1. Мэндэль Гданскі, 2. Ісайка (1930)/Мэндэль Гданскі
| Мэндэль Гданскі Апавяданьне Аўтар: Марыя Канапніцкая 1930 год Арыгінальная назва: Mendel Gdański (1893) Пераклад: Васіль Каваль |
Ісайка → |
Прапануем да спампаваньня!
МЭНДЭЛЬ ГДАНСКІ
Ужо з учарашняга дня на вуліцах неяк трывожна.
Стары Мэндэль зьдзіўлены, часьцей звычайнага напіхае кароценькую люльку і паглядае ў акно. Гэтых людзей ён яшчэ ня бачыў. Куды яны ідуць? Навошта спыняюць рабочых, якія сьпяшаюць на новую пабудову фабрыканта Груліха? Адкуль зьявіліся гэтыя абшарпаныя хлопцы? Чаго яны заглядаюць ва ўсе куты? Адкуль грошы ў тых, што йдуць у карчму?
Стары Мэндэль ківае галавою і сьсе сваю крывую вішнёвую люльку. Ён так добра ведае гэтую ціхую вулачку, яе выгляд, рух, шумы, усё яе жыцьцё.
Ён ведае, за якім кутом выгляне сонца ў ясны дзень, колькі дзяцей раніцою прабяжыць у школу, колькі завялых дзяўчат, у цёмных хустках, гурмамі пройдзе на працу на цыгарную фабрыку, колькі жанчын з кошыкамі спыніцца на струхлелым тротуары, будуць паказваць адна аднэй купленыя харчы і скардзіцца, што яйкі, мяса і масла падаражэлі, колькі рабочых у драўляных чаравіках цяжка пратупае па бруку, заціснуўшы клунчак пад пахаю і нясучы кубельчыкі, рыдлёўкі, вяроўкі, сякеры і пілы.
Ён, мабыць, ведае нават, колькі вераб’ёў гнязьдзіцца пад застрэшкамі старога бровару, пачарнеўшая труба якога высока ўзносіцца над вуліцай, ці колькі іх у гальлі вялікай таполі побач, у якой няма ні сілы жыць, ні жаданьня памерці; і чорная, напалову высахлая, з аголеным ствалом, з якога вясною зьяўляюцца бледныя пупышкі, стаіць гэтая таполь.
Стары Мэндэль, можа, па слыху толькі, ня гледзячы зусім, можа сказаць — новай ці старою мятлою замятае вуліцу стары Павал.
Ды як-бы і ня ведаць усяго гэтага старому Мэндэлю Гданскаму, калі вось ужо дваццаць сем год працуе ён за сваім пераплётным варстатам у адным і тым-жа пакоі, пад адным і тым-жа акном; вось ужо чвэрць веку стаіць ён у скураным фартуху і сухою, жылістаю, цяпер ужо трохі дрыжачай рукою шрубуе драўляны прэс, а вочы з-пад густых навіслых брывей глядзяць на гэтую вулачку — асобны замкнуты сьвет у вялікім горадзе.
Усе таямніцы гэтага сьвету ведае стары Мэндэль.
Ведае, калі мацней і калі слабей кашляе стары архіварыус, які аддае яму ў пераплёт тоўстыя запылёныя пачкі напалову стлелых папер; ведае, чым пахне памада адвакацкага пісарчука, якому пераплятае «справы» яго патрона; ведае, калі прыбяжыць Зоя, служанка саветніцы, і папросіць «уставіць папрыгажэй у рамку» прывітальную картку, на якой залаты анёл паказвае на маладога чалавека з букетам руж у руцэ; ведае, калі студэнт, што жыве на вышках, не палуднуе; ведае, адкуль прыбяжыць інстытутка і папросіць пераплесьці «ў блакітнае з залатым абрэзам» перапісаныя на паштовай паперы вершы Чэслава і Гавалевіча[1].
Ён усё ведае.
Ён ведае ўсё, што можа ўбачыць шэрымі зіркімі вачыма, што можа пачуць, што можа перадумаць за доўгія гадзіны, калі, як дзяцел, стукаеш кляўцом, раўняеш і абрэзваеш папяровыя лісты, варыш клей, зьмешваеш фарбы.
І яго таксама ведаюць усе. Рэдка зойдзе сюды чужы; усе тут быццам свае, хатнія.
Сусед насупраць, лысы майстар гадзіньнікаў, улетку вітаецца з ім праз адчыненае акно і распытвае пра Бісмарка; сухотны канатчык прывязвае да яго дзьвярэй сваю пяньку і цяжка дыхае, круцячы яе ў вузкіх, напалову цёмных сенцах хаткі; худы студэнт з вышак, доўганогі, як журавель, вечарамі прасоўвае ў пакой галаву на доўгай тонкай шыі і просіць пазычыць сальны недагарак сьвечкі, які «зараз аддасьць, толькі трошкі папіша»…
Крамніца выменьвае ў яго чорную рэдзьку на калёрныя папяровыя абрэзкі, з якіх яе хлапчукі склейваюць сабе славутых зьмеяў; гаспадарскі сын прастойвае ў яго гадзінамі, чакаючы, каб Мэндэль, аслабаніўшыся на хвілінку, ткнуў яму кавалак кардону на падклейку выразаных з паперы салдацікаў, а пакуль дзівіцца аграмадным колцам нажніц, прабуе падняць клявец, садзіць нос у гаршчок з клеем і амаль што не каштуе яго.
Ветлівасьць старога Мэндэля стварае атмосфэру ўзаемнага сяброўства.
Добра, мабыць, старому Мэндэлю. Хоць яму шэсьцьдзесят сем год, трымаецца ён бадзёра і добра. Тыповы, завялы ад працы, твар важны і спакойны.
Валасы яго амаль зусім сівыя, а пра доўгую бараду і гаварыць няма чаго. Упалыя грудзі пад скураным хвартухом дыхаюць цяжка, а сутулая сьпіна ня хоча распрастацца. Але і гэта не бяда, пакуль служаць ногі і вочы і знаходзіцца яшчэ сіла ў руках. А калі становіцца цяжка дыхаць, напіхае тытуном люльку і адпачывае.
Тытун у яго не дарагі, але ад яго ідзе такі прыгожы сіні дымок. і ў дымку ёсьць адна асаблівая, дзіўная ўласьцівасьць: у ім відаць шмат чаго і нават тое, чаго даўно няма.
Відаць у ім і Рэйзя, жонка Мэндэля, з якой ён так добра пражыў трыццаць год; відаць сыны, якія разьляцеліся ў розныя бакі, быццам лісты ад ветру; відаць дзеці гэтых сыноў; відаць і туга, і радасьць, і клапоты; але больш за ўсё відаць малодшая дачка; яна рана вышла замуж і рана памерла, і пасьля яе застаўся адзін унук.
Стары Мэндэль Запальвае люльку і пачынаё мармытаць. Ён курыць, і ў сінім дымку ажывалі далёкія вобразы і незваротныя малюнкі, і мармытаньне расьце, робіцца ўсё мацнейшым, амаль стогнам. Гэта — душа чалавека, душа старога яўрэя. І яе тугу і сум ён заглушае працай.
Але вось суседка прыносіць у аднэй руцэ гаршчочак з крупнікам, у якім плаваюць кавалачкі размочанага хлеба, а ў другой прыкрытую талерку з мясам і гароднінай. Але стары Мэндэль ня есьць гэтага беднага полудня, ён ставіць яго на жалезную печку і чакае.
Чакаць нядоўга. Роўна ў дзьве з шумам расчыняюцца дзьверы, і ў іх зьяўляецца гімназістык у доўгім шынялю, на выраст, у вялікай, зьбітай на патыліцу шапцы, з ранцам за сьпіною. Хлопчыку год дзесяць. Ад маткі, малодшай дачкі Мэндэля, ён узяў у спадчыну карыя, з залацістым водбліскам вочы, доўгія цёмныя павекі і маленькі рот; ад дзеда — арліны нос і высокі лоб. Ён здаецца яшчэ меншым і яшчэ больш худым, калі скідае шынэль і застаецца ў форменнай куртцы, сьцягнутай шырокай папружкаю.
Стары Мэндэль заўсёды клапоціцца аб унуху; клопат намаўляў дзеду бледны хлопчыкаў твар, часты яго кашаль, упалыя грудзі і сагнутая сьпіна. За полуднем стары падкладвае ўнуку на талерку лепшыя кавалкі мяса, а калі хлопчык наесца, паляпвае яго па плячы і ўгаварвае пайсьці на двор пагуляць.
Але хлопчык на гэта згаджаецца рэдка. Ён зморваецца ад заняткаў, ад цяжкага шынэлю, ад сядзеньня ў гімназіі, ад хады, ад ранца. Дый назаўтра многа задана.
У хуткім часе пасьля полудня ён садзіцца за просты хваёвы стол, дастае падручнікі і сшыткі, а стары Мэндэль становіцца за варстат. Хлопчык сядзіць ціха, завучвае заданьне паўшэптам, толькі зрэдку стукне крэслам, на якім раскачваецца, але нешта перашкаджае старому пераплётніку рабіць спакойна.
Ён часта паварочвае галаву, каб зірнуць на ўнука. Клей ён мог дастаць, проста працягнуўшы руку, але абавязкова абыходзіць за ім вакол станка, каб па дарозе ўзлахмаціць унуку мяккія, цёмныя, каротка пастрыжаныя валасы ці патрапаць яго па шчочцы. Хлопчык, мусіць, прывыкшы да гэтых пяшчот, не перастае ні шаптаць, ні раскачвацца на крэсьле. Але стары пераплётнік ужо задаволен і на пальчыках, стараючыся ня шарпаць, варочаецца да станка.
У пятніцу ўвечары малюнак мяняецца.
Хлопчык вучыцца ля акна, дзе цесна і нязручна раскіўвацца, хваёвы стол засланы абрусам, і суседка ставіць на яго рыбу, локшыны і толькі што з печы вынятую тлустую, румяную качку. Паштукарску выгнуты валавяны падсьвечнік па-сьвяточнаму ўрачыста асьвятляе пакой.
На старым Мэндэлі трохі пацёрты, але ўсё-ж прыгожы чорны каптан з шырокім поясам, за які пераплётнік з асалодаю закладвае змораныя рукі. На сівой галаве ярмолка, і вясёла паскрыпваюць новыя боты з высокімі халявамі. Калі стол засланы, хлопчык ухмыляецца, прычэсвае мяккія, цёмныя валасы на авальнай галоўцы, надзявае чысты каўнерык і манжэты, закладвае рукі за сьпіну і, важна выпрастаўшыся, чакае, пакуль дзедка дастане талэс[2] і маліцьвенік.
Разносіцца гартанны сьпеў малітваў; голас пераходзіць ад нізкіх нот, што гучаць, як песьня, да нот высокіх, калі здаецца, што гэта — стогн, які просіць і моліць, моцны і палкі лямант.
Ад гэтых сьпеваў гімназістык пачынае дрыжэць; твар яго робіцца яшчэ бляднейшым, вялікія вочы то шырока расчыняюцца, то нэрвова жмурацца і напаўняюцца сьлязьмі; ён, як зачараваны, глядзіць на дзеда, і рот зводзіць сударгавае пазяханьне. На шчасьце, дзед хутка зачыняе маліцьвенік, бласлаўляе яду, і яны бяруцца за вячэру.
Неяк летам хлапчукі сьлёсара Каладзійскага і цесьляра Паційшскага сабраліся ў суботні вечар пад адчыненым акном старога пераплётніка і, пазіраючы ў асьвётлены па-сьвяточнаму пакой, зьдзекваліся з малітваў.
Паўз іх праходзіў парафіяльны”поп.
Ён зірчуў у акно і, убачыўшы там яўрэя на малітве, што з такім стогнам узвываў па-свойму да бога, з пашанаю прыпадняў капялюш.
Малюнак атрымаўся нямы, але надзвычайна выразны. Хлапчукі зьніклі, быццам іх вецер аднёс, і з таго часу ніхто не парушаў спакою гэтага беднага мяшканьня.
* * *
Вось толькі тры дні таму…
Уласна, і тры дні таму не адбылося нічога асаблівага. Толькі хлопчык, запыхаўшыся, быццам загнаны заяц, прыбег з гімназіі бяз шапкі. Спачатку ён маўчаў і толькі пасьля доўгіх распытваньняў прызнаўся, што нейкі хуліган закрычаў на яго: «жыд!». Ён пабег, згубіў шапку, але не асьмеліўся вярнуцца назад.
Гнеў заліў твар старога Мэндэля.
Ён выпрастаўся, быццам вырас раптам, плюнуў, рэзка схапіў хлопчыка за плечы, таўхануў яго да стала і ўвесь абед прамаўчаў.
Пасьля абеду ён ня стаў за варстат, не напхаў люлькі. Цяжка сапучы, хадзіў ён па пакою. Хлопчык ня браўся за заданьні, спужана гледзячы на дзеда. Ніколі яшчэ стары так не злаваўся.
— Слухай сказаў, нарэшце, Мэндэль, прыпыніўшыся перад хлопчыкам. — Я ўзяў цябе да сябе маленькім, сіроткаю, выхоўваў, быў табе і нянькаю і маткаю і даглядаў цябе. Ну! Не для таго-ж я цябе гадаваў і глядзеў, каб ты вырас дурнем. Я аддаў цябе вучыцца, паслаў у гімназію, купляў падручнікі — таксама не для таго, каб ты быў дурнем. А ты расьцеш дурным і розуму ў цябе ні на кроплю. А каб ты быў разумны, дык не сароміўся-б, ня плакаў і ня бег ад таго, што нехта крыкнуў табе «жыд». А раз ты плачаш, уцякаеш, ды яшчэ губляеш такую добрую новую шапку, за якую я заплаціў семдзесят пяць капеек гатоўкаю, — ну, дык ты проста дурань і табе зусім ні к чаму і гімназія, і падручнікі, і навучаньне.
Ён перавёў дыханьне і гаварыў далей:
— А што такое жыд! І які ты жыд?
Ён ужо гаварыў спакойней і ласкавей.
— Ты радзіўся ў гэтым горадзе, значыць ты тут ня чужы, ты свой, і раз жывеш чэсна, маеш права любіць гэты горад. Нечага табе сароміцца, што ты яўрэй. Калі ты саромішся, што ты яўрэй, калі ты лічыш гэта няшчасьцем, што ты яўрэй, — ну, дык нічога добрага ня можаш зрабіць для сваёй радзімы, ну, дык ты ня можаш яе любіць… Ну?..
Ён захлібнуўся і зноў спыніўся перад хлопчыкам.
Але цяпер ён з нейкай журбою глядзеў на яго спалоханы тварык.
Ён палажыў руку на галаву хлопчыка і прамовіў, падкрэсьліваючы кожнае слова:
— Быць чэсным яўрэем — добра. Памятай гэта. А цяпер вучыся, каб ня быць дурнем. Шапку другую я табе куплю. І ня плач, бо гэта дрэнна.
* * *
Хлопчык пацалаваў дзедаву руку і стаў рыхтаваць заданьні.
Але стары пераплётнік расхваляваўся ад гэтай гісторыі больш, чым хацеў паказаць унуку. Стары доўга спацыраваў па пакою, ня браўся за сьпешную, пачатую ўжо работу і ўсё адплёўваўся, як-бы зьеў што горкае. Раніцою ён устаў яшчэ больш пастарэўшым і згорбленым, і відаць было, што гэтай горачы не ператравіў ён і за ноч.
Хлопчык надзеў ранец і пабег у гімназію, а стары доўга і трывожна праводзіў яго вачыма, стоячы ля акна.
Трывога гэтая не пакідала яго і за працаю.
Часьцей звычайнага напіхаў ён у нейкай нэрвовасьці сваю кароценькую люльку, падыходзіў да акна і падазрона аглядаў так даўно, так добра знаёмую вулачку: і шум, і рух, і сумятлівасьць вулачкі здаваліся яму, мабыць, пад уплывам таго-ж раздражненьня, нейкімі нязвычайнымі, не штодзеннымі.
Але хлопчык вярнуўся з гімназіі, узрадаваны атрыманай пяцёркаю і задаволены новаю шапкаю, якая лезла яму ледзь не на вочы, і стары забыў усе свае страхі. І ці можа для ўласнага задаваленьня, ці для таго, каб разьвесяліць унука, стаў насьвістваць за працаю, як калісьці, у часы маладосьці.
* * *
Пасьля полудню прышоў па паперы надушаны адвакацкі пісарчук.
— Што новага? — спытаў ён.
— Пакуль добра, ня дай бог горшага, — адказаў Мэндэль.
— Кажуць, «жыдоў» будуць біць? — дурнавата ўхмыляючыся, спытаў пісарчук.
— Ну! Біць, дык біць адказаў Мэндэль, стараючыся схаваць уражаньне ад гэтых слоў.
— А што? Начальства? — далей распытваў стары.
— Ну, во яшчэ, начальства! — засьмяяўся пісарчук.
— Ну, калі не начальства, дык і дзякаваць богу.
Абодвы засьмяяліся. Малады чалавек дурнавата, стары — з прыкметным прымусам.
Мэндэль быў нездаволен тым, што размова адбывалася ў прысутнасьці хлопчыка. З-пад насунутых брывей паглядзеў ён на ўнука.
Хлопчык утаропіўся вялікімі, змрочнымі зьзяючымі вачыма на пісарчука і апусьціў іх у кніжку, толькі Калі той вышаў за дзьверы.
Стары Мэндэль насьвістваў, быццам нічога не заўважаючы. Але ў насьвістваньні гэтым гучэла цяпер нейкае вялікае гора: сьвіст гучэў усё больш рэзка, усё больш глуха, быццам засынаў і раптам перарываўся ня то стагнаньнем, ня то скрыгатаньнем.
Ужо сьцямнела, калі ў нізкія дзьверы ўвайшоў тоўсты гадзіншчык у сваім звычайным шэрым палітоне.
— Чулі навіну? — спытаў ён, прысаджваючыся на край стала, за якім займаўся гімназісты.
— Ну! — сказаў Мэндэль. — Што мне да навінак? Калі яна добрая, дык будзе добрай і калі перастане быць навіною, а калі кепская, то навошта мне слухаць яе?
— Кажуць, жыдоў будуць біць — сказаў гадзіншчык, гойдаючы нагою ў пантоплі з бліскучай сталёвай пражкаю.
Стары Мэндэль нэрвова заморгаў; губы яго задрыжэлі. Але ён аўладаў сабою і спытаў вясёла і дабрадушна:
— Жыдоў? Якіх жыдоў? Калі жыдоў-злодзеяў, тых, якія людзей крыўдзяць ды рабуюць на вялікіх дарогах, ды зьдзіраюць з беднага чалавека скуру, — ну, чаму іх ня біць? Я сам дапамагу біць іх.
— Ды не, — засьмяяўся гадзіншчык. — Усіх жыдоў.
Шэрыя вочы Мэндэля раптам зазьзялі агнём. Але стары захаваў гэты агонь паўапушчанымі павекамі і спытаў як-бы зусім бязуважна.
— Ну, за што-ж будуць біць усіх жыдоў?
— Як за што? — кінуў гадзіншчык. — Ды за тое, што яны жыды!
— Ну, — сказаў Мэндэль і прыжмурыў свае шэрыя вочы. — А чаму-ж ня ідуць ў лес і ня б’юць бярозу за тое, што яна бяроза, ці ня б’юць ёлку за тое, што яна ёлка?
— Ха-ха-ха! — засьмяяўся гадзіншчык. — Жыд заўсёды выкруціцца. Бо бяроза і ёлка нашы, бо яны вырасьлі на нашай зямлі.
У адказ у Мэндэля вырваўся такі струмень слоў, што не хапіла дыханьня.
Ён нахіліўся да гадзіншчыка і прытна глянуў яму ў вочы.
— Ну, а я дзе вырас? Я на якой зямлі вырас? Вы мяне даўно ведаеце? Вы мяне дваццаць сем год ведаеце?
— А што? Хіба я сюды прышоў як у карчму? Напіўся, наеўся і не заплаціў? Ну, я сюды прышоў зусім не як у карчму. Я тут пусьціў карэньне, як бяроза ў лесе. Праўда, я зьеў тут кавалак хлеба. Праўда, я выпіў тут вады. Але і за хлеб гэты і за гэту ваду я заплаціў. Чым я заплаціў? Хочаце ведаць, чым я заплаціў?
Ён працягнуў рабочыя, высахлыя, мазольныя рукі.
— Ну! — загаварыў ён горача і імкліва. — Я заплаціў вось гэтымі дзесяцьмі пальцамі. Бачыце гэтыя рукі?
Ён зноў нахіліўся і размахваў худымі рукамі перад блішчэўшым тварам гадзіншчыка.
— Ну, гэтыя рукі хлеб і ваду дарам у рот не насілі. Гэтыя рукі скурчыліся ад нажа, кляшчоткаў, шруба і кляўца. Ну, імі я заплаціў за кожны кавалак хлеба, які зьеў, за кожную шклянку вады, якую выпіў. І ў прыплатку пайшлі яшчэ і вочы, якія ня хочуць больш добра бачыць, і сьпіна, якая ўжо ня хоча разагнуцца, і ногі, якія ўжо ня хочуць насіць мяне.
Гадзіншчык забаўляўся ланцужком і слухаў абыякава.
Яўрэй разгарачаўся па меры таго, як гаварыў.
— Ну, а дзе-ж мая плата? Мая плата — гэта школа, гэта тыя дзеці, хлопчыкі і дзяўчаткі, што па пераплеценых мною кніжках вучацца і ў сшытках пішуць. Ну, мая плата і касьцёл, бо і туды людзі з кнігамі ходзяць… Мая плата і прыходзкі сьвяшчэньнік, бо я яму кнігі пераплятаў, дай бог яму здароўя.
Ён з пашанаю падняў ярмолку і прамовіў:
— Мая плата — мае рабочыя рукі.
— Гэта-то ўсё так, — дыплёматычна адказаў гадзіншчык. — Ну, а ўсё-ткі жыд застанецца жыдам.
Зноў у вачох старога пераплётніка ўспыхнуў агонь.
— Ну, а кім яму быць? Немцам яму быць? Французам яму быць? Канём яму быць? Ну, сабакам дык ён ужо даўно стаў.
— Ня ў тым справа, — патэтычна выгукнуў: гадзіншчык. — Справа ў тым, каб ён ня быў чужым.
— Дык вось у чым справа? — выгукнуў Мэндэль, адкінуўшыся ўсім целам назад і прыціснуўшы локці да бакоў.
— Так-бы вы адразу і сказалі. Гэта — разумная прамова. Я люблю слухаць разумныя прамовы. Разумная прамова — усёроўна, як бацька родны і матка родная. Ну, за разумнымі словамі я-б тысячу вёрст прайшоў. Для мяне разумныя словы лепей за хлеб. Ну, каб я быў вялікі багатыр, скажам там, банкір, дык я-б за кожнае разумнае слова плаціў золатам. Вы кажаце, што жыд не павінен быць чужым. Ну, і я кажу гэта-ж. Навошта яму гэта? Няхай ня будзе чужым, навошта яму быць чужым, навошта яму рабіцца чужым, калі ён — свой. Вы думаеце, калі дождж ідзе, дык ён жыда ня мочыць, бо жыд чужы? Ці вы, можа, думаеце, што калі вецер дзьме, дык ён жыду вочы не засыпае, бо жыд чужы? Ці вы, можа, думаеце, што калі цэгла з даху зваліцца, дык яна жыда міне, бо жыд чужы? Ну, дык я скажу вам, што жыда яна ня міне. І вецер ня міне, і дождж ня міне… Паглядзеце на мае валасы, на бараду… Яны белыя, сівыя… А што гэта значыць? А гэта значыць, што яны шмат бачылі і шмат памятаюць. Ну, бачылі яны і вялікія пажары і вялікія буры ў гэтым горадзе, але ня бачылі, каб жыды былі пазбаўлены ад гэтых пажараў і ад гэтых бур. Ну, а калі надыходзіць ноч, дык і для жыдоў цёмна, і для жыдоў таксама сонца няма.
Ён цяжка і глыбока перавёў дыханьне.
— Скажэце, вы любіце весяліцца? Вы любіце танцаваць?
Тоўсты гадзіншчык кіўнуў і захістаўся на стале, пабразгваючы ланцужком.
Яму ільсьціла, што пераплётнік мае яго за чалавека сьвецкага, які ходзіць па балях.
Бліскаючымі вачыма глядзеў Мэндэль на яго пляскаты твар з тоўстым, шырокім носам.
— А гора, клопаты ў вас бываюць?
Гадзіншчык падняў бровы, і на твары ў яго зьявіўся выраз нерашучасьці. Яму, уласна, хацелася паказаць, што ён вышэй такіх дробязяй, як гора і клопаты, але ён ня ведаў, куды Мэндэль хіліць, і ўважыў за лепшае дыплёматычна прамаўчаць.
Але стары пераплётнік, не чакаючы адказу, моцна і ўсхвалявана гаварыў далей:
— Ну, калі вы танцуеце і калі ў вас і гора бывае, дык вы ведаеце, што людзі зьбяруцца павесяліцца, патанцуюць і разыйдуцца. Ну, а калі людзей зьбірае гора, калі яны сышліся, каб плакаць, дык гэта справа другая. Калі гора накрывае ўсіх адным плашчом, дык кожны кожнаму нехаця робіцца братам. Дык я вам скажу, што бачыў у гэтым горадзе гора больш, чым радасьці, і плашч гэты вельмі вялікі. Ай, ай, як ён вялікі! Ён пакрыў усіх разам з жыдамі.
Ён адвярнуўся і паглядзеў у акно.
— Паслухайце-ж, Мэндэль, — з выглядам перавагі сказаў гадзіншчык. — А што-б вы там ні казалі жыдом абы толькі грошы.
Стары пераплётнік ня даў яму дагаварыць і замахаў рукамі, быццам адмахваўся ад назольлівай казяўкі.
— Не кажэце мне так! Так разважаюць усе дурні. Калі-б жыду грошы былі за ўсё даражэй, дык бог зрабіў-бы яму ў целе кішэню, а то і дзьве. Ну, а раз у целе ў жыда кішэняў няма, значыць і грошы для яго — тое-ж, што і для ўсіх іншых.
— Тое-ж! важна прамовіў гадзіншчык і пагладзіў сябе па падбародку. — Не! У гэтым і загвоздка, што ня тое-ж!
Мэндэль ухмыльнуўся сумна і насьмешліва.
— А я вам скажу, што ніякай загвоздкі тут няма, а адна дзірка. Ну, а якая дзірка?
Раптам ён стаў сур’ёзным.
— Вы думаеце, я гэтай дзіркі ня бачу? Я бачу яе. Ой, як дрэнна, што зрабілася гэта дзірка! А яшчэ горш, што яна да гэтага часу не залатана. У гэтую дзірку ідзе многа сілы і застаецца слабасьць. І многа розуму ідзе і застаецца глупства. І многа дабраты ідзе і застаецца злосьць… А ці ведаеце вы? Дзірку-ж прарабілі першыя ня жыды. Ну, потым і яны ірвалі, гэта так; я не скажу, што не. Але прарабляць яе сталі тыя, хто забыў, што ўсе людзі створаны адным богам.
Ён склаў вялікі і паказальны пальцы разам і пакінуў мезінец, быццам гэты гэст падмацоўваў яго словы.
— Дык вось, на гэтым месцы і лопнула першая нітка. Ну, а потым адны сталі цягнуць да сябе, а другія таксама да сябе, і ўсё лопнула.
— Вы кажаце што для жыда грошы — гэта ўсё. Ну няхай будзе так. А ведаеце чаму? Вы, можа, думаеце таму, што жыды самыя хітрыя? Дык не таму. Вы ведаеце слуп, што стаіць на плошчы? Ну, вось вы ўсьміхаецеся. Дык вось, на верх слупа паложаць пашану і мудрасьць і ганаровасьць, і чыны і грошы, так людзі і палезуць: адзін — па пашану, другі — па розум, трэці — па ганаровасьць, чацьверты — па славу, а знаходзяцца і такія, што палезуць і па грошы, хоць там апроч грошай ёсьць і іншыя рэчы. Але калі на гэта слуп паложаць адны грошы і не пакладуць ні пашаны, ні розуму, дык чаго стануць лазіць на слуп? Што вы скажаце? Значыць, па грошы будуць лазіць і больш ні па што. А тыя, што стаяць унізе, будуць крычаць: «ай, ай, які махляр, ён па грошы лезе, усё грошы ў яго». А хто ніжэй ростам і менш бачыць, той будзе крычаць мацней за ўсіх. І толькі высокія людзі ўбачаць, што апроч грошай там нічога няма, і ня будуць крычаць; і тыя, хто лезе на слуп па тое, што там паложана, таксама ня будуць крычаць. Што ляжыць на нашым слупе? Толькі грошы. Дык мы па грошы й лезем. Але ня гэта галоўнае зло. А галоўнае зло — тое, што ёсьць два розных слупы і на іх ляжаць розныя рэчы.
— А як-жа! — груба засьмяяўся гадзіншчык.
— А між іншым, — ласкава дадаў ён, — вы, можа, і правы тэорытычна. Але на практыцы выходзіць зусім другое. Вы, жыды, плодзіцеся, як саранча, і ва ўсякім выпадку зьяўляецеся чужым элемэнтам.
Стары пераплётнік зноў нэрвова заміргаў і прыжмурыў свае шэрыя вочы.
— Калі ў разумнага чалавека ў руцэ два камені, нават тры камені, дык ён усё-ткі кіне ў сабаку толькі адзін. А вы кінулі ў старога яўрэя адразу два камені. Ну, нічога. Я падыму адзін і падыму другі. Сьпіна мая і так да зямлі прыгінаецца.
Ён разы са два пагладзіў сябе па барадзе, падумаў хвілінку і загаварыў:
— Вы ведаеце, як мяне завуць? Ну, мяне завуць Мэндэль Гданскі. Завуць мяне Мэндэль таму, што калі я радзіўся, нас стала пятнаццаць чалавек дзяцей, цэлы «мэндэль»[3]. Таму мяне і назвалі Мэндэль. А што павінен быў зрабіць з намі бедны бацька? Утапіць ці што? Але ён не ўтапіў нас. Па-першае, таму, што нельга; па-другое, таму, што так любіў нас, што калі маці, бывала, прынясе селядца, дык возьме сабе толькі галаву, а астатняе аддасьць дзецям, каб яны наеліся, каб яны галодныя ня былі. Так ён любіў нас.
Ён гаварыў усё хутчэй, запыхаўся ад хваляваньня, усё бліжэй нахіляўся да гадзіншчыка і апаляў яго гарачым зіркам.
У яго захапіла дыханьне. Ён пачырванеў, і вочы загарэліся ад нахлынуўшых успамінаў. Але ён стрымаўся, выпрастаўся, цяжка і глыбока ўздыхнуў і гаварыў далей з дабрадушнай ухмылкаю, у якой адчувалася горкая гіронія:
— Але я, Мэндэль, бачыў, што цэламу « мэндэлю» дзяцей цяжка пражыць, і ў мяне дзяцей было ўсяго толькі шасьцёра; ну, а ў маёй дачкі Ліі ўсяго толькі адно дзіцё. А каб яна радзіла шасьцёра дзяцей і бачыла тое, што бачыў я, дык яна шэсьць раз павінна была-б памерці з гора. Мы яго не назвалі Мэндэлем; мы яго назвалі Якубам.
— Кубусь[4], падыйдзі сюды, — паклікаў ён, быццам зараз толькі ўспомніў аб тым, што хлопчык у пакоі.
Хлопчык устаў з-з стала, шаркнуў ножкай гадзіншчыку і прыціснуўся да дзеда. Стары пагладзіў яго па галоўцы і гаварыў:
— Кубусь — гэта такое імя, якое і вы можаце даць сыну. Гэта такое імя, што на справядлівым судзе Саламонавым: ні вам, ні мне. Добрае імя! Па такому імені, як па мосьціку, людзі пяройдуць з ліхіх часін на добрыя часіны, калі больш ня будуць лічыць, колькі ў каго ў доме калысак… Таму што ў гэтых калысках многа працы, і многа голаду, і многа магіл.
— І ня ў тым мудрасьць, — натхненна далей гаварыў стары, — каб менш было людзей на сьвеце, а ў тым мудрасьць, каб яны больш дабра рабілі, многа-б зямлі засеялі, многа-б абкапалі, многа-б абсадзілі. Каб многа працавалі, многа розуму вучыліся, многа-б любілі адзін аднаго. Мне адзін стары селянін гаварыў, што калі ў бусла птушанят бывае больш, чым ён можа пракарміць, дык ён выкідвае лішніх з гнязда. Дык аб гэтым вам клапаціцца няма чаго. Так і ў чалавека павінна быць такая сіла, каб зьлічыць і раты і зерне ў каласох…
Яго сівая барада траслася, і ўсё мацней прыціскаў ён хлопчыка да сябе.
— Ну, мяне завуць ня проста Мэндэль, а Мэндэль Гданскі. Ну, а што такое Гданскі? Гэта такі чалавек ці такая рэч, якая з Гданску[5]. Ня ведаеце хіба? Гарэлка бывае гданская і скрыні бываюць гданскія і шафы бываюць гданскія. Ну, дык я такі-ж гданскі, як і яны гданскія. Я не Парыскі і ня Венскі і не Бэрлінскі, я — Гданскі.
— Вы кажаце што я чужы? О, як-жа гэта вы можаце? Калі я Гданскі, дык як-жа я магу быць чужым? Аджа так выходзіць па-вашаму? Ці Вісла высахла? Ці ня ходзяць па ёй плыты ад нашага гораду? Ці ў Гданску няма нашых рабочых? Дык гэта ўжо ўсё чужое… Дык вось вы які шчодры! Шкода, што я ня ведаў гэтага раней, а то папрасіў-бы ў вас у падарунак хоць палову вашага магазыну, хоць палову ўсіх вашых гадзіньнікаў…
Гадзіншчык сьмяяўся, трымаючыся за бакі:
— Ну і штукар! Ну і выдумляе! Калі Гданскі, дык ужо і свой! Ха-ха-ха!
Стары яўрэй усьміхаўся і пакіўваў галавою. Вочы яго блішчэлі розумам і хітрасьцю, але ўсьмешка была горкай, хваравітай.
— Мэндэль Гданскі і Якуб Гданскі, — хвілінку пачакаўшы, важна прамовіў ёй, абарочваючыся да ўнука і як-бы намаўляючы яму гонар фаміліі і традыцыі.
— Ну, што-ж такое ён, гэты Мэндэль Гданскі? Ён яўрэй, ён нарадзіўся ў гэтым горадзе, ён жыве ў гэтым горадзе з працы рук сваіх, і ў гэтым горадзе знаходзяцца магілы яго бацькі, яго маткі, яго жонкі, яго дачкі. У гэтым горадзе і ён сам складзе косьці.
— Ну, што-ж такое ён, гэты Кубусь Гданскі? — ня спыняў гаворкі ён.
Ён адсунуў хлопчыка на сярэдзіну пакою і сьціскаў яго плечы выцягнутымі рукамі.
— Ну, ён вучань. Ён сядзіць у гімназіі, на лаўцы, побач з вучнямі, глядзіць у падручнік, піша, вучыцца. Ну, для чаго ён вучыцца? Ён вучыцца для таго, каб стаць разумным. Ну, а хіба ён, калі стане разумным, панясе куды-небудзь гэты розум. Ні ў якія чужыя краі не панясе ён гэты розум. У вадзе яго ня ўтопіць, у агні ня спаліць. Ён з гэтым розумам застанецца тут, у гэтай краіне, у гэтым горадзе. І ў гэтым горадзе будзе ўвесь розум, які быў тут раней, і ў гэтым горадзе будзе ўвесь розум, які будзе ў Кубуся. Можа, вы думаеце, што столькі розуму — гэта многа? Ну, вы ня будзеце гаварыць такое глупства. Ну, а калі Кубусь будзе разумны, дык ён будзе ведаць такое, чаго ні я, ні вы ня ведаеце. Ён, мабыць, і тое будзе ведаць, што ўсе людзі — браты і што людзі павінны любіць адзін аднаго, як браты…
Ён зноў прыцягнуў да сябе хлопчыка, абняў рукою яго шыю і, блізка нахіліўшыся да гадзіншчыка, прамармытаў:
— Гэта вельмі кволае дзіцё… сірата… і ў яго чулае сэрца… — Ён пагладзіў хлопчыка па шчацэ і сказаў:
— Ідзі спаць, любы. Заўтра табе ісьці ў гімназію.
Хлопчык зноў шаркнуў ножкаю гадзіншчыку, пацалаваў дзеду ў руку і пайшоў за чырвоную фіранку, дзе стаяў ложак.
Стары бліснуў вачыма, перавёў дух і, цярэбячы бараду, спытаў:
— Ну, выбачайце, калі ласка. Дазвольце спытаць вас, хто гэта гаворыць, што будуць біць жыдоў? Я пры хлопчыку не хацеў распытваць пра гэта; ён дзіцё хваравітае і можа спалохацца. Ну, а цяпер я вас ласкавенька прашу…
Ён усьміхаўся і ветліва і дагодліва; у шэрых вачох яго сьвяціла дагодлівасьць.
Гадзіншчык, выбіты з каляіны папярэднімі яго разважаньнямі, зноў адчуў сваю перавагу.
— Кажуць, — нядбала вымавіў ён, растапырыўшы губы.
— Ну, хто-ж кажа? — спытаў яўрэй, і аксамітавыя вочы яго сталі рэзкімі, строгімі.
— Людзі кажуць, — усё так-жа нядбала працадзіў гадзіншчык.
Стары яўрэй з зусім нечаканай лёгкасьцю раптам адскочыў на два крокі. Вочы яго гарэлі, на губах выступіла пена, галаву ён закінуў.
— Людзі? Людзі кажуць?
Ён распытваў нейкім сіпячым голасам і з кожным пытаньнем усё мацней.
— Людзі?
І пасьля кожнага слова ён усё больш нахіляўся ўперад, амаль не дастаючы падлогі.
Гадзіншчык глядзеў абыякава, забаўляючыся з ланцужком, памахваючы нагою. Нарэшце, ён уздумаў, што сьмешныя паводзіны яўрэя проста непашана да яго.
А што вас зьдзіўляе? — холадна спытаў ён.
Але стары пераплётнік ужо супакоіўся.
Ён азірнуўся, упёрся рукамі ў бакі, задраў бараду, прыжмурыўся.
— Памыляецеся, — сказаў ён. — Гэта кажуць ня людзі. Гэта кажа гарэлка, гэта кажа карчма, гэта кажа злосьць і дурасьць, гэта кажа дурны вецер.
Ён узьняў руку і пагардліва ўзмахнуў ёю.
— Сьпіце спакойна. і я буду спаць спакойна, і гэты хлопчык будзе спаць… У нас у горадзе шмат гора і вельмі шмат цемнаты і вельмі шмат няшчасьця, але яшчэ не здаралася ў нас у горадзе, каб людзі грызьліся, як сабакі. У гэтым можаце быць упэўнены.
Ён сьціснуў губы і важна ўзяўся за цяжкі валавяны падсьвечнік, мусіць, жадаючы зараз-жа пасьвяціць, выпраўляючы госьця.
Гадзіншчык зьлез са стала, апрануў паліто, паправіў ссунуты на самую патыліцу капялюш, нядбайна сказаў «спакойнай ночы» і пайшоў.
* * *
Яўрэй адышоў ад дзьвярэй, паставіў падсьвечнік на месца, на пальчыках падышоў да ложка, падняў чырвоную фіранку і прыслухаўся.
З ложка даносілася неспакойнае, няроўнае і хрыплае дыханьне дзіцяці. На начным століку гарэла лямпачка з зялёным шкляным каўпаком. Стары скінуў паношаныя пантоплі, падышоў да ложка і неспакойна і дапытна паглядзеў на расчырванелы дзіцячы твар. Так пастаяў ён некаторы час, стрымліваючы дыханьне, уздыхнуў, адышоўся, цяжка апусьціўся на зэдлік і паківаў сівою галавою.
Ён сядзеў, згорбіўшыся і быццам раптоўна пасівеўшы яшчэ на цэлых дзесяць год. Вусны яго моўчкі шавяліліся, грудзі цяжка ўздымаліся, вочы тупа глядзелі ўніз.
Тонкая сьвечка чадзела, дагараючы ў валавяным падсьвечніку.
* * *
Наступнай раніцай вулачка прачнулася, як звычайна, ціхая і, як звычайна, сонная.
З самага сьвітаньня Мэндэль Гданскі стаяў ужо ў скураным фартуху за варстатам.
Вялікія нажніцы скрыпелі злосна, рэзалі з жорсткасьцю; прэс, зашрубаваны да апошніх меж, жаласна пішчэў, лязо старога, доўгага, вузкага нажа блішчэла на ранічным сонцы, абрэзкі паперы з шалясьценьнем валіліся направа і налева. Стары пераплётнік працаваў старанна, а часамі нават і ліхаманкава.
Па яго завялым, з глыбокімі зморшчыкамі твары відаць было, што ён ноч правёў бяз сну. Але напіўшыся дрэньненькай кавы, што суседка прынесла ў гліняным імбрычку, ён трохі павесялеў, напхаў сваю люльку, выкурыў яе і пайшоў будзіць унука.
Хлопчык нешта разаспаўся.
Усю ноч ён сударгава варушыўся на ложку, але цяпер моцна спаў. У шчылінку чырвонай фіранкі праходзілі тонкія сонечныя праменьні; яны лажыліся на яго вочы, губы, худзенькія раскрытыя грудзі, блішчэлі мігаючымі іскрынкамі цёмнага золата на цёмных, мяккіх валасох і апушчаных павеках.
З замілаваньнем глядзеў на дзіцё стары. Твар яго прасьвятлеў, губы расчыніліся ў ухмылцы, вочы прыжмурыліся і сталі блішчэць неяк па-асабліваму. Нарэшце, ён ціханька і шчасна засьмяяўся, зацягнуўся з люлькі доўгай зацяжкаю і ўвесь клуб дыму пусьціў у нос хлопчыку. Той папырхнуўся, ускочыў, шырока расчыніў залацістыя вочкі і стаў праціраць іх худзенькімі кулачкамі.
Сягоньня ён асабліва сьпяшаўся і клапаціўся. Адно заданьне яшчэ не падрыхтавана, сшыткі ня ўкладзены, а ляжаць на стале. Ён і кавы не дапіў і нават не хацеў узяць з сабою сьняданьне — булачку і яйцо ўкрутую, — а пасьпешна засоўваў у ранец падручнікі, баючыся, што спозьніцца.
Ён ужо надзеў шынэль, ужо накіраваўся да дзьвярэй, як раптам яны адчыніліся, і худы студэнт, што жыў на гары, таўхануў яго назад у пакой.
— Бяжэце, яўрэяў б’юць!
Студэнт быў, відаць, моцна ўсхваляваны. Рабы, даўгі твар яго здаваўся яшчэ даўжэйшым, яшчэ брыдчэйшым, доўгія, худыя ногі былі няспрытна шырока растапыраны, быстрыя вочкі гарэлі гневам.
Спалоханы хлопчык адляцеў да стала, раняючы ранец і шынэль.
Стары аслупянеў.
Хутка, аднак, ён прышоў у сябе, успыхнуў гневамі, як зьвер, кінуўся да студэнта.
— Што гэта такое бяжэце?.. Куды ён будзе бегчы?.. Што? Хіба ён што-небудзь украў, што павінен бегчы? Ці ён жыве ў чужой кватэры?.. У чужым доме?.. Ён жыве ў сваёй кватэры! У сваім доме! Ён нічога ні ў кога ня ўкраў! Ён ідзе ў гімназію! Яму няма чаго бегчы!
Ён скурчыўся ўвесь, сьціснуўся, сіпеў, пырскаў сьлінаю, трос барадою і наскокваў на студэнта.
— Ваша справа адрэзаў студэнт. — Я толькі папярэдзіў.
І ён павярнуўся на сваіх бясконца доўгіх нагах.
Але стары пераплётнік ухапіўся за полы яго пацёртага паліта.
— Мая справа? Ну, што гэта за слова — мая справа? Мая справа — спакойна жыць. Мая справа — спакойна есьці хлеб, які я зарабляю! Мая справа — гадаваць гэтага сірату, гэтага хлопчыка, каб ён вырас чалавекам, каб на яго ніхто не пляваў, калі ён ні ў чым не вінаваты… Ну, мая справа, каб ніхто нікога ня крыўдзіў, каб людзі былі людзьмі, каб яны былі справядлівыя!.. Ну, вось мая справа! А ўцякаць — не мая справа. Я ў гэтым горадзе радзіўся, у гэтым горадзе радзіўся мой унук, я нікога ня крыўдзіў, тут я займаўся сваім рамяством, тут мой варстат…
Ён змоўк.
З-за вугла вулачкі даносіўся глухі шум, быццам удалі насоўвалася навальніца.
Твар студэнта сударгава скрывіўся, скрозь сьціснутыя зубы вырваўся праклён.
Стары пераплётнік маўчаў. Ён выпрастаўся і, выцягнуўшы доўгую, худую шыю, прыслухоўваўся.
Шум набліжаўся шпарка. Ужо можна было адрозьніць сьвісткі, сьмех, крыкі, плач і стогны.
Вулачка ўзбударажылася. Замыкалі вароты, Зачынялі крамы, адны кідаліся проста на шум, другія прэч ад яго.
Хлопчык раптам моцна і спалохана заплакаў. Студэнт, моцна стукнуўшы дзьвярыма, застаўся ў пустых сенцах.
А стары яўрэй усё слухаў. Ён, відаць, не заўважыў ні таго, што хлопчык плача, ні таго, што студэнт выйшаў. Зірк яго пайшоў у глыб, ніжняя губа адвісла, на твары была напісана напружаная ўвага. Відаць было, нават праз скураны фартух, як дрыжаць яго старыя калені. Твар з чырвонага зрабіўся бурым, з бурага жоўтым, з жоўтага блядым, бялей за сьцяну. У яго быў такі твар, быццам яго падшыбла куляй. Здавалася, яшчэ хвіліна, і гэта старое, нядужае цела надломіцца і ўпадзе мёртвым.
На апусьцелай вулачцы. ўсё мацней, усё бліжэй, усё выразьней чуліся крыкі, сьмех, сьвіст, пракляцьці рухавага натоўпу. Хрыплыя, п’яныя галасы зьліваліся з д’ябальскім віскам хлопчыкаў. Паветра здавалася напоеным дзікім крыкам звар’яцелай плоймы. Нейкая зьвярыная разьюшанасьць запоўніла ўсю вулачку, разьлілася па ёй дзікім, усё затапляючым натоўпам. Трашчэлі вакяніцы, грукацелі і каціліся бочкі, зьвінела шкло, гуло каменьне, ляскалі жалезныя ламы; усе яны, здавалася, былі жывымі ўдзельнікамі брыдкага хору. Як сьнег, ляцеў пух з распоратых пярын і падушак.
Ужо ўсяго толькі некалькі мізэрных крамак аддзяляла Мэндэлеў дом ад вар’яцеўшага натоўпу. Хлопчык больш ня плакаў, але дрыжэў, як ад холаду, і прыціскаўся да дзеда. Вялікія цёмныя вочы дзіцяці яшчэ больш пацямнелі і змрочна мігцелі на зьбялелым тварыку.
І дзіўна: блізка прыціснуты да яго хлопчык і блізкасьць небясьпекі ўлілі новыя сілы ў душу старога яўрэя. Ён палажыў руку на галаву дзіцяці, глыбока і цяжка ўздыхнуў, і на яго белым, як палатно, твары вочы ўжо гарэлі і жыцьцём і палкасьцю.
— Шшш, — супакойваючы, прашаптаў ён.
Толькі цяпер ён стаў супакойваць хлопчыка, які ад страху ўжо даўно перастаў плакаць. Цяпер толькі ўсьвядоміў ён, што хлопчык раней плакаў.
У гэты момант у доўгія вузкія сенцы пасьпешна ўбеглі жанчыны: жонка канатчыка з дзіцём на руках, дворнічыха і крамнічыха.
— Уцякайце, Мэндэль! — з парогу ўжо крыкнула дворнічыха. — Хутчэй уцякайце, пакуль яны не дабраліся сюды. Я зараз пастаўлю ў вас на вакне абраз ці крыж. Усюды паставілі ўжо, і туды ня йдуць…
Яна схапіла хлопчыка за руку:
— Бяжы, Кубусь, схавайся за фіранкаю.
Жанчыны абступілі дзеда і ўнука, засланяючы іх сабою, пхаючы да ложка. Яны так даўно ведалі яўрэя, які быў такі добры, гасьцінны чалавек. За жанчынамі сьледам у пакой сталі набірацца і іншыя жыхары гэтага дому. Пакой перапоўніўся людзьмі.
Стары Мэндэль паклаў адну руку на плячо хлопчыку, а другою адсунуў жанчын. Ён ужо зусім аўладаў сабою.
— Пакіньце Кубуся, — сказаў ён цьвёрда, і голас яго гучэў, як звон. — Пакіньце! Вялікае вам дзякуй за тое, што вы хацелі прыкрыць мяне сваімі сьвятынямі, што хацелі выратаваць мяне, але я ў сябе на акне крыжа не пастаўлю! Я ня буду саромецца таго, што я яўрэй. Я не хачу баяцца! А калі ў іх сэрца няма, калі яны хочуць крыўдзіць людзей, ну, дык яны ня зьвернуць увагі на гэты абраз… Ну, дык яны нават і ня людзі. Ну, дык яны проста дзікія зьвяры. Ну, а калі яны людзі, дык для іх сівая галава такога старога чалавека і такое нявіннае дзіцё — таксама сьвятыя. Пойдзем, Кубусь!
Не зьвяртаючы ўвагі на моцныя протэсты ўсіх прысутных, цягнучы за сабой хлопчыка, ён падышоў да акна, ударам кулака расчыніў абедзьве яго палавіны і стаў.
Ён стаяў у расшпіленым каптане, у скураным фартуху, з дрыжачай белай барадою і высока паднятай галавою, прыціскаючы да сябе гімназістыка ў форменнай тужурцы. Хлопчык з жахам углядаўся ў натоўп, які выў, і вялікія вочы яго расплюшчваліся ўсё шырэй.
Відовішча было такое жаласнае, што жанчыны разрыдаліся.
Натоўп на вуліцы зараз-жа заўважыў яўрэя ў акне, кінуўся паўз крамкі да яго.
Яго гэройская адвага, нямы заклік да людзкіх пачуцьцяў натоўпу былі прыняты імі за абразу, за насьмешку.
Натоўп кінуўся разьбіваць бочкі з воцатам ці гарэлкаю, разрываць пакункі з таварамі, распорваць пярыны, ламаць кошыкі. Цяпер успыхнуў той дзікі пал да зьдзеку, той зьвярыны інстынкт жорсткасьці, які таіцца ў кожным чалавеку і, успыхнуўшы ў адным, захоплівае, як пажар, увесь натоўп.
Яшчэ не пасьпеў натоўп дабрацца да акна, як кінуты некім камень папаў у галаву хлопчыку.
Кубусь крыкнуў, жанчыны кінуліся да яго.
Яўрэй выпусьціў яго руку, але нават не азірнуўся. Ён падняў рукі ўгору, утаропіў зірк у неба і бяскроўнымі вуснамі шаптаў:
— Госпадзі, госпадзі!
Гарачыя буйныя сьлёзы каціліся па твары.
У гэты момант ён быў сапраўдным гэроем, змагаром.
Пярэднія рады натоўпу ўжо дабеглі да акна, але тут ім перарэзаў шлях высокі, худы студэнт з мэзаніну.
З растрапанымі валасамі, у расшпіленым мундзіры стаяў ён пад акном Мэндэля, шырока расставіўшы ногі і раскінуўшы рукі са сьціснутымі кулакамі. Высокай сваёй фігурай ён амаль што не да паловы засланяў сабою акно.
Гнеў, сорам, пагарда, спачуваньне, страх за старога хвалявалі яго раскрытыя грудзі і залівалі агнём яго смуглявы рабы твар.
— Не чапаць гэтага яўрэя! — накінуўся ён, як сабака на ланцугу, на першых-жа, што дабеглі да яго. — А не, дык біце мяне, нягоднікі, сукіны дзеці, сволачы!
Ён дрыжэў усім целам, і голас яго перарываўся ад гневу. А маленькія цёмныя вочкі сыпалі іскры.
У гэты момант ён быў прыгожы.
Некалькі чалавек з натоўпу, больш цьвярозыя, адступілі. Выгляд юнака і яго словы сваёй сілай дзейнічалі на іх.
Доўганогі студэнт, карыстаючыся гэтай хвіліннай сумяціцай, ускочыў у акно, адпіхнуў старога Мэндэля і застаўся ў акне адзін.
Натоўп з глухім шумам прайшоў далей. Кпіны, пагрозы, крыкі, лаянка чуліся за ім.
Паступова, аднак, шум сьціхаў, аддаляўся і перайшоў, нарэшце, у нейкі смутны, нявыразны гул.
* * *
У гэты вечар ніхто не займаўся за хваёвым сталом, ніхто не працаваў ля варстату. З пасьцелі, з-за чырвонай фіранкі, час-ад-часу даносіліся слабыя стогны дзіцяці.
Было зусім ціха. Калі-б не разьбітае шкло ў акне, калі-б ня кінутыя на падлозе шынэль і ранец, ніхто-б і не падумаў, што раніцою тут шумела бура.
На ложку, за чырвонаю фіранкаю, ляжаў гімназістык з абвязанай галоўкаю. На начным століку гарэла зялёная лямпачка. Побач сядзеў студэнт, трымаючы хлопчыкаву руку.
Твар у студэнта быў звычайны — рабы і няпрыгожы. Толькі ў вачох яшчэ гарэла непатухлае полымя абурэньня.
Ён сядзеў моўчкі, нахмурыўшыся, і час-ад-часу раздражнёна і нецярпліва пазіраў у цёмны кут.
У тым кутку нярухома і моўчкі сядзеў стары Мэндэль Гданскі. Сагнуўшыся, абапёршыся локцямі ў калені, закрыўшы рукамі твар, сядзеў ён так ужо даўно, з самага паўдня, з самага таго часу, як даведаўся, што хлопчыку не пагражае ніякая небясьпека.
Маўчаньне і нярухомасьць старога пераплётніка раздражнялі студэнта.
— Мэндэль! — ня вытрымаў ён нарэшце. — Ды вылазьце-ж вы з вашага кута. Што вы? Пахавалі каго-небудзь, ці што? Аджа нічога няма. Пустая гарачка — і толькі. Вось скура зарасьце, і хлопчык праз тыдзень зноў пойдзе ў гімназію. А вы сядзіце так, быццам у вас хто-небудзь памёр.
Стары яўрэй маўчаў.
Толькі праз хвіліну ён падняў галаву і прамовіў дрыжачым ад хваляваньня голасам:
— Вы пытаеце, ці не пахаваў я каго-небудзь? Ну, так, пахаваў. Я пасыпаў галаву попелам, я палажыў рагожу на галаву, я сяджу на попеле, і ногі ў мяне босыя, і каюся Я, і шмат ва мне пакуты і шмат ва мне горасьці.
Ён змоўк і зноў закрыў твар рукамі.
Пры сьвятле зялёнай лямпачкі галава яго рабіла ўражаньне нейкай здані. Хлопчык жаласна прастагнаў два разы, і зноў надышла цішыня.
І сярод гэтай цішыні Мэндэль Гданскі зноў падняў галаву і прамовіў:
— Вы гаворыце, што ў мяне ніхто не памёр? Ну, у мяне памёрла тое, з чым я радзіўся, з чым я пражыў шэсьцьдзесят сем год, з чым я спадзяваўся памерці… Ну, у мяне памерла замілаваньне да гэтага гораду.