Хрыстаматыя беларускае літэратуры. ХІ век—1905 год/Слова а палку Ігараве

← Царкоўна-славяншчына

Слова а палку Ігараве Слова 1922 год Арыгінальная назва: Слово о пълку Игоревѣ (1185) Пераклад: Максім Гарэцкі

Праўды, умовы, граматы →

Іншыя публікацыі гэтага твора: Слова пра паход Ігараў.

Прапануем да спампаваньня!

Слова а палку Ігараве.

(Канец 12 веку).

Не лепо лі ны бяшеть, братіе, начаті старымі словесы трудьных’ повестій о п’лку Ігореве, Ігоря Свят’славліча? Начаті же ся той песні по былінам’ сего времене, а не по замышленію Бояню. Боян’ бо вешчій, ашче кому хотяше песнь творіті, то растекашеться мысію по древу, серымь в’лкомь по землі, шізымь орьломь под’ облакы. Помьняшеть бо, рече, пьрвых’ времен’ усобіці; тогда пушчашеть 10 соколов’ на стадо лебедей: который дотечаше, та преді песнь пояше старому Ярославу, храброму Мьстіславу, іже зареза Редедю пред’ п’лкы касожьскымі, красьному Романові Свят’славлічу. Боян’ же, братіе, не 10 соколов’ на стадо лебедей пушчаше, н’ своя вешчая пьрсты на жівыя струны в’складаше; оні же самі князем’ славу рокотаху.

Ці ня лепей было-б нам, браты, пачаць а палку Ігараве, Ігара Сьвятслаўліча, старымі словамі сумных пераказаў? Пачаціся-ж той песьні складам былінаў гэтага часу, а не Баянавым спосабам. Бо чарадзей Баян, калі хацеў аб кім песьню пяяць, дык расьцякаўся вавёркаю па дрэву, шэрым ваўком па зямлі; шызым арлом пад ваблокамі. Спомніўшы бо, кажа, першых часоў разруху ад нязгоды, пушчаў тады дзесяць сакалоў на лебядзінае стада: якую дацінаў сакол, тая лебедзь пачынала пяяць песьню аб старым Яраславе, ці храбрым Амсьціславе, што забіў Радзедзю перад касожскімі палкамі, ці слаўным Рамане Сьвятслаўлічы. Ды ня дзесяць сакалоў на лебядзінае стада, браты, пушчаў то Баян: то ён чарадзейныя пальцы свае на ажываўшыя струны ўскладаў; яны-ж быццам самі князём славу ракаталі.

Почьнем’ же, братіе, повесть сію от стараго Владімера до нынешьняго Ігоря, іже істягну ум’ крепостію своею і поострі сердьца своего мужествомь; нап’лнів’ся ратьнаго духа, наведе своя храбрыя п’лкы на землю половецькую за землю русьскую.

Пачнём-жа, браты, повесьць гэтую ад старога Ўладзімера да цяперашняга Ігара, які паказаў крэпкі розум і навайстрыў мужствам сваё сэрца; напоўніўся ваяўнічым духам і навёў свае храбрыя палкі на палавецкую зямлю за зямлю рускую.

Почьнем’ же, братіе, повесть сію от стараго Владімера до нынешьняго Ігоря, іже істягну ум’ крепостію своею і поострі сердьца своего мужествомь; нап’лнів’ся ратьнаго духа, наведе своя храбрыя п’лкы на землю половецькую за землю русьскую.

Пачнём-жа, браты, повесьць гэтую ад старога Ўладзімера да цяперашняга Ігара, які паказаў крэпкі розум і навайстрыў мужствам сваё сэрца; напоўніўся ваяўнічым духам і навёў свае храбрыя палкі на палавецкую зямлю за зямлю рускую.

Тогда Ігорь в’ззьре на светьлое солньце і віде от’ него тьмою вься своя воя прікрыты. І рече Ігорь к’ дружіне своей: „Братіе і дружіно! луче ж’ бы потяту быті, неже полонену быті; а в’сядем’, братіе, на своя б’рзыя комоні, да позьрім’ сіняго Дону“… „Хошчю бо, — рече, — копіе пріломіті конець поля половецькаго; с’ вамі, Русічі, хошчю главу свою пріложіті, а любо іспіті шеломомь Дону“.

Паглядзеў тады Ігар на сьветлае сонца і бачыць, як пакрыла яно цемнатою ўсіх яго вояў. І кажа Ігар сваёй дружыне: „Браты і дружыньнікі! Лепей-ка быць пабітаму, чым узятаму да няволі. Узьсядзем-жа, браты, на сваіх шыбкіх коні ды й пабачым сіняга Дону“. „… Бо хачу, кажа, прыламіць піку аб дальні загон палавецкага поля; з вамі, русічы, хачу або галаву сваю злажыць, або напіцца з Дону шоламам“.

О Бояне, соловію стараго времене! абы ты сія п’лкы ушчекотал’, скача, славію, по мыслену древу, летая орьломь под’ облакы, с’вівая, славію, оба полы сего времене, рішча в’ тропу Трояню, чрез’ поля на горы. Петі было песнь Ігореві, того внуку: „Не буря соколы занесе чрез’ поля шірокая, галіці стады бежать к’ Дону велікому“. Чілі в’спеті было, вешчій Бояне, Велесов’ внуче: „Комоні ржють за Сулою; звеніть слава в’ Кыеве; трубы трубять в’ Новеграде“.

О, Баяне, салавей даўнага часу! Вось каб ты апяяў гэтыя палкі, бегаючы, салавею, па дрэву думак, лятаючы арлом пад ваблокамі, зьвіваючы, салавею, абедзьве часьці гэтага часу (мінулае і сучаснае), рыскаючы Траянаваю сьцежкаю цераз поле на горы. Выпадала пяяць песьню Ігару, унуку таму: „Ня бура сакалоў занясла цераз поле шырокае, а стая галак бяжыць к Дону вялікаму“. І выпадала пяяць, чарадзей Баяне, Вялесаў унуча: „Коні іржуць за Сулаю; зьвініць слава у Кіеве; трубы трубяць у Новагорадзе“.

Стоять стязі в’ Путівле, Ігорь жьдеть міла брата Вьсеволода. І рече ему буй-тур’ Вьсеволод’: „Одін’ брат’, одін свет’ светьлый ты, Ігорю! оба есве Свят’славліча. Седлай, брате, своя б’рзыя комоні, а моі ті готові, оседлані у Курьска напереді. А моі ті Куряне сведомі кметі: под’ трубамі повіті, под’ шеломы в’злелеяні, конець копія в’ск’рмлені, путі ім’ ведомі, яругы ім’ знаемы, луці у ніх’ напряжені, тулі отворені, саблі із’острены, самі скачють акы серыі в’лці в’ поле, ішчючі себе чьті, а князю славы.

Стаяць сьцягі ў Пуціўлі, Ігар жджэць мілага брата Ўсевалада. І кажа яму буй-тур Ўсевалад: „Адзін брат, адзін сьвет сьветлы — ты, Ігару! Абодва дзеці Сьвятслаўлевы. Сядлай, браце, сваіх шыбкіх коні, а мае табе гатовы, асядланы ўперад ля Курску. А мае куране табе ведамыя людзі: пад трубамі спавіты, пад шаломамі усьпешчаны, канцом пікі ускормлены, шляхі ім вядомы, каляіны ім знаёмы, лукі ў іх нацягнуты, каўчаны адчынены, шаблі навойстраны, самі скачуць, як шэрыя ваўкі ў полі, шукаючы сабе чэсьці, а князю славы“.

Тогда в’ступі Ігорь князь в’ злат стремень і поеха по чістому полю. Солньце ему тьмою путь заступаше; ношчь стонушчі ему грозою птіць убуді; свіст’ зверін’… дів’ клічеть вьрху древа, веліть послушаті землі незнаеме, В’лзе і Поморію, і Посулію, і Сурожю, і Корсуню, і тебе, тьмутороканьскый б’лван’! А Половьці неготовамі дорогамі побегоша к’ Дону велікому; крычать телегы полуношчі, рьці лебеді роспушчені. Ігорь к’ Дону воі ведеть… В’лці грозу в’срожать по яругам’; орьлі клек’томь ні кості звері зовуть; лісіці брешуть на чьрленыя шчіты. О русьская земле! уже за шеломенемь есі.

Тады ўлажыў нагу князь Ігар у залаты страмень і паехаў па чыстым полі. Сонца яму цемнатою дарогу заступала; ноч стагнала яму гразою і птушак узбудзіла; сьвіст зьвярыны… птушка лесавая паверх дрэва клікае, дае загад, каб пачулі нязнаныя землі — Волга і Памор’е, і Пасуль, і Сурож, і Карсунь, і ты, тмутараканскі балване! А полаўцы пабеглі к вялікаму Дону ненаторанымі дарогамі; скрыпяць іх калёсы а поўначы, як распушчаныя лебедзі. Ігар к Дону вояў вядзе… Ваўкі бяду па равох варожаць; арлы клёктам на косьці зьвяр’ё гукаюць; лісіцы брэшуць на бліскучыя чырвоныя шчыты. О руская зямля! ужо ты за кардонам.

Д’лго ночь мьркнеть; зарясвет’ запала; мьгла поля покрыла; шчекот’ славій ус’пе; говор’ галічь убуді. Русічі велікая поля чырленымі шчіты прегородіша, ішчючі себе чьті, а князю славы.

Доўга меркне ноч; сьветлая зара запала; імгла палі пакрыла; салаўінае шчоўканьне замёрла; гоман галаччы узьняўся. Вялікае поле перагарадзілі русічы чырвона-бліскучымі шчытамі, шукаючы сабе чэсьці, а князю славы.

С’ заранія в пят’к’ потоп’таша поганыя п’лкы Половецькыя і разсушася стреламі по полю, пом’чаша красьныя дев’кы половецькыя, а с’ німі злато і паволокы і драгыя оксаміты; …япончіцамі і кожюхы начаша мосты мостіті по болотом’ і грязівым’ местом’ і вьсякымі узорочьі половецькымі. Чьрлен’ стяг’, бела хоруговь, чьрлена чол’ка, сребрено стружіе храброму Свят’славлічю! Дремлеть в’ поле Ольгово хороброе гнездо, далече залетело. Не было оно обіде порождено, ні соколу, ні кречету, ні тебе, чьрный ворон’, поганый Половьчіне! Гзак’ бежіть серымь в’лкомь, Кончак’ ему след’ правіть к’ Дону велікому.

Спазаранку ў пятніцу, патаптаўшы паганыя палавецкія палкі і рассунуўшыся стрэламі па полю, памчалі прыгожых дзевак палавецкіх, а з імі золата і пакрыўкі і дарагія аксаміты; …апанчамі, і кажухамі, і ўсякімі ўзорнымі палавецкімі тканінамі пачалі масьціць масты па балотах і гразкіх месцах. Сьцяг чырвоны, харугва белая, бунчук чырвоны, струг сярэбраны — храбраму Сьвятслаўлічу! Дрэмле ў полі храбрае Алегава гняздо, далёка заляцела. Ня было яно пароджана ў крыўду, ні сакалу, ні крэчату, ні табе, чорны груган, паганы палаўчанін! Бяжыць Гзак шэрым ваўком, Канчак кіруець яму дарогу к вялікаму Дону.

Другаго дьне вельмі рано кровавыя зорі свет’ поведають: чырныя тучя с’ моря ідуць, хотять прікрыті 4 солньца: а в’ ніх’ трепешчють сініі м’лніі: быті грому велікому, іті дождю стреламі с’ Дону велікаго; ту ся копіем’ пріламаті, ту ся саблям’ потручаті о шеломы половецькыя, на реце на Каяле, у Дону велікаго. О русьская земле! уже за шеломенемь есі.

На другі дзень вельмі рана паказуюць на сьвітаньне крывавыя зоры; чорныя хмары з мора ідуць, хочуць прыкрыці чатыры сонцы,[1] а ў іх трапечуць сінія маланкі: быць вялікаму грому, іці дажджу са стрэлаў ад вялікага Дону; паламацца тут пікам, пашчарбаціцца тут шаблям аб палавецкія шоламы, на рацэ на Каяле,[2] ля вялікага Дону. О руская зямля! Ужо ты за кардонам.

Се ветрі Стрібожі внуці, веють с’ моря стреламі на храбрыя п’лкы Ігоревы; земля тутьнеть, рекы мутьно текуть; поросі поля прікрывають, стязі глаголють; Половьці ідуть от’ Дона і от’ моря, і от’ вьсех’ стран’, русьскыя п’лкы оступіша. Деті бесові клікомь поля прегородіша, а храбріі Русічі преградіша чьрленымі шчіты. Яр’-туре Вьсеволоде! стоіші на бороні; прышчеші на воі стреламі, гремлеші о шеломы мечі харалужьнымі: камо, тур’, поскочаше, своімь златымь шеломомь посвечівая, тамо лежать поганыя головы половецькыя; поскепані саблямі каленымі шеломі оварстіі от’ тебе, яр’-туре Вьсеволоде!…

Вось ветры, Стрыбогавы ўнукі, веюць з мора стрэламі на храбрыя Ігаравы палкі; зямля тужыць, рэкі мутна пякуць, порась - пыл поле пакрывае, сьцягі гавораць - шумяць; полаўцы йдуць ад Дона і ад мора, і ад усіх старон, — рускія палкі абступілі. Чортавы дзеці клікам поле перагарадзілі, а храбрыя русічы загарадзілі чырвонымі шчытамі. Яр-туру Ўсеваладзе! Стаіш ты на абароне, пырскаеш на вояў стрэламі, грыміш аб шоламы мечмі сталёвымі: дзе, тур, паскочаш, сваім залатым шоламам пасьвечаваючы, там зяжаць паганыя палавецкія галовы; паскіпаны гартаванымі шаблямі аварскія шоламы ад цябе, яр-туру Ўсеваладзе!..

Былі веці Трояні, мінула лета Ярославля; былі п’лці Ольговы, Ольга Свят’славліча: т’й бо Олег’ мечемь крамолу коваше і стрелы по землі сеяше, ступаеть в’ злат’ стремень в’ граде Тьмуторокане. Тоже звон’ слыша давьный велікый Ярославль сын’ Вьсеволод’; а Владімір’ по вься утра уші закладаше в’ Чернігове; Боріса же Вячеславліча слава на суд’ пріведе… за обіду Ольгову, храбра і млада князя… Тогда прі Ользе Горіславлічі сеяшеться і растяшеть усобіцамі, пегыбашеть жізнь Дажьбожа внука, в’ княжіх’ крамолах’ веці человеком’ сократішася. Тогда по русьской землі ред’ко ратаеве кыкахуть, н’ часто врані граяхуть, хотять полететі на уедіе. То было в’ ты раті і в’ ты п’лкы, а сіцей раті не слышано. С’ заранія до вечера, с’ вечера до света летять стрелы каленыя, грімлють саблі о шеломы, трешчать копія харалужьная в’ поле незнаеме среді землі половецькыя. Чьрна земля под копыты костьмі посеяна, а кровію польяна, — тугою в’з’ідоша по русьской землі.

Адбыліся Траянавы вякі, мінуліся Яраслававы гады. Адбыліся Алегавы паходы, Алега Сьвятслаўліча: той Алег дык мечам нязгоду каваў і сеяў па зямлі стрэлы. Укладаў ён нагу ў залаты страмень у горадзе Тмутаракані[3]. Той звон чуе даўны вялікі Ўсевалад Яраслаўліч; а Ўладзімер што раніцы затыкаў вушы ў Чарнігаве; Барыса-ж Вячаслаўліча прывяла пахвалка на сьмяротны суд… за крыўду Алегаву, маладога і храбрага князя… Тады пры Алегу Гораслаўлічу[4] сеяліся і расьлі міжусобіцы, гінула жыцьцё Дажбожага ўнука, дзеля князёўскіх нязгод укарачаўся людзём век. Тады па рускай зямлі рэдка пяялі аратаі, а часта каркалі груганы, хацеўшы ляцець на пажыву. Гэтак было ў тыя войны і ў тыя паходы, але аб такой бітве́ і ня чувана. Ад раньня да вечара, адвечара да сьвету лятуць гартоўныя стрэлы, грымяць аб шоламы шаблі, трышчаць сталёвыя пікі ў нязнаным полі сярод палавецкай зямлі. Чорная пад капытамі зямля, касьцьмі пасеяная, а крывёю палітая, тугаю ўзыйшла на рускай зямлі.

Что мі шуміть, что мі звеніть далече рано пред’ зорямі? Ігорь п’лкы заворочаеть: жаль бо ему міла брата Вьсеволода. Бішася день, бішася другый, третьяго дьне к’ полудьнію падоша стязі Ігоревы. Ту ся брата разлучіста на брезе быстрой Каялы; ту кроваваго віна не доста; ту пір’ доконьчаша храбріі Русічі: сваты попоіша, а самі полегоша за землю Русьскую. Нічеть трава жалошчамі, а древо с’ тугою к’ землі пріклоніся. Уже бо, братіе, не веселая годіна уже пустыні сілу прікрыла: в’стала обіда в’ сілах’ Дажьбожа внука, в’ступіла девою на землю Трояню, в’сплескала. лебедінымі крілы на сінемь море, у Дону плешчючі, убуді жірьна времена. Усобіца князем’… рекоста бо брат’ брату; „се мое, а то — мое же“. І начаста князі про малое „се велікое“ м’лвіті, а самі на себе крамолу коваті, а поганіі с’вьсех’ стран’ пріхождаху с’ победамі на землю Русьскую. О! далече зайде сокол’, п’тіць бья — к’ морю. А Ігореві храбраго п’лку не кресіті…

Што мне шуміць, што мне зьвініць далёка рана перад зарою? Ігар палкі заварачае: жаль-жа яму мілага брата Ўсевалада. Біліся дзень, біліся другі, трэцяга дня к полудню зваліліся Ігаравы сьцягі. Разлучыліся тут браты на беразе быстрай Каялы; не хапіла тут крывавага віна; скончылі тут баль храбрыя русічы: сватоў папаілі, а самі паляглі за рускую зямлю. Панікла жальбою трава, а дрэва з тугі к зямлі пахінулася. Бо ўжо, браты, невясёлая настала гадзіна; пустыня ўжо сілу пакрыла. Крыўда паўстала ў сілах Дажбожага ўнука, узыйшла яна дзяўчынаю на Траянаву зямлю, успляснула лебядзіным крыльлем на сінім моры, плёскаючы ў Доне, узбудзіла лепшыя часіны. Міжсобіцы князёўскія… (губілі народ). Сталі казаць (князі) брат брату: „Гэта маё, а й тое маё“. І пачалі яны дробнае ўважаць за важнае, а самі на сябе загубу ад нязгоды каваць; тымчасам паганыя з усіх бакоў прыхадзілі з пабедамі на рускую зямлю. О! Далёка заляцеў сакол, птушак пабіваючы, — к мору. А храбрага Ігарава палка не ўваскрасіці…

Жены русьскыя в’сплакашася, арькучі: „Уже нам’ своіх’ мілых’ лад’ ні мыслію с’мысліті, ні думою с’думаті, ні очіма с’глядаті, а злата і сребра ні мало того потрепаті“.

Загаласілі рускія жанчыны, кажучы: „Ужо нам сваіх мілых мужоў ні мысьляй узмысьліць, ні думай уздумаць, ні вачыма згледзіць, а золатам і серабром тым а ні пабразкаць“.

А в’зстона бо, братіе, Кыев’ тугою, а Чернігов’ напастьмі; тоска разліяся по русьской землі: печаль жірьна утече среді землі русьскыя. А князі самі на себе крамолу коваху; а поганіі самі победамі нарішчюшче на русьскую землю, емляху дань по беле от’ двора…

І застагнаў-жа, браты, Кіеў ад тугі, а Чарнігаў ад напасьцяў; нуда разьлілася па рускай зямлі: журба ахінула зямлю рускую. А князі самі на сябе загубу ад нязгоды ўзвадзілі; і паганыя, самі з пабедамі налятаючы на рускую зямлю, выбіралі дань па белцы ад двара…

Свят’слав’ грозьный, велікый кыевьскый… наступі на землю половецькую; прітоп’та х’лмы і яругы, в’змуті рекы і озера, ізсуші потокы і болота; а поганаго Кобяка із’ луку мора от’ железьных велікых’ п’лков’ половецькых’ яко віхрь выторже; і падеся Кобяк’ в’ граде Кыеве, в’ грідьніці Свят’славлі.

Грозны Сьвятслаў, вялікі князь кіеўскі…[5] наступаў-жа на палавецкую зямлю; прымяў узгоркі і равы, узмуціў рэкі і вазёры, высушыў крыніцы й балоты; а паганага Кабяка з марскія лукі ў вялікіх зялезных палавецкіх палкоў, як віхор, вытаргнуў; і заваліўся Кабяк у горадзе Кіеве, у Сьвятаслаўлевай сьвятліцы.

Ту Немьці і Венедіці, ту Греці і Морава поють славу Свят’славлю, кають князя Ігоря, іже погрузі жір’ во д’не Каялы, рекы половецькыя. Русьскаго злата насыпаша ту. Ігорь князь выседе із’ седла злата, а в’ седло кошчеево: уныша бо градам’ забрала, а веселіе поніче.

Тут немцы і венэцыяне, тут грэкі і маравы пяюць славу Сьвятславу, ды ганяць князя Ігара, што патапіў дабро на дно Каялы, палавецкай ракі. Насыпаў там рускага золота. Сыйшоў князь Ігар з залатога сядла, а трапіў у сядло нявольніцкае; засмучэньне абняло гарады, зьнікла вясёласьць.

А Свят’слав’ мутен’ сон’ віде. „В’ Кыеве на горах’ сі ночь с’ вечера одевасте мя, рече, чьрною паполомою на кроваті тісове; чьрпахуть мі сінее віно с’ трудомь смешено; сыпахуть мі тьшчімі тулы… велікый женьчюг’ на лоно, і негують мя. Уже д’скы без’ кнеса в’ моемь тереме златовьрсемь. Вьсю ношчь с’ вечера… врані в’зграяху“… І рькоша бояре князю: „Уже, княже, туга ум’ полоніла: се бо два сокола слетеста с’ отьня стола злата, поіскаті града Тьмутороканя, а любо іспіті шеломомь Дону; уже соколома крільца пріпешалі поганых’ саблямі, а самою опуташа в’ путіны железьны. Темьно бо бе в’ 3 день: два солньца помьркоста, оба багряная ст’лпа погасоста, і с’ німа молодая месяца. Олег’ і Свят’слав’ тьмою ся поволокоста. На реце на Каяле тьма свет’ покрыла; по русьской землі прострошася Половьці, акы пардуже гнездо… Се бо готьскыя красьныя девы в’спеша на брезе сінему морю, звоня русьскымь златомь: поють время Бусово, лелеють месть Шароканю. А мы уже, дружіна, жадьні веселія“.

А Сьвятслаў відзіў нядобры сон, „На гарах у Кіеве, гэтай ночы звечара, акрывалі, кажа, мяне чорнаю посьцілкаю на цісавым ложку; чэрпалі мне зялёнае віно, зьмешанае з муцьцю; сыпалі з мізэрных каўчанаў (палавецкіх)… буйны жомчуг мне на ўлоньне, песьцілі мяне. Ужо дошкі бяз скрэпы ў маім залатаверхім хораме. Усю ноч з вечара… крумкачы гракалі“… І сказалі баяры князю: „Ужо, княжа, туга думкі твае апанавала: вось-жа два сакалы зьляцелі з воччага залатога пасаду пашукаць горада Тмутараканя ці напіцца з Дону шоламам; ужо сакалом падсечана крыльліка паганскімі шаблямі, а саміх іх апуталі зялезнаю павучынаю. Бо цёмна было на трэці дзень: памерклі два сонцы, абодва патухлі чырвоныя стаўпы, а з імі два маладыя месяцы. Алег і Сьвятслаў завалакліся цямнотаю. На рацэ на Каяле. цямнота сьвятло пакрыла; па рускай зямлі, як гняздо хіжых зьвяроў, распасьцёрліся полаўцы… Вось-жа гоцкія гожыя дзяўчаты запяялі на беразе сіняга мора, звонячы, рускім золатам: пяюць яны а Бусавым часе, песьцяць Шараканаву помсту[6]. А мы ўжо, дружыньнікі, бяз ніякай вясёласьці“.

Тогда велікый Свят’слав’ ізроні злато слово, с’ слезамі смешено, і рече: „О моя сыновьца, Ігорю і Вьсеволоде! рано еста начала половецькую землю мечі цвеліті, а себе славы іскаті; н’ нечестьно одолесте; нечестьно бо кровь поганую проліясте. Ваю храбрая сердьца в’ жестоцемь харалузе скована, а в’ буесті закалена. Се лі с’творісте моей сребреней седіне!“…

Тады вялікі Сьвятслаў сказаў са сьлязьмі залатое слова: „О мае пляменьнікі, Ігару і Ўсеваладзе! рана вы пачалі сячы мячамі палавецкую зямлю, шукаючы сабе славы; ды бяз славы зрабілі; бяз славы паганскую кроў разьлілі. Вашы храбрыя сэрцы ў нязломнай скованы сталі, а ў буйнай адвазе загартованы. Што-ж зрабілі маёй сівізьне сярэбранай!…

А чі діво ся, братіе, стару помолодіті? Колі сокол’ в’ мытех’ бываеть, высоко п’тіць в’збіваеть, не дасть гнезда своего в’ обіду…

А ці-ж дзіва, браты, памаладзець старому? Калі сакол ліняець, высака ўзьбівае птушак, не дае ў крыўду гнязда свайго…

Велікый княже Вьсеволоде! не мыслію ті прілететі іздалеча, отьня злата стола поблюсті: ты бо можеші Волгу веслы раскропіті, а Дон’ шеломы выльяті; аже бы ты был’, то была бы чага по ногате, а кошчей по резане…

Вялікі княжа Ўсеваладзе! ня думкаю-б табе прыляцець здалёку, воччы залаты пасад абараніць: ты-ж можаш Волгу вёсламі распырскаць,[7] а Дон шаломамі выліць; каб ты быў, то была-б нявольніца па нагаце,[8] а нявольнік па рэзані…[2]

Ты, буй Рюріче і Давыде! не ваю лі злаченіі шеломі по крові плаваша? не ваю лі храбрая дружіна рыкають акы турі, ранені саблямі каленымі на поле незнаеме? В’ступіта, господіна, в’ злата стремена за обіду сего времене, за землю русьскую, за раны Ігоревы, буяго Свят’славліча!

Ты, буй-Рурык і Дывыдзе! ці ня вашы залачоныя шоламы па крыві плавалі? Ці ня вашы храбрыя дружыньнікі, як туры, рыкаюць, раненыя гартоўнымі шаблямі ў нязнаным полі? Улажыце, вашы міласьці, свае ногі ў залатыя страмені за крыўду гэтага часу, за зямяю рускую, за раны Ігаравы, мужнага Сьвятславліча!

Галічькый Осьмомысле Ярославе! высоко седіші на своемь златокованьнемь столе, подпер’ горы угорьскыя своімі железьнымі п’лкы, заступів’ королеві путь, затворів Дунаю ворота, меча бремена чрез’ облакы, суды рядя до Дуная. Грозы твоя по землям’ текуть: отворяеші Кыеву врата; стреляеші с’ отьня злата стола салтаны за землямі. Стреляй, господіне, Кончака, поганаго кошчея, за землю русьскую, за раны Ігоревы, буяго Свят’славліча!

Галіцкі Асмамысьле Яраславе! Высака сядзіш ты на сваім золатакованым пасадзе, падпёр ты Карпаты сваімі зялезнымі палкамі, заступіў шлях каралю, зачыніў Дунаю вароты, шыбаючы ціжары цераз аблокі, урадуючы да самага Дунаю. Граза твая па землях расходзіцца: адчыняеш вароты Кіеву; страляеш з воччага залатога пасаду султанаў за землямі. Страляй, ваша міласьць, Канчака, паганага раба, за рускую зямлю, за раны Ігаравы, мужнага Сьвятслаўліча!

А ты, буй Романе і Мьстіславе! храбрая мысль носіть ваю ум’ на дело: высоко плаваеші на дело в’ буесті’ яко сокол’ на ветрех’ шіряяся, хотя п’тіцю в’ буйстве одолеті. Суть бо у ваю железьныя паперсі под’ шеломы латіньскымі. Темі тресну земля і многы страны… Літва, Ятвязі… і Половьці суліці своя повьргоша, а главы своя подклоніша под’ тыя мечі харалужьныя.

А ты, буй-Рамане і Мсьціславе! Сьмелая думка носіць ваш розум на ўчынкі. Высака плаваеце ў мужстве на ўчынкі, як сакол у паветры купаючысь, калі хоча птушку ў бойцы адалець. Бо ёсць у вас зялезныя наперсьнікі пад шаломамі лацінскімі. Дзеля таго затрасьліся землі і многія старонкі… Літва, ятвягі… і полаўцы пікі свае кінуўшы, а галовы свае пахінуўшы пад мячы тыя сталёвыя.

Н’ уже, княже Ігорю, утьрпе солньцю свет’, а древо не бологомь ліствіе сроні; по Р’сі і по Суле грады поделіша, а Ігорева храбраго п’лку не кресіті. Дон’ ті, княже, клічеть і зовет князі на победу.

Ды ўжо, княжа Ігару, аслабела сьвятло сонцава, а дрэвы не дабром лісьце асыпалі; па Росі і па Суле гарады падзялілі, але храбрага палку Ігарава не ўваскрасіці. Дон цябе, княжа, клічаць і гукае іншых князёў на пабеду.

Ольговічі, храбріі князі, доспелі на брань; Ін’гварь і Вьсеволод’ і вьсі трі Мьстіславлічі, не худа гнезда шестокрільці, не победьнымі жребіі собе власті расхытісте. Кое ваші златіі шеломі і суліці ляцькыя і шчіті? Загородіте полю ворота своімі острымі стреламі за землю русьскую, за раны Ігоревы, буяго Свят’славліча!

Вольгавічы, храбрыя князі, патаміліся ў войнах; Інгвар і Ўсевалад ды й усе тры Амсьціслаўлічы, не благога гнязда шасьцікрыльцы, не пабедным жэрабем сабе ўладу прыдбалі. Да чаго-ж вашы залатыя шаломы і пікі польскія і шчыты? Загарадзіце вароты полю сваймі вострымі стрэламі за рускую зямлю, за раны Ігаравы, мужнага Сьвятслаўліча!

Уже бо Сула не течеть сребренымі струямі к’ граду Переяславлю, і Двіна болотомь течеть оным’ грозьным’ Полочаном’ под’ клікомь поганых’. Едін’ же Ізяслав’, сын’ Васільков’, позвоні своімі острымі мечы о шеломы літовьскыя, прітрепа славу деду своему Вьсеславу, а сам’ под’ чьрленымі шчіты на кроваве траве прітрепан’ літовьскымі мечі… Дружіну твою, княже, п’тіці крілы пріодеша, а звері кровь полізаша. Не бысть ту брата Брячіслава, ні другаго Вьсеволода: едін’ же ізроні женьчюжьну душю із’ храбра тела, чрез’ злато ожереліе. Унылі голосі, поніче веселіе, трубы трубять городеньскыя. Ярославе і вьсі внуці Вьсеславлі! уже понізіте стягы своя, воньзіте своя мечі вережены; уже бо выскочісте із’ дедьней славы. Вы бо своімі крамоламі начасте наводіті поганыя на землю русьскую, на жізнь Вьсеславлю, которою бо беше насіліе от’ землі Половецкыі…

Бо ўжо Сула не цячэ пералівамі сярэбранымі к гораду Пераяслаўлю, і Дзьвіна мутная цячэ к тым грозным палачанам пад крыкам паганых. Адзін толькі Ізяслаў, Васількаў сын, пазваніў сваймі войстрымі мячамі аб літоўскія шаломы, перабіў славу дзеду свайму Ўсяславу, а сам пад чырвонымі шчытамі на крывавай траве перабіт літоўскімі мячамі… Дружыну тваю, княжа, птушкі крыльлем апранулі, а кроў зьвяры палізалі. Ня было тут брата Брачыслава, ні другога Усевалада: адзін ён выпусьціў жамчужную душу з храбрага цела цераз залатое ажарэльле. Засмуціліся галасы, зьнікла вясёласьць, трубяць трубы гарадзенскія. Яраславе і ўсе ўнукі Ўсяслаўлевы! абнізьце ўжо сьцягі свае, пахавайце мячы свае пашчарбаныя; выскачылі ўжо вы з дзедавай славы. Бо вы дзеля сваіх нязгод пачалі навадзіць паганых на рускую зямлю, на збудаванае жыцьцём Ўсяслаўлевым, дзеля чаго і насільства было ад палавецкае зямлі.

На седьмом’ веце Бояні вр’же Вьсеслав’ жребій о девіцю себе любу… і скочі к’ граду Кыеву і дотчеся стружіем’ злата стола Кыевьскаго. Скочі от’ ніх’ лютым’ зверем’ в’ пл’ночі із’ Белаграда, обесіся сіне мьгле, утр’же… оттворі врата Новуграду, разшібе славу Ярославу, скочі вл’ком’ до Немігі…

На сёмым Баянавым веку кінуў Ўсяслаў жэрабе аб любай сабе дзяўчыне. Заскачыў к гораду Кіеву і даткнуўся пікаю да залатога кіеўскага пасаду. Лютым зьверам кінуўся адтуль, а поўначы — з Белгорада, ахутаўся сіняю імглою, — і на раніцы адчыніў… вароты Ноўгораду, разьбіў славу Яраславу і паскакаў ваўком да Нямігі…

На Немізе снопы стелють головамі, молотять цепы харалужьнымі, на тоце жівот’ кладуть, веють душю от тела. Немізе кроваві брезі не бологомь бяхуть посеяні, посеяні костьмі русьскых’ сынов’.

Ня Нямізе снапамі сьцелюць галовы, малоцяць цапамі сталёвымі, на таку жыцьцё кладуць, веюць душу ад цела. Крывавыя Нямізіны берагі ня збожжам былі пасеяны, пасеяны касьцьмі рускіх сыноў.

Вьсеслав’ князь людем’ судяше, князем’ грады рядяше, а сам’ в’ ночь в’лкомь рыскаше: із’ Кыева дорыскаше, до кур’, Тьмутороканя; велікому Х’рсові в’лкомь путь прерыскаше. Тому в’ Полотьсте позвоніша заутренюю рано у святыя Софеі, а он’ в’ Кыеве звон’ слыша. Ашче і вешча душа в’ друзе теле, н’ часто беды страдаше. Тому вешчій Боян’ і пьрвое пріпев’ку смысленый рече: „Ні хытру, ні горазду, ні п’тіцею горазду, суда божія не мінуті“.

Князь Ўсяслаў людзьмі кіраваў, князём гарады парадкаваў, а сам па начох ваўком бегаў: з Кіева ў Тмутаракань да пятухоў забягаў, вялікаму Хорсу ваўком дарогу перасякаючы. Затое-ж, калі ў Полацку на завутраню рана пазвоняць у Сьвятой Сахвеі, ён у Кіеве звон чуў. Хоць і чарадзейную душу ў друзлым целе меў, шмат бяды, аднак, зазнаў. Яму ж Баян мудры найперш і прыпеўку зручную злажыў: „Ні хітраму, ні прытнаму, ні як птушка лёткаму суду Божага ня мінуці“.

О! стонаті русьской землі, помянув’ші пьрвую годіну і пьрвых’ князей! Того стараго Владіміра не льзе бе прігвоздіті к’ горам’ кыевьскым’; сего бо ныне сташа стязі Рюріковы, а друзіі Давідовы…

О! стагнаць рускай зямлі, памянуўшы першую часіну і першых князёў! Таго Ўладзімера старога нельга было прыкаваць к кіеўскім горам. Вось-жа цяпер яго сьцягі сталі: адны Рурыкавы, а другія Давыдавы…

Ярославьнін’ глас’ слышіть; зегзіцею незнаема рано кычеть: „Полечю, рече, зегзіцею по Дунаеві; омочю бебрян’ рукав’ в’ Каяле реце, утру князю кровавыя его раны на жестоцемь его теле“. Ярославьна рано плачеть в’ Путівле на забрале, арькучі: „О ветре, ветріло! чему, господіне, насільно вееші? Чему мычеші хыновьскыя стрел’кы на своею нетрудьною крільцю на моея лады воі? Мало лі ті бяшеть горе под’ облакы веяті, лелеючі кораблі на сіне море? Чему, господіне, мое веселіе по ковылію развея?“ Ярославьна рано плачеть Путівлю городу на забороле, арькучі: „О Днепре Словутічю! ты пробіл’ есі каменьныя горы сквозе землю половецькую; ты лелеял’ есі на себе Святославлі насады до п’лку Кобякова: в’злелей, господіне, мою ладу к’ мне, абых’ не с’лала к’ нему слез’ на море рано“. Ярославьна рано плачеть в’ Путівле на забрале, арькучі: „Светлое і тресветлое с’лньце! вьсем’ тепло і красьно есі: чему, господіне, простре горячюю свою лучю на лады воі? в’ поле безводьне жаждею ім лукы с’пряже, тугою ім’ тулы зат’че?“

Чуваць голас Яраслаўнін;[9] нязнаная, зязюлькаю на раніцы стогне: „Палячу, кажа, зязюлькаю па Дунаю; абмачу бабровы рукаў у Каяле-рацэ, абатру князю крывавыя раны яго на магутным целе яго“. Раніцаю плачаць Яраслаўна ў Пуціўлі на замковай сьцяне: „О вецер, вятрыла! чаму-ж ты, валадар, вееш так дужа? Чаму ты сваім лёгкім крыльлем падганяеш ханскія стрэлы на вояў майго любага мужа? Ці мала табе веяць высока пад ваблокамі, караблі песьціць на сінім моры? Чаму, валадар, радасьць маю па кавыль-траве разьвеяў?“ Раніцаю плачаць Яраслаўна ў горадзе Пуціўлі на сьцяне, кажучы: „О Няпро-Славута! прабіў ты горы каменныя скрозь палавецкую зямлю; зыбаў ты на сабе Сьвятаслаўлевы насады к войску Кабяковаму: прызыбай, валадару, майго мужа ка мне, каб ня слала к яму раніцаю сьлёз на мора“. Раніцаю плачаць Яраслаўна ў Пуціўлі на сьцяне, кажучы: „Сонца сьветлае, прасьветлае! Усім ты цёплае, прыгожае: чаму-ж, валадарнае, бліснула палючымі косамі на вояў мужавых? у полі бязводным смагаю лукі ім спрагла, тугаю каўчаны ім заткала?“

Прысну море полуношчі, ідуть сморчі мьгламі: Ігореві князю Бог’ путь кажеть із’ землі половецькой на землю русьскую к’ отьню злату столу.

Пырснула мора а поўначы; цямнотаю сьмерчы йдуць: князю Ігару Бог дарогу наказвае з палавецкай зямлі на зямлю рускую к пасаду воччаму залатому.

Погасоша вечеру зарі. Ігорь спіть, Ігорь б’діть, Ігорь мысьлію поля меріть от’ велікаго Дону до малаго Доньца. Комонь в’ полуночі Овлур’ свісну за рекою, веліть князю разуметі… Стукну земля, в’сшуме трава, вежі ся половецькыя подвізошася. А Ігорь князь поскочі горностаемь к’ тростію і белымь гоголемь на воду; в’вьржеся на б’рз’ комонь і скочі с’ него босымь в’лкомь, і потече к’ лугу Доньца; і полете соколомь под’ мьгламі, ізбівая гусі і лебеді завтраку і обеду і ужіне. Колі Ігорь соколомь полете, тогда Влур’ в’лкомь потече, труся собою студеную росу: прет’ргоста бо своя б’рзая комоня.

Згасла вячэрная зара. Бы-та сьпіць Ігар; не, дбае, думкай поле мераючы ад вялікага Дону да малага Данца. А поўначы сьвіснуў Аўлур[10] каня за ракою, даючы князю знак… Стукнула зямля, зашумела трава, зарухаліся палаткі палавецкія. А князь Ігар гарнастаем скочыў у чарот і белым гогалем на ваду; ускінуўся на шыбкага каня і сыйшоў з яго босым ваўком, пацёк у Данцоў луг, сакалом паляцеў пад імглою, забіваючы гусі і лебядзі на сьняданьне, і абед, і вячэру. Калі-ж Ігар сакалом паляцеў, дык Аўлур ваўком пацёк, абтрасаючы сьцюдзёную расу: бо надарвалі сваіх шыбкіх коні.

Донець рече: „Княже Ігорю, не мало ті велічія, а Кончаку нелюбія, а Русьской землі веселія“. Ігорь рече: „О Доньче! не мало ті велічія, лелеяв’шю князя на в’лнах, стьлавьшю ему зелену траву на своіх сребреных’ брезех’, одевав’шю его теплымі мьгламі под’ сенію зелену древу: стьрежаше его гоголемь по воде, чайцамі на струях’, чьрнядьмі ні ветрех“…

Кажа Данец: „Княжа Ігару, ня мала табе ўцехі, Канчаку злосьці, а рускай зямлі радасьці“. Ігар кажа: „О Донча, ня мала й табе пыхі, песьціўшаму князя на хвалях, пасьцілаўшаму для яго зялёную траву на сваіх сярэбраных берагох, апранаўшаму яго цёплаю імглою пад засеньню зялёных дрэў, сьцярогшаму яго гогалем на вадзе, чаіцамі на пералівах, чорнымі птушкамі ў паветры“…

А не сорокы в’строскоташа: на следу Ігореве ездіть Гзак’ с’ Кончакомь. Тогда врані не граяхуть, галіці пом’лкоша, сорокы не троскоташа, по лозію ползоша только; дятьлове тек’томь путь к’ реце кажуть, соловіі веселымі песньмі свет’ поведають. М’лвіть Гзак’ Кончакові: „Аже сокел’ к’ гнезду летіть, соколіча розстреляеве своімі злаченымі стреламі“. Рече Кончак’ ко Гзе: „Аже сокол’ к’ гнезду летіть, а ве сокольца опутаеве красьною девіцею“. І рече Гзак’ к’ Кончакові: „Ашче его опутаеве красьною девіцею, ні нама будеть сокольца, ні нама красьны девіці, то почнуть наю п’тіці біті в’ поле половецькомь“.

А не сарокі то ўзстракаталіся: па сьлядох Ігаравых езьдзіць Гзак з Канчаком. Тады груганы ня каркаюць, галкі пазмоўклі, сарокі не траскочуць, па лазе толькі шныхараць; дзятлы цёканьнем дарогу к рацэ значуць, салавейкі вясёлымі песьнямі сьвітаньне наказуюць. Мовіць Гзак Канчаку: „Калі сакол у гняздо ляціць, сакалёнка разстраляем сваймі пазлачонымі стрэламі“. Кажа Канчак Гзаку: „Калі сакол к гнязду ляціць, апутаем сакалка харошаю дзяўчынаю“. І кажа Гзак да Канчака: „Як апутаем яго харошаю дзяўчынаю, — ні нам будзе сакалок, ні нам будзе харошая дзяўчына[11], і пачнуць нас біці птушкі ў полі палавецкім“.

Рек’ Боян’… „Тажько ті, голове, кроме плечю, з’ло ті, телу, кроме головы“, — русьской землі без’ Ігора. Солньце светіться на небесі, Ігор князь в’ русьской землі. Девіці поють на Дунаі, вьються голосі чрез’ море до Кыева: Ігорь едеть по Борічеву к’ святей Богородіці Пірогошчей; страны рады, граді веселі.

Сказаў Баян… „Цяжка табе, галава, не на плячах, блага табе, цела, без галавы“, — рускай зямлі бяз Ігара. Сонца сьвеціцца ў нябёсах, Ігар-князь у рускай зямлі. Дзяўчаты пяюць на Дунаі, ўюцца галасы цераз мора да Кіева: едзець Ігар па Барычаву к сьвятой Багародзіцы Пірагошчай; краі радуюцца, гарады весяляцца.

Пев’ші песнь старым’ князем’ а потомь молодым’ петі слава: Ігорю Свят’славлічю, буй-туру Вьсеволоду, Владіміру Ігоревічю: „Здраві князі і дружіна, побарая за хрістьяны на поганыя п’лкы! Князем’ слава і дружіне“. Амінь!

Пеўшы песьню старым князём, пасьля пеці маладым славу: Ігару Сьвятслаўлічу, буй-туру Ўсеваладу, Ўладзімеру Ігаравічу: „Хай жывуць князі і дружыньнікі, змагаючысь за хрысьціянаў з палкамі паганскімі! Слава князём і дружыньнікамі“. Амін!

---

---

1. Чатырох князёў (Алегава гняздо): 1) самаго Ігара, князя Ноўгарад-Северскага, 2) яго брата — Усевалада Тру́бчэўскага, 3) сына — Уладзімера Пуціўльскага і 4) пляменьніка — Сьвятаслава Ольгавіча Рыльскага.
2. Цяпер завецца: Кагальнік.
3. У часе сварак з іншымі сваймі князямі полаўцаў.
4. Алег Сьвятаслаўліч празываецца тут Гораслаўлічам, за тое што пры ім было шмат гора.
5. Аўтор далей прыпамінае вялікую пабеду Сьвятаслава Усеваладавіча над полаўцамі за колькі месяцаў перад нешчасьлівым Ігаравым паходам (1184 г.).
6. Палаўчанкі з гоцкіх пасёлкаў на ўзьбярэжжы Чорнага мора спаміналі ў песьнях пабеды полаўцаў над русічамі.
7. Гэтым спамінаецца пабеда Усевалада над Волжскімі Баўгарамі ў 1192–1184 г.
8. Нагата і рэзань — тагачасныя грошы; у куне чатыры нагаты.
9. Яраслаўна — Ігарава жонка, дачка Яраслава Галіцкага.
10. Полавец, які памог Ігару ўцячы з няволі.
11. Уладзімер, Ігараў сын, пабраўся, аднак, з дачкою хана Канчака.