Doktar Francišak Skaryna — pieršy drukar biełaruski (1925)/V

← IV. Żyćcio Fr. Skaryny

V. Skarynaǔskija druki ǔ Prazie i ich asabliwaści. Навуковая праца Аўтар: Адам Станкевіч 1925 год

VI. Skarynaǔskija druki ǔ Wilni. →

Прапануем да спампаваньня!

V. Skarynaǔskija druki ǔ Prazie i ich asabliwaści.

U Prazie, jak my ǔžo hawaryli wyšej, Fr. Skaryna zaniaǔsia drukawańniem biełaruskich knižak. U časie miž 1517 — 1519 h. i była tut nadrukawana „Biblija raska wyłožena doktorom Franciskom Skorinoju iz sławnaho hrada Połocka, Bohu ko čti i ludiem pospolitym k dobromu poučeniju". Pad hetkim zahałoǔkam Biblii wiedamy 22 knihi Staroha Zakonu.

Woś hetyja knihi: 1) Kniha Iowa, 2) Pritči Sołomonowy, 3) Kniha Priemudrosti Jisusa, Syna Sirachowa, 4) Kniha Ekkleziasta, 5) Kniha Pieśni Piesniej Sołomonowych, 6) Kniha Priemudrosti Solomonowy, 7—10) Knihi Carstw, 11) Kniha Jisusa Nawina, 12) Kniha Iudif, 13) Kniha Bytije, 14) Kniha Ischod, 15) Kniha Lewit, 16) Kniha Čisł, 17) Kniha Wtorozakonije, 18) Kniha Ruf, 19) Kniha Sudiej Izrailewych, 20) Kniha Esfir, 21) Kniha Płač Jieriemija, 22) Kniha Proroka Daniiła.

U wydawiecka-literaturnaj pracy ǔ Prazie Skaryna karystaǔsia rukapisnymi knihami krajowymi, drukami Fijola, drukawanaj Biblijaj českaj z 1506 h. i Biblijaj łacinskaj, a tak-ža ǔžo značna raźwiǔšymisia drukami niamieckimi. Usie hetyja rukapisy i druki byli z roznych bakoǔ patrebny Skarynie.

Krajowyja rukapisnyja biblejskija knihi byli patrebny Skarynie padwojna. Jany dali asnowu dla pierawodu na biełaruskuju mowu, a tak-ža pasłužyli razam i pakazčykam tych miežaǔ u karystańni čužymi drukami, za jakija iści nielha, kab nie adarwacca ad rodnaha hruntu.

Iz stara-sławianskich biblejskich knih u Skaryny pad rukoj byli badaj usie, za wyniatkam knihi „Premudrość Sołomona“, „Iudif", „Esfir" i „Pieśni Piesniej". Z tekstu hetych Skarynaǔskich knih widać najbolšaja zaležnaść ad Biblii Českaj.

Krajowyja rukapisy, a tak-ža i druki Fijola dali Skarynie ǔzory da litaraǔ jaho drukarni ǔ Prazie. Treba wiedać, što naahuł pieršadruki duža ciesna zwiazany z papiaredziušymi ich rukapisami što da litaraǔ. Uzoram dziela wyrazki litaraǔ zaǔsiody słužyli litary ǔ rukapisach. Jakimi litarami dzie pisali, takoj-ža formy rabili litary da drukawańnia, katoryja časta da taho bywali padobnyja da rukapisnych, što na pieršy pahlad ich možna prymać za rukapisnyja. Tak było z litarami pieršadrukaǔ łacinskich, niamieckich, francuskich i, razumiejecca, sławianskich, z pasiarod jakich wialikim padabienstwam da rukapisaǔ admiačajucca pradusim knihi niemca Fijola.

Dyk niešta padobnaje treba adznačyć i ab litarach Skaryny. Praǔda, skarynaǔskija litary pradstaǔlajuć źjawišča składzienaje, jak pa raźmiery, tak i pa formie: jany nie z adnaho jakoha ǔzoru, ale ǔsio-ž litary Skaryny nosiać na sabie wyrazna śled litaraǔ rukapisnych, biełaruskich aktaǔ XVI st., z tej tolki roznicaj, što kudy ad ich prawilniejšyja, majuć inšy raźmier, a tak-ža nikatoryja litary i ich upryhožana majuć niamała padabienstwa da českich i niamieckich.

Aprača hetaha, rukapisnyja krajowyja knihi dali Skarynie prawapis, kiryłaǔskuju numaracyju i zastaǔki.

Nia minuǔ Skaryna i drukaǔ Fijola, kab nie skarystać z ich. Niekatoryja padabienstwy miž drukami Skaryny i Fijola świedčać ab hetym.

U wydańniach Fijola spatykajecca sproba numaracyi na listoch, a Skaryna hetu sprobu pryniali za asnowu i ǔžo ǔ jaho knihach spatykajem usie listy numarawanyja kiryłaǔskimi litarami. Raźmier litaraǔ ahułam, a asabliwa niekatorych litaraǔ wialikich, u Skaryny toj-ža, što i ǔ Fijola.

Z usich stara - sławianskich wydańniaǔ tolki ǔ Fijola i Skaryny ǔ kancy kožnaha addziełu i asobnaha zaharodku znachodziacca dwa punkty z ryskaj: (:—)

Wydańni Skaryny štukaj drukarskaj pierawyšajuć usie papiarednija stara-sławianskija druki, a tak-ža źjaulajucca lepšymi ad niamieckich i wenecyjanskich pačatku XVI st.

Z Biblii českaj Skaryna braǔ prykład, jak možna wyražacca ahułam žywoj mowaj, a dziela hetaha niamała jon braǔ z jaje českich słoǔ, wyražeńniau, a nawat i cełych zwarotaǔ.

Biblija łacinskaja (wulgata) i niamieckaja słužyli Skarynie badaj wyklučna prykładam drukarskaj štuki.

Raźmier usich pražskich knih Skaryny niewialiki: u 4° (u čaćwiertku). Dyk i sam jon ich zawie „małymi knižycami”.

Papiera ǔ wydańniach Skaryny majeć wadzianyja znaki, jak napr.: byčačaja haława, kryž čatyroch-kaniečny i inš. Hetkija znaki spatykajucca ǔ niekatorych niamieckich wydańniach z 1481 — 1523 h.

Pieršy zahałoǔny list kožnaj knižki Skaryny abaznačany kiryłaǔskaj litaraj „az", prybrany hrawiuraj, pad jakoj źmiaščajecca zahałowak knihi z pakazalniku na pierapad knihi Skarynaj z Połacka. Usio heta nadrukawana zahałoǔnymi litarami i choraša ǔbrana.

Jość tak-ža ǔ pražskich wydańniach Skaryny mnoha zastawak. Rod swoj jany wiaduć ad sławianskich rukapisnych i drukawanych wydańniaǔ. Zastaǔki Skaryny byli wialikija, z čaławiečymi figurami i z herbam Skaryny, padstaǔlajučym sonca, prykrytaje miesiacam ǔ siaredzinie, i zastaǔki malyja, jak liniejki z bielymi rysunkami na čornym fonie z krasak i liścia.

Nakaniec uspomnim ab najbolš cikawaj asabliwaści pražskich wydańniaǔ Skaryny — ab hrawiurach, padstaǔlajučych roznyja biblejskija sceny. Z stara-sławianskich knih tolki „Oktoich“ Fijola maje adnu hrawiuru Ukryžawańnia. I sam zwyčaj i rabota ǔziaty ad niemcaǔ. Metu hetych hrawiur pajašniaje sam Skaryna hetak: „Kto-by kak mieži prostymi ludmi bratii mojei chotieł jasnieje razumieti jakowym obyčajem był chram oudiełan Kiwot, Stoł, Trebnik i Rizy žriečeskije, toje wsie wymalewanoje nižei znajdieć“. (Ischod, 4 b).

A ǔ druhim miejscy Skaryna ab hetym tak kaža: „Połožił jesmi wsich knihach obrazci chramu Hospodnia i sosudow Jeho, i domu Cariewa… A to dla toho, aby bratija moja Ruś ludi pospolityje čtuči, mohli lepiej razumieli“. (Carstw, 119 b).

Pieršaj knižkaj, wydanaj u Prazie Skarynoj, byǔ „Psałtyr“ 1517 h. U pradmowie da „Psałtyra“ Skaryna pradusim abjaśniaje metu wydańnia hetaj knihi, kažučy: „dietiem małym počatok wsiakoje dobroje nauki“. A ǔ pradmowie da ǔsiaje Biblii Skaryna ab Psałtyry hetak hawora: „choščešili umieti Hramatiku ili porusky howoriačy Hramotu ježe dobrie česti imowiti učić, znaidieš Wzupołnoje Biblii Psałtyru čti jeje“. Z hetaha bačym, što Skaryna swoj Psałtyr praznačaje, jak padručnik, dla wučeńnia hramaty. Hetak pastupajučy, chacieli Skaryna dahadzić imienna swajmu Biełaruskamu narodu, jakomu Psałtyr byǔ pieršaj knižkaj i dziela wučeńnia hramaty, dziela malitwaǔ ǔ roznym časie i dziela duchoǔnaha piajańnia i čytańnia. Ni adna z knižak sw. Pisańnia nia była ǔ takoj pašanie i tak pašyrana siarod Biełaruskaha narodu, jak Psałtyr. Dyk dziela hetaha Skaryna nasampierad wydaǔ hetu knižku, a wydaǔ jaje ǔ mowie stara-sławianskaj: „nie rušajučy samoje psałtyri niwčemže". Nie narušajučy ni ǔ čym, widać, dziela taho, kab nie adstrašyć masaǔ roznymi nawinami ad pieršaj drukawanaj knižki.

Adnak, Fr. Skaryna, jak my dobra ǔžo jaho wiedajem, nia byǔ zwyčajnym wydaǔcom knih, ale byǔ zachopleny idejaj dać Biełaruskamu narodu Bibliju ǔ jaho biełaruskaj mowie. Dyk i ǔ Psałtyry, choć u asnowu pakładzieny tekst stara-sławianski, ǔsio-ž Skaryna ǔwioǔ niešta sa swajej ahulnaj idei, heta jość: słowy biełaruskija, zamianiajučyja niezrazumiełyja dla šyrokich masaǔ słowy stara-sławianskija.

Woś što Fr. Skaryna kaža ǔ druhoj čaści swajho pradsłoǔja da Psałtyra: „połožił jesmi nabociech niekatoryja słowa dla ludiej prostych ruskim jazykom, čto kotoroje słowo znamienujeć".

Dla prykładu woś niekatoryja biełaruskija słowy, ǔstaǔlenyja Skarynaj u Psałtyr na miejsca stara-sławianskich i hreckich:

wčinił, učnił (zamiest stworił)

wsiehda „ wynou,

izorwati „ iziati,

narody „ jazycy,

woulicach „ stohnach,

počto „ wskuju,

s’zadu „ wspiać,

chulenije „ haždienije

dobro sotwori dobrim „ oubłaži błahyim i inš.

Znača, ǔ asnowu Psałtyra Skaryna pałažyǔ tekst stara-sławianski, prytarnawaǔšy jaho hetak da razumieńnia „prostych ludziej". A prytarnawaǔ jon tekst stara-sławianski nia toj, dzie niazwyčajna mnoha słoǔ niezrazumiełych, jak sławianskich, tak i hreckich, ale tekst užo zbiełaruščany z XV—XVI st.

Astajecca ciapier nam pryhledzicca choć krychu bližej da Skarynaǔskaj Biblii, złožanaj, jak wiedajem, z 22 knih Staroha Zakonu.

Fr. Skaryna na pačatku kožnaj knižki źmiaščaje swaje ǔłasnyja pradsloǔi i niekatoryja časam inšyja dadatki. Hetyja pradsloǔi i dadatki pakazujuć nam Skarynu nia tolki jak wydaǔca i pierakładčyka, ale tak-ža i swajho rodu literatara.

Hetyja pradsloǔi, „Predosłowije", abo časam „Predmołwa", Fr. Skaryna źmiaščaje prad kožnaj knižkaj. U pradmowach hetych haworycca ab źmiešcie knižki ǔ ahulnych słowach, ab padziele tekstu knihi i ab značenni jaje dla ludziej. Nia budziem pieraličać tut usich uspomnienych Skarynaǔskich pradmowaǔ; dla prykładu źmiaščajem tut častku pradmowy da pieršaj knihi „Jowa“, ab značenni i karyści katoraj woś što kaža Skaryna: „Wsiakomu čełowieku potrebna česti ponieže jest ziercało žitija našeho, lekarstwo dušewnoje, potiecha wsiem smutnym, nabolei tym oniže suć w biedach i wniemoščach połoženy. Protož ja Fracišek Skorinin syn Społocka Wlekarskich naukach Doktor, znajučy sieje iže ješd naiwyššaja mudrość Razmyšlenije smierci ipoznanije samoho siebie iwspominanije napriiduščije rieči. Kazał jesmi tisnuti“ i h. d.

Padobnyja pradmowy Skaryna źmiaščaǔ na pačatku pieršych šaścioch knih, ničoha, adnak nie havoračy ab Biblii ǔcelasci i nie zwaračajučy ǔwahi na ǔzajemnyja adnosiny miž saboj paasobnych knižak.

I tolki, wydajučy 4 knihi „Carstw", Skaryna pieršy raz zakranuǔ źmiest ahulny usiej Biblii, dzielačy jaje na 4 čaści: „Knihi iže pišuć nauku i sudy božija" (legales), iže pišuć dieła bywšaja i letopisanija" (historiales), „omudrosti orazumie ponauce“ (sapientiales), „proročestwa" (prophetales).

Taki padzieł Skaryna začarpnuǔ z pradmowy św. Hieronima da tych-ža knih Carstwaǔ.

Aprača hetaj wialikaj ahulnaj pradmowy da knihi „Carstw“, Skaryna źmiaščaje jašče karotkija pradmowy da kožnaj knihi, apiswajučy karotka źmiest kožnaj z ich.

Dalej, pačynajučy z knihi „Jisusa Nawina“ i da kanca, Skaryna źmiaščaje takija-ž pradmowy, z tej tolki roźnicaj, što ǔwodzić u ich nowy sposab wyjaśnieńnia niekatorych apisańniaǔ Staroha Zakonu. Hety nowy sposab, jak ab im sam Skaryna kaža: „duchownie razumiejuči", asnowywajecca na paralelach, heta znača, što sceny (niekatoryja apawiadańni) Staroha Zakonu razumiejucca, jak fihury, jak peǔnaje padabienstwa da apawiadańniaǔ z Nowaha Zakonu, asabliwa ǔ adnosinach da asoby Chrysta.

Usie pražskija knihi abaznačany hodam, kali jany wyjšli.

Aprača pradmowaǔ, u Skarynaǔskich wydańniach u Prazie znachodziacca jašče niekatoryja inšyja dadatki. Da liku takich dadatkaǔ, duža wažnych u značeńni literaturna-histaryčnym, naležać wieršy Skaryny. Woś, adzin z ich z „Knihi Esfir":

Nie kopaj pod druhom swoim jamy

sam wwališsia w niu.

Nie staw Amanie Mardocheju šybienicie

sam powisnieš na niei.

Jość tak-ža jašče ǔ Skarynaǔskich pražskich drukach nadpisy sa źmiestam paasobnych addziełaǔ (za wyniatkam Psałtyra), jak heta zroblena i ǔ českaj Biblii 1506 h.

Na hetym i zakončym naš ahlad biełaruskaha Skarynaǔskaha druku na čužynie, a prystupim da taho-ž na rodnaj ziamli — ǔ Wilni