Цені (Аляхновіч)
| Цені П’еса Аўтар: Францішак Аляхновіч 1920 год |
Прапануем да спампаваньня!
Францішк Аляхновіч.
Цені
Драма ў 3-х актах.
._%D0%A3%D0%B7%D0%BE%D1%80_1.png){kind=small}
Друкарня інвалідаў,
Менск, 1920.
|
АСОБЫ: Сьцяпан, музыка. Марта, яго жонка. Міхась, іхні сын. Матыльда. Зданьнё. |
Скромны мяшчанскі пакой. На сцэне не багата, але чыста, сьветла, відаць, што ёсьць якаясь рука, каторая рупіцца, каб тут спакойна, ціха жылося.
Налева дзьверы ў далейшыя пакоі, направа — у пакой Матыльды. У глыбі, з правага боку, сцэна йдзе заломам, творачы гэткім парадкам нешта накшталт прадпакою, з вялікім вакном, праз якое відаць мескі пэйзаж з стрэхамі каменных дамоў, комінамі, званіцамі. Налева ад вакна ўваходныя дзьверы.
На сцэне мэблі: шырокая канапа — отомана, столікі; на адным з іх электрычная лямпа з штэпсэлем, мягкія крэслы, пуфчык. На дзьвярах парт’еры, на вакне завеска. Каля ўваходных дзьвярэй кручнікі.
Акт I[правіць]
АКТ І.
Вясна.
Нядаўна яшчэ шэрае алавянае неба, цяпер пакрылася бліскучай блакітнасьцю, па якой хутка, быццам гналіся адзін за адным, паплылі абрыўкі веснавых белых вобалакаў. З стрэх дамоў пасыпаліся брылянтавымі пацеркамі астачы ўчарашняга сьнегу, бо сонца вырвалася з зімовае няволі і ўзноў зазіхацела ўсёй зіяючай сваёй магутнасьцяю. У паветры запахла веснавым пахам, які ласкоча душу, сэрца прымушае біцца мацней, напружае нэрвы, як струны іскрыпкі, наладжанае на высокі тон.
У такі веснавы дзень людзі ад гэтага паху п’янеюць, як ад віна…
Але тут ужо веснавая п’янасьць прайшла. Ён — даўно ўжо забыўся аб маладых парывах свае душы, ціха, толькі час ад часу заскрыгатаўшы зубамі, цягне на гару саху свайго жыцьця. Яна — ціхая, верная, добрая апякунка хатняга вогнішча, пільнуе, каб яно не пагасла. Калі-ж якісьці самум уварваўся-б у гэтую ціш і параскідаў пагасшыя галавешкі, яна, як гордая вэсталка, з высака паднятай галавою адвернецца і сойдзе з дарогі таго, хто не ацаніў яе працу…
Ціха, спакойна, роўным полымем гарыць хатняе вогнішча.
Уводзіць дысонанс толькі скрыгот маладое, але калекае, душы сына. Бо ён калека ня толькі сваім гарбом, але і душой. „Гультай хлапец дый толькі!“… Вучыцца ня хоча, ня думае аб працы, „у канцэлярыю на службу“ гэтак сама ня пойдзе, але ўначы, калі ўсе сьпяць, зачыніўшыся ў сваім пакоі, сьніць пры міргаючай сьвечцы якіясь дзіўныя сны аб падарожах па млечным шляху…
Калекая душа!
Але хто ня быў калекай, калі першы раз збудзілася ў душы вясна, калі маладыя рукі трашчэлі абхоплюючы зданьнё, калі скрыўлены болем твар туліўся не да грудзей каханкі, а да сьцюдзёнае змочанае ўласнымі сьлязьмі падушкі?!.
І вось зьявілася Яна, каторая паветра сям’і атруціла сваім шалёным подыхам. Ці выклікаў Яе няшчасны хлапец, які ў сваім безнадзеяньні грыз у бязсонныя ночы свае рукі, ці навеяў яе веснавы вецер разам з абрыўкамі белых хмарак, ці жыла яна ўжо тут — у душах гэтых бедных людзей — ужо даўно, ды толькі сягоньня лёс прысудзіў Ёй прыняць відзімы кшталт?
І пачалі хворыя душы разьдзіраць свае незагоеныя раны.
ЗЬЯВА 1.
Марыя, Матыльда (за сцэнай).
Як завеса адчынілася, праз нейкі час на сцэне нікога нямашака. Пасьля, з левых дзьвярэй уваходзіць Марыя з міскай і жбаночкам, ідзе ў правыя дзьверы. Хутка варочаецца назад, але на палове дарогі затрымалася і ўзноў падходзіць да правых дзьвярэй.
Марыя (немаладая замужка, твар інтэлігентны і добры: на галаве ўжо ёсьць сівыя валасы; апрануўшыся скромна ў цёмных колерах, але чыста і хораша). Ці пані нічога больш ня трэба?
Матыльда (за сцэнай). Не. Дзякуй, Нічога.
Марыя. Як пані што будзе патрэбна, гукнеце мяне калі ласка… Я буду ў кухні.
Матыльда (як выш.). Добра. Дзякуй.
Марыя (йзде ў левыя дзьверы). Дзякуй Богу, што ўдалося нарэшце знайсьці кватарантку! Усё-ж лягчэй будзе!.. (выходзіць).
ЗЬЯВА 2.
На сцэне праз нейкі час нікога няма. Пасьля за ўваходнымі дзьвярмі чуваць званок. Марыя ўваходзіць з левых дзьвярэй і йдзе адчыніць. Уваходзіць Сьцяпан з іскрыпкаю ў футляры ў руцэ. Распранаецца і вешае пальто і капялюш на кручніку.
Сцяпан, Марыя.
Сьцяпан. Абед хутка будзе гатоў?
Марыя. А ўжо хутка… Вось толькі Міхася яшчэ няма.
Сцяпан. Дзе-ж ён бадзяецца? З гімназіі выгналі, работы ніякае ня мае, мог-бы не валачыцца без патрэбы, а ў пару прыйсьці!
Марыя. Чаго-ж ты гэтакі злы? Што табе?
Сьцяпан (махнуўшы рукой). Ат!..
Марыя. Што такое?
Сьцяпан. Грошы ня плацяць! Дырэкцыя — банкрот!.. Сягоньня апошні спэктакль!..
Марыя. Божа-ж мой! Дык як-жа будзе!?
Сьцяпан. Як будзе? — Як было, так і будзе. Узноў пайду йграць у кафэ… Ад вечара да позьняе ночы, ажно пальцы будуць пухнуць, буду пілаваць на іскрыпцы п’яным гасьцём… Дзякаваць Богу, рэстаранаў і кафэ ёсьць шмат!.. Шкода навет, што кідаў. Без патрэбы ўлез у гэты тэатр…
Марыя. Бедны ты! А ты ўжо думаў, што кончылася твая мука ў рэстаранах!..
Сцяпан. Толькі, калі ласка, не шкадуй мяне! Цярпець гэтага не магу!.. У кафэ прынамся плацяць грошы і на брук раптам ня выкінуць.
Марыя (з рэзыгнацыяй). Але, такі ўжо відаць твой лёс, нічога ня зробіш… А мне вось удалося аддаць гэты пакой. Знайшлася кватарантка… Адразу ўжо й пераехала… Нічога, здаецца акуратная будзе… Усё-ж будзе лягчэй.
Сьцяпан. Толькі клопаты ад гэтых кватарантаў і больш нічога! Трэба толькі цясьніцца, а карысьці мала…
Марыя. Усё-ж такі сякая-такая падмога! Табе аднаму цяжка працаваць на нас усіх.
Сьцяпан. Трэба вось, каб Міхалка знайшоў якуюсь работу. Ходзіць хлапец бяз працы… Вучыцца ня хоча, дык хай на службу якую йдзе!..
Марыя. Ён, бедны, цяпер нейкі маркотны…
Сьцяпан. Гультай дый толькі! Хлапец мае ўжо бяз мала восемнаццаць гадоў, павінен ужо думаць аб працы. А ён толькі цягаецца за мной у тэатр або ходзіць няма ведама куды… Павінен ужо працаваць, зарабляць… А ты яму яшчэ тайком ад мяне грошы даеш…
Марыя. Я сама ня ведаю, што з ім рабіць! Была служба ў канцэлярыі — ня хоча! Кажа, што здасьць экзамены і паедзе ў ўніварсытэт.
Сьцяпан (махнуўшы рукой). Эт! нічога з гэтага ня будзе! Гультай хлапец дый апрача таго, — ты распусьціла яго.
Марыя. Эх, Сьцяпан, не кажы гэтак! Ты хаця бацька, мала яго ведаеш. Ты ў душу яго зірні! У яго душа кволая, нешта — якаясь думка бязупынна яго мучае… Што? — я сама не магу ў яго дапытацца… Ты зацеміў[1]? — Ён не такі, як іншыя дзеці. Ён-жа ніколі не засьмяецца. Усьцяж толькі думае якуюсь сваю думу. Заўсёды адзін — таварышы да яго ня прыходзяць… Часам сядзе, вось на гэтай канапе, і сядзіць — сядзіць, глядзіць кудыйсьці ўперад, ажно мяне страх бярэ. Я яго гукну: „Міхась, што ты?“ — Ён толькі гляне на мяне сваймі смутнымі вачыма, скажа толькі: „Нічога, мама“ — дый узноў маўчыць… Ты будзь да яго ласкавы… Ён адзін раз пачаў мне сваю душу адкрываць, „бацька — кажа — і я, мы як чужыя. Ніколі ня гутарыць аб тым, што самае важнае, а толькі: гімназія, служба, служба, гімназія — а ня хоча бачыць, што ў мяне ў душы ёсьць важнейшыя справы“… — Ты будзь да яго ласкавы!
Сьцяпан. Гм… Добра… Пастараюся… Гэта праўда, што мы з ім, як чужыя… Але часу няма займацца сынам, калі ў сваёй душы Бог ведае што!.. Але ты праўду кажаш, праўду…
(Чуваць за сцэнай званок.).
Марыя. Пэўне ён… (адчыняе дзьверы).
ЗЬЯВА 3.
Сьцяпан, Марыя, Міхась.
Міхась. (гарбаты хлапец 18 гадоў), уваходзіць, не распранаецца, але сядае ля вакна і глядзіць на бягучыя на небе вобалакі).
Марыя. Міхась! распранайся! Нікуды ўжо ня йдзі. Хутка будзе абед.
Міхась. Такая харошая сягоньня на сьвеце вясна…
Марыя. Па абедзе пойдзеш.
Міхась. Мне, мама, есьці ня хочацца…
Марыя. Вось табе маеш!.. Як-жа: ня хочацца? Ты-ж нічога ня еў! Трэба есьці, бо глянь, як ты выглядаеш! Паблажэў, пачарнеў…
Сьцяпан. Я, Марыя, на часіну пайду, хутка вярнуся… Трэба спаткацца з Грыгаровічам. Меўся чакаць мяне ў кавярні. Можа з гэтага нешта выйдзе. Можа йзноў устроюся ў Chateau de Fleurs, а можа яшче дастану вучняў…
Марыя. Ведама, што без работы ня будзеш, ня смуцься… Музыкі заўсёды патрэбны… Толькі-ж хутка варочайся…
Сьцяпан. Я не ўзабаве… (жэст галавой у бок пакою Матыльды). Хто яна?
Марыя. Хто такі?
Сьцяпан. (я. в.). Ну, яна!
Марыя. Ах, ты аб гэтай!.. Ня ведаю, яшчэ ня пыталася, але мне здаецца, што будзе добрая кватарантка, сымпатычная такая…
Сьцяпан. Мне гэта страшэнна не падабаецца, толькі непарадак… Так мне гэтага не хацелася!
Марыя. Я думаю, што яна нам перашкаджаць ня будзе.
Сьцяпан. Ну, Бог з ёй, каб толькі акуратна плаціла…
Марыя. Заплаціла наперад за ўвесь месяц.
Сьцяпан. Ну добра… Я пайду ўжо… (пайшоў).
ЗЬЯВА 4.
Марыя, Міхась.
Марыя (падыходзіць да Міхася, мягка). Чаго ты такі сягоньня, скажы? Я-ж твая маці. Каму-ж, калі ня мне, расказаць усё сваё гора? Ніхто цябе гэтак не зразумее, як я!
Міхась. Мама! мама мне крыўду вялізную зрабіла!
Марыя. Я? табе?! што ты, сынок?!
Міхась. (горка). Нашто я радзіўся на сьвет? Якое права бацькі маюць даваць сваім дзяцём жыцьцё, ня ведаючы, мо’ дзеці пасьля за гэта будуць іх праклінаць!.. Я-ж не малы! я ўсё разумею… Я многа яшчэ мог-бы сказаць, ды не хачу!.. Мама! нашто такую крыўду мне зрабілі!
Марыя. Ды што ты, Міхась! Якую крыўду?
Міхась. А калі я ўжо радзіўся на сьвет, калі пабачылі, што я буду гэтакі бяздольны калека, трэба было мяне ў калысцы маёй задушыць, як шчанё!
Марыя. Божа мой! што ты кажаш!
Міхась. Вось у грэкаў, у спартанцаў, была такая Тарпэйская скала… Калі дзіця было калекае, яго з гэнае скалы кідалі ў пропасьць!..
Марыя. Ах, Божа!
Міхась. Мама! мама не разумее, што гэта значыць — быць калекай! што значыць быць не такім, як усе іншыя людзі; здаецца, як ідзеш на вуліцы, што ўсе неяк інакш на цябе глядзяць, з нейкай літасьцю… Ох, гэта літасьць, будзь яна проклята!.. Я непоўнапраўны грамадзянін, мне ня ўсе даступны дары жыцця, бо я не такі, як усе, бо я гарбаты!.. Будуць людзі казаць: „знаеш ты яго? — каго? які? — а вось такі, гарбаты“… — О, чаму я не радзіўся ў Спарце, дзе быў гэтакі разумны закон, кідаць такіх як я з Тарпэйскае скалы!? (плача).
Марыя (супакоявае яго). Міхась! ў цябе ня так ужо надта… бывае шмат горай… Але гэта для мужчыны — глупства, гэта ня важна… Найважнейшая рэч — розум… Мужчыне патрэбна быць разумным, а прыгожасьць — глупства. Вось, Бог дасьць, вытрымаеш экзамены, пасьля паедзеш у унівэрсытэт, будзеш мець становішча… Людзі цябе будуць паважаць.
Міхась. Але я не хачу, каб мяне паважалі!.. Я цяпер ужо хачу жыць, а не тады, калі ў мяне будзе лысая галава і вываляцца зубы. Мае таварышы цяпер ужо жывуць поўным жыцьцём… Сьмяюцца, танцуюць, любяць… Я ведаю, як яны жывуць!.. А з мяне, калі-б я пачаў, так, як яны, ўсе пачалі-б сьмяяцца… Бо я няшчасны не па сваёй віне, бо я… калека!..
Марыя. Дзіця маё! Ты сам ня ведаеш, як раніш маё сэрца… Што я вінавата? што я вінавата?! Я шчасьця для цябе жадаю!.. Калі шчасьця я табе даць не магу, — што-ж я вінавата?.. (плача).
Міхась (абыймае яе). Ня плачце, мама! І калі я нешта гэтакае сказаў, дык выбачайце… Мама ня ведаеце? Я маме яшчэ нічога не казаў… Я вершы пачаў пісаць… Чытаў іх аднаму свайму прыяцелю… Кажа, што добра, але мне не да твару пісаць гэтакія рэчы… Чаму, мама? Ці дзеля таго, што я — калека?
Марыя. Ня думай аб гэтым, дзетачка! Ну, прачытай мне вось лепш сваё вершы.
Міхась. Зараз, мама… (вымае з кішані паперку і чытае).
|
Між зор спаткаўся я з табою, |
Марыя. Міхась! хто яна? Ты, мабыць, знайшоў сабе якуюсь… Любіш?
Міхась. Не, мама, я скажу маме праўду… Я яшчэ нікога ня знаю, нікога ня люблю… Я толькі гэтак сабе выабражаю. Прыходзе іншы раз гэтакая часіна… неяк на душы дзіўна робіцца: хочацца і плакаць, і сьмяяцца. Сам ня ведаю, як сказаць: ці гэта шчасьце, ці няшчасьце, — і вось тады хочацца пісаць, пісаць… Здаецца мне, што нехта за мной стаіць, за маім крэслам… Я яе ня бачу, але чую, што яна стаіць за мной… Раз навет здавалася мне, што яе рука дакранулася да маіх валасоў… Яна такая харошая, як багіня!.. І ў гэты час, калі я пішу, мне здаецца, што і я харошы, прыгожы…
Марыя. Ну вось бачыш, Міхась! Жыцьцё — не такі страх, як табе здаецца. На скрыдлах свае фантазіі можаш уцячы ад гэтага шэрага жыцьця ў іншую старонку — у край свайго духу… Вось пішы, можа з часам будзеш слаўным паэтам, і людзі будуць цябе любіць і паважаць, а твае блізкія будуць табой гардзіцца (гладзіць сына па галаве).
Міхась (задумляецца). Ну, але… але… Аднак гэта ўсё ня тое, па чым сумуе душа…
Марыя (цалуе сына). Ну, не маркоцься, пішы, вучыся, аб усіх гэтых сваіх смутках забудзешся… Я йду ў кухню на часіну… Ну, не маркоцься!.. (выходзіць).
ЗЬЯВА 5.
Міхась, пасьля Матыльда.
Міхась (сядзіць неякі час задумаўшыся. Пасьля ўстае, праходзіцца па сцэне, а потым, абапёршыся аб сьценку і гледзячы ўперад, деклямуе):
|
Між зор спаткаўся я з табою, |
Упачатку дэклямацыі ціха выходзіць з свайго пакою Матыльда, апіраецца аб дзьверы і слухае.
Міхась (скончыўшы дэклямаваць, пад ўплывам яе вачэй аглянуўся і зьдзівіўся). А!.. хто пані?
Матыльда. Я тут наняла гэты пакой… Я слухала вашую дэклямацыю… вы, калі ласка, выбачайце… Мне гэты верш страшэнна спадабаўся. Я яго яшчэ нідзе ня чытала… Чый гэта верш? можа ваш?
Міхась (саромяючыся). Мой…
Матыльда. Віншую вас, віншую, — у вас запраўдны талент… Але яшчэ нешта скажу: вы ня ведаеце, чаму я гэтак асабліва зацікавілася вашым вершам… Падобную думку я знайшла ў вадным вершу ў альбоме мае нябошчыцы маці. Думка тая самая, навет абразы падобныя, толькі інакшая форма… Вось калі хочаце, я вам прачытаю…
Міхась (я. в.) О, калі ласка!..
Матыльда (ідзе на часіну ў свой пакой, варочаецца з альбомам у ручцэ і сядае на канапе). Вось ён… Я яго вам прачытаю… (чытае):
|
Вось зазіхацелі ўжо на небе зоркі, |
(гаворыць): Праўда, што падобны да вашага?
Міхась (слухаў верш, які чытала Матыльда, з вялікай увагай. Цяпер кажа зьдзіўлены): Зусім падобны! Гэта мне часта здараецца… Іншы раз думаю, што вось напісаў нешта новае, потым чытаю якуюсь кніжку — і бачу тыя самыя думкі… А хто пісаў гэты верш?
Матыльда. Ня ведаю. Пад вершам толькі адно імя: Сьцяпан.
Міхась. Можа… і вы пішаце вершы?
Матыльда. Калісь пісала, але ўжо кінула.
Міхась. Чаму? Гэта так прыемна, напісаўшы верш, зачыніцца ў сваім пакоі і, чытаючы яго сабе ў паўголаса, упівацца музыкай рытму.
Матыльда. На мой пагляд — прыямнейшая справа іншых паіць, чымся самому ўпівацца.
Міхась. Я… ня ведаю. Я дагэтуль чытаў свой верш толькі аднаму прыяцелю, маме і вам… Але не! я вам яго ня чытаў, гэта вы так… прыпадкам…
ЗЬЯВА 6.
(Міхась, Матыльда, Марыя).
Марыя. (уваходзіць). А!.. Пані!..
Матыльда. Але. Я ўжо пазнаёмілася з вашым сынам.
Марыя. Я дужа рада.
Матыльда. Але ваш сын паэта! Я чула тут яго верш, дэклямаваў… Мне надта спадабаўся. Я думаю, што я з вашым сынам будзем прыяцелямі.
Марыя. Мне здаецца, што пані тут будзе добра, як у сваёй сям’і. Мы людзі простыя, шчырыя… А дзе пані сям’я, калі можна спытацца?
Матыльда. Я — адна на сьвеце. Маці мая памерла даўно, я яе не памятаю; бацька так-сама, я была адна толькі ў іх дачка — і вось нікога ў мяне няма…
Марыя (спагадліва). Трудна гэтак жыць бяз блізкіх людзей. Але мы пастараемся, каб пані ў нас было добра. Мы людзі ціхія, спакойна дажываем свой век… Вось толькі няшчасьце: сыну не ўдавалася навука ў гімназіі…
Міхась (нездаволены). На што мама аб усім гэтым!..
Марыя. Ну, нічога… Пані такая якаясь… добрая, што мне здаецца, быццам мы ўжо даўно знаёмыя…
Матыльда. Мне здаецца, што ўсе людзі былі мне калісьці знаёмыя… Мне здаецца, што можна да кожнага падыйсьці, пачаць гутарку дзеля таго, што ўсе людзі знаюць мяне.
Марыя. Пані будзе яснаю касулькаю ў нашым сумным жыцьці. Мой бедны муж, музыка, меў angagement у опэры, але тамака якіясь нялады, тэатр разьбіваецца, прыдзецца яму йзноў ісьці йграць у рэстаран, бо калісьці ён іграў у рэстаранах… І гэта ёсьць яго трагэдыя. Як быў малады, думаў зрабіць мастацкую кар’еру, думаў аб славе… Цяпер дзеля куска хлеба трэба йграць ўсюды…
Матыльда. Я вельмі люблю музыку!.. Пані муж пэўне часта тут іграе?
Марыя. Не, пані, ніколі! Кажа, што дадзела яму ўжо яго іскрыпка — ён іграе на іскрыпцы… Калісьці прасіла я яго, каб зайграў, але як пабачыла, што музыка толькі смутак на яго душу навявае, кінула прасіць. Ён, бедны, такі заўсёды знэрваваны!.. І пані, як пазнаёміцца з ім, няхай ніколі аб музыцы не ўспамінае.
Матыльда. О, добра…
Міхась. Я, мама, яшчэ пайду, — пагода такая харошая вясна… (выходзіць, пакланіўшыся Матыльдзе).
Марыя. Ідзі, сынок, але хутка варочайся.
Матыльда. А я ўжо пайду ў свой пакой. Яшчэ ня зусім пасьпела распакаваць свае рэчы (устае).
Марыя. Пакойчык пані хіба будзе падабацца. Вокны на поўдзен, праз увесь дзень сонца.
Матыльда. Я люблю сонца… (ідзе ў свой пакой).
ЗЬЯВА 7.
Марыя (адна).
Марыя. Дзякаваць Богу… Здаецца, што вельмі сымпатычная асоба… Я гэтак баялася, каб ня трапіўся які неспакойны кватарант! (выходзіць налева).
ЗЬЯВА 8.
Сьцяпан (відаць, што вельмі знэрваваны; распранаецца, закуравае папіросу, ходзіць па сцэне, потым сядае на канапе). Работу знайшоў. Ведама! музыкі заўсёды патрэбны, angagement заўсёды знойдзецца!.. Ха-ха-ха! Але! Узноў за старое! Музыка-чорнарабочы!.. Хэ-хэ! Пілуй сабе да позьняе ночы розныя ой-ры ды гоплі, — а на рэстаранным прэйскуранце напісана: „сымфонічны концэрт“… Эх, Божа! „Концэрт!..“ „сымфонічны!..“ — а гэтаму „концэртанту“ п’яны госьць зафундуе чарку гарэлкі!.. Фу, чорт!..
ЗЬЯВА 9.
Сьцяпан, Матыльда.
Матыльда (ўваходзіць апранута, як на вуліцу).
Сьцяпан (пабачыўшы яе, акамянеў).
Матыльда (затрымалася на сваім парозе і сьмела глядзіць яму ў вочы).
Сьцяпан. Хто… пані?!.
Матыльда (маўчыць і глядзіць з цікавасьці на Сьцяпана).
Сьцяпан (падыходзіць да яе, прытамнее, ціхім голасам). Гэта пані тут закватаравалася?
Матыльда (я. в.). Але.
Сьцяпан (нэрвова). Выбачайце, што я такі… што я так дзіўна. Заместа прадставіцца вам, я… Выбачайце… (кланяецца). Я — гаспадар гэтае хаты…
Матыльда (падае яму руку). Я ўжо чула аб вас.
Сьцяпан (глядзіць на яе з дзівам). Божа-ж мой!.. Што-ж гэта? Гэткае дзіўное здарэньне!.. Пані! Мне здаецца, што я вас калісьці знаў… Але не! гэта ня вас!.. Гэта было даўно… Яна памерла, я — стары ўжо… Паня маладая…
Матыльда (з усьмешкай сфінксу). Ёсьць усходняя лягэнда, што прад міліёнамі вякоў жылі на сьвеце гэтыя самыя людзі, што і цяпер, і ўсё тое самае, што ёсьць цяпер, ўжо было… Можа і мы прад міліёнамі вякоў жылі ўжо і зналіся?..
Сьцяпан. Вы жартуеце… Але калі я вас убачыў у першую часіну нешта дзіўное мне здавалася… Я калісьці знаў, як быў малады, асобу вельмі падобную да вас… Яе ўжо няма, памерла… Вы надта падобны да яе…
Матыльда. Шкода! Значыцца я ніколі не пабачу свайго двайніка. Хацела-б я, прынамся, бачыць хоць партрэт яе…
Сьцяпан. О! гэтага вы так сама не пабачыце… Хаця… можа… Але, зрабеце ласку, выбачайце, што я пры першым знаёмсцьве гэтак прывітаў вас, але такое дзіўное здарэньне!.. Апрача таго, я чалавек нэрвовы, а тут яшчэ гэтая пагода… вясна… Мяне страшэнна нэрвуе вясна!.. Калі паплывуць хутка-хутка па небе гэтакія абрыўкі веснавых вобалакаў, калі ў паветры запахне першым веснавым пахам, — тады я, як адурэўшы… Мабыць усе старыя людзі ня любяць вясны, бо яна збуджанай да жыцьця натурай напамінае ім, што вясна іхняга жыцьця ўжо прайшла, прыйшла восень, а недалёка ўжо і… зіма…
Матыльда. Мастак не павівен палохацца пары году. Ён знае вясну свае збуджанае душы, лета свайго мастацтва і восень трыумфу.
Сьцяпан. Не, пані! Я не мастак. Я чорнарабочы, я шарманшчык, але я не мастак… І ніколі ім ня быў, і зрабеце ласку гэтак не жартаваць.
Матыльда. Я не жартую. Я ведаю, што ў вашай душы сьвяты вагонь не пагас. Ёсьць людзі, якія родзяцца на сьвет з малой гэтакай іскаркай у душы, і толькі ў іх мала сіл, каб гэтую іскарку разьдзьмухаць у вялікае полымя. Іншыя, наадварот — дзьмухаюць, як кавалі, ў сваю пустую ахаладзеўшую душу і ня могуць разьдзьмухаць навет малюсенькага аганька, навет такога, як… у самвары.
Сьцяпан. Пані — паэтка!
Матыльда. Не. Я нішто… А можа я такая, як і вы, ня маючая сіл разьдзьмухаць іскарку свае душы. Вы — мастак, і вы баіцёся гаварыць аб мастацтве, дзеля таго, што ня хочаце разьдзіраць раны свае душы. Не шкадуйце свае душы, не шкадуйце сваіх ран. Рвіце іх кіпцямі, няхай пасочыцца з іх сьвежая кроў, бо яна дасьць жыцьцё несьмяротнай кветцы хараства. Не шкадуйце свае душы. Сьцёбайце яе бічом вашае думкі, як сьвятыя бічавалі сваё цела, а тагды змучаны дух ваш адслужыць службу вечнасьці.
Сьцяпан. На што?
Матыльда. Дзеля шчасьця, для вялікае радасьці жыцьця. Вялізны боль дзеля часам мінуты найвялікшае радасьці.
Сьцяпан. Боль?
Матыльда. Але. (выходзіць).
ЗЬЯВА 10.
Сьцяпан (адзін).
Сьцяпан. Хто яна — гэтая дзіўная дзяўчына? Хто яна? (сядае, задумляецца).
За сцэнай на панадворку чутно шарманку.
ЗЬЯВА 11.
Сьцяпан, Марыя (ўваходзіць).
Марыя. А, Сьцяпан! ужо вярнуўся!.. Ну што-ж? работу дастаў?
Сьцяпан. Дастаў. Будзь яна проклята гэтая работа!!. (падыходзіць да вакна і раптам адчыняе яго). Вясна!.. Вясна творчасьці прайшла, прайшло бясплоднае градабітае лета, прыйшла восень… трыумфу!.. Ха-ха-ха!..
Марыя (глядзіць на яго з дзівам). Што ты, Сьцяпан, гэтакі дзіўны?
Сьцяпан (з іроніяй падыходзіць да жонкі і абыймае яе). Дзіўны? Дарагая, каханая жана! Дзіўны?!. (вядзе яе да вакна). Во — чуеш там, на панадворку, во там за сьмярдзючым катухом стаіць шарманшчык… Во! іграе: ля-ля-ля… Калега! разумееш? — калега, а можа навет прыяцель, друг сардэчны!.. Ха-ха-ха! Калега!.. (з вялікім болем у душы падае на канапу і іронічна сьмяецца). Ха-ха-ха!.. Калега!..
Марыя (пахіляючыся над ім). Сьцяпан! Дарагі мой!.. О, Божа!.. што з табой?..
Завеса.
Акт II[правіць]
АКТ II.
Прайшла вясна, прайшло ўжо й лета. У паветры запахла пахам восені. А пасеенае вясной у душах людзкіх зярнё пачало дасьпяваць…
Бедны хлапец уцякае з хаты, страх яго агартае перад няведамым пачуцьцём, але дарма! — нікуды не ўцячэш перад уласнай душой!..
У старым будзіцца забытая туга, хоча ўдарыць магутны акорд свае памаладзеўшае душы, але дарма! — вялікае песьні не запяеш, калі страх перад адзіноцтвам і калі хворае сумленьне…
Верная апякунка хатняга вогнішча, абняўшы мягкімі матчынымі рукамі кволае сэрца сына, ціха з сухімі вачыма адыйшла з вялікім болем, з затоенай у самай глыбі душы роспаччу. Ціха і горда — бо навет свайму мужу, вінавайцы ейнага няшчасьця, апрача некалькіх горкіх слоў праўды, ня мае што больш сказаць…
А Яна — Дэмон гэтага дому — далей кліча людзкія душы ў край, дзе Шчасьце з Няшчасьцем падаюць сабе рукі, у край, дзе сонца здаецца цёмнай плямай перад блескам чалавечага духу…
А хатняе вогнішча ўжо раскідана… Ужо навет тухнуць параскіданыя галавешкі…
Выгляд сцэны гэты самы, што й раней, але ўжо праз вакно ня ўрываюцца хвалі сонечных кос, але плыве жудасьць восені, сум падаючых з дзярэў лістоў…
ЗЬЯВА 1.
Матыльда, пасьля Сьцяпан.
За сцэнай плывуць тоны элегіі Massenet’a: гэта Сьцяпан пяе сум свае душы. На канапе сядзіць у выгоднай позе Матыльда і слухае. На яе вуснах блутаецца час ад часу нейкая таёмная ўсьмешка. Гэта страшная ўсьмешка. Гэта ўсьмешка Сфінксу, каторы душыць у сваіх абоймах захацеўшага спазнаць Сусьветную Тайну, гэта ўсьмешка Хохліка, які вядзе сьляпога на бераг пропасьці.
Пасьля музыкі ўваходзіць Сьцяпан з іскрыпкай у руцэ.
Сьцяпан. Ах, ты тут?..
Матыльда. Сядзела, слухала тваю музыку.
Сьцяпан. Вось нешта неяк захацелася, — зайграў…
Матыльда. А твая жана казала, што ты тут ніколі ня йграеш.
Сьцяпан. Але.
Матыльда. А цяпер?
Сьцяпан. Цяпер, Матыльда, гэта праз цябе… Душа неяк разбалелася і захацелася музыкай заглушыць боль душы.
Матыльда. Сьцяпан! Чаму душа баліць? Сядзь ля мяне. Скажы.
Сьцяпан (сядае побач яе). Вялізнае шчасьце гэтак сяма як і няшчасьце робяць душы боль. Боль і радасьць найдзе ў бесканечнасьці сходзяцца, зьліваюцца ў вадно…
Матыльда. Сьцяпан! ты раз калісьці казаў, што гэтак любіў, гэтак крэпка-страшэнна, што хацеў навет загубіць сябе… Скажы, як гэта было, хто яна?..
Сьцяпан. Хочаш аб гэтым чуць?
Матыльда. Мне-ж цяпер ужо ўсё роўна… Ты-ж цяпер яе ўжо ня любіш, — гэта было даўно, — ты-ж цяпер любіш мяне! Праўда?
Сьцяпан. Але. Гэта было даўно. Гэта было яшчэ тады, як я сьніў аб славе, аб творчасьці, аб мастацтве… Я быў малады, поўны энэргіі, радасьці жыцьця… І вось тады я на сваім жыцьцёвым шляху спаткаў яе. Яна была прыгожая, вельмі прыгожая, — але бязьлітасная… Усё сталася вельмі хутка… І вось з вясёлага поўнага радасьці жыцьця хлапца, я зрабіўся мэлянхолікам, мономанам, каторы толькі бязупынна дрыжэў, каб ня страціць свой скарб, — каб яна ня кінула мяне! — Я цяпер яе разумею. Я яе любіў ня так, як трэба. Жанчыну трэба любіць гэтак, каб яна заўсёды чула над сабой мужчынскую сілу і баялася страціць гэтага чалавека, якога яна ўзаемна любіць… А я ёй дадзеў сваёю любоўю, я быў скучны… Але мала таго: закахаўшыся ў ёй, я страціў сваё „я“. Я ня ведаў, што чорнае, а што белае, — я на ўсё глядзеў толькі яе вачыма. Тое, што яна хацела, здавалася мне патрэбным; тое, што яна рабіла, здавалася мне добрым і харошым. Можа вось дзеля гатага яна перастала мяне любіць… А хто ведае? Можа яна ніколі мяне і ня любіла?.. Яна мела душу халодную, чорствую. Яна зьдзекавалася нада мной, а я… — я быў яе верным сабакам… І вось адзін раз, калі гэты зьдзек быў ўжо мне не ўмагату, прыйшла гэтая страшная часіна… Але я не патрапіў навет з жыцьцём разьвітацца. Гэты пракляты страх сьмерці!.. Калі я пачуў каля свайго сэрца халодную сталь леварвэра, рука мая бясьсільна апусьцілася… Разумееш? гэты паганы страх сьмерці асьмяшыў мяне ў яе вачох яшчэ больш… А я апрыч таго, дайшоў праз маю любоў да гэтакае, можна сказаць, подласьці, што заместа таго, каб плюнуць ёй у вочы і пайсьці сваёй дарогай, — я далей прасіў у яе зьлітаваньня, маліўся перад ёй, як перад абразом, каб яна ахвяравала мне сваю любоў…
Матыльда. Цяпер яе клянеш?
Сьцяпан. Не. Тады, як любіў, любіў і праклінаў. Доўга яшчэ яе любіў. Ажаніўшыся з Марыяй, яшчэ яе любіў. І праклінаў да таго часу, пакуль пабачыў цябе. Цяпер успамін аб ёй вызывае ў маёй душы толькі ўздых палёгкі, што гэтая жудасьць ужо прайшла, як сон, як цень…
Матыльда. Ці маеш яе партрэт?
Сьцяпан. Пакуль цябе спазнаў, пракляцьце маё насіў у мэдальёне вось тут, на грудзёх, цяпер — кінуў між розным сьмяцьцём у прыстолак.
Матыльда. Пакажы.
Сьцяпан (неахвотна). Э, можа лепш не…
Матыльда. Не. Пакажы!
Сьцяпан. Яна… яна была надта падобна да цябе, асабліва вочы… Калі я гляджу ў твае вочы, іншы раз жудасьць бяра мяне, як тады… як калісь…
Матыльда. Ты мяне зацікавіў яшчэ больш… Прынясі!
Сьцяпан. Ну добра… Зара (выйшаў на часіну і вярнуўся з залатым мэдальёнам у руццэ). Вось…
Матыльда (адчыняе мэдальён, з дзівам прыглядаецца да партрэціку, што ў сярэдзіне, пасьля палахліва пытаецца): Ах! хто яна?
Сьцяпан (спакойна). Гэта яна.
Матыльда. Яе імя?
Сьцяпан. Нашто табе?
Матыльда. Ганна?
Сьцяпан (здзівіўшыся). Скуль ведаеш? знала яе?
Матыльда. Ня пытайся.
Сьцяпан (я. в.). Кажы, Матыльда, што гэта значыць? Кажы: ты знала яе?
Матыльда. Прашу цябе, ня пытайся. Ад гэтага залежыць наша шчасьце.
Сьцяпан. Ад гэтага? Не! Ты памыляешся. Скажу табе больш: яна выйшла замуж, пасьля гэтага хутка памерла, — я ведаю, я чуў, казалі мне… Гэта было ўжо даўно… Ну, дык кажы, ці знала ты яе?
Матыльда (заціснуўшы зубы). Ні слова не скажу. Нічога ад мяне не даведаешся.
Сьцяпан. Не разумею… Якая ты дзіўная! Ну, Матыльда, я прашу (хоча яе абняць).
Матыльда (адхіляецца ад яго). Стой, кінь, ня трэба…
Сьцяпан. Я бачу, што ты да мяне ахаладзела.
Матыльда. Ах, не кажы нічога…
Сьцяпан. Ня любіш ты мяне?
Матыльда. Ах, Божа мой! што мне табе казаць! Люблю — і няшчасьце маё, што я не такая, як яна: я люблю цябе…
За дзьвярмі чуваць званок. Сьцяпан і Матыльда нейкі час з болем у вачох глядзяць на сябе, пасьля Матыльда йдзе ў свой пакой, а Сьцяпан адчыняе галоўныя дзьверы. Уваходзіць Марыя.
ЗЬЯВА 2.
Марыя і Сьцяпан.
Сьцяпан (моўчкі бярэ капялюш і сваё паліто і хоча апранацца).
Марыя (у голасе яе чуваць якуюсь пастанову). Чакай, Сьцяпан! ня йдзі. Я хацела паважна пагаварыць з табой. Мне многа што не падабаецца.
Сьцяпан (нездаволены). Ах, Божа мой! ізноў пачынаецца гэтая „паважная гутарка”, вечная сямейная драма, мо’ ізноў пачнеш вучыць мяне, як трэба жыць… Мо’ пачнуцца сьлёзы!..
Марыя. Ня бойся, я плакаць ня буду. Жывучы з табой, я ўжо выплакала ў цішы ўсе свае сьлёзы… Я толькі хачу з табой пагутарыць аб нашым жыцьці. Я бачу, што ты баішся шчырай са мной гутаркі, але трэба, Сьцяпан, каб раз ужо ты адважыўся, бо гэтак далей нельга… Бяз гэтае гутаркі нельга абыйсьціся, трэба раз усё сказаць, раз нарэшце ўсё скончыць… Чаму ты, Сьцяпан, ня маеш адвагі сьмела глянуць праўдзе ў вочы? Чаму ты ня толькі мяне, але навет часта сам сябе ашукаваеш? Глядзі сьмела праўдзе ў вочы!
Сьцяпан. Што ты мне гэтым хочаш сказаць?
Марыя. А вось што: ты, Сьцяпан, малы, злы, подлы чалавек! Ты загубіў маё жыцьцё. На што ты жаніўся са мной? Гэтыя ўсе гады нашага супольнага жыцьця былі для мяне мукай. Я ведала, што душа твая не да мяне належыць. Я думала, што можа з часам будзе інакш, але бачу, што з кожным днём усё гарэй. Я-ж не сьляпая, — я бачу, ведаю ўсё… Ці-ж табе ня сорамна тваіх сівых валасоў. Ці-ж табе ня сорам перад сваім сынам, каторы так-сама ўжо пачынае нешта бачыць?..
Сьцяпан. Ніхто нічога ня ведае, бо нічога няма.
Марыя. Не, Сьцяпан! Ня бойся праўды! Глядзі сьмела людзём у вочы, а калі ня можаш, дык не рабі таго, што грэх, што сорам перад людзьмі і перад Богам… Ах, Сьцяпан, нашто ты зламаў маё жыцьцё і яшчэ на старасьць не даеш мне супакою!..
Сьцяпан. Стыдзіць ты мяне перастань! Для цябе… для вас я загубіў свой талент, тую сьвятую іскру, якая зіхацела ў маёй душы!
Марыя. Ах, кінь ты гэтыя словы! Сам ты сябе загубіў, а, ляпей кажучы, сіл у цябе ня было, каб нешта тварыць… Ты-ж бязвольнае малое дзіця. І ты-б без мяне загінуў, а я ратавала цябе ад запраўднае твае загубы. Калі-б не я, ты-б ўжо даўно быў на дне жыцьця?
Сьцяпан. Ой, годзе, годзе!.. Дай мне трошачкі сьвятла, паветра трохі!.. Мне душна тут з табою… І ня муч мяне ўжо далей сваёй гутаркай, — ну сказала, ну йдзі, ну й годзе!
Марыя. Не, Сьцяпан, ня годзе! Гэта ёсьць апошняя наша гутарка. (Сьцяпан іронічна ўсьмяхаецца). Ня сьмейся! я — ня ты! я слова стрымаю. Гэта — апошняя наша гутарка! Дык вось скажу табе яшчэ тое, чаго ты ня ведаеш, скажу табе тое, ад чаго табе валасы дыбам на галаве падымуцца, скажу табе, што кожны бацька даўно спазнаў-бы, толькі ты ў сваім сьляпым эгоізьме ня бачыш: Міхась закахаўшыся ў Матыльдзе!
Сьцяпан. Міхась?
Марыя. Вось ведай-жа! Яна аб гэтым так-сама ўжо ведае, але ёй гэта ўсё роўна… Яна, як злы дух, уварвалася ў наш дом і зруйнавала нашае шчасьце!
Сьцяпан. Хэ-хэ!.. У гэтым доме было шчасьце?!
Марыя. Не, можа я дрэнна сказала… Гэта ня было шчасьце, але — наш супакой, нашае ціхое супакойнае жыцьцё. Яна сьцягнула на наш дом бяду і можа сама з часам шкадаваць будзе, што гэтулькі зла тут нарабіла (сядае і апірае галаву на руццэ).
Сьцяпан (падыходзіць да яе). Што мне рабіць?! (сашчэплявае ў роспачы рукі, адыходзіць ад яе і ўзноў варочаецца). Марыя! Марыя!! на што ты мне ўсё гэта сказала! Трэ, было лепш, як я спаў, нож мне ўсадзіць у сэрца, шчасьлівейшы я-б тады быў! я-бы нічога ня ведаў, ня мучыўся гэтак, як цяпер… На што? на што?
Марыя (устае). Кінь гэта!.. Я табе калісь сказала: на дарозе тваёй ніколі ня стану… не захочаш мяне — ня трэба! Я гордая. Я гэтага не перанясу. Я сайду з вачэй тваіх і перашкаджаць табе ні ў чым ня буду, — жыві як хочаш.
Сьцяпан (у роспачы і нерашучасьці). Марыя! мей літасьць!..
Марыя. Што-ж я табе магу памагчы, калі ты сам у няшчасьце ўлез і абяздоліў нас — і мяне, і сына — Міхась так-сама няшчасны. Ён церпіць можа ня менш за цябе, але ён малады, гэта яго першая любоў, але табе старому — сорам!..
Сьцяпан. Што я вінаваты?!
Марыя. Няшчасны ты, і калі без мяне шчасьлівейшы будзеш — дай табе Божа! (выходзіць налева).
ЗЬЯВА 3.
Сьцяпан (адзін).
Сьцяпан. Душна мне ў гэтым доме, ох, як душна!.. (апранаецца і выходзіць праз галоўныя дзьверы).
ЗЬЯВА 4.
Марыя, Міхась (уваходзяць).
Марыя (паглядзеўшы, што ўжо няма мужнінага паліта). Бацька ўжо нейдзе пайшоў… Ну, дык сядай цяпер, Міхась, кажы мне, што думаеш рабіць, куды ехаць? чаму ты кінуў думку, каб падгатавацца да экзаменаў?..
Міхась. На што мне гэтыя экзамены?! Шчасьце яны мне ў жыцьці дадуць? Я хачу жыць!.. Я паеду на вёску да свайго прыяцеля… Наша вёска цёмная… Я хачу занесьці на вёску трохі сьвятла… Хачу сядзець у глушы, працаваць, усяго сябе аддаць гэтай рабоце — і быць далей адсюль… ад гэтага пакою (паказавае рукой на покой Матыльды), бо тут я загіну, мама, — пагляд яе страшных вачэй будзіць у маёй душы незямную тугу… Я баюся тут жыць!.. Калі-б яна сягоньня сказала мне: ідзі ў вагонь! — я-б з ахвотай кінуўся ў полымя! Яна мае дзіўную ўладу над маёй душой.
Марыя. Ну, што-ж, Міхась… Калі табе здаецца, што гэтак для цябе ляпей, — едзь, уцякай… Усе ўцякаюць з гэтага дому, хутка і мяне ўжо тут ня будзе, — едзь і ты!
Міхась. Што мама кажа? Чаму мамы тут ня будзе?!
Марыя. Так трэба, сынок, так трэба… Едзь на вёску да свайго прыяцеля, жыві там і рабі тамака сваю работу, — можа гэтак запраўды будзе ляпей… Бо гэта якійсьці заварожаны дом! ня было-б дзіва, калі-б якіясь цені пачалі выходзіць з сьцен…
Міхась (паглядзеўшы на гадзіньнік). Мама! мне ўжо пара. Дзе мае рэчы?
Марыя. А я ўжо ўсё спакавала табе на дарогу… Там ляжыць… (паказвае рукой на пакой улева).
Міхась (выходзіць у пакой налева).
ЗЬЯВА 5.
Марыя (адна).
Марыя. Хай едзе! Хай выкіне з сэрца сваё няшчасьце і… хай ня бачыць сьмерці свае маці…
ЗЬЯВА 6.
Марыя, Міхась.
Міхась (варочаецца з сваім зьвязкам у руццэ, цалуе маці ў руку). Ну, бывайце здарова, мама!
Марыя (абыймае сына, з сьлязьмі ў вачох). Бывай здароў, сынок! Хай Бог сьцеражэ цябе!.. Няшчасны ты! Бацька для цябе як чужы… Адна толькі душа цябе любіла — гэта я, цяпер і гэтае душы мець ня будзеш…
Міхась. Мама! я-ж буду час-ад-часу прыяжджаць да вас.
Марыя. Можа мяне ўжо ня будзе…
Міхась. Што мама кажа! Мама яшчэ маладая, здаровая, мама яшэ доўга пажыве.
Марыя. Мусіць не, мусіць не… (цалуе яго яшчэ раз, робіць рукой знак крыжа над яго галавой і закрывае вочы рукой, каб закрыць сьлёзы).
Міхась (пайшоў ужо да дзьвярэй, але раптам устрымаўся — нейкая думка зазьзяла ў яго галаве). Мама!.. Няхай мама… на часіну… выйдзе адсюль…
Марыя (спалохаўшыся). Што?! Да яе хочаш ісьці? Ня йдзі, сынок, ня йдзі!..
Міхась. Не! Разьвітацца да яе не пайду. Я толькі хачу…
Марыя (як выш.). Што, Міхась?
Міхась. Ну ўсё роўна! Няхай мама сядзіць, глядзіць… У мяне гэтакая фантазыя — вось і ўсё!.. Няхай усе сьмяюцца, а я гэтак хачу, гэтак і зраблю… Гэтага ніхто мне бараніць ня сьмее!.. — Я хачу пацалаваць парог, праз які пераступіла яе нага… Бо хаця я няшчасны праз яе, я благаслаўляю тую часіну, калі яна ўвайшла ў гэты дом, бо яе прыход запаліў у маёй душы якійсьці новы вагонь… Душа мая згарае ў гэтым полымі, але… няхай!.. (стануўшы на калені, пахіляецца і цалуе парог пакою Матыльды, пасьля хутка ўстае, хапае свой зьвязак і выбягае).
ЗЬЯВА 7.
Марыя (адна).
Марыя. О, Божа мой! за мае мукі няхай Бог пашле шчасьце майму беднаму сыну!.. (ідзе ў дзьверы налева).
ЗЬЯВА 8.
Матыльда (адна).
Матыльда (ўваходзіць з свайго пакою з саквояжам у руцэ; ідзе да дзьвярэй налева і стукае). Пані! ці можна з вамі бачыцца? (пауза). Пэўне яе няма… Ну, можа гэтак ляпей. Паеду, ня кажучы нікому нічога… (варочаецца ў свой пакой, бярэ плед, забірае пакінуты на сцэне свой саквояж і хоча йсьці ў галоўные дзьверы. Раптам гэтыя дзьверы адчыняюцца і на парозе зьяўляецца Сьцяпан).
ЗЬЯВА 9.
Матыльда, Сьцяпан.
Сьцяпан (пабачыўшы Матыльду апранутую, з саквояжам, гатовую ў дарогу, зьдзівіўся). Што гэта? Куды ты?!
Матыльда. Я тутака далей не павінна быць. Мне трэба пакінуць гэты дом.
Сьцяпан. Матыль мой! чаму? што ты? ты ашалела?
Матыльда. Я ня ведаю, Сьцяпан, можа мы ўсе шалёные… Мой прыход у гэты дом прынёс для ўсіх няшчасьце…
Сьцяпан. Не кажы!.. Тваё паяўленьне тут прынесло мне найвялікшае шчасьце, такое вялізнае шчасьце, што я баюся, каб ад радасьці мне не звар’яцець.
Матыльда. Хаця, праўду кажучы, жыцьцё і дадзена нам на тое, каб вар’яцець.
Сьцяпан. Вось бачыш… сама кажаш. А хацела ехаць!
Матыльда. Баюся, ці хопіць нам сіл, а асабліва табе… У цябе кволая палахлівая душа…
Сьцяпан. Не, Матыль мой, я для цябе ўсё і на ўсё!
Матыльда. Пабачым…
Сьцяпан. Слухай… Мне сягоньня яна… Марыя казала, што мой сын… цябе кахае… Ты аб гэтым ведала?..
Матыльда. Ведаю… Твой сын ужо пакінуў гэты дом… Паехаў.
Сьцяпан. Куды?
Матыльда. На вёску… Чаму ў вас такіе дзіўные адносіны, — ты з сынам як чужые.
Сьцяпан. Ніколі я яго ня любіў. Іншые цешацца, радуюцца, а я, калі ён радзіўся, ніякае радасьці не спазнаў… Можа дзеле таго, што ён калека… Мне толькі іншы раз бывае яго шкода, але ніякае бацькаўскае любові ў сэрцы маім няма. Асабліва цяпер… Ён праўду кажа, што бяспатрэбна прыйшоў на сьвет… Бедны хлапец! Ведаеш, ён праклінаў сваю маці, што яна радзіла яго, і я, даведаўшыся аб гэтым, нічога ня мог яму сказаць…
Матыльда. Але… Гэта было ў той дзень, калі я да вас прыехала.
Сьцяпан. Хай благаслаўлены будзе гэты дзень!
Матыльда. А мо’ пракляты гэты дзень?
Сьцяпан. Не, Матыль мой, я гэтага дня праклінаць ня буду… Ты сама ня раз казала, што найвялікшая радасьць жыцьця — гэта экстаз! Калі чалавек у экстазе, ён ўжо тады ненормальны… Вось я йшоў нядаўна і думаю сабе: вось людзі ўсе бягуць, ідуць кудысьці, кожны мае якісь свой інтэрас, кожны думае, што робіць нешта важнае патрэбнае… А калі-б я раптам, раскрыжаваўшы на вуліцы рукі, пачаў крычаць аб сваім шчасьці — бо я гэтак шчасьліў, што мне хочацца крычаць з радасьці — дык яны зачынілі-б мяне ў вар’яцкую бальніцу… Чаму? — бо іх многа, яны — сіла, яны ўсе нормальные, няшчасные, а я адзін паміж іх шчасьліў, як Бог… А калі-б нас гэтакіх сьмелых, шчасьлівых была большасьць, дык мы іх усіх пазачынялі-б у вар’яцкіе бальніцы — і стварылі сваё новае харошае жыцьцё!.. Хэ-хэ-хэ! (няпрытомна сьмяецца).
Матыльда. Сьцяпан! Ты мне казаў, што калісьці думаў стацца мастаком… Чаму табе не хапіла сіл дайсьці да свае мэты?
Сьцяпан (панура). Жыцьцё маё загубіла мяне… Я быў сьляпы… Я за міску стравы прадаў сваю душу… Але нічога!.. Я цяпер пад поглядам тваіх вачэй маладзею, ажываю, йзноў будзіцца сіла ўва мне… Чакай!.. Мне хочацца імпровізаваць… Я хачу іскрыпкай маёю выпеяць табе маю любоў… (бярэ іскрыпку). Толькі пагляджу, ці яе няма? Хачу, каб ніхто ня чуў, як я іскрыпкай буду пяяць табе сваю любоў… Толькі ты адна, толькі ты адна… (йдзе ў пакой налева, праз некалькі часін выбягае адтуль страшэнна спалоханы). Матыльда!!!
Матыльда. Што з табой? Чаго ты?..
Сьцяпан. Матыльда! Марыя ўступіла нам з дарогі… Матыль мой! гэта я, я забіў яе! Матыль мой! што я зрабіў?!.
Матыльда. Што ты!.. Ціха, Сьцяпан!.. Пойдзем да яе…
Сьцяпан. О не! не магу! Яе абмярцьвелые вочы глядзяць на мяне з жальбой… Я не магу глядзець у яе вочы!..
Матыльда. Што гэта? Ціха, Сьцяпан… Пачакай, я пайду… (выходзіць налева).
ЗЬЯВА 10.
Сьцяпан (адзін).
Сьцяпан. Зьдзяржала абятніцу… бедная. Марыя!.. зьдзяржала абятніцу!..
ЗЬЯВА 11.
Сьцяпан, Матыльда.
Матыльда (варочаецца).
Сьцяпан (да Матыльды). Адна ты для мяне на ўсенькім сьвеце, Матыльда, ты цяпер адна!.. Яна мяне любіла, яна верная, добрая была… Але засталася ты!.. Цяпер ужо мяне не пакінеш!.. Цяпер я ўжо пайду за табой усюды, на канец сьвету! на загубу! Вядзі мяне! І ратуй мяне перад паглядам гэтых жаласьлівых яе вачэй!.. Яе вочы будуць мне сьніцца праз усё жыцьцё, гэты пагляд усюды пойдзе за мной!.. Ратуй мяне!
Матыльда. Ціха, Сьцяпан! Ня ты вінаваты! Гэта я! Я, як віхор, уварвалася ў вашу ціш і нарабіла шкоды ў супакойным садзе вашага жыцьця… Лёс закінуў мяне сюды, каб сьмерць магла рабіць сваё жніво… Я — той серп у руках лёсу, якім ён зразае людзкіе каласы.
Сьцяпан. Матыльда! Маю душу агартае некі дзіўны страх… Хто ты?!
Матыльда (таёмна ўсьмяхаючыся). Хто я?
Сьцяпан. Хто ты? Хто ты?..
Матыльда. Можа я людзкая туга за шчасьцем, можа я бязьлітасны серп у час жніва, можа я цень, які замігацеў на тваім шляху…
Сьцяпан. Усё роўна, хто ты — але благаслаўлена будзь!.. (пахіляецца на калені і туліцца да яе ног).
Завеса.
Акт III[правіць]
АКТ III.
Пасыпаліся ўжо з дзярэў сухіе пажаўцеўшыя лісты…
Уцякаюць ад жыцьця слабые, няздольные да жыцьця людзі…
Што ёсьць чалавек на аграмадным усясьветным абшары? — Малюсенькі чарвяк, які капошыцца на сваей зямлі, которая бяз конца нудна круціцца, круціцца, круціцца ў нябесным абшары… Якая яго вартасьць? — Можа не вялікшая за гэты сухі, ўпаўшы з дрэва, ліст?.. Што яго жыцьцё? — Адзін кароткі-кароценькі мамэнцік у Вечнасыці.
Але гэты малюсенькі чарвяк, калі гадзіньнік яго жыцьця зазьвініць часіну Вялікага Болю, зрываецца, моў скрыдлы ў яго вырасьлі, кліча на бой свой Лёс, з Богам спрэчку вядзе, аб тым, што лепшы сьвет патрапіць ён стварыць. Калі душу яго сашчэміць бязмерны боль, ён кідае гэтакіе пракляцьці, што зоры на небе дрыжаць, для ног сваіх шукае апоры, каб устрымаць бег зямлі…
І ўжо ня ведае, дзе твор яго, дзе Божы, не адрожнівае, што стварыў Бог, а што яго змучаны дух, ня ведае, дзе сон, дзе ява — і рассыпаецца ў пыл, як ўпаўшы з дрэва сух ліст у васеньні дзень…
Бедны чалавек! Яго дух — гной для будучых пакаленьняў, которые не ўспамянуць яго навет добрым словам, бо знаць-ведаць аб ім ня будуць…
Бедны, няшчасны чалавек!..
ЗЬЯВА 1.
Сьцяпан, Матыльда.
На сцэне цемра і нікога нямашака. Пасьля ўваходзіць праз галоўные дзьверы Сьцяпан з Матыльдай. Сьцяпан запаляе злектрычную лямпу, распранаецца і сядае на канапе; Матыльда йдзе распрануцца ў свой пакой; праз момант варочаецца.
Сьцяпан. Як мы йшлі цяпер… на могілках шапацяць васеньніе сухіе лісты… Загудзеў сівер, — лісты пасыпаліся з дзярэў… І мы, як гэтые лісты, падаем на зямлю, ў гразь, а якаясь няведамая нам таёмная нага ўтоптывае нас у нябыцьцё…
Матыльда. Лісьце заўсёды прыгожае… Вясной вабяць нас сваёй зялёнасьцю і пахам сьвежасьці, прыйдзе восень — радуе нас бліскучымі чырвона-жоўтымі, залатымі, зьяючымі на сонцы колерамі… Усюды заўсёды прыгожасьць…
Сьцяпан. Навет тады, як брудная нага ўтоптывае іх у балото?
Матыльда. Навет тады. У сьмерці, так-сама як і ў жыцьці, ёсьць хараство.
Сьцяпан. У сьмерці?
Матыльда. Але.
Сьцяпан. Навет тады, калі мы вінаваты? Калі гэтая сьмерць з нашай віны?
Матыльда. Што вінаваты ліст, што сівер раней сарваў яго суседа, чымсь яго. У восені — на аднэй галіне зелень, другая ўжо пакрыта пажаўцелымі лістамі, і лёганькі дзьмух ветру іх сарве…
Сьцяпан. Але калі ў чэлавека нешта ёсьць… людзі кажуць: сумленьне. Вось гэты чарвяк точыць душу, точыць, а ў галаве адна думка: гэта я вінаваты!.. Што рабіць, калі хворае сумленьне?
Матыльда. Трэба мець здаровае сумленьне. Трэба сказаць: мая мэта вось там, і сьмела йсьці наперад па сваім шляху, ня гледзячы, што нага топча ўпаўшые з дзярэў лісты.
Сьцяпан. Ты, Матыльда, некая дзіўная… Ты гэтак дзіўна гаворыш… Матыльда! хто ты?!. кажы мне, хто ты: чалавек ты, чараўніца, ці можа ты толькі здань? Можа цябе няма? Можа мне толькі здаецца, што гэта — ты, а я тут з душой сваей гутару? Можа ты — частка душы маей?
Матыльда (таемна ўсьмяхаючыся). А можа і ўзапраўды я душа твая… Я — сама ня ведаю, хто я…
Сьцяпан. Матыльда! Як я з табой гутару, нешта дзіўнае са мной робіцца… Зусім, як калісь, як тагды — памятаеш? я табе казаў… Я гляджу на цябе, чую цябе — і веру табе, бязьмежна веру, мне здаецца, што ўсё так павінно быць, як ты скажаш… Ох, як я люблю цябе! (бярэ яе за рукі, усьмяхаецца з любоўю). Не! мне не здаецца… Ты… ты жывая… Ты не здань, ты тут каля мяне… твае рукі белые мягкіе, твае валасы пахнуць… Хто ты?.. Мне здаецца, што калісь даўно-даўно я ўжо цябе бачыў, ужо любіў цябе… Ці можа прад мільёнам сталецьцяў мы ўжо жылі, спатыкаліся і любіліся, як цяпер?..
Матыльда. Ці мяне любіш мацней, чымсь тую… аб каторай ты казаў?
Сьцяпан. Гэта ня тое, гэта ня тое… Так як я цябе люблю, ніколі яшчэ нікога ня любіў. Тое, што было калісь — гэта быў некі гіпноз, а цяпер узапраўдная вялікая любоў… Здаецца мне, што калі-б нам прышлося з табой разстацца, дык я застаўся-бы з некай пусткай у душы, быццам нехта адарваў ад мяне частку майго „я“. Ты — частка майго „я“. Толькі адзін смутак у мяне, што ўсё гэтае шчасьце гэтак позна прышло, калі ў мяне ўжо сівые валасы.
Матыльда. Узапраўду, гэтак крэпка мяне любіш?
Сьцяпан. Ты-ж бачыш. Я для цябе гатоў на ўсё… Яна — Марыя — памёрла, памёрла праз мяне… Мне стыд і сорам, што я бязьлітасным холадам сваім яе ўбіў; але і шчасьліў адначасна, што йзноў свабоду маю і што даказаў табе сваю любоў.
Матыльда. Гэта яшчэ не даказ.
Сьцяпан. Якіх-жа яшчэ трэба?
Матыльда (бярэ яго за руку і вядзе да вакна, каторае адчыняе). Вось глянь: там вуліца, там з цьвёрдых каменьяў брук… Мы цяпер высока. Калі кінуцца — напэўна сьмерць… Адзін мамэнт, адзін скок…
Сьцяпан (зьдзіўлёны). На што?
Матыльда (ўсьмяхаючыся) Бяз пары сарваныя з дрэва лісты…
Сьцяпан. Матыльда! Мы-ж шчасьлівы, дык на што? Ты-ж любіш мяне, я ўсю душу гатоў табе аддаць, дык на што?..
Матыльда. Трэба аддаць жыцьцё!
Сьцяпан. На што? Жыцьцё такое прыгожае… Дзе любоў, там радасьць жыцьця… У жыцьці гэтак многа хараства…
Матыльда. А найвялікшае хараство: экстаз, пасьля сьмерць!.. Матыль — ён коратка жыве, ды адну толькі ў жыцьці мае хвіліну найвялікшага шчасьця, і пасьля ўмірае… Яго жыцьцё і яго сьмерць — такое хараство!
Сьцяпан. Як я гляджу ў твае жгучые вочы, думаю, што ў сярэдніе вякі такіе як ты йшлі на касьцёр…
Матыльда. Харошая сьмерць у вагні!
Сьцяпан. Матыльда! Не глядзі так… ты нешта ведаеш… Хто ты? Ці ты цяпер радзілася на сьвет, ці ты жывеш з таго часу, як прышла на сьвет людзкая душа. Хто ты: чалавек, ці людзкая туга? Мне страшна робіцца… Хто ты?
Матыльда (ціха, памалу). Я — дачка… Ганны.
Сьцяпан. Хто ты? — Не разумею…
Матыльда. Я дачка тваей Ганны… Зара ўсё зразумееш… (ідзе ў свой пакой, за хвіліну варочаецца з партрэцікам у руцэ). Кінуўшы цябе, мая маці выйшла замуж, пасьля хутка памёрла, бацька аддаў мяне да чужых людзей… Я рана пачала жыць незалежным жыцьцём… Цягалася ўсюды па сьвеце… Нарэшце лёс закінуў мяне сюды, ў гэты горад, дзе радзілася і жыла мая маці… Лёс прысудзіў мне папасьці ў твой дом… Вось ведай-жа, хто я! Я — Матыльда, дачка тваей Ганны. Вось маці маей партрэт — глянь — знаеш яе… (дае Сьцяпану партрэцік).
Сьцяпан (трохі няпрытомна з страхам). Матыльда… Ганна… дачка… ты?.. ты?!. Якая падобная да маці…
Матыльда. Няшчасьце гэта!.. Я раней нічога ня ведала, — толькі як ты ўсё расказаў… Мая маці была табе, як жана… Я ведаю, ты-ж казаў… Я не магу зьневажаць памяць маей маці, я не магу быць саперніцай сваей нябошчыцы маці… Ёсьць грэх, за каторы жыцьцём трэба плаціць… Няшчасьце маё, што я люблю цябе… Я-б была тваей, але за гэты грэх трэба плаціць крывёй… Ты любіш жыцьцё… Ты гэтакай ахвяры дзеле нашай любові ня можаш даць… Ня трэба!.. — Для мяне жыцьцё — гэта адзін мамэнт, кароткі як тая хвіліна, пакуль адсюль даскочыш да зямлі… Ці мамэнт трохі карацейшы, ці даўжэйшы — ня ўсё-ж роўна?.. Ты не хацеў… Ну, добра… Не прымушаю… Пайду далей ў сьвет шырокі, сама, забудуся… Пайду… Бывай здароў… (хоча йсьці).
Сьцяпан. Чакай! у галаве муціцца… Чакай! Што хочаш зрабіць? Куды йсьці?
Матыльда. Іду… на заўсёды… Сягоньня ўжо паеду далей… Я ведала… я спадзявалася, што гэтак будзе… Я-ж ведала, што ў цябе вялікі страх сьмерці… А я ня бачу межы між сьмерцьцю ды жыцьцём… Жыві — і бывай здароў… Іду апрануцца… (йдзе ў свой пакой).
Сьцяпан. Чакай! чакай! ня йдзі! (хапае яе за руку).
Матыльда. Пусьці! (вырываецца і йдзе ў свой пакой; праз момант варочаецца апранутая з саквояжам, падае Сьцяпану руку). Будзь здароў!
Сьцяпан. Значыцца йдзеш?
Матыльда. Назаўсёды.
Сьцяпан (апускаецца на зямлю і цалуе яе руку, яна туліць і гладзіць яго галаву).
Матыльда. (пасьля паўзы). Ну, годзі ўжо… Пусьці! (бярэ саквояж і выходзіць).
ЗЬЯВА 2.
Сьцяпан (адзін).
Сьцяпан. Прайшла міма мяне, як цень… Няма! А можа яе ніколі тутатака й ня было? Можа ўсё гэта толькі жудасны сон?..
Не! ня сон!.. І Марыі няма… Памёрла, бедная… праз мяне… А можа яе ня было?.. Не! была!.. Вось настольнік, каторы яна вышывала, вось хвіранкі завешаны яе рукой… А можа гатага ўсяго няма?.. Можа нічога няма, а мне толькі гэтак здаецца?.. А можа і мяне няма. Не!! я — ёсьць!.. Душа баліць… Ёсьць боль душы, а боль — гэта я. Але хто я? Хто такі? які я? Ці можа я дух, а ўсё іншае толькі сьніць мой дух і нічога няма, толькі мой дух і боль… (вецер васеньні завывае праз вакно). Ох! сьцюдзёна!.. Трэба зачыніць… (зачыняе вакно).
ЗЬЯВА 3.
(Сьцяпан, Здань.)
Аб ваконные шыбы залапатаў, быццам зблудзіўшая птушка, васеньні віхор. Неяк жудасна. На сцэне павеяло дыхам сьмерці. Сьцямнело. Нехта ціха бязшумна вайшоў… Хто гэта? — Гэтые самые сумные вочы, як у Сьцяпана, гэтые самые падаюць па бакох чала кудзелі без пары пабялеўшых валасоў, — увесь гэты самы твар… Толькі фігура можа трохі больш пахілена, мо’ дзеле таго, што на рамню вісіць на ягоных грудзёх шарманка.
Сьцяпан (адвярнуўшыся ад вакна пабачыў госьця). Хто вы? Чаго?..
Здань. Я вось такі сабе шарманшчык… а можа доктар… Іншые кажуць: доктар, — такі, што хворые сумленьні лечыць.
Сьцяпан. Выбачайце, але чаго вам тут трэба?
Здань. Мне — нічога ня трэба, але табе — шмат што!.. Сумленьне хворае, трэба лячыць, хэ-хэ!.. А лекі ёсьць: добрые, радыкальные, толькі трэба хацець… Дзіця толькі баіцца лекаў, плача, што горкіе, а ты-ж мужчына! ты ня бойся!.. Адзін мамэнт — адна лыжачка лекаў, і ўсё скончыцца, сьціхне боль…
Сьцяпан. Аб чым ты кажаш? Хто ты такі?
Здань. Я-ж табе кажу: такі сабе стары музыкант… Я люблю, адшукаўшы якуюсь старую, надаеўшую ўжо людзём мэлёдыю, бяз конца йграць яе, іграць, іграць пакуль гэтак абрыдне, што чалавек ня можа ўжо вытрываць і кідаецца праз вакно з чацьвёртага паверху галавой на каменьне…
Сьцяпан. Божа мой!.. Хто ты?..
Здань (ціха доўга сьмяецца; яго ціхі сьмех коле душу, як тысячы цянюсенькіх вострых шпіляк). Хто я? — Я таксама, як ты, ня ведаю, хто я… Ці я — гэта ты, ці ты — гэта я?.. А можа я і ты — гэта адно Я-Ты?.. Такое адно цэлае Я-Ты!
Сьцяпан. Вон, а то выкіну цябе…
Здань. Праз вакно? Не! гэтага ня зробіш, ня выківеш!.. Я ведаю, што хочаш мяне выкінуць, але гэтага ня зробіш — і я буду заўсёды з табой: дзе ты, тамака і я, дзе я, там і ты, бо я — ты, а ты — я, я — ты, ты — я… Ха-ха ха!.. (чэзьне).
ЗЬЯВА 4.
Сьцяпан (адзін).
Сьцяпан. Божа мой! што ж гэта?! што са мной? Ці тутака нехта быў, ці мне здавалося?.. Мысьлі блутаюцца, нічога не разумею…
ЗЬЯВА 5.
Сьцяпан, Міхась (уваходзіць).
Сьцяпан. Ізноў ідзе!.. Хто там? Божа мой! Хто там?!
Міхась (глядзіць на бацьку зьдзіўлёны; ціха). Гэта я…
Сьцяпан. Хто?.. (убачыўшы сына). Ах! гэта ты!.. Прыехаў? — Напалохаў…
Міхась (я. в.) Вярнуўся…
Сьцяпан (ня ведаючы, што сказаць). Што-ж, сядай…
Міхась (глядзіць па сцэне). Нікога няма?
Сьцяпан. Няма…
Міхась. Што вы бацька?.. Якійсь-такі…
Сьцяпан. Я?.. не, нічога… так… Ты распранайся…
Міхась (доўга ня важыцца запытацца, ўрэшце з сціснутага ягонага горла вырываецца пытаньне). Дзе Матыльда?..
Сьцяпан. Гм… Матыльда?.. Няма.
Міхась. Я цяпер з вакзалу… Я на вакзале… ці мне здавалося, ці я ўзапраўды бачыў Матыльду… з саквояжам…
Сьцяпан. Матыльду? Але… быць можа…
Міхась (падбягае да бацькі). Бацька! кажы! Божа мой!.. дзе Матыльда?
Сьцяпан. Паехала…
Міхась. Куды?!
Сьцяпан. Я сам ня ведаю… я сам ня ведаю, сын мой!
Міхась. Чаму? што тут здарылося?
Сьцяпан. Чаму?.. Ня ведаю… Можа ведаю… Не! ня ведаю!.. так трэба было… Захацела — паехала…
Міхась (гавора хутка, нэрвова). Бацька! Калі ня хочаш маей загубы, кажы мне ўсё! Я ўсё павівен ведаць! Дзе яна? Чаму паехала? Я для яе ўсё… Я для яе на зьдзек, на паняверку… Слухай! Сьмяяліся з мяне! Крычалі: „агітатар! гарбаты апостал!“… Разумееш?! плявалі мне ў твар… Білі навет мяне!.. разумееш? — білі! Я вось… (выцягівае з кішані левальвэр) я мог-бы на месцы палажыць кожнага майго мучыцеля, але я не хацеў… Няхай! Няхай мучаць!.. Хачу ўвайсьці на самы верх маей Гальготы, хачу данесьці мой крыж… для яе! дзеля яе!.. Я пашоў на вёску, я гаварыў там вялікіе словы, мае словы гарэлі як агонь, я думаў, што мае словы запаляць усё і ўсіх, што ўвесь сьвет зазіхаціць чырвоным полымем, што падымуцца вялізные грамады і пойдуць за мной будаваць новую бацькаўшчыну! — а мяне цкавалі сабакамі, гналі вон, сьмеяліся… Глянь: здаецца, не абсохла яшчэ сьліна на маім твары, але няхай! — я абціраць ня буду… Я хацеў-бы, каб мяне прыбілі на крыжы, каб я памалу канаў, абліваючыся крывёю… і толькі, каб яна была блізка каля мяне, каб яна чула апошніе словы, — якіе вышапчуць мае вусны: для цябе, Матыльда! Каго я люблю — ня ведаю! Ці яе — Матыльду, ці народ? Што ёсьць народ, што Матыльда?.. Бацька, ты зразумей!.. — Я ня ведаю, для каго хачу йсьці на крыж — ці за народ, ці за Матыльду?.. Хто пляваў на мяне і гнаў прочкі, і ці народ, ці Матыльда?.. Бацька! хто ёсьць Матыльда?!
Сьцяпан. Хто Матыльда?.. Сын! я сам ня ведаю, хто Матыльда… (няпрытомна). Міхась! а можа гэта цень?
Міхась (не разумеючы). Чый цень? які цень?
Сьцяпан. Цень думкі нашай… Вось я сяджу… Ці я хачу, ці не хачу, мой мозаг працуе, пераліваюцца розные думкі… І гэтые думкі кідаюць цень; гэты цень жыве… гэта, значыць, здаецца нам толькі, што ён жыве, а ўзапраўды яго няма. — ёсьць толькі здань, цень… Ён — гэта я, я — гэта ён… Я… ты… ты… я…
Міхась. Бацька! значыць патвайму і мяне няма, і нічога няма — толькі ты адзін?
Сьцяпан. Ох, чакай… кінь… нічога не кажы!.. Я нічога ня ведаю… думкі блутаюцца… Можа і цябе няма… Жыцьцё як сон… Іншы раз ува сьне здаецца ўсё гэтак, як на яве, а прачхнешся — і бачыш: сон!.. А можа і я прачхнуся і пабачу, што ўсё маё жыцьцё было толькі адзін страшны сон!..
Міхась. З бацькам нельга зусім гутарыць! Вы жывецё толькі для сябе! Для вас нічога няма, толькі: я ды я! Чужое горо вас зусім не датыча… (ідзе і адчыняе дзьверы ўлева). Што… Што гэта?! Чаму там стаіць катафальк?.. Чаму сьвечы стаяць?.. (раптам страшная зьявілося ў яго дагадка). Дзе маці?!
Сьцяпан. Няма…
Міхась (крычыць з больлю ў голасе). Дзе маці?!
Сьцяпан. Памерла… Сягоньня, нядаўна на могілкі павезьлі…
Міхась (падае на канапу і плача).
Сьцяпан (гладзіць рукой сына па галаве).
Міхась (туліць свой твар да бацькоўскай рукі).
Сьцяпан (абнімае сына і туліць яго да сябе). Мой сын, мой бедны сын!.. Міхась! ты калісьці казаў аб Тарпэйскай скале… Міхась! чаму няма якойсьці гэтакай Тарпэйскай скалы, з якой раптам зваліліся б усе людзі зямлі або лепш — уся нашая праклятая зямля!.. Скажуць мне, што я ня маю права гэтак казаць… што маё горо — гэта малое горо, што ёсьць вялікшае… Міхась! Горо не аршынамі мерыць! Горо ёсьць горо!.. Сын мой! чаму твой бацька такі няшчасьлівы?.. (плача на грудзёх сына).
Міхась (супакоіўшыся і маючы ў гэты мамэнт духоўную перавагу над Сьцяпанам). Бацька! ціха паслухай! скажу адно: мы людзі шчасьлівейшые за іншые стварэньні, бо ў нас з кожнага палажэньня ёсьць выхад… няма палажэньня бяз выхаду! конь, напрыклад, пакінуты з возам, калі заблутаецца ў лейцах і ўсадзіўшы між колаў нагу, зломіць яе, — ня мае выхаду… А чалавек заўсёды выхад знойдзе…
Сьцяпан. Не, Міхась, выхаду няма, няма…
Міхась. Зараз даведаешся… (выходзіць… налева).
ЗЬЯВА 6.
Сьцяпан (адзін).
Сьцяпан. Але… І я, як той конь, што зламаўшы сабе нагу, беспамоцна бьецца на зямлі і жаласьліва глядзіць, каб нехта ратаваў яго… (за сцэнай чуваць стрэл). А!.. (бяжыць у гэты пакой, куды пашоў сын, але на парозе затрымаўся, бо ўжо ад дзьвярэй пабачыў ўсю праўду, пабачыў „выхад“; памалу адзервянелым крокам адыходзіць ад дзьвярэй і затрымліваецца). Сівер наляцеў… пасыпаліся сухіе няздольные да жыцьця лісьці… (раптам зрабіў некую пастанову; рашучым крокам ідзе да вакна; адчыняе вакно, але, ўбачыўшы ў начной імгле пропасьць вуліцы, з страхам адварочвае галаву; ува ўсей фігуры яго відаць слабасьць і страх). Хто гэтак абяздоліў нас?.. і за што? за што?!.
Заслона.
Менск.
У сьнежні 1919 г.
З дазв. васков. цэнзуры.
Менск. Друкарня Інвалідаў.
- ↑ замеціў
Гэты твор знаходзіцца ў грамадскім набытку ў краінах, дзе тэрмін аховы аўтарскага права на твор складае 70 гадоў або менш.
