Našy pieśniary (1918)/Janka Kupała
| ← Jakub Kołas | Janka Kupała Крытыка Аўтар: Антон Луцкевіч 1918 год |
Ciška Hartny → |
Прапануем да спампаваньня!
._%D0%A3%D0%B7%D0%BE%D1%80_4.png)
Janka Kupała.
Janka Kupała (Iwan Łucewič) radziǔsia ŭ 1883 hadu ǔ wakolicy Akopy, pad Minskam, u chaci baćki swajho chlebaroba. Ješče dziaciukom jon prystaŭ na słužbu ǔ susiednim dwornym brawary i tam, stojučy pry mašynie, ǔ rytm jaje hrukatu čyrkaŭ na papiery swaje dumki, zusim nieświadoma wyliwaǔšyjesia ŭ formie wieršaŭ.
|
Dumki, dumki — wiesiałuški! |
— pytajecca paet u wieršu „Da swaich dumak“ i nie znachodzić na swajo pytańnie adkazu. Bo Kupała zapraǔdy pieśniar „z woli Božaj“, i wieršy jaho — heta adhałoski ŭsiaho, što jon bačyć nawakoł, što pierežywaje z dnia na dzień. Kupała piše, bo nia može nie pisać, bo słowy sami wyrywajucca z dušy, prybirajucy dumki paeta ŭ artystyčnuju formu.
|
Z niespakojem dumki rojem („Dumki“). |
Pačaŭ pisać Kupała pierad rewolucijej 1905 hodu, kali ruch biełaruski tolki-tolki pačynaŭsia, ukrywajučysia ad wostrych wačej rasiejskich žandaroǔ, kali ješče ǔ poŭnaj miery trywała zabarona biełaruskaho druku. Možna s poŭnaj peŭnaściu skazać, što pačatak tworčaści Kupały — zusim samabytny, nie zwiazany z hetym rucham. Kupała pisaŭ swaje wieršy niezależnie ad idej, budziǔšychsia ŭ biełaruskim hramadzianstwie. I pieršyje proby piera jaho — heta apisańnia čysta asabistych dumak i piereżywańnioǔ, heta abrazki z žyćcia biełaruskaj wioski i rodnaj pryrody.
Užo pieršyje wieršy Kupały, nia hledziačy na niawy ablenaść, adznačywajucca abrazowaściu, lohkaściu i muzykalnaściu, chacia materjał, katorym karystajecca małady paet, ješče wielmi prosty. Takimi prostymi słowami apisywaje jon swoj kraj:
|
Niewiasiołaja staronka („S pieśniaǔ ab swajej staroncy“). |
Kupała lubić hetu swaju Bačkaǔščynu, lubić hety „lud ubohi“, bo ǔsio heta — rodnaje dla jaho, blizkaje jaho sercu. Jon tak sama prosta, ale zaŭsiody malaŭniča i žywa daje apisańnia našych dreǔ, paloŭ i sienažatak, swajej soški i kasy. Jak žywa apisan u wieršyku „Pry skacinie“ moment, kali na pieršy huk pastyrskaj truby budzicca ranicaj wiaskowaje žyćcio:
|
Jašče i sonce nie ǔzyjšło Tru-hu! tru-hu! ŭstawaj, Ǔstaje siało na trubny huk, Tru-hu! tru-hu! idzi |
Wieršy Kupały — heta časta zapraǔdnyie pieśni: tolki muzyki da ich niechwataje! Da čysla hetkich wieršaŭ-piesień adnosicca pierš za ǔsio jaho „Pieśnia žniejaŭ“, napisanaja ŭ 1906 hadu:
|
Pahnuǔčy ŭ kruk chudyje śpiny, I družna žniom |
ŭ katoraj paŭtarajučyjsia paśla kožnaj strofki prypieǔ tak i prosicca na noty. Hetak sama i wieršyk „Kascu“, tolki napisany ŭ inšym rytmie i inšaho charakteru — bolš žywy, bojki:
|
Stuk, stuk, małatok, |
Jarkije zdareńnia 1905 hodu prydajuć wieršam Kupały bolš hramadzki charakter, i my bačym u jaho pieršyje prajawy zbudziǔšajsia čeławiečaj hordaści:
|
Ja mužyk — biełarus, (***) |
Apryč hordaści, Kupała wyjaŭlaje i pačućcio swajej mocy — mocy syna ziamli, katory zrazumieǔ, na što jon zdolen:
|
Ja bahač, ja mahnat! Ceły świet mnie adkryt! Z hor zrablu dalinu, Ciomny bor pawalu, — („S pieśniaǔ biełaruskaho mužyka“). |
Ale najbolš jarkaje wyražeńnie pačućcia mocy narodnaj daǔ Kupała ǔ swaim wieršu „A chto tam idzie“, napisanym u 1906 hadu i zaniaŭšym miejsco biełaruskaho nacyonalnaho hymnu:
|
A chto tam idzie, a chto tam idzie |
∗
∗ ∗ |
Usie wieršy, ab katorych my tut hawaryli, adnosiacca da 1905—1906 hadoŭ i wyjšli u asobnym zborniku pad nazwańniem „Žalejka“ ǔ 1908 hadu (Pieciarburh. Wyd. supolki „Zahlanie sonce i ŭ naše wakonce“ 8° 160 str.) Usio heta — razam z wieršami, drukawanymi ǔ 1906 h. ŭ „Našaj Doli“ (ŭ Wilni), a tak sama ŭ pačatku istnawańnia „Našaj Niwy“, — zamykaje saboj pieršy peryod tworčaści Kupały, peryod, u katorym naš pieśniar, sidziučy na wioscy, žyǔ tolki wielmi wuzkim kruham spraŭ i interesaŭ, kali ǔsia jaho psychika zliwałasia s psychikaj massy. Nowyje warunki żyćcia, ǔ jakich Kupała apynuŭsia chutka paśla rewolucii ǔ Rasiei, wyzwali hłybokije zmieny ǔ jaho dušy i adkryli pierad jaho wačyma nowyje kruhazory, nowyje darohi. Žyćcio ŭ Wilni, a paśla ŭ Pieciarburzi, dzie małady paet niekolki hadoŭ słuchaŭ lekcii na ahulna-aświetowych kursach, pieršy raz paznajomiǔšycia s systematyčnaj nawukaj, dało nowy kirunak duchowamu razwićciu Kupały: jon pačaŭ hłybiej uhledacca ǔ žyćciowyje sprawy, pačaŭ świadoma wybirać temy dla swaich rabot. Ale ani atmosfera wialikich miest, ani nowyje warunki, ani nowyje ludzi, akružaŭšyje Kupału, nie zabili ŭ jaho dušy dziǔnaj świežaści i biezpasrednaści pierežywańnioǔ. Kupała, jak byǔ, tak i astaŭsia pieśniarom wioski, ale pry hetym usio jarčej pačynaje wystupać indywidualnaść jaho: jon užo nie zliwajecca s tej siermiažnaj narodnaj massaj, katoraja žywie adnym žyściom, a dachodzić świadomaści swajho ja i hladzić na ǔsio nawakoł inšymi wacyma.
Śledam zą „Žalejkaj“ wychodzić rad jak wialikšych tworaŭ Kupały, tak i nowych zbornikoǔ. U 1910 hadu nadrukowana jaho „Adwiečnaja Pieśnia“, abraz wieršam u XII zjawach (Pieciarburh. 8° 32 str.), dzie pierad nami prachodzić usio žyćcio čeławieka ad kałyski da mahiły, i čelawiek toj — biełaruski sielanin-chlebarob, zasudženy dolaj na wiečnaje zmahańnie za kusok chleba, na wiečnuju pakutu. Twor hety, apryč swajej literaturnaj wartaści, cikawy apisańniami bytu našaj wioski. U tym-že 1910 hadu wyjšoǔ z druku druhi zbornik Kupały „Huślar“ (Pieciarburh 8° 80 str.), u 1912 — dramatyčnaja paema ŭ abrazoch „Son na Kurhanie“ (Pieciarburh 8° 100 str.), a ǔ 1913 wialiki tom wieršaŭ pad ahulnym zahałoŭkam „Šlacham žyćcia“ (Pieciarburh. 8°. 264 str.) i napisanaj prozaj „Paŭlinka“, sceničny tworu u 2 aktach sa šlachockaho žyćcia, zaniaǔšyj pačesnaje miejsco na sceni bielaruskaho teatru.
Raunujučy „Huślara“ da „Žalejki“, my bačym u im wialiki krok upiarod. Kali u pradmowi da „Žalejki“" Kupała nia mieŭ ješče śmiełaści nazwać siabie paetam („Ja nie paeta, o, kryj mianie Bože!“), dyk u „Huslary“ jon z niezwyčajnym razmacham śmiełaj rukoj udaraje u struny swaich huślaŭ, i słowy jaho źwiniać mocna, hučna:
|
Hej, huślar, huślar! Dzie zaloh abšar Pierewały chmar, Daj pachodniam žar, (Huślar) |
Jak rezka rožnicca hety wierš ad usich raniejšych, s katorymi my tut paznajomilisia!
Zbornik „Huślar“, nia hledziačy na wialiki postup u swabodzi ŭładańnia słowami panawańni nad wieršam, stanowić ješče nie „skaz nowych dzion“, a tolki zapawiedź ich. Bo tut spatykajemsia ŭsio s tymi ž matywami i pierapiewami, jakije bačyli ŭ „Žalejcy“. Papraŭdzi „skaz nowych dzion“ stanowić literaturny prybytak Kupały, sabrany u zborniku „Šlacham Žyćcia“.
Tut wierš Kupały — ješče hučniej, ješče bolš muzykalny. Hetak sama i ŭ paemie „Son na Kurhanie“ rusałčyny pieśni — to čystaja muzyka zykaǔ. Słowy słuchajucca dumki pieśniara i pakorna układajucca tak, kab myśl i forma jaje wyražeńnia zachoŭwali poŭnuju harmoniju. A heta harmonija asabliwuju wahu maje s taho času, jak Kupała pačaŭ šukać tem dla swaich tworaŭ u hetkich bahatych biełaruskich pawierjach, lehiendach, starych skazach, jak ad dzion siahonniašnich zwiarnuǔsia da minuǔščyny. „Son na kurhanie“, „Na kućciu“, „U kupalskuju noč“ i t. d. adkrywajuć zusim nowy cykl tworaŭ Kupały — lehiend, jakije zanimajuć u biełaruskaj literatury asabliwa wydatnaje miejsco.
Pašyrajučy s kožnym hodam swoj kruhazor, uhledajučysia na ǔsio praświatleŭšymi wačyma, Kupała, malujučy ŭ swaich wieršach umiławanyje rodnyje abrazy („Šlacham Žyćcia“"), apiewaje krasu pryrody nie ŭ fotografijach z jaje, a ŭ natchnionych hymnach soncu i ziamli:
|
Wolnym homanam chwojek wysokich, Kazkaj wiekaŭ blizkich i dalokich Raspuści załacistyje kosy, Akwiaci łuhawyje pakosy, Z niepatulnaj pakornaj ziamlicaj Razliwajsia lustranaj krynicaj Rassypajsia pa siołach, pa niwach U wiasiołkach kupajsia ćwiatliwych, Jak u świata Kupalskaje, sonce, Adnawi sławu našaj staroncy, Chaj nam jawary wiečnyje dumy — I niasucca chaj hetyje šumy, Dyk hlań s choramoŭ wolnych, wysokich Kazkaj wiekaŭ blizkich i dalokich („Pieśnia soncu“). |
Z jakoj — bytcym relihijnaj — pawahaj maluje naš pieśniar abraz žniwa ǔ wieršu „Zniwo“:
|
Naśpiełaja postać ščaśliwych pasiewaŭ I žniei zyjšlisia. — Naprawa, nalewa, Spahadnaja-nudnaja pieśnia pływie, Pływie heta pieśnia ka mnie i zawie, |
U hetych wieršach wyjaŭlajecca ǔžo surjozny, hłyboki, ščyry artysta. A adna s charakternych rys jaho — heta pładawitaść i lohkaść wieršawańnia. Da wajny ŭ niekolkich tomikach wieršaŭ Kupały i ŭ časopisiach nadrukowana tolki častka tworaŭ jaho, a rešta, uzrastajučy s kožnym hodam, ždže na swoj čarod. Kupała mała pracuje nad swaimi wieršami: jany ŭ jaho ad pieršych tworčeskich prajaŭ rodziacca niejak sami. Praŭda, ŭ inšych z ich jość z hetaj pryčyny roznyje niedachwatki; ale nawat improwizacii jaho nie hublajuć ad hetaho swajej cennaści. Woś adna z improwizacij Kupały, napisanaja im u časi biasiedy ŭ kružku pryjacieloŭ:
|
Zalehła, jak paściel, Heta śnieh, tolki śnieh… Za staruškȧj ziamloj Heta śnieh, tolki śnieh… Dumki, serce, pahlod Heta śnieh, tolki śnieh… Ty i žyǔ, i lubiǔ, Heta śnieh, tolki śnieh… Chtoś — swajak, nie swajak, — Heta śnieh, tolki śnieh! Mo’ i lohkije dni… Heta śnieh, tolki śnieh… („Snieh“ pa Pšybyšeuskim.) |
U swaich tworach Janka Kupała u apošnim peryodzi tworčaści daje jarkaje wyražeńnie tym dumkam i ideałam, jakije rodziacca ŭ dušy tolki što zbudziǔšahosia ad wiekawoha snu biełaruskaho narodu. Kupała —adzin z najbolš jarkich ideologoŭ biełaruskaho adradžeńnia, i heta — jaho „skaz nowych dzion“. U cyklach wieršaŭ „Baćkaŭščynie“, „Swaim i čužym“ i inš. („Šlacham žyćcia“) Kupała kliče swoj narod da nowaho žyćcia, da wolnaj tworčaj pracy, da budawańnia budučyny. Paet haračymi sławami starajecca budzić u biełarusaŭ tuju hordaść čeławieču, katoraja napaŭniaje jaho ŭłasnuju dušu žadańniem woli; starajecca ǔlić u sercy swaich siermiažnych bratoŭ wieru ŭ jaśniejšuju dolu, katoraja ǔžo jdzie da nas. Duša pieśniara wyčuwaje toj pierewarot, jaki adbywajecca ŭ samaj hłybi narodnych mass, — i heta Kupała wyskazywaje ŭ symboličnaj „Pieśni-Bajcy“, pa swajej formie napaminajučaj niejkije tajomnyje zaklinańnia:
|
Z-za daloku, iz uschodu |
S poŭnaj wieraj, što pračućcio jaho spoŭnicca, s poŭnaj wieraj u świetłuju budučynu Kupała kliče:
|
Hej, napierad, poki serce Chaj baćki stahnali ŭčora, („Hej, napierad“) |
Hnieŭna kidaje pieśniar wostryje słowy tym, chto silicca ŭdzieržać pračchnǔšyjsia narod u staroj niawoli („Woraham Biełaruščyny“), z horečču wyličaje staryje kryǔdy, ǔčynienyje bielarusam „čužymi“:
|
Ludzi čužyje! Chtoś kaliś zliče |
Chacia tworčaść Kupały tolki nidaŭna dajšła swajho rasćwietu, ǔžo i ciapier treba zusim ščyra pryznać, što Janka Kupała maje biazspornaje prawa nasić imia biełaruskaho nacyonalnaho pieśniara: jon papraŭdzi zasłyžyǔ na heta.
Niezaležnie ad hetaho, treba adznačyć ješče adnu zasłuhu Kupały pierad biełaruskim narodam, katoraja wydzielaje jaho z doŭhaho ściahu biełaruskich paetaŭ i piśmieńnikoǔ. Poruč s tym, jak tworčaść jaho uzbahačywałasia ǔsio nowymi temami i nowymi pierežywańniami, toj zapas słoǔ, jaki Kupała wynies z rodnaj chaty, akazwaŭsia lišnie biednym. I woś, znamienita wyčuwajučy duch biełaruskaj mowy, Kupała śmieła pačaŭ twaryć zusim nowyje słowy, katoryje, wyražajučy najbolš tonkije adcienki, niezwyčajna uzbahacili biełaruski sławar, pryswaiwajučy biełarusam massu nowych paniaćciaǔ. U hetym — adnaz najbolš surjoznych zasłuh hetaj biazsporna najwialikšaj sily ŭ biełaruskaj literatury, i zusim sprawiadliwa krytyki nazywajuć Kupału „biełaruskim Šewčenkaj“. Bahaćcie słoŭ i daje Kupałe mahčymaść dajści tej muzykalnaści wierša, katoraja ješče bolej usiliwaje krasačnaść abrazoǔ, daje illuziju, bytcym u haračy letni dzień my čujem zapraŭdy, jak „nudna u poli źwinić awadzień“, čujem „zwon siarpoŭ i śpieǔ žniai“.
Imia Janki Kupały zapisano ŭ biełaruskim ruchu nia tolki, jak imia paeta: u apošnije hady jon zaniaŭ wydatnaje stanowišče u hramadzianskim žyćci biełarusaŭ, jak redaktar časopisi „Naša Niwa“ ǔ Wilni, katoruju wioŭ u 1914 i 1915 hadoch ažno da taho času, kali pry adstupleńni rasiejcaŭ z Wilni jaho prymusili adhetul wyjechać, jak wajenna abiazanaho.