Цішка Гартны (Луцкевіч)

З пляцоўкі Вікікрыніцы
Янка Купала (Луцкевіч) Цішка Гартны
Артыкул
Аўтар: Антон Луцкевіч
1918
Крыніца: Našy pieśniary: Litaraturna-sacyjalnyja narysy (1918)
Максім Багдановіч (Луцкевіч)
Упершыню — у скарочаным варыянце і пад псэўд. Антон Навіна — Гоман. 1917. 1 чэрв.

Спампаваць тэкст у фармаце EPUB Спампаваць тэкст у фармаце RTF Спампаваць тэкст у фармаце PDF Прапануем да спампаваньня!




Між песьнярамі «Маладой Беларусі» пераважае ідэалёгія сялянская: найбольш паэтаў і пісьменьнікаў дае беларуская вёска. І Купала, і Колас, і цэлы рад песьняроў меншай меры апяваюць родную вёску, у каторай яны радзіліся, узрасталі і праводзілі вялікшую часьць свайго жыцьця, — і ўсе іх ідэалы зьвязаны зь зямлёй. Але, нарадзіўшыся на вёсцы, беларускі рух да адраджэньня скора захапіў і мястовыя элемэнты — работнікаў, рамесьнікаў, інтэлігентаў. І ў маладой беларускай літаратуры знаходзім такжа даволі выдатных прадстаўнікоў работніцкай ідэалёгіі.

Спаміж апошніх зьвяртае на сябе ўвагу пясьняр-работнік Цішка Гартны.

«Я, — пісаў ён у сваей аўтабіяграфіі ў 1912 гаду[1], — ядзіны сын бедных мужыкоў з м. Капыля (Мінскай губ.), быўшых мяшчан, праваслаўны, радзіўся ў 1887 г. Раньняе дзецтва правёў дома на руках бабкі па матцы і двох дзядоў — па бацьку і матцы, каторыя мяне дужа любілі. Калі меў 12 г., бацька аддаў мяне за пастуха ў сваё мястэчка, дзе я праслужыў пяць год. Летам ганяў у поле, а зімой вучыўся: спачатку ў «дарэктара», а потым ў народным і двухклясным вучылішчах1. Скончыў гэтыя школы, маючы гадоў 17, і, не захацеўшы гатовіцца ў сэмінарыю, я схадзіў у Кіеў, скуль калі вярнуўся, быў захоплен асвабадзіцельным рухам, каторы вырабіў у мяне такі пагляд на жыцьцё: чалавек, калі не працуе, ня можа быць праўдзівым чалавекам, як пэўны насьледнік будучага лепшага жыцьця. З гэтым паглядам я і пайшоў вучыцца на гарбара (што скуры на боты вырабляе); выбраў гэта рамясло затым, што ў той час рамесьнікі-гарбары лічыліся ў нашым мястэчку «перадавымі людзьмі». Потым, у 1908 г., пробаваў паступіць у вучыцельскую сэмінарыю ў Нясьвіжы, і толькі не прынялі мяне там дзеля таго, што не прадставіў «сьвідзецельства а благанадзёжнасьці». Такім спосабам, згубіўшы можнасьць вучыцца далей, я астаўся гарбаром і пачаў чытаньнем дапаўняць сваю прасьвету. У канцы 1908 г. пазнаўся з беларускім рухам і пранікнуўся ім усей душой. Пісаць меў нахільнасьць з маладых год і шмат напісаў вершаў і апавяданьняў па-расійску. У «Нашай Ніве» пачаў друкавацца ў канцы 1908 г. Цяпер працую ў гарбарні і зарабляю шэсьць рублёў на тыдзень пры дзесяцігадзінным рабочым дню і гадкіх варунках працы».

Аўтабіяграфія гэта была напісана ў часах панаваньня ў Расіі самадзяржавія, і Цішка Гартны ня мог успамянуць аб некаторых асабліва характэрных мамэнтах свайго жыцьця. Ня мог успамянуць аб тым, што быў адным з найбольш чынных членаў сацыял-дэмакратычнай работніцкай арганізацыі ў родным Капылі, што вёў тамака патайны рукапісны работніцкі журнал «Голас ніза», зьвярнуўшый асаблівую ўвагу Максіма Горкага, а пасьля — гэтаксама рукапісную «Вольную думку». Ня мог успамянуць, што, карыстаючы зь вялікай павагі між таварышамі-работнікамі, ён здалеў і іх прыцягнуць да беларускай справы, і ў рэзультаце Капыльская сацыялдэмакратычная работніцкая арганізацыя паслала ў сац.-дэм. фракцыю Трэцяй Дзяржаўнай Думы дэклярацыю, дамагаючыся прызнаньня нацыянальных правоў беларускага народу, нацыяналізацыі школы і т. п. Дый шмат аб чым ня мог пісаць Цішка Гартны пад тыя часы рэакцыі, і толькі цяпер можам прыадкрыць некаторыя мамэнты зь яго жыцьця, каторыя характарызуюць яго ідэалёгію шмат ярчэй, чым яго кароткая аўтабіяграфія.

Цішка Гартны — гэта пясьняр працы:

Я рабочы-гарбар,

Рыцар працы цяжкой

Із жалезнай душой,

З сэрцам зыркім, як жар.


Ў вачах іскры маіх,

А жалеза ў руках,

Скура гнецца ад іх

Ў адзін міг, адзін мах.

..........................................

Я здружыўся з трудом,

Я ў ім рос, я ў ім крэп;

Запрацованы хлеб

Люблю мець за сталом.


Не хачу, не прывык

Склаўшы рукі хадзіць:

Я гарбар-працаўнік,

Я жыву, каб рабіць!

— піша ён аб сабе ў вязанцы вершаў, надрукованых у 2[-м] сшытку «Маладой Беларусі»[2].

Пачуцьцё сваей сілы — сілы ўсяе рабочай сям’і, каторая сваімі мазалістымі рукамі творыць скарбы сьвету, — гэта асноўны матыў песень Цішкі Гартнага. У тых песьнях («Песьня гарбара» і інш.) жыцьцё бурліць жывой крыніцай. У яго вачах і

...любоў, то ня зык

Ад пустога слаўца,

А любоў — сьвяты крык

Маладога жыцьця.

І ў каханьні ён бачыць поўнае злучэньне душ на аснове еднасьці ідэй і супольнай працы для сьвятой справы:

Ой, дзяўчынка, ты любка мая,

Ты мой анел ад Бога сьвяты,

Ўжо на векі тваім стаўся я,

А на векі маею ўжо ты!


Я, як друга, цябе пакахаў

І таварыша маю ў табе,

Бо ў любоў да цябе я ўліваў

Свой гарачы прызыў к барацьбе.


Я у думках гарачых гадаў

Аб нядолі краіны свае

І цябе я каханьнем прызваў

Са мной жыцьце аддаць за яе.


Вось, дзяўчынка, ты любка мая,

Будзь таварышам вечна ты мне,

І хай праца з маею твая

Йдзе на шчасьце маей старане!

(«Дзяўчыне-таварышу»)

Душа песьняра востра адчувае ўціск путаў, у якіх жыве ўвесь рабочы народ і сам пясьняр, і яго

Сэрца сьвету хоча,

Яму волі трэба,

Песень, шчасьця, красак,

Шырокага неба.

І запраўды, выбраў Цішка сабе добры псэўданім «Гартнага»: жыцьцё, з каторым ён спазнаўся, здабываючы кусок буднага хлеба, было вельмі цяжкое. Цішка Гартны дае нам абразкі яго:

 Дожджык пакрапляе,
Дзень стаіць халодны;
Шпаламі махае
Ў пуць гарбар галодны.

Ногі чуць клыпаюць
І грабуць няўмела;
Вочы пазіраюць сумна,
асавела.

Апусьцілісь рукі
Ад цяжкой утомы...
Дзе ж сканчэньне мукі
Яго, невядома.
......................................
Поўны ўвесь клапотаў
Гарбар йдзе, сьпяшыцца...
Дзе ж то на работу
Ён прыстанавіцца?!
(«Гарбар на вандроўцы»)

А вось сумная «Песьня грабара»:

Бачу шчасьця свайго ў завяданьні вясну.

..................................................................

Я ўсё жыцьце сваё, дзень у дзень, год у год,

Землю цяжкай лапатай капаю, як крот,

І як многа яе я ужо пракапаў!

Што ж за працу сваю я ў вадплату дастаў?

Што за плён мне зямля за труды прынясла,

За той пот і за кроў, што сабе узяла,

За бурлівую рэчку гарачых тых сьлёз,

Што ўсё жыцьце мае паабмыў імі лёс?..

О, дала яна мне, ой, за працу дала:

З калючковых расьлін мне вяночак спляла,

Зь медзі звонкай, цяжкой даравала шнурок,

А дарогу жыцьця ухарошыла ў мрок,

Каб я шоў, як сьляпы, каб бясконца ішоў,

Зямлю вечна капаў і дабра не знашоў!..

Нядзіва, што паэт ня можа знайсьці шчасьця ў жыцьці паднявольнага чалавека; ён рвецца да барацьбы, да змаганьня за волю:

Не прашу спакою, не прашу забыцьця, —

Бо жыцьцё заўсёды ў сьцішы замірае, —

А прашу я буры, бо із буры жыцьце

Зь сілай магучай біцца пачынае.

Усё ж такі цяжкія варункі бытаваньня зусім натуральна забівалі ў Цішкі Гартнага многа жывых парываў і прынасілі яму шмат горкіх мінут упадку энэргіі, сумляваньня; вось у іншых вершах ён горка жаліцца на труднасьць правясьці ў жыцьцё яго ідэалы («Я — нішто» і інш.), на расчараваньне ў жыцьці:

Дзе вы, гады маладыя ,

Дзе тое шчасьце мае?

Жду я вас часы даўгія,

Жду наяву і у сьне.


Дзе ж тыя рожы, вяргіні

Вашых салодкіх надзей,

Неба высокія сіні,

Сьвежасьць зялёных палей?


Дзе вашы шчасныя мары,

Гэй, маладыя гады!

Што вас закрыла ўсё хмара

Цяжкага гора й бяды?


Буйныя ветры раздулі

Ваш недажданы прыход...

Землю ў сьнягі апранулі,

Жыцьце скавалі у лёд.


Краскі цьвісьці не сумелі —

Воля баіцца палёў!

Збоку мяне праляцелі

Краскі шчасьлівых гадоў.

Але агульны тон паэзіі яго — жывы, бодры, дый гэтаму адпавядае будова вершу — найбольш кароткага, з рытмам, напамінаючым шыбкія ўдары молата ці рух гарбарскага скрэбла.

Папаўшы ў атмасфэру работніцкага жыцьця, Цішка Гартны, аднак не забыўся аб вёсцы. Ён любіць родную прыроду, апявае яе ў вершах і апісвае прозай (апісаньні вандроўкі «Па твару Беларусі» і інш.). Але ідэалы яго ня ўкладваюцца ў рамкі жаданьня зямлі, якое становіць адзнаку песьняроў вёскі: Цішка Гартны — перш за ўсё пралетарый, сьвядомы сваіх клясавых інтарэсаў і гатовы аддаць усе сілы свае за вызваленьне працы ад панаваньня капіталу.

  1. Гл. «Маладая Беларусь», сшытак 2, 1912 г.
  2. Гл. «Маладая Беларусь», сшытак 2, 1912 г.