы. Спявалі жаночыя галасы; спевы даляталі з панурага будынка.

Казета і Жан Вальжан сталі на калені.

Яны не ведалі, ні што гэта такое, ні дзе яны знаходзіліся, але абодва, дарослы і дзіця, катаржнік і нявінная маленькая дзяўчынка, адчувалі, што павінны стаць на калені.

Пакуль чуліся гэтыя спевы, Жан Вальжан ні пра што не думаў.

Спевы змоўклі. Магчыма, яны цягнуліся вельмі доўга. Жан Вальжан не мог вызначыць гэтага. Гадзіны радасці здаюцца імгненнямі.

Усё зноў атулілася цішай. Цішыня ў завулку, цішыня ў садзе. Тое, што пагражала, і тое, што заспакойвала, — усё знікла. Сухія былінкі шалясцелі ля каменнай сцяны, утвараючы ціхі, жаласны шум.

Узняўся свежы начны вецер; было, мабыць, каля двух гадзін пасля поўначы. Бедная Казета ўсё маўчала. Паколькі яна сядзела ціха, схіліўшы галаву, Жан Вальжан думаў, што яна заснула. Ён нахіліўся і паглядзеў ёй у твар.

Ён убачыў шырока расплюшчаныя вочы і задуменны позірк, які прымушаў сціскацца яго сэрца. Яна ўсё ўздрыгвала.

— Ці хочаш спаць? — запытаў у яе Жан Вальжан.

— Мне холадна, — адказвала яна і праз хвіліну запытала: — Ці яна ўсё яшчэ тут?

— Хто? — запытаў Жан Вальжан.

— Пані Тэнард‘е.

Жан Вальжан зусім забыў пра сваю выдумку, ужытую ім, каб прымусіць дзяўчынку маўчаць.

— А! — адказваў ён. — Яе больш няма, яна ўжо пайшла цяпер. Не палохайся.

Дзяўчынка глыбока ўздыхнула, нібы цяжар зваліўся з яе грудзей.

Зямля была вільготная, хлеў расчынены з усіх бакоў, вецер рабіўся ўсё свяжэйшы. Стары зняў з сябе сурдут і захутаў у яго Казету.

— Ці цяпер табе цяплей? — запытаў ён.

— Так, тата.

— Ну, добра. Пачакай мяне з хвіліну, я зараз прыду.

Ён вышаў з-пад павеці і пайшоў удоўж сцяны, жадаючы адшукаць больш зручнае сховішча. Ён знайшоў некалькі дзвярэй, але ўсе яны былі забіты. Усюды былі рашоткі.

Абышоўшы ўнутраны кут будынка, ён убачыў зводчатыя вокны, праз шкло якіх прабівалася слабае святло. Ён падняўся на кончыкі пальцаў і зазірнуў у адно з вокнаў. Яно выходзіла з вялікага зала, выкладзенага каменнымі плітамі, з аркамі і калонамі; у пакоі разлівалася няяснае святло, якое адкідвала цёмныя плямы ценю. Святло зыходзіла з невялікай лампады ў куце. У зале было страшэнна ціха. Між тым, калі ён прыгледзеўся, яму здалося, што на падлозе ляжыць штосьці, нібы пакрытае саванам і нагадваючае чалавечую постаць. Постаць ляжала тварам уніз, рукі накрыж, з нерухомасцю смерці. Ад шыі на плітах, нібы змяя, цягнулася доўгая вяроўка. Усё гэта, пагружанае ў поўзмрок, наводзіла жах.

Жан Вальжан часта ўспамінаў потым, што з усіх страшных падзей, якія ён сустракаў у сваім доўгім жыцці, гэтая апошняя была самая жахлівая; таямнічая постаць, распасцёртая ў гэтым дзіўным месцы, зрабіла на яго незвычайнае ўражанне. Страшна было падумаць, што магчыма, гэта быў нябожчык, але яшчэ страшней было дапусціць, што гэта жывы чалавек.

У яго хапіла смеласці ўгледзецца, каб убачыць, ці рухаецца гэтая істота. Дарэмна чакаў ён даволі доўга, постаць аставалася нерухомай. Раптам ён адчуў панічны жах і ўцёк. Ён кінуўся да хлева, не адважваючыся азірнуцца назад. Яму здавалася, што калі ён азірнецца, то ўбачыць страшную істоту, якая хутка ідзе за ім і размахвае сваімі даўгімі рукамі.

Задыхаючыся, дабег ён да руін. Ногі падкошваліся; пот цёк па твары.

Дзе ён знаходзіўся? Хто мог уявіць сабе гэты могільнік пасярод Парыжа? Што гэта быў за дом? І гэты дом, безумоўна, пабудаваны, як і ўсе, і нават з вуліцы прыбіты нумар! Гэта быў не сон! Ён павінен быў дакрануцца да каменняў, каб упэўніць сябе ў сапраўднасці.

Холад, душэўныя хваляванні, неспакойства, уражанні ўсяго вечара выклікалі ў яго страшэнную ліхарадку. Усе думкі яго бязладна сутыкаліся і пераблытваліся ў мазгах.

Ён нахіліўся да Казеты. Яна спала.

XLIV

ЧАЛАВЕК СА ЗВАНОЧКАМ

Дзіця паклала галаву на камень і заснула.

Жан Вальжан сеў побач і пачаў глядзець на Казету. Мала-па-малу ён аўладаў сабою.

Ён ясна зразумеў у гэтую хвіліну, што ўсё жыццё яго ад гэтага часу належыць гэтай дзяўчынцы, што да тых пор, пакуль яна з ім і каля яго, яму для сябе асабіста нічога не патрэбна; страх, перажываемы ім, — гэта толькі страх за яе. Ён не адчуваў нават, што празяб, бо зняў сурдут, каб накрыць Казету.

Між тым, сярод размышленняў, у якія ён быў пагружаны, ужо некалькі хвілін даносіўся да яго нейкі дзіўны гук. Гэта быў нібы звон бубенчыка. Гук ішоў з саду. Ён чутны быў зусім выразна, хоць і слаба, і нагадваў бразганне тых званочкаў, якія прывязваюць на шыю каровам у полі.

Гук гэты прымусіў Жана Вальжана абярнуцца. Ён убачыў, што ў садзе хтосьці ёсць. Нейкі чалавек расхаджваў паміж град з дынямі, то нахіляючыся, то выпростваючыся праз правільныя прамежкі часу, нібы цягнуў штосьці па зямлі ці прыслухоўваўся. Чалавек, напэўна, кульгаў.

Жан Вальжан здрыгануўся. Усё здавалася яму страшным і падазроным. За хвіліну да гэтага ён дрыжэў ад жаху, што сад — сапраўдная пустыня; цяпер-жа ён трапятаў, убачыўшы, што тут хтосьці ёсць.

Ён перайшоў ад уяўнага страху да страху сапраўднага. Ён гаварыў сабе, што, магчыма, Жавер і яго сышчыкі не зусім пайшлі, што яны, напэўна, пакінулі часавых у завулку і чалавек гэты, як знойдзе яго ў садзе, закрычыць каравул і такім чынам выдасць яго. Ён асцярожна ўзяў Казету на рукі і перанёс яе за кучу наваленага ламачча ў самы далёкі кут хлева. Казета не варушылася.

Адсюль ён пачаў сачыць за чалавекам, што хадзіў па гародзе. Самае дзіўнае было тое, што бубенчык бразгаў пры малейшым руху гэтага чалавека. Калі чалавек падыходзіў бліжэй, гук рабіўся больш выразны, і наадварот. Відавочна, званочак быў прывязаны да гэтага чалавека. У такім выпадку, што гэта азначае? Што гэта за чалавек, якому прывязалі званочак, як карове ці барану?

Задаючы сабе гэтыя пытанні, Жан Вальжан дакрануўся да рукі Казеты. Яна была халодная, як лёд.

— Ах, божа мой! — ускрыкнуў ён і потым праказаў ціха: — Казета!

Яна не расплюшчвала вачэй. Ён злёгку патармашыў яе. Яна не прачыналася.

— Няўжо яна памрэ? — сказаў ён і задрыжэў усім целам.

Самыя жахлівыя думкі віхрам пранесліся ў яго галаве. Бываюць хвіліны, калі самыя недапушчальныя ўяўленні ўрываюцца ў нашы мазгі. Калі справа ідзе аб тых, каго мы любім, у галаву нам прыходзяць страшэнныя глупствы. Ён успомніў, што сон на халодным паветры можа быць смяртэльны.

Казета, бледная, ляжала нерухома, выцягнуўшыся ля яго ног. Ён прыслухаўся да яе дыхання. Яно здалося яму слабым, ледзь чутным.

Як сагрэць яе? Як разбудзіць яе? Усё, што не датычыла гэтых пытанняў, знікла з яго галавы. Ён, як звар‘яцелы, кінуўся вон з руіны.

Неабходна праз чвэрць гадзіны пакласці Казету ў цёплую і зручную пасцель.

Ён проста падышоў да невядомага чалавека і, выняўшы з кішэні жменю серабра, трымаў яе напагатове.

Чалавек стаяў, схіліўшы галаву, і таму не бачыў яго. Праз хвіліну Жан Вальжан быў каля яго і закрычаў:

— Сто франкаў!

Чалавек падскочыў ад нечаканасці і ўзняў галаву.

— Вы атрымаеце сто франкаў, — паўтарыў Жан Вальжан, — калі дасцё мне прытулак на гэтую ноч.

Месяц ярка асвятляў узрушаны твар таго, хто гэта казаў.

— Вой, гэта-ж вы, бацька Мадлен! — ускрыкнуў стары.

Гэтае імя, вымаўленае ў гэты момант, у гэтым незнаёмым месцы, гэтым незнаёмым чалавекам, прымусіла Жана Вальжана адхіснуцца.

Ён чакаў усяго, апрача гэтага. Перад ім стаяў стары, кульгавы і згорблены, апрануты, як селянін; на левым калене у яго прывязаны быў рамень з прымацаваным даволі вялікага размеру званочкам. Твара нельга было адрозніць, таму што ён быў у цёню.

Між тым, стары зняў сваю шапку і, увесь дрыжучы, ускрыкнуў:

— Ах, божа мой! Як апынуліся вы тут, бацька Мадлен? Адкуль вы ўвайшлі? Вы зваліліся, відаць, з неба. І ў гэтым-бы нічога не было дзіўнага, таму што вы адтуль толькі і маглі-б упасці. І ў якім вы выглядзе! Без гальштука, без капелюша, без сурдута. Ведаеце, вы маглі-б напалохаць кожнага, хто ўбачыў-бы вас у першы раз. Без сурдута! Божа мой, хіба ўсе праведнікі цяпер зрабіліся вар'ятамі! Але як-жа вы, аднак, увайшлі сюды?

Словы так і сыпаліся з языка. Стары гаварыў з вясковаю балбатлівасцю, якая не мела ў сабе нічога трывожнага. Усё было вымаўлена з сумессю здзіўлення і наіўнага добрадушша.

— Хто вы і што гэта за дом? — запытаў Жан Вальжан.

— А, гэта ўжо занадта! — усклікнуў стары. — Я той, якога вы-ж самі сюды змясцілі, а дом гэты — куды вы мяне змясцілі. Як, вы мяне не пазнаеце?

— Не, — адказваў Жан Вальжан. — Якім чынам вы мяне ведаеце?

— Вы выратавалі мне жыццё, — адказаў стары.

Ён павярнуўся да святла, і Жан Вальжан пазнаў старога Фашлевана.

— А, — сказаў ён, — гэта вы! Так, я вас пазнаў.

— Дзякуй богу! — адказваў стары тонам дакору.

— Што-ж вы тут робіце?

— Ды я цяпер накрываю свае дыні.

Фашлеван сапраўды трымаў у руках канец рагожы, якую хацеў разаслаць над градой. Некалькі такіх рагож было ўжо разаслана побач. Гэта і былі тыя дзіўныя рухі, якія Жан Вальжан заўважыў з-пад павеці.

— Я падумаў, — казаў далей стары, — ноч ясная, напэўна будзе мароз, трэба апрануць каптаны маім дыням. Ды і вы добра зрабілі-б, — дадаў ён, засмяяўшыся, — калі-б узялі з іх прыклад. Але як вы сюды папалі?

Жан Вальжан, убачыўшы, што чалавек гэты ведае яго, хаця-б пад імем Мадлена, зрабіўся вельмі асцярожны. Ён падвоіў пытанні.

Дзіўная рэч: ролі іх нібы змяніліся. Ён, які з‘явіўся ні з таго ні з сяго, пачаў распытваць, нібы маючы на гэта права.

— Што гэта за званочак у вас на калене?

— Гэта? — адказваў Фашлеван. — Гэта для таго, каб ад мяне ўцякалі.

— Як гэта, каб ад вас уцякалі?

Стары Фашлеван падміргнуў вокам з невытлумачальным выразам.

— У гэтым доме нікога няма, апрача жанчын, і шмат маладых дзяўчат. Ну, вось, са мною, напэўна, небяспечна сустракацца. Званочак папярэджвае іх аба мне. Калі я набліжаюся, яны ўцякаюць.

— Але што гэта за дом?

— Ды што вы, вы-ж павінны гэта ведаць!

— Не, я не ведаю.

— Ды вы-ж самі змясцілі мяне сюды садоўнікам!

— Кажыце, нібы я нічога не ведаю.

— Ну, добра; гэта манастыр Пты-Пікпюс.

Жан Вальжан усё успомніў. Выпадак прывёў яго якраз у гэты манастыр, дзе стары Фашлеван, скалечаны два гады таму назад возам, які перакуліўся на яго, атрымаў месца па яго рэкамендацыі. Ён паўтарыў пра сябе:

— Манастыр Пты-Пікпюс.

— Але ўсё-такі, — ускрыкнуў Фашлеван, — як вы гэта зрабілі, што маглі сюды ўвайсці, бацька Мадлен? Хоць вы і святы чалавек, але ўсё-ж вы мужчына, а мужчынам уваход сюды забаронены.

— А вы-ж тут?

— Але толькі я адзін.

— Тым не менш, — запярэчыў Жан Вальжан, — мне неабходна тут астацца.

— Ах, божа мой! — ускрыкнуў Фашлеван.

Жан Вальжан падышоў да старога і сказаў строгім голасам:

— Бацька Фашлеван, я выратаваў вам жыццё.

— Я першы пра гэта ўспомніў, — адказваў Фашлеван.

— Ну, дык вось вы цяпер можаце зрабіць для мяне тое, што я зрабіў для вас калісьці.

Фашлеван схапіў у свае маршчыністыя і дрыжачыя рукі дужыя рукі Жана Вальжана і прастаяў некалькі хвілін, не маючы сіл праказаць ні слова. Нарэшце, ён ускрыкнуў:

— О! Гэта будзе божым благаславеннем, калі я змагу адплаціць вам. Каб я выратаваў вам жыццё! Пан мэр, рабіце са мной усё, што хочаце.

Бясконцая радасць нібы ператварыла яго. Па твару ў яго разліўся прамень святла.

— Што вы хочаце, каб я зрабіў? — запытаў ён.

— Зараз растлумачу. Ці ёсць у вас пакой?

— У мяне ёсць адасобленая хаціна, там, за руінамі старога манастыра, у кутку, недаступным для вока. Там тры пакойчыкі.

Хаціна сапраўды была так схавана за руінамі, што ніхто, і Жан Вальжан у тым ліку, не мог-бы яе заўважыць.

— Добра, — сказаў Жан Вальжан. — Цяпер я вас прашу аб двух рэчах.

— Якіх, пан мэр?

— Па-першае, вы не будзеце гаварыць пра мяне, па-другое, вы не будзеце распытваць у мяне.

— Як хочаце! Я ведаю, што ўсё, што вы робіце, сумленна і што вы заўсёды былі чалавекам, угодным богу. Да таго-ж, вы самі і змясцілі мяне сюды. Гэта вас датычыць. Я гатовы для вас на ўсё.

— Значыць, вырашана. Цяпер пойдзем са мною. Мы сходзім па дзіця.

— А! — сказаў Фашлеван. — Тут яшчэ дзіця?

Больш ён не сказаў ні слова і пайшоў за Жанам Вальжанам, як сабака за сваім панам.

Менш як праз поўгадзіны Казета сагрэлася і паружавела, лежачы ля ярка палаўшага ачага на пасцелі старога садоўніка. Жан Вальжан надзеў гальштук і апрануў сурдут, капялюш, перакінуты цераз сцяну, быў знойдзен. Пакуль Жан Вальжан прыводзіў сябе ў парадак, Фашлеван зняў з калена рамень са званочкам і павесіў яго на сцяну. Госць і гаспадар селі ля агню за стол, на які Фашлеван паклаў кавалак сыру і хлеба, паставіў бутэльку віна і дзве шклянкі. Потым, апусціўшы руку на калена Жана Вальжана, ён сказаў яму:

— Ах, бацька Мадлен, як гэта вы не пазналі мяне адразу! Вы выратоўваеце людзям жыццё і забываеце іх! О, гэта нядобра! Яны дасюль успамінаюць пра гэта. Вы вельмі няўдзячны.

XLV

ЗВОН УПАЎШАЙ МАНЕТЫ

Падзеі, адваротны бок якіх мы бачылі, здарыліся пры самых звычайных акалічнасцях.

Калі Жан Вальжан ноччу пасля таго, як Жавер арыштаваў яго ля пасцелі паміраючай Фантыны, уцёк з турмы, паліцыя рашыла, што катаржнік накіраваўся абавязкова ў Парыж. Парыж — гэта прадонне, у якім усё губляецца, як у акіяне. Ніякі лес не можа так схаваць чалавека, як гэты незлічоны натоўп. Уцекачы ўсіх радоў ведаюць гэта. Паліцыі гэта таксама вядома і яна перш за ўсё накіроўваецца туды. Жавер быў выклікан, каб правесці пошукі, і сапраўды шмат дапамог у адшуканні Жана Вальжана. Яго старанні звярнулі на сябе ўвагу нават вышэйшых улад. Пасля гэтага ён перастаў думаць пра яго. Але аднойчы, у 1823 годзе, Жавер, які ніколі не чытаў газет, выпадкова ўбачыў надрукаванае імя Жана Вальжана, што кінулася яму ў вочы ў канцы старонкі. Ён прачытаў. У паведамленні гаварылася, што катаржнік Жан Вальжан памёр. Выпадак перадаваўся з такімі падрабязнасцямі, што Жавер ніколькі не сумняваўся ў яго сапраўднасці. Потым ён кінуў газету і забыў пра гэта.

Праз некалькі часу ў паліцэйскую прэфектуру было данесена аб наступнай падзеі, якая здарылася ў Манфермейлі. Адна маленькая дзяўчынка год сямі-васьмі, даручаная сваёю маці аднаму з мясцовых шынкароў, была ўкрадзена якімсьці невядомым чалавекам. Дзяўчынку звалі Казетай: гэта была дачка адной распуснай жанчыны, па імю Фантына, якая памерла ў шпіталі невядома дзе і калі. Пра гэта даведаўся Жавер і задумаўся.

Імя Фантына было яму добра вядома. Ён успомніў, як рассмяўся, калі Жан Вальжан прасіў даць яму тры дні, каб з‘ездзіць па дачку гэтай жанчыны. Ён ўспомніў таксама, што ў Парыжы Жан Вальжана арыштавалі у тую хвіліну, калі ён садзіўся ў дыліжанс, каб ехаць у Манфермейль. Што яму трэба было ў Манфермейлі? Ніхто не мог здагадацца аб гэтым. Жавер зразумеў гэта цяпер. Там жыла дачка Фантыны. Ён адпраўляўся па яе. Раптам дзіця ўкрадзена незнаёмым. Хто мог быць гэтым незнаёмым? Няўжо Жан Вальжан? Але-ж Жан Вальжан памёр. Жавер, нікому не гаворачы ні слова, сам адправіўся ў Манфермейль.

Ён спадзяваўся знайсці там разгадку, а, між тым, заблытаўся яшчэ больш.

У першыя дні муж і жонка Тэнард‘е, уззлаваныя, вельмі многа балбаталі. Знікненне Жаўранка выклікала шмат гаворкі ў вёсцы. Усе рашылі, што яе ўкралі. Адсюль данос у паліцыю. Між тым, калі першы гнеў мінаваў, Тэнард‘е зразумеў, што для яго зусім невыгадна звяртаць на сябе ўвагу каралеўскага пракурора, якая можа пацягнуць за сабою для яго вялікія непрыемнасці. Совы перш за ўсё хаваюцца ад святла. Ён крута павярнуў назад, забараніў жонцы гаварыць і пачаў рабіць здзіўленыя вочы, калі яму ўспаміналі аб украдзеным дзіцяці. Ён нічога не разумеў. Вядома, яму ў першую хвіліну цяжка было, што знікла гэтая мілая малютка, і ён нават вельмі скардзіўся, але па яе прышоў яе родны дзед, надзвычайна добры, і, натуральна, забраў яе, і павёў з сабою. Вось што пачуў Жавер прыехаўшы ў Манферыейль. „Дзед“ схаваў Жана Вальжана.

Жавер вярнуўся ў Парыж ні з чым. Ён зноў ужо пачаў забываць гэтую гісторыю, як у сакавіку 1824 года да яго данеслася чутка пра якогасьці дзіўнага чалавека, што жыве паблізу ля царквы Сен-Медар і вядомы ў акалотку пад імем „жабрака, які падае міласціну“. Чалавек гэты, казалі, быў рант‘е, імя якога ніхто добра не ведаў. Ён жыў адзінока, з адною толькі маленькай дзяўчынкай год васьмі, якая нічога не магла вытлумачыць, апрача таго, што была з Манфермейля. Манфермейль! Гэтае імя зноў прымусіла Жавера настаражыць вушы. Стары жабрак-шпіён, былы царкоўны вартаўнік, якому невядомы заўсёды падаваў міласціну, дадаў яшчэ некаторыя падрабязнасці:

— Рант‘е гэты — страшэнна нелюдзімы. Ён выходзіць на вуліцу толькі ўвечары і нікога да сябе не ўпускае. Ён носіць нейкі немагчымы жоўты сурдут, які каштуе некалькі мільёнаў, таму што ў ім зашыты банкавыя білеты.

Гэта асабліва падбухторыла дапытлівасць Жавера. Каб убачыць гэтага чалавека блізка, не наводзячы яго ні на якія падазрэнні, ён пазычыў на адзін дзень у жабрака яго лахманы, пераапрануўся і сеў на звычайным месцы, дзе стары шпіён заўсёды садзіўся, гнусавячы свае малітвы і шпіёнячы ў час спявання псалмаў.

„Падазроная асоба“ сапраўды наблізілася да пераапранутага такім чынам Жавера і падала яму міласціну. У гэтую хвіліну Жавер узняў галаву, і ўзрушэнне, якое адчуў Жан Вальжан, калі яму здалося, што ён пазнаў Жавера, адчуў таксама і Жавер, падумаўшы, што пазнаў Жана Вальжана.

Але цемра магла ашукаць яго. Смерць Жана Вальжана была надрукавана ў газетах. У Жавера з‘явіліся цяжкія сумненні. А раз было сумненне, Жавер, па сваёй сумленнасці, не мог накладаць рукі ні на каго.

Ён прасачыў за падазроным аж да халупы Гарбо і распачаў гутарку са старою, што было вельмі няцяжка. Старая сцвердзіла яму чутку пра мільёны, зашытыя ў сурдуце, і перадала выпадак з білетам у тысячу франкаў. Яна сама бачыла, сама абмацала. Жавер наняў у яе пакой. У той-жа вечар ён там і пасяліўся. Ён падышоў падслухаць ля дзвярэй таямнічага жыльца, спадзеючыся пачуць гук голаса Жана Вальжана, але Жан Вальжан заўважыў святло праз замочную шчыліну і разбурыў планы шпіёна, захоўваючы глыбокае маўчанне.

На другі дзень Жан Вальжан выбраўся з дома. Звон упаўшай на падлогу манеты пачула старая, і яна, западозрыўшы, што жыхар выязджае, паспяшалася папярэдзіць аб гэтым Жавера. Ноччу, калі Жан Вальжан вышаў, Жавер з двума паліцэйскімі чакаў яго, схаваўшыся за дрэвамі бульвара.

Тым не менш Жавер не быў упэўнены, што гэта сапраўды Жан Вальжан. Але раптам на павароце ён, пры яркім святле месяца, канчаткова пераканаўся ў гэтым.

Тады ён запатрабаваў падмацавання; траіх было мала, каб аўладаць такім злачынцам. Гэта ледзь не збіла яго з сапраўдных слядоў. Падышоўшы да Аўстэрліцкага моста, ён запытаў у старога інваліда:

— Ці не бачылі вы чалавека з маленькай дзяўчынкай?

— Я яго прымусіў толькі што заплаціць два су, — адказваў стары.

Жавер узышоў на мост у тую хвіліну, калі Жан Вальжан, ведучы Казету за руку, пераходзіў праз асветленае месяцам адкрытае месца. У гэты час міма праходзіў патруль. Жавер захапіў яго з сабою.

Потым пачалася лоўля. Жавер радаваўся, упэўнены, што цяпер вось, нарэшце, здабыча не выслізне з яго рук. Ён упэўнены быў у поспеху. Аставалася толькі сціснуць здабычу ў кулаку.

Ён ішоў паволі і асцярожна, пільна аглядаючы ўсе закавулкі. Калі-ж ён дайшоў да цэнтра павуціны, то мухі ў ёй не знайшлося.

Можна сабе ўявіць яго абурэнне! Расчараванне яго межавала з роспаччу і з ярасцю. Ён пачаў дакараць сябе ў недаравальных промахах. Чаму ён не схапіў злачынца адразу-ж, як пазнаў у твар? Навошта ўсе ўжытыя ім перасцярогі ў паляванні за такой дзічынай, як катаржнік? Гэтым ён толькі спужаў здабычу, даўшы ёй магчымасць уцячы. Асабліва-ж многа нарабіў ён глупстваў, пачынаючы ад Аўстэрліцкага моста. Ён надта спадзяваўся на сябе. А гэта была толькі трата дарагога часу. Не гледзячы, аднак, на гэтыя промахі, Жавер быў лепшы ў свеце шпіён. Ён быў тое, што на паляўніцкай мове называецца разумным сабакам. Але хіба на зямлі існуе дасканаласць? Найвыдатнейшыя палкаводцы таксама робяць памылкі.

Тым не менш у тую хвіліну, калі Жавер убачыў, што Жан Вальжан знік, ён не страціў галавы. Упэўнены, што злачынец не мог далёка ўцячы, ён арганізаваў цэлую асаду, паставіў часавых і вартаваў завулак цэлую ноч. Першае, што яму кінулася ў вочы, была адрэзаная ад ліхтара вяроўка. Гэта збіла яго з панталыку. У завулку было шмат сцен, за якімі цягнуліся палі пад папарам. Жавер туды накіраваў свае пошукі і, вядома, нічога не знайшоў.

На світанні ён пакінуў на варце ў завулку двух кемлівых людзей, сам-жа вярнуўся ў прэфектуру, збянтэжаны, як сышчык, злоўлены злодзеем.

XLVI

СПОСАБ УВАЙСЦІ Ў МАНАСТЫР

Жан Вальжан, які выратаваўся такім незвычайным спосабам, нечакана апынуўся ў жаночым манастыры, куды па яго хадайніцтву два гады таму назад паступіў стары Фашлеван садоўнікам. Хор, які ён чуў ноччу, быў хор манашак, пяяўшых завутраню; пануры зал, што тануў у поўзмроку, была капліца; здань, распасцёртая на каменных плітах, — сястра на малітве.

Калі Казету паклалі, Жан Вальжан і стары садоўнік павячэралі, як мы ўжо бачылі, кавалкам хлеба і сырам, выпілі па шклянцы віна, і паколькі ў каморцы быў адзін толькі ложак, на якім спала Казета, то старыя ляглі кожны на бярэмцы саломы на падлозе.

Перш чым заснуць, Жан Вальжан сказаў:

— З сёнешняга дня я павінен астацца тут.

Гэтыя словы ўсю ноч гучэлі ў вушах Фашлевана.

Па сутнасці, ні той, ні другі не заплюшчвалі вачэй.

Жан Вальжан, ведаючы, што Жавер сочыць за ім па пятах, адчуваў, што і ён, і Казета загінулі-б, калі-б рыскнулі паказацца ў Парыжы. Новы парыў ветру, які пранёсся над ім, занёс яго ў гэты манастыр, і Жан Вальжан толькі і думаў пра тое, як-бы тут астацца. Для няшчаснага ў яго становішчы месца гэтае ў адзін і той-жа час было самае небяспечнае і самае надзейнае. Небяспечнае таму, што ніводны мужчына не меў права з‘явіцца ў манастыры, і калі выкрыюць яго прысутнасць тут, то ён проста адсюль пападзе ў турму. Надзейнае таму, што калі-б яму дазволілі астацца, то ніхто не прышоў-бы шукаць яго тут. Жыць у недаступным месцы — паратунак.

З свайго боку Фашлеван ламаў сабе галаву. Ён прызнаўся сабе, што нічога не разумее ва ўсім гэтым. Якім чынам апынуўся пан Мадлен унутры гэтых сцен? Пераступіць-жа праз іх нельга. І што гэта з ім за дзіця? Адкуль яны абодва з‘явіліся? З таго часу, як Фашлеван пайшоў з М., ён нічога не ведаў аб падзеях, якія там адбыліся. Выгляд айца Мадлена не дазваляў задаваць пытанні. Да таго-ж Фашлеван казаў сабе: „Нельга дапытваць святога чалавека“. Для яго пан Мадлен астаўся тым-жа самым, чым быў. З некалькіх слоў, кінутых панам Мадленам, Фашлеван вывеў сабе заключэнне што ён абанкроціўся і цяпер хаваецца ад крэдытараў. А, можа, яго абвінавачваюць у якім-небудзь палітычным злачынстве? Таму ён выбраў манастыр месцам свайго сховішча, і вельмі натуральна, што жадае ў ім астацца. Усё-такі невытлумачальная рэч, як ён апынуўся тут і з гэтай дзяўчынкай. Адна думка толькі ярка вырысоўвалася ў мазгах Фашлевана: „Пан Мадлен выратаваў мне жыццё“. Гэтая ўпэўненасць рассейвала ўсе яго сумненні. „Цяпер настала мая чарга, — гаварыў ён сабе і дадаваў унутрана: — Пан Мадлен не разважаў, калі трэба было выцягваць мяне з-пад воза“. І ён рашыў, што выратуе Мадлена.

Як пакінуць яго ў манастыры — вось задача. Але і перад ёй ён не адступіў і рашыў як-бы там не было перамагчы ўсе цяжкасці строгага ўстава.

На світанні, перадумаўшы шмат аб чым, бацька Фашлеван расплюшчыў вочы і ўбачыў пана Мадлена, які сядзеў на сваім ложку і сузіраў спячую Казету. Фашлеван падняўся і сказаў:

— Ну, цяпер, калі вы ўжо тут, якім чынам увойдзіце вы сюды назад?

Гэтае пытанне тлумачыла становішча і вывела Фашлевана з задумення. Старыя пачалі радзіцца.

— Перш за ўсё ні вы, ні дзяўчынка не зробіце ні кроку з пакоя. Адзін крок у сад — і вы загінулі.

— Гэта правільна.

— Пан Мадлен, вы прыбылі ў вельмі добрую хвіліну, гэта значыць у вельмі дрэнную, хачу я сказаць. Адна з нашых дам вельмі хворая. Таму да нас ніхто не пакажацца. Яна, напэўна, памрэ. За яе моляцца ўжо сорак гадзін. Уся абшчына на нагах. За сёнешні дзень, значыць, мы можам быць спакойны, але я не ручаюся за заўтрашні.

— Аднак, ваш домік вельмі добра схаваны за дрэвамі і руінамі. Адсюль не відаць нават манастыра, — заўважыў Жан Вальжан.

— І дадам яшчэ: манашкі і не паказваюцца сюды ніколі.

— Дык у чым-жа справа? — запытаў Жан Вальжан.

— Тут ёсць дзеці.

— Якія дзеці? — запытаў Вальжан.

Фашлеван хацеў адказаць, як раптам раздаўся ўдар звона.

— Манашка памерла, — сказаў ён. — Звоняць па нябожчыку. Кожную хвіліну вы пачуеце па адным удары на працягу дваццаці чытырох гадзін. Дык бачыце, у чым справа: дзеці гуляюць. Даволі, каб мячык закаціўся сюды, і дзяўчынкі, не гледзячы на забарону, прыбягуць шукаць яго. Вас адразу-ж выкрыюць. Яны закрычаць: „Ах, мужчына!“ Але сёння гэтага баяцца не трэба. Сёння яны гуляць не будуць, сёння ўсе на малітве. Чуеце звон, як я вам казаў: кожную хвіліну — удар.

— Дык тут ёсць пенсіянеркі?

— А як-жа! Тут быць мужчынам усёроўна, што быць зачумленым. Бачыце, мне нават прывязалі да нагі званочак, як дзікаму зверу.

Жан Вальжан глыбока задумаўся.

— Гэты манастыр выратуе нас, — прамармытаў ён.

Потым дадаў гучна:

— Так, самае цяжкае, гэта астацца тут.

— Не, самае цяжкае выйсці адсюль, — сказаў Фашлеван.

Жан Вальжан адчуў, як уся кроў прыліла яму да сэрца.

— Выйсці?

— Так, пан Мадлен, каб зноў увайсці, вы павінны спачатку выйсці адсюль. Вас не павінны знайсці тут. Адкуль вы з‘явіліся? Для мяне вы зваліліся з неба, таму што я вас знаю, а манашкам трэба, каб вы ўвайшлі праз дзверы.

Раптам пачуўся гук другога звона.

— А, цяпер склікаюць капітул^[48]. Заўсёды склікаюць капітул, калі хто-небудзь памірае. Так, дык хіба вы не можаце выйсці адсюль тым-жа спосабам, якім увайшлі? Паслухайце, я пытаю не дзеля адной толькі цікаўнасці: як вы ўвайшлі сюды?

Жан Вальжан смяртэльна збляднеў: адна думка зноў увайсці ў гэты страшэнны завулак ледзяніла ў ім кроў. Жану Вальжану здавалася, што ўся паліцыя чакае яго там з Жаверам на чале. Уявіце, што вы выбраліся з лесу, напоўненага тыграмі, і вам па-сяброўску раяць знаў вярнуцца туды.

— Уявіце, Фашлеван, што я зваліўся з неба. Вярнуцца назад мне нельга.

— Ды я то вам веру, а выйсці ўсё-такі трэба. Дзяўчынка ўсё яшчэ спіць? Як яе завуць?

— Казетай.

— Гэта ваша дачка? Ці ўнучка?

— Так.

— Для яе выйсці лёгка. Я яе вынесу ў карзінцы за спіною. Гэта нікога не здзівіць, я часта выходжу. Я занясу яе да сваёй прыяцелькі-гандляркі: яна пакіне яе ў сябе да заўтра. А потым яна вернецца разам з вамі. Галоўная штука ў тым, як вам выбрацца адсюль.

— Мяне ніхто не павінен бачыць, бацька Фашлеван, — сказаў Жан Вальжан. — Знайдзіце магчымасць вывесці мяне, як і Казету.

Фашлеван пачасаў сабе за вухам. У гэты час зноў пачуўся звон.

— Вось гэта азначае, што нябожчыцу хутка пачнуць класці ў труну. Труну забіваю я, і потым яе адвозяць на могілкі. Манашак хаваюць на змярканні. Гэта іх прывілея. Іх хаваюць на могілках Важырар. Кажуць, яго хочуць скасаваць. Гэта шкода, таму што ён вельмі зручны. У мяне там прыяцель ёсць, бацька Мест‘ен, магільшчык. Магільшчык — той-жа садоўнік. Але, божачка, колькі падзей адбылося з учарашняга дня! Маці Крусіфіксіён памерла, а бацька Мадлен…

— Пахаваны! — падказаў Жан Вальжан, сумна ўсміхнуўшыся.

Фашлеван падхапіў гэтую заўвагу.

— А праўда-ж — сказаў ён. — Калі-б вы асталіся тут, вы сапраўды былі-б пахаваны.

Пачуўся чацверты ўдар звана. Фашлеван хутка навязаў на калена свой рамень са званочкам і сказаў:

— Гэта клічуць мяне. Сядзіце, пан Мадлен, і чакайце мяне. Калі захочаце есці, то тут вы знойдзеце сыр і хлеб. І ён вышаў, прыгаварваючы: „Іду, іду!“

Жан Вальжан бачыў, як ён спяшаўся, падкульгваючы і пазіраючы скоса на свае дыні.

Праз дзесяць хвілін Фашлеван, спуджваючы званком манашак па дарозе, асцярожна пастукаўся ў дзверы. Яго ўпусцілі.

Гэта былі асобныя дзверы ў прыёмную, прызначаныя для патрэб службы. У пакоі стаяла адно толькі крэсла, на якім у гэтую хвіліну сядзела ігумення і чакала Фашлевана. Твар яе быў усхваляваны і меў урачысты выраз. Садоўнік нясмела пакланіўся і спыніўся на парозе келлі. Манашка, перабіраючы чоткі, узняла на яго вочы.

— Гэта вы, бацька Фаван?

У манастыры скарацілі яго імя.

— Я вас клікала.

— Я таму і прышоў, прыпадобная маці.

— Мне трэба з вамі пагутарыць.

— І мне таксама, — адказваў Фашлеван са смеласцю, якая здзівіла яго самога. — Мне таксама трэба сказаць тое-сёе.

Манашка зноў на яго зірнула.

— Вы хочаце паведаміць мне пра штосьці? — запытала яна.

— У мяне да вас просьба.

— Кажыце.

Стары падрабязна пачаў апавядаць ігуменні, як ён зрабіўся старым, як яму цяжка стала спраўляцца з такім вялізным садам і гародам, што часта ён не спіць па цэлых начах, як учора, напрыклад, баяўся марозу і таму ўвесь час хадзіў паміж град, закрываючы іх рагожаю. І скончыў, заявіўшы, што ў яго ёсць брат (манашка паварушылася), ужо немалады, які мог-бы, калі-б гэта дазволілі, быць яму добрым памочнікам. Ён таксама добра ведае садоўніцтва і мог-бы шмат дапамагчы ў гэтай галіне. У іншым-жа выпадку, калі на гэта не згодзяцца, то ён, Фашлеван, вымушаны будзе пакінуць службу, бо адчувае сябе зусім разбітым і няздольным да працы. У яго брата ёсць маленькая ўнучка, якая-б магла выхоўвацца тут і пасля, магчыма, пастрыгчыся ў манашкі.

Калі ён скончыў, ігумення запытала ў яго:

— Ці можаце вы дастаць к сёнешнему вечару жалезны шост?

— Навошта гэта?

— Каб скарыстаць яго як рычаг.

— Магу, прыпадобная маці, — адказваў Фашлеван.

Манашка моўчкі ўстала з крэсла і прайшла ў суседні пакой, дзе было пасяджэнне капітула. Фашлеван астаўся адзін.

Праз чвэрць гадзіны яна зноў увайшла і села на ранейшае месца.

— Ці вы добра ведаеце капелу? — запытала яна.

— А як-жа, — адказваў садоўнік, у мяне там ёсць клятушка, дзе я слухаю абедню.

— Ці даводзілася вам быць на кліросе?

— Разы два ці тры.

— Там трэба будзе падняць адну пліту ля алтара.

— Пліту, што зачыняе склеп?

— Так.

— Для гэтага спатрэбіцца па крайняй меры двое мужчын.

— Вам дапамогуць сёстры.

— Жанчыны не тое, што мужчына.

— У нас нікога іншага няма, кожны робіць, што можа.

— Вось мой брат — іншая справа.

— Да таго-ж, у вас будзе рычаг. У пліце ўвінчана кальцо, а камень умайстраваны так, што лёгка паварочваецца на восі.

— Слухаю, прыпадобная маці. Я адчыню склеп. А потым што?

— Яго трэба будзе зачыніць. Але спачатку…

— Што, прыпадобная маці?

— Туды трэба будзе апусціць нешта.

Запанавала маўчанне. Манашка ціха варушыла губамі, чытаючы малітву. Потым сказала:

— Бацька Фаван, памерла адна з нашых. Яна сканала на світанні. Гэта маці Крусіфіксіён. Праведніца. Яе перанеслі ў нябожчыцкую ля царквы. Пры жыцці маці Крусіфіксіён абарачвала ў ісціную веру. Абшчына была благаславеннай у асобе маці Крусіфіксіён. Да апошняй хвіліны яна была пры памяці, гутарыла і благаславіла нас і ўсю абіцель. Волю паміраючых трэба свята выконваць, бацька Фаван.

Фашлеван маўчаў.

— Яна спала ў сваёй труне на працягу дваццаці год, з дазволу свяцейшага бацькі нашага папы Пія VІІ. Трэба, каб яна была пахавана ў гэтай самай труне.

— Гэта праўда. І я павінен буду забіць цвікамі гэтую труну?

— Так.

— А як-жа з тою, што дастаўлена з канторы?

— Пакіньце яе. Чатыры сястры дапамогуць вам.

— Каб забіць труну, мне не трэба дапамогі.

— Яе трэба будзе апусціць у склеп.

— У які склеп?

— Пад прастолам.

— Але як-жа... — пачаў Фашлеван, падскочыўшы.

— Вы падымеце пліту з дапамогай кальца.

— Але-ж...

— Трэба свята выконваць волю нябожчыкаў. Быць пахаванай там-жа, дзе жыла, дзе малілася, было свяшчэннейшае жаданне нябожчыцы. Яна нас прасіла аб гэтым — значыць, загадала!

— Але-ж гэта забаронена.

— Забаронена людзьмі, загадана богам. Мы вам давяраем. Дык вырашана, бацька Фаван?

— Вырашана, прыпадобная маці.

— Вы заб'еце труну. Яе занясуць у капліцу, адслужаць заўпакойную абедню. Потым усе разыйдуцца. Каля адзінаццаці гадзін ночы вы прыдзеце з сваім ломам. Усё зробіцца ў вялікай таямніцы. У капеле будуць толькі чатыры сястры і вы. Трэба, каб усё было скончана па крайняй меры за чвэрць гадзіны да завутрані.

— Я пастараюся зрабіць усё, што магу. Усё зробіцца так, што ніхто ні аб чым не здагадаецца. Дык усё ўладжана, прыпадобная маці.

— Не, яшчэ не ўсё.

— Што-ж яшчэ?

— Астаецца пустая труна. Што з ёю рабіць?

— Яе пахаваюць.

— Пустую?

Запанавала маўчанне. Фашлеван задумаўся.

— Прыпадобная маці, скажыце, ці я буду адзін пры забіванні труны і ніхто апрача мяне не пакладзе на яго пакрывала?

— Ніхто. Але калі факельшчыкі будуць ставіць яе на дрогі, то адчуюць, што ў ім нічога няма.

— Ах, так… — ускрыкнуў Фашлеван.

Манашка перахрысцілася. Канец слова захрас у горле Фашлевана.

— Я насыплю зямлю ў труну, — сказаў ён, нарэшце. — Яны падумаюць, што там ляжыць хто-небудзь.

— Ваша праўда. Зямля той-жа прах, што і чалавек. Дык вы ўладзіце з гэтай пустой труной?

— Усё ўладжу.

Твар манашкі, да гэтага часу хмурны, праясніўся. Яна зрабіла знак садоўніку, што адпускае яго. Фашлеван накіраваўся да выхаду. Калі ён узяўся за ручку дзвярэй, ён пачуў ласкавы голас ігуменні:

— Бацька Фаван, я вамі здаволена. Заўтра пасля пахавання прывядзіце да мяне вашага брата і скажыце, каб ён узяў з сабою і дзяўчынку.

ХLVІІ

ЖЫВЫМ ПАХАВАНЫ

Фашлеван быў так усхваляваны вышэйпаданай гутаркай, што страціў цэлых чвэрць гадзіны на тое, каб дайсці да сваёй каморкі. Калі ён увайшоў, то Казета ўжо прачнулася і сядзела ля агню. Жан Вальжан, паказваючы ёй на карзінку, што вісела на сцяне, гаварыў:

— Слухай добранька, Казетачка. Нам трэба будзе выйсці адсюль, але мы хутка зноў вернемся, і нам тут будзе добра. Стары вынесе цябе адсюль у гэтай карзінцы. Ты пачакаеш мяне ў адной жанчыны. Я па цябе прыду. Галоўнае, калі не хочаш зноў папасці да Тэнард‘е, слухайся і маўчы.

Казета сур'ёзна кіўнула галавой.

Пры ўваходзе Фашлевана Жан Вальжан абярнуўся.

— Ну што-ж? — запытаў ён.

— Усё ўладжана, і нічога не зроблена, — адказваў Фашлеван. — Я атрымаў дазвол прывесці вас. Але для гэтага трэба вас спачатку вывесці. У тым вось і ўся справа. Для дзяўчынкі то гэта лёгка. А вось з вамі як, бацька Мадлен?

Потым дадаў з трывожным нецярпеннем:

— Ды выходзьце так-жа, як і прышлі.

Жан Вальжан адказаў адным толькі словам: „Немагчыма“.

Фашлеван, між тым, размаўляючы хутчэй сам з сабою, чым з Жанам Вальжанам, мармытаў:

— Яшчэ адно мяне турбуе: як гэта я накладу зямлю? Яна, глядзі, будзе перасыпацца, калі падымуць труну. Гэта адразу заўважаць, і заварыцца каша.

Жан Вальжан глядзеў на яго з неўразуменнем, думаючы, што ён трызніць.

— Якім толькі чынам вы выйдзеце? Заўтра вы павінны быць тут, таму што ігумення вас чакае заўтра ўвечары.

Тут ён расказаў усю сваю размову з манашкай і ўсё, што ён павівен зрабіць. Усё павінна хавацца ў тайне, бо такога роду пахаванні забаронены законам. Для яго-ж самай галоўнай цяжкасцю было ўсё-такі, як вывесці з манастыра пана Мадлена і як пахаваць пустую труну.

— Што гэта за пустая труна? — запытаў Жан Вальжан.

— А гэта прысылае адміністрацыя. Калі памірае манашка, доктар дае пасведчанне аб смерці, і казна прысылае труну. На другі дзень з'яўляюцца факельшчыкі з катафалкам і адвозяць нябожчыка на могілкі. Вось калі пачнуць падымаць труну, яны і ўбачаць, што яна пустая.

— Дык вы пакладзеце туды што-небудзь.

— Ды няма-ж у мяне нябожчыка.

— Дык пакладзіце жывога.

— Якога жывога?

— Мяне, напрыклад, — сказаў Жан Вальжан.

Фашлеван так і падскочыў на лаўцы.

— Вас?!

— А чаму-ж не?

І Жан Вальжан усміхнуўся такою ўсмешкай, якая нагадвала сонечны прамень зімою.

— Памятаеце, Фашлеван, вы сказалі: „Маці Крусіфіксіён памерла“, а я дадаў: „А бацька Мадлен пахаваны?“ Вось яно так і будзе.

— Ну, даволі. Вы жартуеце!

— Ды ніколькі. Дык трэба-ж мне адсюль выйсці. Я вас прасіў знайсці для мяне такую-ж карзінку, як і для Казеты. Дык няхай гэта карзінка будзе сасновая. Вось вам і спосаб вывезці мяне так, каб ніхто не бачыў. Вы заб'еце труну са мною і вывезеце.

Фашлеван, крыху апамятаўшыся, ускрыкнуў:

— А як-жа вы будзеце дыхаць?

— У вас, напэўна, знойдзецца свердзел. Вы прасвідруеце ў веку некалькі дзірак каля рота і не вельмі шчыльна прыбівайце яго.

— А калі вы закашляеце ці чхнеце?

— Не турбуйцеся, гэтага не здарыцца. У кожным выпадку, трэба рашыць што-небудзь: ці мяне зловяць тут, ці вынесуць адсюль у труне. Іншага выхаду няма. Адзінае, што мяне непакоіць, гэта тое, што будзе на могілках.

— Ну, гэта вось мяне менш за ўсё турбуе! — ускрыкнуў Фашлеван. — Калі вы ўпэўнены, што выйдзеце жывым з труны, то я ручаюся, што выцягну вас жывым з ямы. Магільшчык, мой прыяцель Мест'ен, — вялікі п'яніца. Мы прыедзем на могілкі, поп вас адчытае за дзве хвіліны і пойдзе. Потым факельшчыкі апусцяць труну ў яму і таксама пойдуць. Мы з магільшчыкам астанемся ўдваіх. Гэта будзе якраз перад тым, як пачнуць запіраць вароты могілак. Тады я скажу Мест'ену: давай пойдзем, праглынем па чарачцы, нябожчык не ўцячэ. Мы ідзем у бліжэйшы шынок, я падпойваю старога, што зрабіць вельмі лёгка, адбіраю ў яго ўваходны білет на могілкі і вяртаюся назад. Тады ўжо вам прыдзецца мець справу толькі са мною.

Жан Вальжан працягнуў яму руку. Той паціснуў яе з гарачай шчырасцю.

— Дык вырашана, бацька Фашлеван. Усё пойдзе гладка і добра.

„Абы толькі што не перашкодзіла, — падумаў Фашлеван. — А раптам усё гэта павернецца ў дрэнны бок?“

На другі дзень, на захадзе сонца, прахожыя набажна знімалі капелюшы і хрысціліся па шляху катафалка старадаўняга ўзору, аздобленага чарапамі, двума накрыж складзенымі касцямі і слязамі. На катафалку стаяла труна, пакрытая белым пакрывалам, пасярод якой нашыт быў вялізны чорны крыж, нібы мярцвяк, які звесіў уніз рукі. За катафалкам ехала карэта, у якой сядзеў поп, а ўслед за труною ішлі факельшчыкі і стары кульгавы рабочы. Працэсія накіроўвалася да могілак Важырар.

Сонца не зусім яшчэ схавалася за гарызонтам, калі катафалк уехаў у вароты могільніка. Кульгавы рабочы, які ішоў за труною, быў стары Фашлеван. Усё зрабілася без ніякай перашкоды: маці Крусіфіксіён была пахавана пад алтаром, Казета вынесена ў карзінцы, Жан Вальжан без перашкоды ўкладзены ў труну.

Фашлеван кульгаў вельмі здаволены за катафалкам. Спакой Жана Вальжана падзейнічаў і на яго, і ён не сумняваўся ў поспеху пачатай справы. Аставалася зрабіць дробязь. Магільшчык Мест'ен быў у яго руках, ён рабіў з ім што хацеў.

Фашлеван паціраў рукі ад задавалення. Шчаслівы і задаволены, пазіраў ён на катафалк, мармычучы сабе пад нос:

— Вось дык штучка!

Раптам працэсія спынілася: пад'ехалі да рашоткі могілак. Трэба было прад'явіць пасведчанне на пахаванне. Адзін з служыцеляў уступіў у перагаворы з вартаўніком. У гэты час якісьці чалавек наблізіўся да дрогаў і пайшоў поруч з Фашлеванам. Гэта быў таксама рабочы ў шырокай блузе і з рыдлёўкай на плячах. Фашлеван зірнуў на незнаёмага і запытаў:

— Хто вы такі?

— Магільшчык, — адказваў той.

Калі-б куля ўдарыла Фашлевана проста ў грудзі, то ён не быў-бы больш уражаны.

— Вы — магільшчык?

— Так, я.

— Дык-жа магільшчык бацька Мест'ен!

— Быў калісьці, а цяпер ён памёр.

Фашлеван чакаў усяго, апрача таго, што магільшчык можа памерці таксама, як і іншыя людзі. Тым не менш гэта так: яны доўга капаюць ямы іншым, покуль, нарэшце, самі пападаюць у яе. Фашлеван спыніўся і ледзь здолеў прамармытаць:

— Але гэта немагчыма!

— Гэта так.

— Магільшчык-жа — бацька Мест'ен!

— Пасля Напалеона — Людовік ХVІIІ, пасля Мест'ена — Грыб'е; мяне завуць Грыб'е.

Фашлеван, смяртэльна бледны, глядзеў ва ўсе вочы на гэтага Грыб'е.

Гэта быў чалавек высокага росту, худы, слабы на выгляд, вельмі пануры.

Фашлеван раптам рассмяяўся:

— Вось якая пацеха на свеце бывае! Бацька Мест'ен памёр, затое няхай жыве бацька Ленуар! Ведаеце, ён там, у шынку, блізка адсюль. Мы вып'ем з вамі, таварыш,

— Я ніколі не п'ю, — адказаў Грыб'е.

Працэсія, між тым, зноў рушыла наперад і хутка, звярнуўшы з галоўнай алеі могільніка, спынілася ля падрыхтаванай магілы.

З ілба Фашлевана буйнымі кроплямі ліўся пот. Ён з тугою азіраўся вакол.

Жан Вальжан, між тым, лежачы ў труне, ледзь дыхаў. Тым не менш ён быў зусім спакойны, разлічваючы, падобна да Фашлевана, на поўны поспех задуманай зацеі.

Чатыры трунныя дошкі навяваюць нейкую злавесную цішу. Спакою Жана Вальжана перадаўся, здавалася, спакой смерці. З цемры труны ён мог сачыць і сачыў за ўсімі пераходамі страшнай драмы, якую ён разыгрываў са смерцю.

Праз хвіліну пасля таго, як Фашлеван забіў века, Жан Вальжан адчуў, як яго выносяць, потым вязуць. Па штуршках, якія зрабіліся больш слабымі, ён зразумеў, што з бруку з'ехалі на небрукаваную зямлю і едуць па бульварах. Па глухому грукату здагадаўся, што пераязджаюць Аўстэрліцкі мост. Катафалк спыніўся ў першы раз, значыць, даехалі да варот могілак.

Другая астаноўка, значыць, ля ямы.

Раптам ён адчуў, што труну паднялі на рукі. Потым пачулася глухое трэнне аб дошкі. Ён зразумеў, што абвязваюць вяроўкі, каб спусціць труну ў магілу. Потым з ім зрабілася галавакружэнне. Напэўна, труну нахілілі галавой уніз. Ён апамятаўся, калі адчуў, што ляжыць нерухома і гарызантальна. Труна кранулася дна.

Яго ахапіў холад.

Над ім пачуўся ўрачысты і спакойны голас. Гэта поп цягнуў апошнія словы надмагільнага адпявання. Потым аб века застукалі нібы кроплі дажджу — напэўна, гроб пырскалі святой вадой. Ён падумаў: „Цяпер усё. Яшчэ крыху цярпення. Поп пойдзе. Фашлеван павядзе Мест'ена піць, потым вернецца, і я вольны“.

Усё сціхла. Жан Вальжан не чуў над сабой больш ні гуку. Раптам над галавой у яго раздаўся нібы ўдар грома. Гэта жменя зямлі ўпала на труну. Потым другая. Адна з дзірак, праз якую дыхаў Жан Вальжан, закупорылася. Тряцяя лапата зямлі ўдарылася аб дошкі. Потым чацвертая.

Ёсць рэчы больш моцныя, чым самы моцны чалавек. Жан Вальжан страціў прытомнасць.

ХLVIII

У НАДЗЕЙНЫМ ПРЫТУЛКУ

Вось што, між тым, адбывалася над труною Жана Вальжана.

Калі поп пайшоў і ўслед за ім сціхлі крокі факельшчыкаў, Фашлеван, які сачыў за кожным рухам магільшчыка, убачыў, што той узяўся за рыдлёўку, каб закапаць нябожчыка.

Тады ён зноў з усіх сіл пачаў угаварваць Грыб'е пайсці сцачатку ў шынок, падмацавацца, як ён казаў, а потым ужо канчаць работу. Грыб'е, нарэшце, згадзіўся і сказаў:

— Усё-такі я перш скончу справу, а потым і вып'ем, калі ўжо вам так хочацца.

— І ён пачаў ссыпаць у магілу зямлю. Фашлевана кожны камяк зямлі прыводзіў у такое шаленства, што, здавалася, ён сам гатовы быў кінуцца на дно ямы.

У гэты час позірк Фашлевана ўпаў на раскрытую шырокую кішэню магільшчыка. Адтуль тырчэў прапускны білет, без якога нікога не выпускалі з могілак; калі білета не аказвалася, то вінаваты плаціў штраф у пятнаццаць франкаў.

Фашлеван непрыкметна засунуў руку ў адкрытую кішэню Грыб'е і асцярожна выцягнуў у яго білет. У тую хвіліну, калі магільшчык збіраўся кінуць яшчэ адну лапату зямлі ў яму, Фашлеван сказаў яму з вялікім спакоем.

— А, дарэчы, таварыш, ці ёсць у вас прапускны білет? Хутка-ж ужо сонца зойдзе, і вароты зараз замкнуць.

— Так, вось ён, — адказваў Грыб'е і палез у кішэню. Але, на вялікае яго здзіўленне, білета ў гэтай кішэні не знайшлося. Ён з трывогай пачаў капацца ў другой кішэні, у трэцяй — няма нідзе.

— Няма ў мяне білета, — сказаў ён, нарэшце. — Я яго забыў.

— Значыць, пятнаццаць франкаў штрафу.

Магільшчык увесь пазелянеў.

— Божачка, што-ж мне рабіць? — ускрыкнуў ён і нават упусціў сваю рыдлёўку.

Цяпер настала чарга Фашлевана дзейнічаць.

— Вось што, даражэнькі, — сказаў ён. — Паслухайце маёй парады. Сонца заходзіць, і праз пяць хвілін вароты могілак будуць замкнуты. За гэты час вы не справіцеся закапаць магілу, а выйсці з могілак справіцеся. Дзе вы жывеце?

— За два крокі адсюль, на вуліцы Важырар, нумар восемдзесят сем.

— Дык бяжыце дадому, знайдзіце білет і звяртайцеся канчаць сваю справу. Я вас тут пачакаю і папільную нябожчыка, каб ён не ўцёк.

— Вы выратавалі мне жыццё, таварыш, — адказваў Грыб'е. — Дзякуй!

І ён кінуўся бягом з могілак. Калі ён схаваўся за паваротам сцежкі і крокі яго заціхлі, Фашлеван нахіліўся да ямы і праказаў напоўголаса:

— Бацька Мадлен!

Адказу не было. Фашлеван здрыгануўся. Ён хутчэй скаціўся, чым спусціўся ў яму.

— Ці тут вы, — бацька Мадлен?

Тое-ж маўчанне. Фашлеван, увесь дрыжучы, пачаў адкрываць века труны. З-пад яго паказаўся ў поўзмроку бледны твар Жана Вальжана з заплюшчанымі вачыма.

Валасы на галаве Фашлевана ўсталі дыбам. Ён ледзь не паваліўся ад жаху.

Жан Вальжан ляжаў змярцвелы і нерухомы.

— Ён памёр, — прашаптаў садоўнік здушаным голасам. і, сціснуўшы рукі так, што суставы захрусцелі, ён ускрыкнуў у роспачы:

— Вось як я выратоўваю яго!

Ён разрыдаўся, не перастаючы прычытваць і папракаць сябе.

Воддаль пачуўся рып варот. Гэта запіралі могілкі. Фашлеван нахіліўся над Жанам Вальжанам і раптам адхіснуўся назад, паколькі дазваляла прастора ямы: Жан Вальжэн расплюшчыў вочы.

Бачыць мёртвага страшна, але не менш страшна бачыць уваскросшага. Фашлеван скамянеў: бледны, збянтэжаны, усхваляваны рознымі адчуваннямі, не ведаючы, з кім мае справу — з жывым чалавекам ці з мерцвяком, ён бязмоўна глядзеў на Жана Вальжана, які ў сваю чаргу глядзеў на яго.

— Я, здаецца, заснуў, — праказаў, нарэшце, Жан Вальжан.

І ён прыпадняўся на сваім ложы.

Фашлеван упаў на калені.

— Прасвятая багародзіца! — ускрыкнуў ён. — Як вы напалохалі мяне! Дзякуй вам, бацька Мадлен, — дадаў ён.

Жан Вальжзн было самлеў. Свежае паветра дапамагло яму апрытомнець. Фашлеван быў страшэнна рад.

— Дык вы не памерлі? Які-ж вы разумны! — крычаў ён. — Я вас так голасна клікаў, што вы вярнуліся. Калі я ўбачыў вас з заплюшчанымі вачыма, я падумаў, што вы задохліся, і гатовы быў звар'яцець ад роспачы. І што сталася-б з вашай дзяўчынкай без вас? Ну, дзякуй богу, вы жывы, у гэтым галоўная штука!

— Мне холадна, — сказаў Жан Вальжан.

Гэтыя словы прымусілі Фашлевана зусім апамятацца.

— Пойдзем адсюль, — сказаў ён, — але перш за ўсё трэба выпіць крышку.

І ён выхапіў з кішэні фляжку гарэлкі, якою запасся на ўсякі выпадак. Жан Вальжан глынуў з фляжкі і канчаткова апрытомнеў. Ён вылез з труны, і праз тры хвіліны абодва выкарабкаліся з ямы.

Фашлеван быў спакойны. Ніхто не мог цяпер прысці на могілкі. Вароты замкнутыя; магільшчык у сябе дома шукаў білет, а без білета ён ніяк не мог вярнуцца.

Фашлеван узяў лапату, а Жан Вальжан рыдлёўку і абодва хутка закапалі пустую труну.

Потым Фашлеван сказаў Жану Вальжану:

— Цяпер пойдзем. Я панясу лапату, а вы рыдлёўку.

Надыходзіла ноч. Жану Вальжану ў першую хвіліну

Выява

— Я, здаецца заснуў, — сказаў Жан Вальжан.

цяжка было ісці. Часткі яго цела адрантвелі ў цеснай труне. Нібы магільны холад смерці ахапіў яго між гэтых чатырох дошак. Ён павінен быў адтаць.

Праз векалькі хвілін, аднак, ён акрыяў. Падышоўшы да варот, Фашлеван апусціў у скрынку прапускны білет. Вартаўнік выпусціў іх з форткі. Яны прайшлі да заставы і ўзышлі на пустынную вуліцу Важырар.

— Пакажыце мне, калі ласка, пан Мадлен, дом нумар восемдзесят сем, — сказаў Фашлеван.

— Вось ён якраз, — сказаў Жан Вальжан.

— Дайце мне рыдлёўку і пачакайце мяне крыху, — сказаў садоўнік. Ён падняўся на чардак і пастукаўся.

— Заходзьце, — адказвалі знутры.

Фашлеван апынуўся ў кватэры магільшчыка Грыб'е, які, як звар'яцелы, кідаўся па пакою, перавярнуўшы ўсё дагары нагамі, дарэмна шукаючы згублены білет.

Фашлеван паспяшаўся сказаць:

— Я прынёс вам лапату і рыдлёўку.

— Як-жа вы вышлі? — запытаў Грыб'е са здзіўленнем.

— А вельмі проста. Білет выпаў у вас з кішэні, і, як толькі вы пайшлі, я знайшоў яго на зямлі. Я без вас пахаваў нябожчыка, а білет вы свой вазьміце заўтра ў вартаўніка, так што і штрафу плаціць не трэба. Вось вам і ўсё.

— Дзякуй вам! — ускрыкнуў Грыб'е. — У наступны раз абавязкова вып'ем.

Праз гадзіну сярод настаўшай цемры два чалавекі з дзіцём падыходзілі да манастырскіх варот. Адзін з іх пастукаўся. Гэта былі Фашлеван, Жан Вальжан і Казета.

Абодва старыя зайшлі па Казету да прыяцелькі Фашлевана. Казета цэлыя суткі пражыла ў безупыннай трывозе, нічога не разумеючы ў тым, што робіцца вакол яе. Але яна не плакала. Яна нічога не ела і не магла заплюшчыць вачэй. Дарэмна старая распытвала яе: яна адказвала толькі панурымі позіркамі і не гаварыла ні слова. Яна адчувала, што перажывае крытыччую хвіліну ў жыцці і што таму трэба „быць разумнай“. Страх нямы. Зрэшты, ніхто не можа так захаваць таямніцу, як дзіця.

Толькі калі яна пасля гэтых цяжкіх дваццаці чатырох гадзін убачыла, нарэшце, Жана Вальжана, яна так закрычала ад радасці, нібы вырвалася з прадоння.

Фашлеван ведаў пароль, які даваў вольны ўваход у манастыр. Іх прапусцілі.

Такім чынам вырашана была цяжкая задача, як выйсці і потым увайсці.

Іх прапусцілі праз маленькую бакавую фортку і яны проста прайшлі ў прыёмную, дзе напярэдадні Фашлеван выслухоўваў загады ігуменні.

Манашка з чоткамі ў руках сядзела і чакала іх. Поруч з ёю стаяла другая, з апушчаным на твар пакрывалам. Адзіная свечка цмяна асвятляла хмурны пакой.

Ігумення пільна зірнула на Жана Вальжана. Няма нічога больш праніклівага, як апушчаныя вочы. Потым яна запытала:

— Гэта ваш брат?

— Так, святая маці, — адказваў Фашлеван.

— Як яго завуць?

— Ультым Фашлеван.

У Фашлевана сапраўды быў калісьці брат, які насіў гэтае імя, але той ужо даўным даўно памёр.

— Колькі яму год?

— Пяцьдзесят.

— Чым ён займаецца?

— Ён садоўнік! — адказваў Фашлеван.

— Ці добры ён хрысціянін?

— У нашай сям'і ўсе такія, — адказваў Фашлеван.

— Гэта яго дачка?

— Унучка, — сказаў садоўнік.

— Ён добра адказвае, — заўважыла ігумення, звяртаючыся да манашкі.

Жан Вальжан за ўвесь час не праказаў ні слова.

Агледзіўшы потым Казету, ігумення сказала.

— Яна будзе непрыгожая.

Потым, пашаптаўшыся аб нечым з манашкай, сказала:

— Дзядзька Фаван, вам дадуць яшчэ адзін званочак. Цяпер трэба два.

На другі дзень у садзе сапраўды чуўся звон двух званочкаў. Манашкі не маглі не прыпадняць сваіх пакрывал, каб даведацца, што гэта азначае. Яны ўбачылі скрозь дрэвы ішоўшых поруч двух мужчын: Фавана і яшчэ другога. Незвычайная падзея! Усе пачалі гаварыць паміж сабою: „Гэта памочнік садоўніка“. Іншыя дадалі: „Гэта брат старога Фавана“.

Жан Вальжан асталяваўся на сваёй пасадзе канчаткова. У яго таксама быў прывязаны да нагі рамень са званочкам; яго звалі Ультым Фашлеван.

Казету прынялі ў манастыр дармовай пансіянеркай, з літасці. На гэта галоўным чынам падзейнічала прадсказанне ігуменні, што яна будзе непрыгожая, чаму адразу ўсе адчулі да яе сімпатыю. Гэта і зразумела. Ігумення спадзявалася з дзяўчынкі пасля зрабіць яшчэ адну манашку. Прыгожыя дзяўчаты неахвотна пастрыгаюцца, таму на непрыгожых больш спадзяюцца і шмат больш да іх маюць сімпатыі.

І ў манастыры, сярод равесніц, Казета доўга яшчэ аставалася маўклівай.

Казета, натуральна, лічыла сябе дачкою Жана Вальжана. Між іншым, нічога не ведаючы, яна нічога не магла-б расказаць і ў кожным выпадку не прагаварылася-б. Мы заўважылі ўжо, што нічога так не навучае дзяцей маўчанню, як няшчасце. Казета столькі перамучылася, што ўсяго баялася: баялася гаварыць, баялася дыхаць. Адно слова часта нацягвала на яе цэлую лавіну. Яна пачала адчуваць сябе ў бяспецы толькі з таго часу, як была з Жанам Вальжанам. Яна хутка прывыкла да манастыра.

Зрабіўшыся пансіянеркай, Казета павінна была надзець манастырскую форму. Жан Вальжан дамогся таго, што яму аддалі яе ранейшае адзенне. Ён запёр яго ў асобную скрыначку, старанна захоўваючы ўсё, як каштоўнасць.

Манашкі не засволі імя Ультыма: яны звалі Жана Вальжана „другі Фаван“.

Калі-б сёстры былі так пільны, як Жавер, то яны заўважылі-б нарэшце, што калі даводзілася ісці ў горад па якіх-небудзь патрэбах для саду, то заўсёды адпраўляўся старэйшы Фашлеван, кульгавы стары, а малодшы ніколі. Але ці таму, што позіркі манашак не ўмелі шпіёніць, ці таму, што яны ахватней падглядалі адна за другою, толькі на гэта яны не звярнулі ўвагі. Між тым, Жан Вальжан добра рабіў, што нікуды не выходзіў. Жавер цэлы месяц вартаваў завулак.

Манастыр гэты для Жана Вальжана быў востравам, акружаным прадоннямі. Гэтыя чатыры сцяны заключалі ў сабе для яго ўвесь свет. Ён бачыў над сабою неба і быў спакойны, бачыў Казету і быў шчаслівы. Для яго пачалося ціхае, спакойнае жыццё.

Ён жыў з Фашлеванам у хаціне ў канцы саду. Цэлы дзень ён працаваў і быў вельмі карысны ў садзе. Ён шмат разумеў у доглядзе за дрэвамі, прыпомніўшы рамяство сваёй маладосці. Пад яго доглядам урадзілі цудоўныя плады.

Казеце дазвалялася штодзённа прыходзіць да яго на адну гадзіну. У вызначаны час яна кулём ляцела да хаціны і напаўняла яе радасцю. Жан Вальжан адчуваў сябе яшчэ шчаслівейшым ад радасці Казеты. Шчасце, якое мы даём іншым, мае тое хараство, што замест таго, каб слабнуць, як усялякае адлюстраванне, яно яшчэ больш прамяніста і ярка падае на нас саміх. У часы рэкрэацыі Жан Вальжан здалёк глядзеў, як яна гуляла і бегала.

Цяпер Казета смяялася. Нават твар яе змяніўся. З яго знікла панурасць. Смех — гэта сонца: ён зганяе зіму з чалавечага твара.

Душа Жана Вальжана напоўнілася спакоем і шчасцем.

Часта на змроку яго можна было бачыць на каленях сярод алеі, якая вяла да капліцы: ён маліўся. Усё, што акружала яго: гэта ціхі сад, гэтыя араматныя кветкі, гэтыя дзеці, якія весела гулялі пад праменнямі сонца, гэтыя строгія і спакойныя жанчыны, маўклівы манастыр — усё гэта паволі завалодвала ім і падпарадкоўвала сваёй уладзе.

І сэрца яго раставала ад удзячнасці, і ён любіў усё мацней і мацней.

Некалькі год прайшлі такім чынам. Казета падрастала.

---

1. Епіскап—царкоўная пасада. Епіскап мае права „рукапалагаць“, г. зн. рабіць папамі і дыяканамі. Вобласць, на якую распаўсюджваецца ўлада епіскапа, называецца епархіяй.
2. У 1793 годзе, у эпоху буржуазнай французскай рэволюцыі, быў пакараны смерцю кароль.
3. 1804 год — год каранавання Напалеона I.
4. Кардынал — вышэйшая духоўная пасада рымска-каталіцкай царквы.
5. Франк — французская манета і лічыльная адзінка: мае зварот з 1575 г. Перавод франка на рублі вагаўся на працягу гісторыі. Перад вайной 1914 года залаты франк раўняўся 37,5 зал. кап. Старадаўнія манеты — так званыя луідоры — мелі зварот па цане 24 франкаў 15 сантымаў. Сантым — адна сотая частка франка. У франку 20 су. Кожнае су раўняецца, такім чынам, 5 сантымам.
6. Дзесяціна. — Тут гаворыцца пра дзесятую частку даходаў, якія павінны былі ісці на карысць царквы. Фактычна дзесяцінай называлася ўсякае адлічэнне ад даходаў манастыроў і епархій на карысць рымскай царквы.
7. Канвент—вышэйшы орган улады ў эпоху буржуазнай французскай рэволюцыі. Члены Канвента, якія засталіся жывымі к часу аднаўлення манархіі ў Францыі, былі ганімы і ў большасці выбылі за межы каралеўства.
8. У 1814 г. стаў каралём у Францыі Людовік XVIII Бурбон, прадстаўнік прагнанай рэволюцыяй дынастыі.
9. Картуш—вядомы парыжскі разбойнік пачатку XVIII ст., пасля пакараны смерцю.
10. Я—чарвяк (kац.).
11. Марат Жан-Поль—адзін з выдатных правадыроў рэволюцыйнай дробнай буржуазіі ў эпоху буржуазнай Французскай рэволюцыі. Забіты у 1793 годзе дваранкай Шарлотай Кардэ.
12. Гільятына—машына для абезгалоўлівання асуджаных; уведзена ў Францыі ў 1792 годзе.
13. Басюэ—вядомы французскі прапаведнік XVII ст., тэарэтык абсалютнай манархіі (1665—1715).
14. Драганада—ваенны пастой з драгунаў, які назначаўся каралём Людовікам XIV для гвалтоўнага пераводу гугенотаў ў каталіцтва.
15. Гугеноты—такую назву атрымалі ў Францыі людзі, якія адшчапіліся ад каталіцтва і прынялі веравучэнне так званай пратэстанцкай царквы. У той час, калі ў Германіі галоўнае значэнне набылі прыхільнікі Лютэра—лютэране,—у Швейцарыі і Францыі ўкараніліся паслядоўнікі Жэнеўскага прапаведніка Кальвіна. Гугеноты—скажонае ў Францыі слова „Эйдгевоссен“, г. зн. члены саюза кальвіністаў.
16. Меравінгі—дынастыя старадаўніх франкскіх каралёў, якія ў V-VIII ст. нашай эры занімалі тэрыторыю Галіі—сучаснай Францыі.
17. Мэрыя — адміністрацыйны раён, якім кіруе мэр. Мэр літаральна азначае старшыня. Гэта званне асобы, якая стаіць на чале гарадскога кіраўніцтва ў Францыі і ў Англіі. У Францыі мэр быў выбарным прадстаўніком абшчыны, які знаходзіўся пад кантролем прафекта паліцыі. У гарадах, дзе больш за 40 тысяч насельніцтва, апрача звычайных абавязкаў, мэр загадвае паліцыяй.
18. Галеры — вялікае грэбнае судно з адным радам вёслаў, якое мае рознае прызначэнне, пераважна ваеннае. Даўжыня звычайнай галеры, якую славяне Міжземнага мора называлі „каторга“, была крыху больш за 50 метраў. За кожным вяслом такой быстраходнай галеры сядзела чалавек пяць. Галера рабіла каля 15 кілометраў у гадзіну. У сярэднія вякі праца галернікаў была прымусовая. Палонныя, рабы і злачынцы былі грабцамі галер, адсюль паходзіць слова галернік, або, па-славянску, катаржнік. У Расіі галеры з'явіліся пры Пятры І. Першая галера ў 33 вяслы прыбыла з Галандыі ў 1695 годзе і называлася „катарга“; адсюль пайшла назва катаржныя работы.
19. Камілаўка — галаўны ўбор слўжыцелей культа.
20. Бісетр — турма ў Парыжы.
21. С а в а я р — ад слова Савойя — вобласць на поўдні Францыі, ад імя якой паходзіць назва прафесіі бяднейшага насельніцтва — хадзіць па вёсках, сёлах і гарадах і паказваць фокусы якога-небудзь прыручанага знярка: тхара, сусліка, малпы і т. д.
22. Пты-Жарве — малыш Жэрве.
23. Дыліжанс. — Да ўвядзення чыгунак у Францыі паштовыя і пасажырскія зносіны паміж гарадамі ажыццяўляліся пры дапамозе коннай цягі; вялізныя шматмясцовыя карэты перавозілі пошту і пасажыраў.
24. Ліліі. — Умоўны малюнак кветкі ліліі ў выглядзе трохлісніка быў эмблемай, або гербам дынастыі Бурбонаў, нізвергнутай буржуазнай французскай рэволюцыяй у 1793 годзе і адноўленай умяшаннем замежнай зброі пасля падзення Напалеона І у 1815 годзе.
25. Сен-Жэрмен-дэ-Прэ — манастыр у Францыі, у якім была сканцэнтравана работа манахаў па выданню дакументаў Французскай гісторыі.
26. Ангулемскі герцаг — сын графа д'Артуа, які ўступіў на прастол Францыі пасля Людовіка ХVIII пад іменем Карла Х. Разам з англійскім дэсантам корпуса ў дні контррэволюцыі 12 сакавіка 1814 года герцаг Ангулемскі ўвайшоў у Бардо без бою, прычым асаблівую стараннасць у здачы горада праявілі мясцовыя буржуа разам з мэрам.
27. Луўр — Карцінная галерэя і музей сусветнага значэння.
28. Фур'е (барон Жан Батыст Жозеф, 1768—1830) — удзельнік егіпецкай экспедыцыі, галоўны рэдактар вучоных прац гэтай экспедыцыі, фізік.
29. Фур'е (Франсуа Мары Шарль, 1772—1837) — выдатны прадстаўнік французскага ўтапічнага соцыялізма. У сваіх кнігах узяў пад рэзкую крытыку капіталістычную сістэму і заклікаў да ўтварэння новага гарманічнага грамадства.
30. Першы параход (1907 г.) быў вынайдзены амерыканцам Фультонам. Першыя французскія спробы парахода па рацэ Сене былі забракаваны Напалеонам.
31. Франконі — утрымальнік цырка ў Парыжы ў пачатку ХІХ ст.
32. Хартыя Людовіка ХVIIІ. — Людовік ХVIII, па парадзе інтарвентаў, не абвясціў сябе абсалютным манархам, але пакінуў камічнае падабенства народнага прадстаўніцтва, выдаўшы хартыю, якая давала выбарчыя правы, больш багатым французам.
33. Дырэкторыя — перыяд у гісторыі Францыі (1795 — 1799 гг.), калі пасля перавароту, зробленага французскай контррэволюцыяй, улада перайшла ў рукі пяці дырэктароў. Дырэкторыя была звергнута Напалеонам, які ўстанавіў уладу консулаў. Першым консулам быў сам Напалеон Банапарт, які аб'явіў сябе ў 1802 годзе пажыццёвым консулам. У 1804 годзе Напалеон прыняў тытул імператара Францыі.
34. Барэжавае плацце — плацце з некручанай шэрсці.
35. Спенсер — верхняя вопратка накшталт безрукаўкі.
36. Постскрыптум — лацінскае слова, якое абазначае прыпіску ў пісьме пасля подпісу прозвішча.
37. Апошняя бітва Напалеона — пасля пабегу яго з першай ссылкі на востраў Эльбу — разыгралася за 20 кілометраў ад бельгійскай сталіцы Бруселя, на ўзвышшы Мон-Сен-Жан, якое англічане назвалі Ватэрлоо.
38. Шклярус — дробныя бісерныя аздобы для адзення, якія вырабляюцца са шкла.
39. Кангрэгацыя — аб'яднанне манаскіх абшчын каталіцкай царквы, якія трымаюцца аднаго ўстава.
40. Мальпост — карэта, якая перавазіла пошту і пасажыраў.
41. Рэцыдывіст — чалавек, які паўтарыў зробленае злачынства.
42. Лафіт — галава банкірскага дома ў Парыжы.
43. Капрал — малодшы ўнтэр-афіцэр у арміях Германіі, Італіі і Францыі.
44. Гаўптвахта — месца адбывання пакаранняў пад арыштам для воінскіх чыноў.
45. Плато — роўнае плоскагор‘е на большай ці меншай вышыні над узроўнем мора.
46. Філантроп — добрадзей, або, літаральна, чалавекалюбец; процілеглае паняцце — мізантроп, або чалавеканенавіснік.
47. Рант‘е — чалавек, які жыве на рэнту, гэта значыць на процанты з капітала, укладзенага ў тыя ці іншыя процантныя паперы, акцыі, аблігацыі і т. д.
48. Капітул. — У рымска-каталіцкай царкве так называюцца калегіі духоўных асоб, якія знаходзяцца пры епіскапе.