Цішка Гартны (1923)/Выбраныя творы/З раману «Сокі цаліны»
| ← Не жартуй | З раману „Сокі цаліны“ Раман Аўтар: Цішка Гартны 1923 год |
| Іншыя публікацыі гэтага твора: Сокі цаліны. |
Прапануем да спампаваньня!
З раману „Сокі Цаліны“.
Зварот на Бацькаўшчыну.
Рыгор спрытна ўскочыў на воз, паправіў пад сядзевьнем салому, прыгарнуўшы яе і заслаўшы нейкаю старою, забруджанаю дзяругаю.
Рухавы, хоць нячэмненькі і мізэрны буланчык Шэі, рэзва закруціў хвастом, матнуў галавою і задрабязіў каляіністаю дарогаю. Шэя трошкі падбег, узяўшыся за лейцы, потым ёмка ўскочыў на калодку каляса і прысеў перш на аглабіне, потым перамясьціўся ў перадок.
На двары стаяла дзіўная пагода. Зялёныя галы палёў разгорталіся далёка-далёка на ўсе чатыры бакі; направа ад іх бачыўся цёмны густы лес і, здавалася, то была барада нейкага вялізарнага чудзішча, адзетага ў пекны, руцяной зелені халат-поле і падпяразанага белаватым ні то поясам, ні то трапчаком-дарогаю, па якой з лёгкім грукатам кацілася іх падвода.
Рыгор ня спускаў вачэй з абачных галаў. На станцыю Ліцк яму, уперад таму гадоў некалькі, траплялася езьдзіць вельмі часта, па тры разы ў тыдзень і ўсе гэты месцы паабапал Ліцкага тракту былі яму так знаёмы, так памятны, што трэба было толькі яму кінуць першым зіркам вакол сябе, як тоненькі туман, ужо пачынаючы аблягаць памку, раптам расплыўся, зьнік і ўсе дэталі роднага блізкага вобразу мігам бліснулі-ўваскросьлі перад яго вачыма: лясочкі, сіратлівыя грушкі ды яблынкі, ядлоўцавыя кусьцікі па межах, старыя замшалыя платы, выбітыя да чораага выганы, рэчачкі-жаральцы, мосьцікі дзіравыя. Уваскросла, ажыло, і, здаецца, загаманіла з ім кожнаю зялінкаю расьлін, кожным чвырыканьнем пташкі, кожным бульканьнем вадзіцы; ачаравала яго нейкаю неземляною, салодка-казлычнаю, прагнаю ласкаю, „як ласка каханае дзяўчыны“, уліло ў яго істоту жывільны сок.
Вось яны едуць Жмінным полем, а потым будзе Ясява грэбля, далей — вёска Жыгуны. а там Чылаўскі лес і г. д.
Пасьля двух год разлукі з гэтым усім, калі Рыгор вымушан быў ня бачыць усяго гэтага, жывучы ў чужых краёх, дзе і поле, і лясы, і людзі — усё-ўсё другое, інакшае, чужое ля яго — знаёмыя мясьціны ў родным краі паказаліся яму такімі блізкімі яго сэрцу, такімі роднымі і дарагімі, што ён зусім ня прыкмячаў у ўспамінках тае мяжы, якая двухгадовай прагалінай ляжала ў яго жыцьці.
Там, у глыбіні яго душы, якая ні на хвілю не пакідала сумаваць па родным краю, па сваіх людзях, — цяпер, калі ўсё паказалася яго вачом, раптам забурліла кіпучая хваля любові і нейкага неаказнага натхненьня … Верылася і ў той-жа час зусім ня верылася, што ён жыве, чуе і бачыць усё, яго апяразваючае, што то — ня сон, ня мары, а яў, сапраўдная, жывая, што можна абмацаць рукамі і праканацца.
∗ ∗
∗ |
У Сілцы яны ўехалі а палавіне дванаццатай гадзіны днём. У гэты час усе сілчане, ад мала да вяліка, былі ў цэркві, і Рыгора, праехаўшага са тры вуліцы і некалькі перавулкаў, маглі бачыць толькі двое дзіцянят-хлапчукоў, вызіраўшых з-пад вешніц, двара нейчай (ён ня ведаў чыёй) хаты, толькі што падбудаванай, з няпрыробленымі к вокнам шухляваньнямі. Апроч гэтых дзяцей, з іх хурманкаю яшчэ разьмінулася некалькі падвод, ехаўшых з касьцёла шляхтаў.
Рыгор нават і рад быў таму, што так вышла, бо яму ня вельмі і хацелася, каб хто знаёмы яго сустрэў наперад, чымсь ён пасьпее зазірнуць у сваю хатулю. Спакойна і паважна зьлез ён з воза ля хаты, ля гэткай самай, нічуць не зьмяніўшайся хібаркі, якую і пакінуў ён. Шэя зьняў з воза куфэрачак, паставіў яго на прызьбе, а каня прывязаў лейцамі к сіратлівай, пахінуўшайся шуліне, якая тырчэла на крок ад вугла хаты.
Я ў хату ўнясу куфэрак, га? — запытаў Шэя.
— Эй, не, ня трэба, ня трэба: лішняя турбацыя, — спыніў Рыгор: — Вось ляпей скажы, колькі трэба за хурманку? — дабавіў ён, ухмыляючыся.
— Ну, што там гаманіць яшчэ … Я пэвен, што пан. Нязвычны мяне не ашукае і … не … пакрыўдзіць. А, ведаючы гэта, ці-ж трэба таргавацца?
— Так то яно так, але скажы ўсё-ткі, каб вышла палюдзку, — наставаў на сваім Рыгор.
— Дык што-ж, калі так, то хай папанскаму: рубель ня будзе замнога?
Рыгор ня думаў: рубель за дваццаць сем вярстоў — варта заўсёды даць. Вось, нічога ня кажучы, ён выняў з кішэні паралез, дастаў рубель і даў Шэі, праказаўшы:
— Дзякую, Шэя, што добра давёз мяне.
— Дзякую шчыра пану Нязвычнаму; каб пану весела перасьвяткаваць.
— Дзякую. Бывай здароў! — схінуўся Рыгор і крануўся дваром к старэнькаму ганку.
Шэя павярнуў каня; затарахцелі драбіны. Рыгор азірнуўся, але ўгледзіў толькі пыл з-пад калёс. „Хай едзе!“ сказаў ён сам сабе і ўзяўся за клямку, каб адчыніць дзьверы, але тут ён пачуў, што яны адчыняюцца самі і спыніўся,
— Рыгорка мой, сонца маё, ясачка мая! — з вясёлаю горнасьцю ў голасе трупнявым голасам загаманіла Стэпа, нарасхлёст адчыніўшы дзьверы і шырока растапырыўшы рукі настрэчу сыну.
— Дзень добры, даражэнькая матуля! Як маецеся, каханая? — тронутым голасам адказаў Рыгор, кінуўся к мацеры, абняў яе худую, крохкую пастаць, схінуў голаў і прыпаў вуснамі к яе шчакам.
Сэрца выбівала радую стрэчу … Доўгі шчыры пацалунак засьвечваў яе.
— Сонца маё, ясачка мая! — з буйнаю сьлязінаю нявыказанай радасьці пераказвала бясьсьціханьня Стэпа; потым узяла сына за руку і, забыўшы нават зачыніць дзьверы сянец, павяла яго ў хату.
— Вось цябе ўжо каторую пару чакаюць таварышы, — паказваючы пальцам на двух маладых хлопцаў, Сёмку і Янку, якія сядзелі ля стала і з шырокімі цёплымі ўсьмешкамі на маладых здаровых белых тварах упарта глядзелі на дзьверы: — Госьцю мой даражэнькі, госцю мой доўгачаканы! — вылівала сваё пачуцьцё Стэпа.
— А, браткі мае, Сёмачка, Яначка! — толькі пераступіў парог, голасна прапяяў Рыгор і тут-жа хутчэй паставіў куфэрак сярод хаты, а сам кінуўся к сталу і павіс на шыі перш Сёмкі, потым Янкі.
Пацалаваўся з абодвама шчыра і зацяжна. Нейкая незьясьнёная сіла бадзёрасьці настолькі захапіла яго, што Рыгор ня змог апамятвацца і бы аглузьдзеў на нейкі час — маўчаў і пазіраў то на маці, то на таварышоў, а радая ўхмылка нібы замёрла на твары і ў гэтай замёрласьці сваёй цьвіла.
Стэпа ўзяла куфэрачак і падсунула яго пад пол, некалькі разоў пераставіла, бразнула замком.
— Ах, як-жа я рад, што вы… Ах, як-жа жывіцё хаця, мае браточкі? — абярнуўся Рыгор к таварышам, пасьля змоўку; потым схапіўся, абярнуўся к мацеры і таксама запытаў:
— А вы, матуля?
— О, брат, мы то жывём! У сваім кутку, у сваіх Сілцох, як у Хрыста за пазухаю, весела адпавеў Сёмка.
— Ды жыву, сынку, марнею памаленьку, дабавіла Стэпа.
Падбегла к яму, узяла за руку.
— Разьдзенься хаця ды спачынь крыху з дарогі. Я есьці дам — падмацуйся крыху.
Але Рыгору і няўцям было, што ён ня спаў ужо цэлую пору і што ня вельмі быў сыт ядою.
— Нічога, нічога, мамуся, не клапацецеся, — адказаў ён мацеры, махнуўшы нядбайна рукою, а сам ня сьціхаў распытвацца аб усякіх сілкаўскіх навінах ды расказваць усё тое, што яму даводзілася чуваць і бачыць за гэты час на сьвеце. Гаманіў урыўкамі, кусочкамі ад кожнага здарэньня; а здарэньні выбіраў такія, што трапляліся на адгон адно ад другога на сотні міль, на месяцы часу. Дзіўнага, страшнага, сьмешнага і цікавага быле процьма, і Сёмка з Янам, а таксама Стэпа так былі ўтароплены ў яго, што кожнае Оыгорава слова нібы ўбіралі ў сябе, жавалі і смакавалі.
Рыгор стаяў, як прыехаў: у капялюшы, у паліце, запылены; забылі ўсе папрасіць яго прысесьці, і ён сам забыў.
— А за-а-аво-оды, за-воды!! — з асобным прыціскам зацягнуў ён, — каб вы толькі пабачылі: аграмадныя такія дамішчы, даўжынёю, напрыклад, як ад рэчкі да цэркві; у тры, чатыры, а то і ў пяць атажоў. А пры боку трубы высачэрныя-высачэрныя — к самаму небу цягнуцца і бясьсьціханьня сапуць чорнаю сопухаю. Страшна нават паглядзець з боку. А калі ўвойдзеш у такі завод — колькі там народу-у-у! Як мурашак, як на пажары: кішаць, бегаюць, лётаюць. Машыны гудуць, калёсы верцяцца, шум, стук, грукат, сьвіст. І я на адным з такіх працую.
І спыніўся, нібы што забыў!
— Ах, хаця разьдзецца трэба, я й забыў.
— Але, але, разьдзенься, разьдзенься Рыгору, — у адзін голас праказалі Сёмка, Янка і Стэпа.
Рыгор паважна, нават трошкі нядбайна, пачаў разьдзявацца: скінуў палітон, згарнуў яго і палажыў на лаве; потым зьняў капялюш.
— А мора хаця бачыў? — зацікавіўся Янка.
— Вунь дзіва якое! Дык мора ля Рыгі як рукою падаць: кожную нядзелю, бывала, езьдзіш туды; устанеш гэта раніцаю, пап‘еш гарбаты, закупіш чаго перакусіць — і ходу. А народу — калі ня прыедзеш — процьма, кішмя кішыць. Ды і ёсьць чаго туды прыяжджаць: толькі кінеш вокам — шыр неабмерная: вада, вада, то — неба адно… Стыне сэрца ад страху — ехаць морам.
За апавяданьнем Рыгор пасьпеў якраз асвойтацца з акружваючым яго; у аднэй бялізьне і ў панчохах ён усеўся на лаве між Сёмкай і Янкай.
— Вось, наце перакусеце, хлопцы, разам з госьцем, а тады ўжо будзеце бялізьне колькі ўлезе, — праказала Стэпа, падаючы на стол бухоную жоўтую свайго ўпёку кіпку, нарэзанае каўбасы і сыру.
— Прасі, Рыгорка, таварышаў, — абярнулася яна к сыну.
— Ды нічога, нічога, не патурайце аб нас, цятуля; чаго добрага, а бессаром‘я ў нас даволі: самі ўсядземся. Хваліць бога, што дачакаліся Рыгора; за яго здароў‘е чаму-ж не пагасьціцца, — сьмяшліва адказаў Сёмка і першы ўзяўся за відэлку.
Прыняліся есьці ўсе ў трох. Стэпа-ж не захацела садзіцца за стол, а ўзяла ў руку кусочак сыру і кавалачак кіпкі і, адступіўшыся крокаў два ад стала, схіліла на бок голаў і, мягкім шырокім зіркам гледзячы на іх, нядбайна, несхаць жавала мякіш булкі і сыр.
— Хай-бы-ж і вы прыселі, мама? — папрасіў Рыгор.
— Але, цётачка, прысядайце з намі! — пазваў і Сёмка і пасунуўся на лаве, каб даць больш месца Стэпе.
— Ды нічога, нічога, дзеткі, — аба мне не клапацецеся, — ласкавым і зусім спакойным голасам адказала Стэпа. Сказала і змоўкла. Захапілі ўсю яе істоту неадчэпныя, упартыя думкі. Сын перад ёю, якога яна так доўга ня бачыла! Два гады-ы! Колькі часу! Як ён перамяніўся! Жывучы ў Сілцох, ён заўсёды хадзіў чорным і брудным, цяжка і многа працаваў і на падзёншчыне і за балагола. А цяпер — не пазнаць: нібы той пан ці хвальбарковец які: чысьценькі, беленькі, у пекным гарнітуры, у чорным дарагім капялюшы, у манішцы. Прычэсаны, прыгладжаны, паністы, гасьцінны, далікатны! Ня той, зусім ня той! Стэпе ўспаміналіся часы даўно мінуўшых дзён, калі яшчэ жыў яе гаспадар, Міхась; як ён, бывала, зарадаваўся, калі ў іх радзіўся хлопчык! „Некалі,“ — казаў Міхась — „як вырасьце наш Рыгорка, мы яго няйначай вывучым на пана. Усю працу ля яго трэ‘ ахвераваць, але не дапусьціць, каб ён увесь свой век працаваў так ціжарна, як мы“. Праз два гады, якія яму было суджана пражыць пасьля радзін, Міхась усё сваё шчасьце бачыў у сыне і цешыўся ім бясьсьціханьня сам і бясьсьціханьня хваліўся людзям. Але Міхасю не ўдалося ня толькі вывучыць свайго Рыгора на пана, а нават дачакацца таго часу, калі яго сын вывучыцца літары-азы: ліхая хвароба падсачыла яго, прыліпла к нядушламу целу, улезла ў яго нутро і панавала датуль, пакуль не зьвяла яго ў магілу. Стэпа дужа любіла свайго мужа, моцна-моцна плакала па ім і з-за вялікай увагі к яму дала сабе зарок ня выходзіць другі раз замуж, а ўсё жыцьцё аддаць на гадаваньне Рыгоркі. Праўда, калі мінула гадоў са тры пасьля сьмерці Міхася, Стэпа, пражыўшы гэты тэрмін удавою, многа паспытала гора, добра праканалася, што знача жыць аднэй ды яшчэ пры гэтым і дзіця гадаваць. Цяжкія варункі жыцьця вымушалі яе шукаць якіх-кольвек падпорак ля далейшага валтужаньня з жыцьцём, застаўлялі забываць аб зароку і наводзілі на іншыя думкі: „Чаму-ж ня выйсьці й замуж?“ дазвольвала яна сабе сама сумлявацца: „Я яго любіла, пакуль ён быў жывы, пакуль было каго любіць… Міхася няма, а я ўсё-ткі жыву і хочацца шчасьця, як і ўсім людзям, хочацца радасьці, як і другім, бо я гэткі самы чалавек, гэткае стварэньне… Ды і сына выгадаваць лягчэй будзе.“ Гэтыя думкі з кожным часам усё больш і больш яе цмуцілі, пільней і нагальней лезьлі ў голаў, і хаценьне расло. Толькі лёс, пуціну жыцьцёвую правёўшы пры часе зьяўленьня яе ў сьвет, стаў наперакор яе жаданьням: пара мінала, час праходзіў, а к Стэпе, яшчэ не старой тады і здаровай кабеце, ніхто ня сватаўся, быццам-бы і ня ведаў, што яна ўдава, і ёй трэба было згоджвацпа з сваёю доляю-нядоляю. Яна старэла і мірылася. Павінна была мірыцца, хоць гэта яе зьмірэньне колькі гора ёй прыносіла, колькі сьлёз з яе выточвала… Яна старэла, жыцьцё даражэла, заработкаў рабілася менш і менш, а жыць — жыць трэ‘ было… І Стэпе прыходзілася ўставаць да сонца, зімою хадзіць к жыдам мыць падлогу, цёрці лён, а вечарам прасьці; а летам наймацца ўвагул, жаць, капаць картоплі і інш. Доўгія дні, а часта ўпадрад і ночы прыходзілася ёй стаяць за працаю, не адгінаючы сьпіны, перакусіўшы чорнага хлеба; потым канчала працу, і па дарозе да хаты забягала ў казённы лес, зьбірала там ламачайко ды галяйко і плішчыла яго дадому. Прыходзіла змардованая, змучаная, засопшыся, з рагамі поту на жоўтым маршчыністым твары. Рыгорка спатыкаў яе ля вугла хаты, галодным, недагледжаным, пакрыўджаным чужымі дзяцьмі: ня мог наскардзіцца маме на многія крыўды, перанесеныя за гэты дзень без яе, і бясконца быў рад, калі яна прыносіла яму маленькі кавалачак сітніцы, купленай па дарозе з лесу ў Міхлі ў краме.
Потым Рыгору збылося і дзесяць год; ён вырас і стаў годзен у пастухі. Чаму-ж не аддаць яго на службу? І Стэпа ўпадрад пяць год кожнае лета гадзіла яго пастухом у сваім мястэчку. Ад Юр‘я да Дзядоў Рыгор быў не яе: спаў, прачынаўся досьвіткам і цэлы дзень пасьвіў каровы і авечкі. За гэту службу яго кармілі і плацілі па рублю ад штукі кожны гаспадар. Ад гэтага Рыгор зарабляў да трыццаці рублёў, аддаваў грошы цалком мацеры і, вядома, многа-многа зьлегчваў яе гора й недастаткі.
Зімою-ж праз тры гады Стэпа аддавала Рыгора вучыцца к дырэктару; грамата Рыгору падабалася і ён браўся, як лепш ня трэ‘ было: ішоў уперадзе ўсіх сваіх таварышоў-вучняў. Дырэктар часта радзіў Стэпе, каб яна не пакідала свайго сына вучыць, а аддала яго ў вышэйшую школу: „З яго можа харошы чалавек выйсьці,“ многія з мяшчан напаміналі ёй. Ды Стэпа і сама добра ведала, што ў яе сыне захован вялікі талент, толькі няма рады, як яго выявіць… Пры гэтым міжвольна яна ўспамінала нябошчыка Міхася і казала сама сабе: „Міхаську мой мілы, — як бы ты быў рад, каб дажыў дагэтуль. Такім разумным, такім хітрым удаўся твой сын!“ Балела сэрца, мучылася душа. Але Стэпа была адна: ні помачы, ні, нат, спагады чакаць ёй ня было адкуль… Уся радня, як па гаспадару, так і яе — вымерла яшчэ да таго часу, калі Стэпа выйшла замуж; нат трэба сказаць, што яны з Міхасём і пажаніліся ўжо сіротамі-адзінотамі. А, бач, як у другіх людзей, то што знача радня. Стэпе-ж нічога другога не аставалася рабіць, як пакінуць нават і думаць аб далейшым вучэньні сына, забыць пра гэта. І вось, у другія зімы, калі міналі Дзяды і Рыгор звальняўся ад службы, ён і тыдню не прабываў у дому; маці наймала яго ці ў які-небудзь хвальбарак за парабка, ці выпраўляла яго з местачковымі балаголамі езьдзіць у паветавы горад. Так прайшло тры гады з паловай. Тымчасам Рыгору пайшоў восемнаццаты год.
Ад бацькі свайго ён пераняў толькі яго добрую шырокую натуру, мягкі і гасьцінны выгляд; ні ростам, ні сілаю, ні красою ён не паходзіў на яго ні каліва, ні званьня: высокі, белакуры, плячысты — Рыгор выбачваў статным, паважным. Розумам таксама яго бог надзяліў: ні пагарды, ні сораму ён не баяўся. А побач розуму ён меў ад роду непакорную душу і прагу к свабодзе. Разлука з родным гняздом, яго таўчэньні ў сьвеце перамянілі многае ў ім. Спачатку-ж, калі ён станавіўся на свае ногі, ніякая работа ня пужала яго. І вось, калі Іцка Шкляр пашырыў сваё балаголства і пачаў шукаць сабе наймічоў, Рыгор барджэй пашоў і наняўся за пятнаццаць рублёў у месяц на ўсім сваім. Праца была нялёгкая. Хто ня ведае, працы балагола?… Уставаць трэ‘ было да сонца, а ня то — цэлымі начамі прабываць у дарозе, не даядаць, не дапіваць, мокнуць пад дажджом цэлымі начамі, здымаць з возу ўсякі цяжар, насіць яго; за ўсякую вінную і нявінную ваду ўручанай яму рэчы адказваць сваім незавідным, нікчэмным заработкам. Цяжка і неўмагату рабілася яму гэта служба, але ўсё-такі Рыгор ня сумеў і сяк-так праслужыў у Іцкі болей двух гадоў… І мо‘ служыў-бы шмат шчэ болей, ды трапілася так, што прышлося перасварыцца з сваім „гаспадаром“ і той яго рашчытаў. Рашчытаў якраз у такі час, калі некуды было кінуцца, за нешта ўзяцца. Што-ж? Сядзець, склаўшы рукі? Пры яго жыцьцёвых варунках — зусім нельга. І вось, прагуляўшы нядзель тры бяз усякае работы, Рыгор адважыўся рыскануць і наўгадай адправіцца ў гарады шукаць спраў якіх-кольвек: на заводзе, ці дзе на хвабрыцы. Задумаў і перш таіўся, а потым зрашыў і мацеры сказаць.
— Мама, што-ж мне тут нудзець бяз працы. Паеду я ў гарады, а ну-ж і ўстрамлюся дзе-ня-дзе, — ні то парадна, ні то просячна праказаў Рыгор.
— Рыгор, сынок мой, з кім-жа я застануся? — схамянулася, як ад спугу, Стэпа.
— Да ці-ж я загіну?
— Ды ня ў тым рэч, але мне будзе тут нудна аднэй…
Але Рыгор быў неўгамонным. Вечарам, з серады на чацьвер, на другім тыдні пасьля Багатніку, ён разьвітаўся з мацераю і, каб больш ніхто ня знаў і ня бачыў, з торбачкаю за плячыма вышаў з двара.
Пасьля яго выезду Стэпа доўга не магла згадзіцца з яго нябыцьцём і нават ноччу ня спала спакойна, а прачыналася расплюшчвала вочы і ў цемі шукала свайго сынка; шукала і плакала, божкала, скардзілася на сваю долю.
А праз дзьве нядзелі прынёс ёй паштальён ліст, — ліст ад сына; у якім ён пісаў аб усім-усім, што ён перажыў за гэты, кароткі час… І яна стала пэўна, што Рыгорка жыве…
Хуткім лётам, рэзвым роем мігацелі ўсе гэтыя ўспамінкі ў Стэпінай галаве, уваскрасілі шмат нудных абразоў з яе маруднага жыцьця, устрапянулі яе сэрца, ускаланулі душу і йзноў адляцелі кудысь…
Хлопцы-ж сядзелі за сталом і ім нат і ўцям ня прыходзіла аддацца сур‘ёзным думкам-успамінкам; пра Стэпу таксама яны забылі і ня дбалі запытаць яе, чаго яна так прынахмурана, замаркочана, над чым прызадумана. Абрадуваныя выпадку стрэчы з таварышам, яны тое й рабілі, што гутарылі наспрэч, занятыя сваімі сучаснымі інтарэсамі: дзяўчатамі, гульнёю, соцыялістычным рухам і шмат чым іншым. Гарэлка, якую прынёс Сёмка, ідучы к Рыгору, настолькі іх падбухторыла, што яны выводзілі адзін другога ў гэроі, плянавалі аб многім нязбываючым.
— Ой, браткі, а ў Рызе якія хлопцы слаўныя! Траха ня ўсе соцыялістыя, — хваліўся Рыгор.
— Ну, ды там не панашаму: цэлая грамада; мала яна можа зрабіць! Ня тое, што ў нас: пяць-шэсьць хлопцаў — і ўся суполка…
— І рабілі і будуць рабіць…
Абразкі роднай зямлі.
Хвойнік, ня зусім вялікі, — так мо‘ дзесяцін у трыццаць лясок — ляжаў на ўсходнім баку Сілцоў, якраз выпіраючыся сваім рогам ў самы роў-даліну, шырокі і плоскі, пасярэдзіне якога працякала маленькая хуткацечная рэчачка, паабапал якой былі капустныя гароды, кусочкі нівак, яравых і жытніх, і невялічкія паплаўцы.
Калісь, як кажа лягэнда, жывучая ня толькі паміж жыхароў мястэчка, а і ў кніжках, дзе апісана гістарычнае жыцьцё беларускай краіны, што калісь, гадоў соцен з восем таму назад, гэтаю далінаю-ровам працякаў бацька-Нёман; але таму князю, што ў той час належылі Сілцоўскія землі, раскіданыя на многа міль вакола, штось запала ў голаў зьмяніць адвечную пуціну вялікае беларускае ракі. З гэтага часу Нёман цячэць тудэма, кудэма цячэць і ў нашы дні; дно-ж яго тут высахла, зарасло травою, а берагі згладзіліся і замуравіліся.
На поўдзень ад Хвойніку, калі стаць тварам к Сілцом, якія пекна красуюцца на другім баку даліны-рову, высіцца старынны замак-гара, абведзены глыбокім ровам і высокім валам. Гэта — апошняя сьведка бывалашняга вялічча і славы Сілцоўскага князёўства. З левага боку і ўперадзе замка красуюцца заросшыя багатымі расьлінамі могілкі; далей могілак у адзін бок — поле, у другі — малады гушчэрны гарэшнік.
Каб выйсьці ў Хвойнік з Сівулінскай вуліцы, на каторай жыў Рыгор з мацерай, трэ‘ было прайсьці крыху гэтаю самаю вуліцаю, намерваючы ў супроцьны ад цэркві канец; потым, зраўняўшыся з маленькаю горкаю, спусьціцца з яе, павярнуць направа; там была Сівулінская дарога, па якой трэ‘ йсьці да Вулачкі, прайсьці апошнюю і дарожкаю праз капусьнік проста ў Хвойнік.
Рыгор хутка прайшоў вуліцу, дарогу і Вулачку. У капусьніку ён ход убавіў, каб цешыцца акружваючым яго абразом.
А абраз быў пекны!
Зелянеўшыя шнуры ніў, толькі што засаджаныя расадаю, чорныя, роўныя грады, з глыбокімі разорамі між іх, выкрутасы бягучай рэчкі. Так унізе. Зьверху-ж глядзела чыстае, пабялеўшае ад сонца неба, само пякучае сонца; у паветры віліся жаўранкі і, як серабром, сыпалі сваімі песьнямі на яго. Аддавала прыемнай сьвежасьцю і чулася гарачая блізкая роднасьць. У галаве мігам васкросьлі ўспаміны днёў яго дзіцячых гадоў, калі ён з другімі хлопцамі-таварышамі, малыя і распусныя яшчэ, кралі бручку з гародаў, зрывалі мак і шчаўе. Часта траплялася пападацца за гэта ў рукі гаспадароў і быць бітымі; але гэта не памагала і яны хадзілі йзноў „імшаць“. Так бывала летам, калі ўсё сьпела. А вясною, чуць толькі паказвала на цяпло, пачынаў раставаць сьнег, часьцей выбліскала сонца, Рыгор з хэўраю сваіх таварышоў кожную нядзелю, кожны сьвяты дзень бегалі ў Хвойнік і шукалі ў ім голых мясьцін зямлі; дзе знаходзілі — разуваліся і ступалі босымі нагамі. Потым, як сонца настолькі прыўдарала цяплом, што аж сьнег перарабляўся ў воду, запаўняў разоры і раўчукі, а рэчка мо‘ у сто раз пабольшвалася, ён глядзеў паводкі, цешыўся бурнымі хвалямі яе, хутка нясучыміся кудысь туды, к Шансаваму возеру, а адтуль за памешчыцкі лес, дзесь далёка-далёка, у мора:
Гледзячы і любуючыся паводкаю, Рыгор успамінаў сказы мацеры, якая паведвала яму, што калісь-то, спакон вякоў, у адным месцы працякала вялізарная рэчка, па якой швэндаліся караблі, ганяліся плыты і на чаўнох людзі рыбу лавілі. Потым, у адзін такі час трапілася так, што па рэчцы той паехаў ноччу плаваць ведзьмін сын і вось, толькі ён адплыў ад берагу і хацеў пераехаць на другі бок, як паднялася страшэнная бура-завіруха: неба зацяглося цёмнымі-працёмнымі хмарамі, зашугаў страшэнны вецер; сіберна захваляваў ваду, — і човен ня вытрымаў — абярнуўся, а ведзьмін сын утапіўся. Бура сьціхла, нібы і хацела толькі сабе ў ахвяру маладое жыцьцё … Праз колькі часу да ведзьмы дайшла гэна страшная зьвестка і тая ажно за голаў узялася з перапалоху ды зрашыла пакараць раку за яе такую штуку. Выйшаўшы на бераг, яна падняла ўгору рукі і пачала клясьці; вада ў момант вайшла ў зямлю, пакінуўшы толькі маленькае жаральцо; а ў адным месцы, на загіну, дык палажыла юшку і закрыла ёю тую дзірку, якою вада зайшла ў зямлю. На тым месцы якраз зьявілася крыніца, якую празвалі „Віруноваю крыніцаю“. Вось, калі кінуць у яе камень ды прыслухацца, то можна пачуць нібы дзьвенк: то камень стукаецца аб юшку. Далей, перадаваў сказ, з часам падыдзе пара, да якое назначан тэрмін пракляцьця, тую юшку ведзьма здыме, рака выйдзе з зямлі і зойме сваё русло.
Ідучы капусьнікамі, Рыгор усё гэта пераваспамінаў, зраўніваў з тым, што бачыў, і быў дужа здаволен гэтым.
Няпрыкметна ля самога сябе ён падыйшоў к таму месцу, дзе сьценка падымаецца на гору, і лёгка, ды так сама няпрыкметна, узыйшоў на гору, а там скора дайшоў да граніцы лесу. Зразу яго абдаў пахучы смалою ветрык, да вушэй данёсься сьпеў пташак: Лясная краса так і цягнула яго жывасілам у глыб лесу, у гушчэрныя кусты ядлоўцу, у падгалісты арэшнік. Але ён захацеў астацца з берагу лесу, на прагаліне, дзе абяцаў Зосі быць, дзе яго можна было скора ўгледзіць, і адкуль перад яго вачмі разгортваўся дзіўны абраз … Рыгор зьняў з сябе жакетку, скінуў капялюш, палажыў гэта на зямлю, потым падабраў шышкі і малое сухенькае галяйко, шчысьціў мясьціну і прысеў. Прысеў, разгарнуў кніжку і прыняўся чытаць. Але штосьці чытаньне яму не давалася, ня лезла ў голаў, перабівалася наплывам іншых думак, калыханьнем другога пачуцьця. Тады Рыгор кніжку адлажыў убок і пачаў глядзець супроць сябе, то паднімаючы вочы к небу, то апускаючы іх назад кнізу. Як на небе, так і на зямлі абачылася адна краса, адна пекнасьць: блакітны абшар высі, заліты залатым праменьнем сонца, нізка аблягаў над зямлёю, быццам увачавідкі спускаўся ўсё ніжэй і ніжэй, каб зусім сыйсьці з вечнае высі, прыкласьціся да зямлі, зьліцца з ёю і стварыць новае, вольнае, як вецер, вясёлае, як сонца, і незалежнае, як закон яго, жыцьцё… Дзе які цянёк — сагнаць і агрэць сонцам, дзе нуда — пасеяць упойны, свабодны сьмех, дзе плач — замяніць бескраёваю, бязьмежнаю радасьцю. Восень, холад, як крыўду і зьдзек — адаслаць у царства казак; вечную, цьвітучую вясну пасяліць на зямлі, каб гэныя кусты, што нібы пухкім дываном убралі лямагільны ўзгорак, гэтыя вярбіны і алешыны ў два рады аперазваючыя рэчку, гэту саму рэчачку з чыстаю вадзіцаю, плюхаючаю дзеньня і ночна ў сваім бесьперасьціханным цёку туды, на далёкі поўдзень, пад зялёныя шаты карон, не прапускаючых к ёй праменьні сонца; далей — зялёны луг, што ўбран пухкаю травою і размалёван кропелькамі ўсялякіх красачак, пачынаючы ад беленькага вясёлага цюцюпана да чырвонае смалянкі, — гэты зялёны луг, што як днём, так і ноччу, гудзіць-іграе ад музыкі нязьлічаных стварэньняў, жывучых і лётаючых над ім; і гэны Хвойнік, з роўнымі высокімі дрэўцамі, з густымі кустамі, з хорам птушак — адным словам, усё тое жыцьцё, якое ў поўнай сіле і моцы праяўляецца цёплым летам, — каб гэна жыцьцё ня мела свайго канца, свае сьмерці, а вечна-б, бесьперасьціханьня бурліла, пякло, кілела, а калі-б і зьмянялася на тэрмін — то ня ў бок заміраньня, зьнішчэньня, а ў бок вышэйшага кіпеньня, вышэйшага бушаваньня. „Эх, здаецца, каб я меў сілу і волю, я-б абыйшоўся бяз усякіх староньніх падмог, а сам, уласнаю рукою, не адкладаючы ні на хвіліну надалей, усё перарабіў-бы на свой манер. І ніхто-б ня скардзіўся на мяне, ніхто-б і словам не заікнуўся, што я кепска зрабіў гэтым … бо я вельмі маю шырокую і дабратворчую душу, поўную любоўю і спагадай сэрца. Але, што-ж чалавеку дано, ды яшчэ гэткаму малому, простаму, нячэмнаму працаўніку, як я, Рыгор? Зусім нічога, зусім нічога … А ня маючы нічога — нічога і ня зробіш“. Рыгор гэта ведаў, як лепш ня трэба, ведаў не ад таго, што мо‘ пачуў ад каго, ці хто набаяў яму, што, у сваю чаргу, ён чуў ад разумнейшых за яго людзей. Не і не! Рыгору тут не патрабавалася вагкасьці думак асьвячоных людзей: ён мог сам разабрацца ляпей за другога вучонага. Дваццаць два гады жыцьця, на працягу каторых ён паспытаў столькі гора, мукі, пагарды і зьдзеку, столькі праліў поту і сьлёз, змарнаваў сілы задарма, на неадплатную, неаддзячную карысьць другіх людзей, якія выгадалі ў жыцьці тым, што яно падвязло ім на сіле, хітрасьці, дасьціпнасьці і кемкасьці і, дзякуючы таму, што Рыгор гэта ведаў, ведаў не па тэорыі, а бачучы сваімі вачамі і чуючы сваімі вушамі, ён і хацеў — так моцна і так шчыра хацеў, што ў сваёй шчырасьці забываўся аб сваёй бясьсільнасьці і марыў перад сабою няжывучыя зданьні і чары … Марыў і забываўся, бо вельмі соладка было само гэта марэньне …
Разьвітаньне.
Рыгор прачнуўся а дзесятай гадзіне раніцы. Барджэй пададзеўшыся, ён пасьпяшыў к Сёмку, каб дапэўніцца аб часе выезду.
— Ды вось, а гадзіне пятай будзь гатоў! — сказаў яму Сёмка.
— А можа, слухай, Сёмка-а… — папрабаваў усумніцца Рыгор у таварышавай дабраце: — А можа бацькі на цябе будуць сярдзіцца, што ты… павязеш мяне?
— Э-э! Ды кінь казаць… Што мне яны зробяць? Мала патураю… Другі раз я ўжо іх пытаў. Вунь бацька мой — ні слова. Ты-ж ведаеш яго…
— Усё-ткі, ведаеш, што я за сваяк…
— Н-ну-у-ну! Шша-а! — ня даў Сёмка Рыгору гаварыць.
— Ну, дык шчыра дзякую табе, таварышу, — ціснучы Сёмку руку, дзякаваў Рыгор: — А цяпер, вось, зайдзі па Янку, захапі бацьку свайго і прыходзьце ка мне.
— Навошта гэта?
— Гэй, і ты нічога не кажы! — спыніў Сёмку Рыгор і хутчэй выйшаў з хаты.
Навуліцы ён спаткаў мацеру, якая йшла з рынку,
— Адкуль вы? — спытаў Рыгор.
— А вось купіла сяго-таго.
— А пятай гадзіне Сёмка будзе гатоў. Перад тым прыдуць к нам.
— Хто?
— Ды, вось, я папрасіў сяго-таго.
— Ну, то добра, сынок, добра. Трэ хаця прыбраць крыху.
Стэпа прыбавіла шагу і завярнула ў двор, а Рыгор яшчэ забег па дарозе к суседу Лявону.
А чацьвёртай гадзіне к Рыгору сыйшліся: Лявон з жонкаю Юзяю, Янка і Сёмка з бацькам. Стэпа гасьцінна прыняла ўсіх і хутчэй-жа рассадзіла за стол, на якім красаваліся дзьве паўбутэлькі гарэлкі і ў трох пасудзінках сякая-такая закуска.
— Выбачайце, даражэнькія мае, што гэтак шчэдна я частую вас: чымсь хата багата! Садзецеся, родненькія, за стол! — убачалася перад імі Стэпа.
— Пакінь, пакінь, Стэпа; ці-ж то вясельле якое, ці што, — сьцешыў яе Лявон.
— Эй, эй, цётка, і гэтага ня варта было; навошта дарэмная трата, — дабавіў Сёмка.
— Ды што вы кажаце: а мо‘ гэна і вясельле і ўсё маё; можа я ўжо болей і ня ўбачуся са сваім Рыгоркам.
— Ня горніся, не бядуй — бог ласкаў: вось пераедзе ў горад, ажывецца там ды цябе йшчэ забярэ к сабе. Ого-о! Ня журыся, — суцяшаў Лявон. — Вунь падзівіся на сына — золата! Ведаеш, Стэпа, я ня схлушу табе: здаецца, вы ніякія не сваякі мае, а я гэтак зжыўся з вамі, што выказаць нельга. Твой Рыгор, бы мой сын — гэтак я яго зважаю ды цаню высока. Мне здаецца, я ня лішчу ні каліва, што перад ім ня ўстоіць ні адзін сілкоўскі хлопец…
— Дзякую, дужа дзякую, Лявоначка, за твае словы!… ты наш самы блізкі прыяцель. Вось Рыгорка мой кожны раз не праміне, каб не запытаў у лісьце аб табе: дужа ён вашу сям‘ю шануе.
— Дык хай яму госпад на чужыне спрыяе, а табе дасьць здароўя прычакацца яго вясельля, — выпіваючы чарку, пазычыў Стэпе Лявон.
— Дай госпад! — адказала Стэпа: — Закусвайце, мае даражэнькія, закусвайце, — абярнулася яна к усім.
— Нічога, нічога, ня пільнуй нас,--спыніў яе Сёмкаў бацька.
Рыгор перш маўчаў, а пасьля раптам перамяніўся яго настрой і ён весела праказаў:
— Ведаеце, як мне нялёгка пакідаць вас. Як цяжка разлучацца з роднай краінай!! Я-б, здаецца, куды сам еду, браў-бы ўсіх вас, нават усё сваё мястэчка — гэтак я зродніўся з ім. Толькі — я вымушан ісьці на гэта. Што-ж, трэ‘ гадзіцца!
— Але, — ушчаў за ім Янка: — і чаму ўсё так збудавана ў сьвеце: сёньня вось мы гэтта, а заўтра — схопе цябе чугунка і зацягне за тысячы вярстоў. Хай-бы было так: усе людзі жылі-б у адным месцы. Навошта гэтыя сьлёзы, разлукі, плач, разьвітаньне?
— Мала што: гэтак ужо спакон вякоў напісана богам, — сказаў бацька Сёмкі.
— Так! наша мэта такоўская: калі доля разлучае — душы няхай і за тысячы вярстоў братаюцца, — дабавіў Сёмка.
— Вось то і важнае, — падхапіў Рыгор: — гэтым я і сьцешан крыху. Мне здаецца, усё тое, што вырабляе між людзей таварыскае і прыяцельскае чуцьцё, ня мае межаў перад сабою і не баіцца нічога.
— То праўда, праўда.
— Праўда, сынку…
І яны яшчэ цэлую гадзіну гутарылі аб усякай усячыне, пераходзячы то памаленьку, то ўскокі з аднэй рэчы на другую. За гутаркаю час бег няпрыкметна і, калі Рыгор прыпадкам успомніў аб сім, то на яго гадзіньніку ўжо паказвала шэсьць гадзін пасьля палудня.
— Колькі часу? — запытаў Сёмка, убачыўшы, як Рыгор вымае з кішэні гадзіньнік.
— Шэсьць!
— Ах, я хутчэй пабягу за падводаю. Пара ехаць, каб пасьпець к адходу машыны.
І Сёмка вылез з-за стала ды пабег дамоў. Рыгор таксама адыйшоў ад гасьцей і то сёе, то тое пачаў зьбіраць ды вязаць у клункі. Скора куфэрак і адзін зьвязак стаялі пры печы нагатове:
— Пасьпееш яшчэ к машыне, прасьцярог Рыгора Лявон.
А Стэпа глядзела на гэту варухню і горнілася: разлука з сынам — бач ня сон, а вачавідкі.
— Сынок мой, я сама ўсё зьбяру, не пакідай стала, паеш сяго-таго, — прасіла яна Рыгора.
— Нічога, не клапацецеся, матуля, і ня горніцеся. Вось прыеду праз год панам, — жартаваў Рыгор і ўхмыляўся. Ухмыляўся нявесела, бо душа шчымела моцна: разлука ўсё-ткі балюча!
— Ай, ды малайчына Рыгор! Чаго-ж там ныць! Сьвет ня дасьць у крыўду нікога, — пахваліла Юзя.
— Ды гэтак, галубачка, але-ж усё-ткі, як ты не кажы — дзіцё сваё…
На дварэ пачуўся грукат калёс. Усе зірнулі ў вокны: то пад‘ехаў Сёмка.
— Гатоў, Рыгор? — прагукаў ён, прывязваючы лейцы за вугал прызьбы.
— Іду, іду! — адазваўся Рыгор.
Усе паважна пачалі вылазіць з-за стала і цалавацца з Рыгорам. Апошняю падыйшла Стэпа і, расплакаўшыся, абняла сына. Ня вытрымаў і Рыгор: і ў яго вачох заблішчэлі сьлёзы.
— Супакойцеся, матка! Што-ж зробіш — суцешыў ён мацеру, адхіліўшы яе голаў.
— Ой, Рыгорку, не магу!
— Што-ж парадзіш?
— Годзі, годзі, Стэпа, трэ‘ ехаць, пара, — спыніў Стэпу Сёмкаў бацька: — не нацалуешся надоўга… Ня горніся так, не апошні раз бачыш.
Рыгор адыйшоў ад мацеры і, узяўшы куфэрак, пайшоў на двор. Янка захапіў другія рэчы. За імі выйшлі ўсе.
— Едзь, Сёмка, мы пойдзем, — праказаў Янка.
Сёмка адвязаў лейцы, сеў на воз і паехаў, а ўсе ціха пайшлі за ім. Гуляўшыя на вуліцы дзеткі пакідалі гульню, сабраліся ў грамадку й пільнымі зіркамі сачылі за праводзінамі.
Рыгор быў вельмі рад, што хоць гэтая маленькая сямейка блізкіх людзей ды ёсьць у яго; і ён ішоў з імі і бесьперасьціханку глядзеў на ўсіх; глядзеў, а, здаецца, малюсенькія крупінкі ад яго душы адрываліся і ўляталі ў паветра, каб з ім усапціся ў нутро яго праводзячых людзей. „Жаль, ой, які жаль мне раставацца з імі“, прыбліжваючыся к Скрыжаваным дарогам, думаў Рыгор: „дзе я стрэчу другіх гэткіх людзей? Нідзе!… Хоць і будуць… хоць і ёсьць у мяне знаёмыя, але ласьне яны спадобны гэтым? Кожнаму ад сіх знаёма ня толькі мая хата, я, а і мае думкі, маё пачуцьцё, як і іхнія мне знаёмы. Ад роду мы саплі адным паветрам, грэліся на адным сонцы, гулялі ў адну гульню, гаманілі аднэю моваю… Эх!“ Рыгор паглядзеў паабапал дарогі: Гэтыя нівы, гэта збожжа! Каб вы ўчулі ўсю ўтратнасьць маёй разлукі з вамі, каб вы ведалі мае думкі і зналі маю шчырую прыязьнь к вам, вы-б тады кожным каласком аўсу ці ячменю, кожнаю травінкаю, узрошчанай на сваёй глебе, запратэставалі-б супроць беспагаднасьці таго лёсу, які разлучае мяне з вамі, крыкнуўшы: „Ён — наш сын: хай з намі навекі астаецца!“ Хоць вы, нівы, і не мая ўласнасьць, а патом я родзен вам, а вы мне дорагі. Вы — часьціна мае краіны, якая маткаю мне завецца, бо гадавала мяне… Ды гэны нівы скора пасьпеюць і нібы-то золатам абліюцца ўсе, бы той канастас у цэркві. А к ім высыпле вясёлы працоўны люд з гострымі сярпамі ды з песьнямі вясёлымі; пад сонцам пры крышталовай расе будуць жаць. Здаровыя дзяўчаціны рукі будуць часта шастаць сярпом і класьці на прост“.
Рыгор азірнуўся вакол сябе, акінуў поглядам абшар ніў. Нідзе нікога ня бачылася. Толькі поміж з ім ішла сямейка праводзіўшых, жыва гутарыўшых аб жыцьцёвых справах. Бліжэй к яму была маці; але ён не ўглядаўся ў іх твары і бы ня чуў, што яны гутарылі: ім валадалі свае думкі.
— Сёмка-а-а! Спы-ы- ні-і-ся-а! — прагукаў раптам Янка. Яго вокліч быў нагэтулькі асобным, што ўсе яму павініліся і пасталі. Спыніўся і Рыгор.
— Гэтта трэ‘ разьвітацца! — парадзіў Лявон. — Гэй, Рыгору, хадзі пацалуемся! — абярнуўся ён да Рыгора.
Рыгор падыйшоў к яму, прыпадняў шапку, а пасьля абняўся накрыж і тройчы расцалаваўся. Ад Лявона ён перабраў усіх; пад канец падыйшоў к мацеры і праз сьлёзы праказаў:
— Ня плач, матачка.
Але Стэпа ўжо рыдала.
— Варочайцеся, маці, дамоў! прасіў Рыгор, расцалаваўшыся.
— Не, не, я йшчэ прайду!
— Матуля родная, ня трэба!… І так далёка йсьці.
— Гэй, Грышка, садзіся! — пазваў Сёмка.
Рыгор узьлез на воз, абярнуўся к усім, і, матаючы капялюшом прагукаў:
— Бывайце здаровы! Шчасьліва аставацца!
— З богам! ды шчасьця! Усяго лепшага! — няслося за ім.
Сёмка пагнаў каня. Затарашчэлі калёсы, паднялі слупы пылу. Стэпа рыдала. Сьмяялася толькі сонца, ужо нявысока стаяўшае над зялёным лесам, ды вярцеўшыся ў душным паветры рэзвы жаваранак. дапяваючы сваю дзённую песьню.