Franciš Bahušewič (1930)/III
| ← II. Čas, u jakim žyŭ Fr. Bahušewič | III. Zarodki biełaruskaj literatury i biełaruskaj hramadzkaj dumki da Fr. Bahušewiča Літаратуразнаўчая праца Аўтар: Адам Станкевіч 1930 год |
IV. Bahušewič, jak biełaruski narodnik-patryjot → |
Прапануем да спампаваньня!
III. ZARODKI BIEŁARUSKAJ LITERATURY I BIEŁARUSKAJ HRAMADZKAJ DUMKI DA FR. BAHUŠEWIČA.
Praŭda, prad Fr. Bahušewičam i ŭ čas jaho, nia hledziačy na tuju ciemru-niawolu, jakaja panawała tady nad Biełarusiaj, užo była biełaruskaja literatura, ale dumkaj swajej jana nie dasiahała istotnych patreb, sapraŭdnych ideałaŭ biełaruskaha narodu. Adny aŭtary henych literaturnych tworaŭ (Eneida, Taras na Parnasie) Biełarusa wystaŭlali tolki na śmiech i žarty, druhija (J. Barščeŭski, A. Rypinski, I. Čečat, P. Špileŭski) razhladali Biełarusa i jaho žyćcio, jak pradmiet nawukowych dośledaŭ i wyražali ščyruju spahadliwaść u jahonaj ciažkoj doli, inšyja-ž uznoŭ (W. D.-Marcinkiewič), ad dušy spahadajučy narodu, daradžali jamu hadzicca z złoj dolaj — mačychaj.
Praf. U. Ihnatoŭski daskanalna maluje typa-narodnika, jakim jon tady pawinien byŭ być, kab moh śkirawać tahočasnaje biełaruskaje žyćcio na darohu nacyjanalna-socyjalnaha wyzwaleńnia:
„Sielanin na Biełarusi žywie ŭ ciažkich umowach. Jaho dušyć małaziamielle i bieźziamielle. Jon wiadzie ciažkuju baraćbu za swajo isnawańnie ŭ niawynosnaj biednaści, u ciemnacie i nieświadomaści. U swaje časy narodnik u styli Marcinkiewiča byŭ pierakanany, što pryčyna ciažkoha stanu sielanina kryjecca ŭ nadužyćciach błahich panoŭ, akanomaŭ, arandaroŭ i druhich padpankaŭ. Nie takija nastroi i pierakonańni narodnika 80-ch i 90-ch hadoŭ. Jon dobra razumieje, što harapašniku-sielaninu žywiecca na Biełarusi drenna nie ad hetych drobnych nadužyćciaŭ, a ad taho, što jon wynosić na swaim karku sučasny jamu ład žyćcia, pabudowany na ekonomičnaj eksploatacyi i na palityčnym pryhniacieńni pracoŭnych mas. Što datyčyć da Biełarusi, to na jaje abšary ekonomičnaja eksploatacyja i palityčny ŭcisk mocna źwiazany z nacyjanalnym pryhniacieńniem. Papiaredniaja historyja astawiła tut ciažkuju spadčynu: socyjalnyja hrupiroŭki, panujučyja ekonomična i palityčna na Biełarusi, naležać da druhich nacyj, kulturna wyšejšych ad biełaruskaj nacyi, da katoraj u swajej masie naležyć biełaruski sielanin. Biełaruski sielanin ekonomična j palityčna pryhniatajecca polskim ci ruskim panam i ruskim čynoŭnikam, a razam z im pryhniatajecca jaho mowa j kultura. Pan i wuradnik bačyć u wasobie sielanina nia tolki pradstaŭnika asobnaj socyjalnaj hrupy, ale j pradstaŭnika asobnaj nacyi. Jany dušać jaho z hetych dwuch bakoŭ. Takim sposabam narodnictwa kanca XIX st. na Biełarusi znoŭ, jak i raniej, pawinna było pastawić radam sialanskaje socyjalnaje pytańnie i biełaruskaje nacyjanalnaje pytańnie. Narodnictwa, takim čynam, razam z tym było j biełaruskim rucham. Samo saboj zrazumieła, što narodnik na Biełarusi, kali chacieŭ blizka padyjści da sielanina i być dla jaho zrazumiełym, to jon pawinien byŭ źwiarnucca da jaho i pisać ab im u tej mowie, jakoj dumaje i haworyć sielanin. A sielanin na Biełarusi karystaŭsia swajej „prostaj“, biełaruskaj mowaj. Kali narodnik u centralnaj Rasiei piša parusku, to dla biełaruskaha narodnika abawiazkowa biełaruskaja mowa. Kali narodniku Rasiei ruskaj mowy abaraniać nia treba, to narodniku Biełarusi prychodzicca abaraniać biełaruskuju mowu, katoraja ŭciskajecca razam z biełaruskim sielaninam.
Typowym pradstaŭnikom biełaruskaha narodnictwa, a razam z tym i biełaruskaha ruchu henaha času źjaŭlajecca Francišak Bahušewič“.[1]
Sapraŭdy, Fr. Bahušewič pieršy raskryŭ prad narodam usiu nahuju trahičnaść jaho pałažeńnia, pakazaŭ ideały narodnaha adradžeńnia i wysoka zatknuŭ wiechi na šlachu da ich.
„Pieršyja prajawy biełaruskaha kulturnaha świedamaha separatyzmu — piša Al. Ćwikiewic my adnosim značna dalej, heta da pieršych čym heta pryniata, my adnosim dziesiacihodździaŭ XIX wieku, kali ŭ muroch Wilenskaha Uniwersytetu załažyŭsia hurtok biełaruskich (rutenskich) adradžencaŭ u asobach Ihnata Daniłowiča, ks. Michała Babroŭskaha, Jazepa Jarašewiča dy inšych. Prajawy hetaj świadomaści my bačym zatym na ŭsim praciahu XIX st., ad prac Jana Čečata da wieršaŭ Dunina-Marcinkiewiča. Ale pieršaje sapraŭdnaje wyjaŭleńnie biełaruskaje idei i świadomaje zaćwierdžańnie jaje, jak idei nie prowincyjalna-polskaj i nie prowincyjalna-rasiejskaj, a samastojnaj, niezaležnaj ad taho i druhoha boku, my adnosim da 70 hadoŭ, da dziejnaści Bahušewiča“.[2]
A Kazimir Swajak razhladaje hetu sprawu jašče hłybiej, bo siahaje jašče u dalejšuju minuŭščynu. „My chočam — kaža jon — dajści da wysnawu ŭ hetych uwahach, što Bahušewič byŭ tym pieršaradnym piśmieńnikam narodnym, ad katoraha pačynajucca adrodziny biełaruskaha piśmienstwa. Kažu adrodziny (nie naradziny), bo swajo piśmienstwa my ŭžo mieli. Ale toje piśmienstwa mieła niejki falšywy padkład, kali prajšło biaz śledu. Piśmienstwa toje chawajecca ŭ hrob razam sa swaimi twarcami. A twarcami jaho byli akurat tyja ludzi, patomki katorych pašli ŭ prymaki da čužyncaŭ i da ich kultury. Była heta pierš-najpierš biełaruskaja šlachta, katoraja, pierastajučy być biełaruskaj, schawała i toje piśmienstwa ŭ archiwy. Piśmienstwa relihijnaje trywała jašče ŭ znosinach kaścielnych, ale i na jaho pryšoŭ čarod, kali cary rasiejskija skasawali Uniju i mowu biełaruskuju pastaralisia zamianić rasiejskaj. Woś lažyć toje staroje piśmienstwa ŭ archiwach i nichto jaho nia krataje — chiba myš, abo jaki časam cikawy wučony. Jość twory tam usiakija. Aproč aktaŭ uradawych (da kanca wieku XVII), hramat kniažych i karaleŭskich, lažyć tam i taja literatura carkoŭnaja: pamiatka zmahańnia Unii za swajo isnawańnie. Jość tam i literatura pryhožaja, u tworach jakoj piśmieńniki šukajuć charastwa.
Toje staroje biełaruskaje piśmienstwa nia mieła padkładu ŭ tak zwanym prostym narodzie — u jaho pohladzie na pryrodu, poŭnym fantazii, u jaho tej prostaj filozofii i zatoje zhinuła. A kali rewalucyja francuskaja ruchnuła sa swaimi „prawami“ čaławieka pa Eŭropie i prymusiła hladzieć kryšku inačaj i na wiaskoŭca, tady adkrylisia wočy piśmieńnikaŭ našaha brata. Ale na žal nia było ŭžo kamu tady pisać pabiełarusku: adny pisali parasiejsku, druhija papolsku. Čerpali tady z našaha ludu „piosnki wieśniacze“, pokazki i pierarablalina swoj ład, a Biełarus nie źwiartaŭ uwahi, što jaho skarb paezii ludowaj raźbirajuć i pryswojwajuć — swaich piśmieńnikaŭ nia mieŭ. Až niekatorym sumleńnie zwarušyłaś i začali pisać pabiełarusku. Byli heta: Barščeŭski, Marcinkiewič i inšyja znanyja našy piśmieńniki. Bralisia jany adnak za piaro chutčej dla zabawy, jak z patreby; narod jašče spaŭ, abo lepš skazać-stahnaŭ u panščynie. I woś u kancy wystupaje Bahušewič jak piśmieńnik idei asobnaści biełaruskaha narodu“...[3]
Hetyja wialikija biełaruska-adradženskija dumki Fr. Bahušewiča znachodzim u hałoŭnych wydanych dahetul jaho tworach: „Biełaruskaja Dudka“ (Krakaŭ, 1894) i „Smyk biełaruski“ (Paznań, 1896). Abiedźwie knižycy padpisany wydumanym proźwiščam: pieršaja proźwiščam Maciej Buračok, druhaja Symon Reŭka z pad Barysawa.
Niekatoryja twory Fr. Bahušewiča jašče niedrukawany i dahetul znachodziacca ŭ rukapisie, jak napr. „Biełaruskaja Skrypka“, jakuju maje ŭ swaim archiwie wiedamy i zasłužany pioner biełaruskaha ruchu prof. Br. Epimach Šypiłła.
Aprača hetaha jość takža Bahušewiča niekalki žartaŭliwych apawiadańniaŭ prozaj. drukawanych u „Našaj Niwie“ za 1907 h.: „Świedka“ (u No 9), „Palasouščyk“ (u Nr. 10), „Dziadzina“ (u Nr. 25).
Piaru Bahušewiča ŭrešcie naleža wierš: „Jaśnie Wialmožnaj Pani Areščysie“, nadrukawany ŭ „Варце“ (1918, Nr. 1) i ŭ „Časopisi“ (1920, Nr. 2).
Warta tut takža adznačyć dumku praf. Karskaha, jaki kaža, što z imiem Bahušewiča złučajuć jašče dwa maleńkija twory: niewialičkaje apawiadańnie prozaj: „Tralalonočka“ i, napisanaje ŭ formie praklamacyi, apawiadańnie ab začynieńni kaścioła ŭ Krožach 1863 h., ale peŭnych wiestak ab prynaležnaści hetych tworaŭ Bahušewiču niama.[4]
Hałoŭnyja-ž twory Bahušewiča, jak my ŭžo ŭspomnili, u „Dudcy“ i ŭ „Smyku“, dyk na padstawie ich i budziem sudzić my ab jahonaj tworčaści.