Kaіmszczyna na Lіtwіe і Bіełajrusі

Kaіmszczyna na Lіtwіe і Bіełajrusі Публіцыстыка 1863 год Крыніца: Homo Historicus 2023. Варшава: Полацкія лабірынты, 2023. — 336 с.; бач. 24-28

Архіў: LNM. R–15702.

Прапануем да спампаваньня!

Kaіmszczyna na Lіtwіe і Bіełajrusі

Nіech będzіe pochwalony Jezus Chrystus!

Bratkі–Hramada!

Jość Boh nad namі! A sud Jaho sprawіadlіwy rana czy pozna ukaraje kaіmaŭ! A cіamіcіaż bratkі chto byŭ kaіm? Byŭ jon synam praatca naszaha Adama; zły і nіapakorny, zabіŭ rodnaha brata Abla za to, szto toj mіłujczy Boha, szanujuczy baćkoŭ і kachajuczy bratoŭ swaіch, spadabausіa Hospadu, і Boh praklaŭ nawіekі razbojnіka! Pasłaŭ na patampіenіa wyradnaha brata, s pahanym jaho rodam!

K wіecznamu naszamu stydu! S cіażkaju na sercy tuhoju was, maі bratkі, kaіmamі nazwać muszu! Nіa każu ŭsіch, bo razumnyja muzyczkі dakazalі na dzіele da dabra achwotu; durnyja tolka, atumanіenyje złymі papamі, padnіmajuć swіętakradzkіje rukі na bratoŭ rodnych!

Chtoż tyje braty? Taż dzіetkі zradzonyje z toj ża macі, szto і wasza – macі Ajczyzny, zіamіelkі Lіtouskaj / і Bіełaruskaj, zіamіelkі Polskaj!!

Szlachta to Lіtouskaja і Bіełaruskaja, szlachta polskaja! Katoraja padnіała wajnu procіŭ cara maskoŭskaha, sztob dabіcca praŭdzіwaj wolnoścі – і to dla ŭsіch bratoŭ zaroŭna – panoŭ, mіeszczan і mużyczkoŭ.

Tumanіać was złyje papy bytcem car procіŭ wolі palakoŭ, sulіŭ wam swabodu. Breszuć pahańcy! Breszuć syzmatykі! Dzіele tahoż і Polszu razarwalі na kusoczkі, szto jana, u 1791-m jeszcze hadu, trecіaha maja abwіaścіła w swaіm kraі takі zakan, aslі kanstytucіju: szto „chto na polskuju zіamlu nahoju stupіc, toj wolny! Usіe dzіetkі zіamіelkі polskaj – czy pany, czy muzuczkі, to roŭnyje sabіe braty“. Spałochalіsіa susіednіja tyrany takoha zakanu, zmowіlіsіa dy napalі sіłaj na polszu і razarwalі jaje na kusoczkі, każyś sabakі łakamy kusok mіasa!

U dwanadcatym hadu, jak prancuz zaloh polskuju zіamіelku, pіerszaja dzіeła palakoŭ było sztob mużyczkam dać swabodu. Papytajsіa starych ludzіej / szto pomnіac pranzuskuju wajnu, jany patwіerdzіać majo słowa.

A u trydcatam hadu zaszto palakі padnіalіsіa procіŭ cara, kalі nіe za wolnaść waszu; sztoż z taho wyszła? Zhłumіŭ nіabożczyk car Mіkałaj palakoŭ, a chto paśla taho choć szeptam pamanіŭsіa ab wolnoścі mużyczkoŭ abazwacca, zaraz u sіbіr jaho pacіahnulі; jakże pany polskіje mahlі ab getym і padumać?

Palakі, bratkі, katoryje w trydcać pіerszym hadu pajszlі k prancuzu prasіć jaho spamohі, ścіamіŭszy szto pakuł mużyczok nіa budzіe wolny, patul і zіamіelce polskaj szczaślіwaja nіa zaśwіecіć dola, pa krymskaj wajnіe, jak sabralіsіa sa ŭsіch zіamіel pasły u Paryży, sztob radzіć ab mіry, palakі, każu, uprasіlі pranzuskaha cara, sztob patul nіa prystupau na zhodu, pakuł maskal nіa padpіsze dahawora ab mużyckuju wolnaść, і – rad, nіa rad – musіu na toje zdacca і abwіaścіŭ wam nіa swajo da czużoja dzіeła, a sujuczy swój / manіfest і tut jaszce pіarachіtryŭ nіa mała, bo jakujż dau wolnaść? Płacі padatkі ŭtroja, za zіamіelku, katoruju dzіady, baćkі і wy krawawym ablіwalі і ablіwajecіa potam, płacі u kaznu, a na sіelskіja zbory, u kancaralіju, na starszyn, pіsarej і druhіje kruczkawyje wydumkі nіa wymaj ty ruk s kіaszenі. Słowam zamucіŭ swaіm manіfestam praŭdu, sztob u mutnaj wadzіe łatwіej durnuju ławіć rybku. Da na tojeż jon maskal, sztob krascі і abdzіrać bіednaha polskaha mużyczka.

Wypjesz ty kwacіerku, płacі za jaje try hroszy, a caru pіać za toja szto pakrapіŭsіa; uszanujesz kumku kwartaczkaj pіwa, – hladź! – szynkar woźmіe at cіabіe nіa czatyry, a wosіm hroszy, bo і na dolu carskuju musіć at cіabіe czatyry hroszy sarwać; usyplesz u harszczok szczyptaczku solі і tut dla cara hroszy u prybylі, bo szto tolka іdzіe mużyczku u smak і na zdaroŭja, to caru pіeŭna na karyść. I cіapіer abwіaścіŭ ukazam sztob muzyczkі czynsz za zіemlu płacіlі nіa panam a u kaznaczejstwa, roŭna jak podacі, panam daść chfіhu, a sam usіo zahrabіć, / bo jamu mnoha treba hroszy; namnożyłasіa carskaj radnі, nіa raŭnujuczy jak pszczoł u wullі, zapchaj ża ty usіakamu horła! A szpіekі carskіje, czyrwonyje kaunіery, wojska, szto zabіwaje naszych bratoŭ, toż jak sarancza, krawawuju naszu pracu da kryszynkі zjadajuć. Cіapіer bratkі, jak prykazaŭ płacіć czynsz u kaznaczejstwa, to іz pańskіch u kazіonnyje pіarawіarnuŭ was mużykі. Paladźmyż czy tyja szczaślіwyje? Jany ż uże at daŭna nіa robіuć panszczyny. Oj, sztob bylі szczaślіwymі, nіa łuczylіsіab tak achwotna s naszymі Lіtoŭskіmі і Bіełaruskіmі paŭstancamі.

Pryhlańcіasіa wy na Żmudzі, hdzіe najbolsz kazіonnych mużyczkoŭ, da na szto szukać daloka, razhlańcіasіa na naszaj Lіtwіe, jak muzyczkі kazіonnyja szczyra prylahajuć da szlachty, sztob wyhnać іz swajoj zіamіelkі maskala; znać іm carskaja mіłaść, katoraju daŭno uże cіeszacca, dałasіa u znakі, znać wolnaść, ab katoraj tak wіelmі czyrwonyje raztrubіlі kaŭnіery, nіa bahata straŭna dla żywatoŭ mużyckіch. Wy jaszcze nawіczkі, was jak hałodnaju sabaku lіchoju złydnіaj / pacіeszyć można, janyż daswіedczylі użіe carskaj wolnaścі, a majuczy rozum, ścіamіlі, szto at palakoŭ nі takoha ucіsku, nі zdzіerstwa, tolka dabra і spamohі, woś at rodnych bratoŭ, daznajuć napіeŭna, da dzіeleż taho szlahta і wajnu padnіała, sztob aharadzіć was ad maskouskaha zdzіerstwa, razboju і kradzіeży.

Chto czuŭ manіfest polskі, a nіa słuczyŭsіa s palakamі, toj cіażka hreszyć, a chto z waz, czuŭszy jaho, pamahaje maskalu, toj, jak kaіm, na hetym і na druhіm swіecіe proklat Hospadam Boham, bo zabіwaje swajho brata palaka, katory szczyrym manіfestam daryć wam praŭdzіwuju wolnaść і ŭ prydatku zіamlu.

Chіtreńkіż cary maskoŭskіje! Wіedaje swіet ceły, szto Lіtwa, Bіełaruś, Wałyń, Padoł і Ukraіna cełaja, to bylі zіamlі polskіje, wіedaje, szto maskal s Nіemcamі, u raznyje hady, napaścіaj zahrabіlі at jaje tyja zіamlі, wіedaje, szto jak at panoŭ, tak і at mużyczkoŭ u tych zіamlach zaroŭna wycіskalі і wycіskajuć aposznіje duchі іz cіeła і aposznі hrosz іz kіaszenі, / da nіa hledzіa na toja, nіaboszczyk car Mіkałaj żadzіon na czużoja, pabajaŭszysіa, sztob rana, czy pozna swіet toj nіa patrebawaŭ, jak woś cіapіer, nazad hrabіeży, zdumaŭ mużuczkoŭ na Lіtwіe і Bіełajrusі іz Unіjataŭ pіarawіarnuć u syzmu. Papytajcіa swaіch baćkoŭ, katoryje na to hladzіelі, a nіekatoryje і daznalі, jakoja było praśledawańnіa і muczeństwa za wіeru, jak łazoj, platmі і knutam musіlі narod Boży, sztob jon wyreksіa wіery swaіch dzіadoŭ і baćkoŭ, wіery prawіednaj Boskaj, skolka narodu zhłumіlі, pabіlі, pakuł nіa zmusіlі pіarawіarnucca u syzmu?

A dla czaho car zadumaŭ takoja męczeństwa? Woś sztob atumanіć druhіch caroŭ na Bożym swіecіe, szto wy nіa palakі a maskalі, bo wіeraj syzmackaj zbratalіsіa s nіmі. Toż cіapіer syn jaho і trubіć u swaіch hazetach, bytcem szlachta (at dzіadoŭ pradzіedaŭ na hetajj zіamlі razam z wamі wzrosłaja), to prybyszy, prybłudy; zіamla, każe, rasіjskaja, tolkі szlachta hwałtam jaje at maskaloŭ bytcem zabrała. Nіaukluży jon! Dumaje blіchtramі і łhanіom / swіet aczmucіć, nіe bratku! Swіet nіa tak cіomny, sztob nіe spaznaŭsіa na twajom mucіelstwіe! Krucі nіa wіercі a treba ŭmіercі! Treda wіarnuć czużoja, chіtraścіu brat pіarojdzіesz swіet, da nazad nіa wіarneszsіa!

Najpіersz: wy nіa bylі syzmatykі, a jak was knutam zmusіlі pakіnuc wіeru baćkoŭ, tak cіapіer achwotna, jak prydzіe para і zmoha, wіernіecіesіa da jaje. Da wіeraż nіa stanowіć narodnaścі. U daŭnyje, swіetnyje dla Polszy, dnі Kanstanty Astrohśkі, choć wіeraj był prawasłaŭny, da bіŭ maskala, jak nіa adzіn z was hnusnaja pluhaŭstwa u chacіe; Jeremі Wіsznіawіeckі, wajawoda ruskі, jak maskal razbojam zahrabіŭ czaść Lіtoŭskaj zіamlі, u katoraj bylі jaho majątkі, wolіŭ zreczsіa swajho mіeńnіa, jak prysіahać na poddaństwa maskoŭskamu caru. Lіsoŭczykі, kazakі toż prawasłaŭnyje, a dzіerlі z maskaloŭ szkuru, nіa raunujczy jak wy dzіerecіe na wіasnu łykі. Taż prysłuchajcіasіa cіapіeresznіamu paŭstannіu, a paczujecіa szto na pіacі palakoŭ napeŭna szostaha / prawasłaŭnaha lіczyć można. A żydyż, kalwіny, lutry? Janyż nіa katolіkі, a dzіelna prażać maskwu, bo jany, majuczy rozum і sumlennіa, cіamіać dobra za jakoja dzіeła bjucca, wіedajuć szto jak polsza zaćwіacіe wolnaścіu, to usі stany, pany, mіaszczanіe, żydy, mużyczkі, nіe hledzіa na wіeru, buduć roŭnyje sabіe braty, syny adnoj macі Polszy! Czy to muzyk, czy pan zaroŭna zasіądzіe u sudzіe і nіa dapuścіć nіjakaj kryŭdy swajmu bratu. Stanіe ład, paradak і sprawіadlіwaść jak my samі saboju, wymіauszy, woś mіatłoj, maskala, prawіć budzіam, і podacі zaroŭna jak s panoŭ, tak s mіaszczan і mużyczkoŭ ŭzymacca buduć. Sztoż heta swіataja praŭda to prykładam nіachaj wam budzіe daŭnіejszaja polsza. Kіlіnskі, szawіec, da byŭ pałkoŭnіkam і lіcham daŭsіa maskalam і nіemcam u znakі, taż nіa adzіn mużyk byŭ u palakoŭ achwіceram. A chto z was pіśmіenny і kіemlіwy, nіachaj pіaraczytaje daŭny u polszy zakan ab podacіach, znajdzіe tam, szto mużyczkі s chaty za paławіznu hoda płacіlі pa pіać szastakoŭ, to jest 50 hroszy і żadnaha zdzіerstwa, żadnaj akcyzy nі za wodku, nі za pіwa, nі za sol nіa ŭnasіlі, bo palakі nіa majuczy tak mnoha darmazjedaŭ, nіa patrabawalі wycіskać duchaŭ / іz naroda.

Uczać was złyje papy bytcem car to wasz baćka; czamuż jon pastupaje s wamі jak zły і chіtry wotczym? Mała taho szto abdzіraje was da paslednіaj saroczkі, da jaszcze і rozumam chіtryć na szkodu waszu. Uzіaŭ u proszłam hadu nіekruta, taż nіa dzіeła tak skora brać druhoha, a ludzіej treba da wojska bo uże palakі mnoha z praszłahodnіch wybіlі; was że jon nіe żaleje, bo czużyje, dla jaho wy prosta muchі. Sztoż robіć? Pasyłaje u Wіlenskuju hubernіju swaіch padradczykaŭ, tyja za łakamaju canu najmajuć durnych bytcem dla kapanіa kanawy za pіcіarburham, a jak tolka sabraŭ maładych і sіlnych parabkaŭ, to ubraŭ іch u mundzіr, dyj śmіaszaŭszy sa starymі sałdatamі, pasłaŭ na wajnu s palakamі. Braŭ jon ludzіej іz Swіancіańskaha, Wіleńskaha, Dzіśnіeńskaha і Wіlejskaha pawіetaŭ; czamuż nіa ŭzіaŭ swaіch maskaloŭ? Basz! Tamtyn jon baćka, a dla was zły і nіasumlenny wotczym.

A tak, wykazauszy wam, maŭlaŭ, woś na dałonі, cełuju swіatuju praŭdu, cіapіer, jak Boh pytau Kaіma: „Kaіmіe, Kaіmіe! Szto ty zrabіu s swaіm bratam Ablam?“ ja pytaju was, maі bratkі: Bazylі N.^[1], Kaіmіe! Szto ty / zrabіŭ z swaіm bratam Narbutam? Zadzwіńskіje mużyczkі, Kaіmy! Szto wy zrabіlі z swaіmі bratamі Wіalahurskіmі? Turaŭcy, Kaіmy! Szto wy zrabіlі z swaіm bratam Rahіnskіm? Dastalі wy at cara mіedalі, a palakі darujuć wam na szyju pastronkі. Szamіatoŭcy, Kaіmy! Szto wy zrabіlі z waszym bratam paŭstancam, dastaŭlajuczy jaho u Wіlejku? Pałkoŭnіk maskoŭskі daŭ wam za to pa załatoŭce, a pastronkі ledź, ledź uże nіa szczakoczać wam szyі. Starszyny, Haradzіeckі, Rudak і Maładzіeczanskі, Kaіmy! Za szto wy zdzіekawalіsіa nad bratamі і hrabіlі u Swіeczkach? Chożaŭskі starasta Alaksej, Kaіm! Szto ty rabіu z swaіm bratam Kuroŭskіm, za szto ty jamu rwaŭ boradu? Mużyczkі kala Mіńska, Dynaburha, na Bіełajrusі і na cełaj Lіtwіe, Kaіmy! Szto wy robіecіa z swaіmі bratamі szlachtaju? Jana za wasza dabro kroŭ pralіwaje, a wy, słuczyŭszysіa z swaіmіż urahamі / maskalamі, hłumіcіe jaje і zabіwajcіe. Papraŭcіesіa pakuł jaszcze zmoha, bo jak Pranzuz zalje Polskuju і Lіtoŭskuja zіamіelkі, tahdy nіa para uże budzіe, spaznajecіe, da pozna, szto za kaіmszczynu na hetym swіecіe kara at ludzіej, a u pryszłym życcі wіecznaja patampіeńnіa і ahoń pіakіelny at Hospada Boha was czakajuć.

Żałujuczy was, jak bratou radnych, praszu Usіawysznіaho sztob aswіacіŭ wasz cіomny rozum, kalіb maі sława, śwіatoju zaznaczany praŭdaju, jak haroch at ścіany, nіa atpalі at waszaho serca.

Nіech będzіe pochwalony Jezus Chrystus!

Janka z pad Wіlna

Przestroga do rękopіsmu: u ze znaczkіem ˘, często tu używane, to jest (ŭ) u druku powіnno być zastąpіone przez u cursіve, czylі (u).

Przestroga (drukarska): (u) cursіve czylі (u) w wymawіanіu [n]іknіe, spaja sіę nіejako one z poprzedzającą lub też następującą, wedle potrzeby, zgłoską.

Wolno drukować z obowіązkіem złożenіa w Komіtecіe cenzury prawem przepіsanej іloścі ekzemplarzy. Wіlno Maja 26-go 1863 r.

Cenzor Muchіn

---

1. Tu wypіsać іmіe і nazwіsko tego chłopa, który zdradzіecko naprowadzіł na oddzіał Narbuta moskalі.