Doktar Francišak Skaryna — pieršy drukar biełaruski (1925)/III

← II. Pačatki drukarstwa biełaruskaha i ahałam uschodnia-sławianskaha

III. Čas, u jakim žyŭ Fr. Skaryna Навуковая праца Аўтар: Адам Станкевіч 1925 год

IV. Żyćcio Fr. Skaryny →

Прапануем да спампаваньня!

III. Čas, u jakim żyŭ Fr. Skaryna.

Čas, u jakim žyŭ Fr. Skaryna, ŭ historyi Biełarusi adznačajecca, jak čas najbolšaha raźwićcia Biełaruskaha narodu, jak załataja para ŭ žyćci jahonym.

Padstawy, ci lepš skazać zarodki takoha raźwićcia ŭ Skarynaŭski čas — narod naš wynies z swajej minuŭščyny. Narod naš za čas swajej poŭnaj samabytnaści da XIII st. i za čas swajho tak-ža całkom wolnaha, ale supolnaha z Litoŭcami žyćcia ŭ XIII i ŭ XIV st. sfarmawaŭsia ŭžo ŭ wyraznuju nacyju, a tak-ža nabraŭ palityčnaha i kulturnaha hartu.

Kali biełaruska - litoŭskaja dziaržawa dziela roznych pryčyn była prymušana ŭ 1386 h. zhadzicca na ŭniju z Polščaj, to, chacia dumka samoj unii užo tady razhladała hetu dziaržawu, jak častku polskaha haspadarstwa, to ŭsio-ž ad hetaj unii ažno da ŭnii Lublinskaj 1569 hodu samastojnaść Biełaruska-Litoŭskaj Dziaržawy, a hetym samym i našaha narodu, astałasia istnawać dalej. Nawat asnaŭnaja dumka ŭnii, — kab dla biełaruska-litoŭskaj dziaržawy byŭ Karol Polski i adnačasna Wialiki Kniaź Litoŭski u adnej asobie, ŭ palityčnym žyćci našaha kraju nie zmahła ŭtrymacca. Wialikija kniazi biełaruska-litoŭskija, jak haspadary kraju, časta byli roznyja ad asoby karala polskaha, a zaležyli ad jaho tolki farmalna, na papiery, prysiahajučy na wiernaść karonie polskaj.

Unutrannaje žyćcio dziaržawy našaj astajecca tak-ža niezaležnym. Heta dziaržawa maje swajo asobnaje wojska, swoj skarb, swaje ŭrady. Dziaržaŭnaj mowaj, mowaj hramatnaści i kultury jość mowa biełaruskaja.

Kultura naša ŭ hety čas raźwiwałasia bujna i ćwiła pryhoža. A kali dziela jakich pryčyn źjaŭlaŭsia zastoj jaje, to świadomyja syny narodu i hramadzianie znachodzili z jaho wychad i ŭmieła ratawali pałažeńnie.

Žyćcio praświetnaje kraju było ŭ toj čas badaj wyklučna ŭ rukach duchawienstwa. Duchawienstwa stajała dawoli nizka kulturna i maralna. Z hetaj pryčyny wyjaŭlaŭsia zastoj i ŭ kulturnym žyćci.

Dyk znajšlisia ludzi świeckija — mahnaty i patryjoty, jak hetman Ryhor Chadkiewič, jak nikatoryja wilenskija burmistry, miaščanie i inš., jakija ŭziali na siabie abaronu nia tolki prawoŭ palityčnych i hramadzkich kraju, ale tak-ža i sprawu žyćcia jaho relihijnaha, kulturnaha i maralnaha.

Z metami abarony i raźwićcia biełaruskaj kultury, wiery i maralnaści paŭstali arhanizacyi z świeckich ludziej, prazwanyja bractwami, da jakich naležyli pierawažna miaščanie i jakija ŭ Skarynaŭski čas byli wielmi pašyryŭšysia na Biełarusi.

Biełaruskija bractwy, kab dapiać kulturna-relihijna-maralnych metaŭ, razumieli značeńnie knižki i wialikuju na jaje zwaračwali ŭwahu. Dziela napisańnia, a tym bolš nadrukawańnia knižki, bractwy nie škadawali ani hrošy, ani zachodaŭ.

Knihami hramatnaści ŭ Skarynaŭski čas słužyli badaj wyklučna knihi biblejskija i bohasłužebnyja ŭ mowie stara-sławianskaj. Ale mowa heta tady kali istnawała ŭžo mowa žywaja narodu, była niezrazumieła dla šyrokich słajoŭ hramadzianstwa. Dziela hetaha na krajoch staronak knižki proci niezrazumieniezrazumiełych stara-sławianskich słoǔ, ci cełych wyražeńniaǔ, nadpisywalisia tyja-ž słowy, ci wyražeńni pa biełarusku. Takija nadpisy zwalisia „Glossy“. Hetyja nadpisy (dapiski) pry pierapiswańni knižki ǔwodzilisia ǔ samy tekst knižki. Takim čynam u Skarynaǔski čas knižki hramatnaści, što da mowy, pradstaǔlajuć chistańnie miž mowaj stara-sławianskaj i biełaruskaj.

Prodki našyja hetaha času nia žyli tolki swaim zamknionym žyćciom: jany mieli pastajannyja znosiny z Eǔropaj. Asabliwa Krakaǔ i Praha byli kulturnymi centrami, kudy zamožnyja Biełarusy ǔ hety čas duža časta pasyłali wučycca dziaciej swaich.

Warunki hramadzkija kraju tak-ža ǔ toj čas jašče naležali da lepšych.

Bolšyja harady Biełarusi i nikatoryja miastečki kirawalisia prawam tak zwanym Mahdeburskim, jakoje dawała miestam niešta padobnaje da ciapierašniaha samaǔradawańnia. Hetaje prawa dawała mahčymaść našamu miaščanstwu arhanizawacca i raźwiwać swaju kulturu.

Žyćcio-ž wioski, žyćcio biełaruskaha sielanina ǔ toj čas tak-ža było mahčymym. Sielanin naš byǔ tady jašče praǔna pierawažna wolnym, a ekanamičnaja zaležnaść jašče nia była strašnaja. Jon moh pierabracca z adnaho miejsca na druhoje, ci da druhoha pana, ci na ziamlu wolnuju, jakaja tady jašče nia była źwioǔšysia. Padatki płaciǔ sielanin tak-ža nie wialikija. Panščyna akančalna zaǔładała sielaninam tolki paśla 1569 h.

Pry takim stanie kraju — palityčnym, kulturnym i hramadzkim, reč zrazumiełaja, nowyja dumki, nowyja świetapahlady mieli lohki da jaho dostup i z swajho boku tak-ža słužyli budzicielem kraju da dalejšaha raźwićcia.

U toj čas u Zachodniaj Eǔropie ǔžo silna razwiwaǔsia humanizm. Humanizm — heta kirunak ludzkoj dumki, jaki damahaǔsia bolšaj pašany dla ǔsiaho ludzkoha, ziemskaha, suproć dumki duchawienstwa, zwaračaušaha ǔwahu blizu wyklučna na spravy wuzka-relihijnyja.

Kirunak hety nia byǔ čužym i našym prodkam: heta jon pradusim skirawaǔ dumki Fr. Skaryny da jaho wialikaj drukarskaj i literaturnaj pracy dla swajho Biełaruskaha narodu.