Танзілія (1927)/Танзілія
| Танзілія Апавяданьне Аўтар: Змітрок Бядуля 1927 год |
Powiedź, dzie jest twój syn? → |
| Іншыя публікацыі гэтага твора: Танзілія (Бядуля, апавяданьне). |
Прапануем да спампаваньня!
ТАНЗІЛІЯ
Татарскі хутарок стаіць на паляне маленькай сямейкай з трох будынкаў: хаты, хлева і пуні. З абодвух бакоў, перарэзаны прасёлачнай дарогай, цягнецца цеснымі радамі і сьлепіць прастор густы лісьцяны лес. Здаецца, што дрэвы атуляюць сабою ўвесь сьвет і дзесьці хаваюцца за канцом яго, ускочыўшы туды дзеля недахопу месца, бо ззаду напіраюць суседзі — ідзі ды ідзі!
Лёгкі летні ветрык вандруе па вершалінах дрэў, нахіляе-гне тоненькія пальчыкі-галінкі, шуршыць па зеляніве лісьцяў, лічыць іх, блытаецца, на хвіліну прыціхне, пасьля чаго пачынае свой лік спачатку.
Час-ад-часу даносіцца здалёку з глыбіні лесу гук пастырскай трубы. Прапушчаны праз сваё бярозавае гняздо, голас выплывае на волю з цеснай рулькі трохі вільготны і нягладкі; потым, стукаючыся водгаласкамі аб цьвёрдыя пні, ён ачышчаецца i пераліваецца ў цьвёрдыя медзяныя тоны.
Калі-ні-калі раздаецца жаласьлівы піск птушкі, пакрычыць яна і адрывіста змоўкне, нібы хто яе раптам прыдушыў.
Сонца апусьцілася ў лес. Пазалаціўшы на кароткі час яго зялёную кучму, яно ўтапілася ў ім, згарэла ў сваім уласным агні, сканала, пакінуўшы над сабою ў небе свой сьлед — адлівы малінавага соку.
На хутары ціха. На дварэ ні жывой душы. Але раптам адчыняюцца дзьверы хаты. Адтуль, як ашпараная варам, выскаквае маладая кабета. Вочы чорныя, аграмадныя, блыкаючыя, з страшным блескам у зрэнках, з пачырванеўшымі бялкамі, сыплюць іскры. Кабета кінулася наўцекі.
За ёю ўсьлед пераступіў парог высокі, чорны, худы чалавек, разгарачаны, з вяроўкай у руках. Жылы на яго ілбу набухлі, рухаліся, як чарвякі.
Чалавек крычаў зьвярыным, няпрытомным голасам:
— Танзілія! Танзілія!!
Кабета, якую звалі Танзіліяй, бегла наперад так хутка, з такой спрунжыністай лёгкасьцю ўсіх мускулаў, што чалавек і ня думаў пускацца за ёю ўдагонку.
Ён стаяў на дзядзінцы і толькі голасна крычаў:
— Ну, ня буду біць! Танзілія, вярніся да хаты!
Кабета не зварочвала на яго ўвагі.
Чым далей яна адыходзіла ад хутару, тым спакайней рабіўся голас чалавека. Злосьць у яго зьмяншалася, пагасала, як патухаючае вогнішча.
— Танзілія! Танзілія…
Голас у яго мякчэў, мяняў тоны і, ад ранейшага пагражаючага, пераходзіў з кожным разам у болей лагодны.
Чалавек маліўся, прасіўся, кленчыў:
Танзілія… Танз…
Танзілія, якая да яго ні разу не адвярнулася, увайшла ў лес. Яе болей ня відаць.
Чалавек застаўся з расчыненай губой, і недакончанае слова, нібы кавалак яды, захрасла ў яго зубох. Вяроўка выпала з яго рукі задушаным зьмеем. Чалавек з адчаем прыціснуў рукі да ільба, далонямі вочы пакрыў і пачаў горбіцца, як-бы нехта ціскаў яго да зямлі.
У лесе ужо стаяла цемра.
Танзілія аглядалася па бакох. Небясьпека мінавала. Яна пачала прыходзіць у сябе. Пальцамі, нібы грэбнем, паправіла чорныя з сінім адлівам валасы, якія выбіліся з пад хусткі, і пусьцілася далей лясной дарогай.
Яна ішла ў сельсавет скардзіцца на свайго мужа Муньку, які з ёю кепска абыходзіцца.
Ледзь прасьвечвалася ў лесе шэраватым адсьветам дарога, якая выглядала доўгім-доўгім калідорам між дзьвюх сьцен.
Танзілія не баялася адзіноты ў цёмным лесе — з маленства прывыкла. Цяпер жа цемра, якая з кожнай хвілінай гусьцела і пакрывалася новымі пластамі, давала магчымасьць адпачываць яе вачом, убіраўшым у сябе за дзень вялікую рознастайнасьць сьвятла і колераў. Цемра супакойвала яе ўстрывожанае сэрца. Затое яна цяпер успрымала мацней і глыбей лясныя галасы і пахі, якія лавіла вушамі і носам, нібы лясны зьвер.
У таемнай сымфоніі лясных галасоў яна орыентавалася, як-бы разблытваючы маток нітак: скрып дрэва аб дрэва, шуршаньне лісьцяў, рогат савы, хруст упаўшай галінкі і розныя іншыя гукі.
У зьліваньні ў адно лясных пахаў ветрык паднасіў іх да яе носу кавалачкамі: дурманячы пах сьвежай бярозкі, прэласьць падасінавікаў, саладкаватае гнільлё струхлеўшага карча, сьвежы пах дарожнага жвіру, зьмешаны з конскім гноем, хмельнасьць асінавага соку і агульную лясную пахучую вільгаць ад гніцьця розных траў, чароцін і аіру.
Жыўшы ў адзіноце, яна міжвольна прывыкла разьбірацца ва ўсім гэтым у некалькі стопняў болей за тых сялян, якія знаходзяцца ў вялікіх вёсках.
З мужам жыцьцё яе горшылася з кожным годам. І яна з кожным годам усё болей углыблялася сама ў сябе і жыла сваімі думкамі, ня гледзячы на тое, што ў хаце дзень-у-дзень мітусілася і варушылася ад людзей.
Яе муж Мунька вырабляў аўчыны і да гэтага яшчэ займаўся вырабам і продажам самагону. Абавязак яе, Танзіліі, быў — клапаціцца пры гасьцёх, якія ў іх-жа хаце і пілі. Яна павінна была падаваць к сталу гарэлку і закуску, а галоўным чынам, прывабліваць сваёй постацьцю і ласкавасьцю гасьцей — вясковых людзей.
Гэта была гандлёвая справа. Мунька меў грашавы прыбытак. Ні Алах ні Магамэт супроць гэтага нічога мець не маглі. Роля Танзіліі была, аднак, вельмі цяжкая: трэба было, паводле каманды Мунькі, прывабліваць гасьцей сваім хараством, але не перахапляць меры. Недаскок ці пераскок у сваёй цяжкай ролі пагражалі Танзіліі быць адлупцаванай вяроўкай з рук мужа.
Так цягнецца ўжо даўно.
Кожны раз, як толькі заўважваецца, паводле погляду мужа, нейкая няўдача ў выконваньні памянёнай ролі, пад вечар, калі госьці разыходзяцца, калі не заседжваюцца позна, — паўтараецца гісторыя з вяроўкай, вось такая сцэна, як сягоньня: Мунька бярэцца за вяроўку, а Танзілія ўцякае ад яго ў сельсавет. Ад пабояў яна заўсёды вывёртвалася, да сельсавету ніколі не дабіралася, па дарозе адумвалася:
Не выпадае набожнай магамэтанцы скардзіцца на мужа. Апроч таго сельсавет у гэтым глухім месцы быў кулацкі. Усе былі ў сяброўстве з Мунькай, бо ўсіх гарэлкай паіў — і яе скаргі на мужа ні да чога не давялі-б.
Тое самае было і сягоньня. З поўдарогі яна з пакорлівым відам павярнула назад да хутара.
У небе рэіліся, мігацелі зоркі. Здавалася, яны гоняцца адна за адной, ссыпаюцца ў адну кучу, зноў рассыпаюцца, як залаты гарох, дрыжаць, пераліваюцца, расьсейваючы вакол тоненькія, як павуціну, пляцёнкі праменьняў — сіня-яскравых, зялёна-ружовых і іншых неўлавімых колераў.
Хутарок топіцца ў сінім змроку на паляне, расплываецца па бакох, таець, як цукер, абліты вадой, і зыбіцца ў ценях, як з лёгкага палатна сшыты.
Танзілія барабаніць пальцамі ў маленькую шыбу.
— Адчыні, Мунька…
Яна стаіць ля вакна, пакуль не пачуе крокаў мужа босымі нагамі па скрыпучай падлозе. Ён крэхча здаволена і адчыняе дзьверы.
Прымірэньне адбываецца моўчкі, бяз слоў. Хоць яны вельмі далёкі думкамі адзін ад аднаго, але ім здаецца, што яны блізкі.
Танзілія, апрача сваёй цяжкай ролі ў хаце, апрача свайго дзівацкага абавязку — залабуньваць гасьцей сваім хараством, носіць у сэрцы сваім, як яна сама ў гэтым упэўнена, вялікі затаёны грэх: зайздрасьць. І чым большы, паводле закону Магамэта, гэты грэх, тым смачней, тым болей песьціць яна захаванае пачуцьцё.
Яна зайздросьціць людзям, жывёлам, дрэвам, траўкам — усяму сьвету.
У чым вызначаецца гэта зайздрасьць?
У Танзіліі няма дзяцей. Ужо пяць год жыве з Мунькай, а ўсё застаецца бязьдзетнай. Была яна ў розных знахароў, шаптух — нічога не памагае, ніякія зёлкі, ніякія нашоптаныя воды.
— Вінават твой муж, — кажуць знаёмыя сялянкі, — вінават ён, безбароды і бязвусы галыш Мунька. Гэта ён бясплодны, як тая пустая салома.
— У яго пісклівы голас, як у бабы ўсё роўна. Ён ня можа быць мужам.
— Гэта-ж ты не маладуха, а дзеўка яшчэ! — жартуюць знаёмыя сялянкі, — даліпан, дзеўка…
— Пры гэтым яны кпліва аглядаюць яе з ног да галавы і няпрыстойна мераць вачыма…
Танзілія мела круглы ружовы твар. Вочы гарэлі чорным, чаруючым блескам. Над імі двума чорна-сінімі палумесяцамі віселі броўкі. На пукатых плячох зьмяілася цяжкая дзявочая каса, а пад мяккай кофткай вахталіся нечапаныя грудзі.
Сорамна было Танзіліі, што яна яшчэ дзяўчына. На мужа з кожным годам расла злосьць.
Навокал буяла зямля: пладзіліся і множыліся дрэвы, кветкі, збожжа, жывёлы і людзі.
І зайздрасьць на ўвесь сьвет расла ў Танзіліі — у кожным яе руху, у кожным поглядзе і ўздоху.
У адзіноце лясной, жывучы сама-сабою, узгадоўвала яна зайздрасьць і сум, як дзікія расьліны. Ухвацілася Танзілія за свой сум, палівала яго расою самотных і таемных думак, каб аблягчаць сябе гэтым пачуцьцём ад штодзённай нуды, ад сваіх цяжкіх абавязкаў перад мужам і гасьцьмі.
Круглы год сьвет, акаляючы Танзілію, радаваўся, а яна сумавала.
На вясну зялёным пухам шуршавілася поле. Дрэвы ў лесе пукаліся, разьліваючы хмельны пах. Глеба стагнала ад стомнасьці апладненьня. Квохталі заклапочаныя мацярынскім чуцьцём нахохленыя куры. Соладка, з сьляпой палкасьцю, квакалі жабы. Цяліліся каровы.
Улетку маці-зямля гнулася ад багатай цяжарнасьці, бухалася, як жывая. Увосені ўсё сьпела на полі. Жывёлы маладзенькія сталелі. У птушачак сёлетніх крыльлі павырасталі, каб у вырай з бацькамі паляцець.
А зімой таксама творчасьць жыцьця ня спынялася: то сялянка дзіця родзіць, то ў кагосьці кабыла ажарэбіцца.
Танзілія, жывучы так блізка з прыродай, так пільна наглядаючы за ўсімі праявінамі яе, не рабіла розьніцы вялікай паміж чалавекам, жывёлай і расьлінай. Перад вачыма Танзіліі круглы год жыцьцё ладзіла багатае жніво, ажно за многа было для маткі-зямлі.
Толькі яна, Танзілія, аставалася адна, маладая, здаровая і бясплодная, як тлусты чарназём, забыты магутным сяйбітам.
Аднак не закопвацца Танзіліі ў сваім горы адна-аднэй. Хоць сялянкі з суседняй вёскі былі ёй чужымі па веры, але затое блізкімі, як кабеты. Толькі яны зразумеюць яе.
З сваімі равесьніцамі Танзілія часта сустракалася. Яна ім скардзілася на свой лёс. Яны пацяшалі яе:
— Кінь, дурненькая, наракаць! Паглядзі на нас, да чаго мы парабіліся: дзеці ў нас здароўе павымаюць-высмактваюць. А ты — як тая паненка. Ніводнай маршчынкі на твары. Кроў пераліваецца сьвяжуткая. Не татарачка — а лялька! А колькі дакукі ад гэтых дзяцей, каб ты ведала! Жыцьця ад іх няма! Бач, мы з табою адналеткі, а выглядаем, як твае цёткі. Ды табе-ж куды лепей, чым нам!
Аднак, Танзілія хацела мець і клопаты і старэць ад гэтых дзяцей.
— Хоць-бы мне хлопчыка… аднаго… — жалілася яна.
Пры гэтым у вясковых кабет ранейшую спагаду замяняла зласьлівая кплівасьць:
— Хі-хі-хі! Твой Мунька, як хлопчык, галыш, пісклівы і сьмешны. У магілу ён хлопчыкам ляжа, xi-xi-xi!
Танзілія касіла злосныя вочы і адыходзіла ад баб.
У каго знайсьці падтрыманьне?
Зайздросьціць яна нават жабрачцы Зосі, што ў вёсцы ў старой лазьні дзеўкай жыве:
Мужа ня мае, а штогод дзіцё родзіць…
Зося мае пяць штук дзяцей. Яны, праўда, „самасейкі“ — бязбацькаўцы, але затое ёсьць сям‘я. Хоць есьці няма чаго, а Зосіны дзеці здаравейшыя за усіх вясковых. Нібы мёд і малако з неба на іх капае.
Танзілія топіцца ў гэтым нездаволеным мацярынскім пачуцьці, якое сьцісквае яе сэрца, кружыць галаву і кладзе пастаянны цяжар на думкі. Думкі варожаць яе, даводзяць да хвараблівасьці, не даюць супакою.
Яна ходзіць у вёску спэцыяльна, каб глядзець на маленькіх дзяцей, каб гэтым яшчэ болей торгаць і тармашыць свае раны.
Маткі пужаюцца і хаваюць ад яе малых, баючыся „ўрокаў“.
„Утаропіць у дзіцянё чорныя вочы татарскія, ажно млосьць бярэ“…
Думкі аб хлопчыку ня выходзяць з галавы Танзіліі.
І малюецца ёй у выабражэньні маленечкі хлопчык. Голенькі, ружовенькі, кругленькі. Валаскі на галоўцы чорненькія, гладзенькія. Носік тоненькі. Вочкі — чорныя вугольчыкі. Ручкі і ножкі пухленькія, з ямачкамі на суставах. Аддае ад яго параным малаком. Таўчэцца каля грудзей, як малое шчанятка. Цёплымі, кволымі губкамі сасе і сасе. Упіваецца так моцна, з такім імпэтам, ажно грэх адрываць яго ад сябе. Ды навошта адрываць, калі ў яе столькі соку жыцьця, што на некалькі дзяцей хопіць.
І туліць, і ціскае да свайго сэрца малюсенькую істотку — жэўжыка-татарчонка. А сэрца калоціцца-калоціцца, і ўся яна таець ад шчасьця, нібы васковая сьвечка ад агню. Паложыць на падушцы дзіцё, зблізку палюбуецца, адыйдзе, здалёку гляне. Дзіцё пачынае нешта шамкаць губкамі, як бяззубы дзядок. Вядзе на сваёй мове незразумелую гутарку-бяседу. Схваціць ножкі ручкамі, да губ прыцягне, каб пасмактаць, як медзьвянёнак лапу сваю. І жартаўліва, бяз сьлёз, плача-пішчыць, як ваўчанё. Яна ткне яму свой палец у ручку. Ён шчэміць палец, ажно павісьне дзіцё, як яна пацягне руку ўверх. Хлопчык прырастае да матчынага пальца, як п‘явачка. Здаравёханькі!
І Танзілія гаворыць да яго на яго-ж дзіцячай мове картавыя дзіцячыя слоўцы:
— Мая зюзінка… Мая бульбатка… мой дзіньдзю… латанькі… латанькі… няў… няў…
Толькі ласкавыя словы мае Танзілія для свайго хлопчыка. Яна сыпіць іх направа і налева, як драбнюткія пэрлы. Увесь сьвет яна малюе дробненькім для дзеткі. Сам Алах даецца яму, як цацачка.
Вось падхопіць яна сынка, трымае высока над галавой і кажа:
— Вялікі… Вялікі…
І, здаецца, нічога няма ў гэтых ласкавых пакалечаных словах — ніякага сэнсу. Але ўсё ў іх ёсьць — увесь магутны інстынкт жыцьця. Яны для радзіцелькі саладзей за дзявочую песьню, за пястоту каханага. У іх захована адвечнасьць, як сонца ў саку сьпелай сунічкі; у іх — вялікая пяшчотнасьць жыцьця, як у маткі-авечкі, што ліжа сваіх малютак-ягнятак цёплым ружовым языком; як у гусі, што крыльлем цёплым затуляе сямейку сваю — купку кругленькіх, жаўтаватых пуховых клёцак.
Прачнецца Танзілія ад мар салодкіх — пуста вакол і нудна…
Часам Зося ёй нешта вельмі цікавае і патаемнае на вуха шапаціць.
Адскаквае Танзілія, палохаецца, чырванее і кажа:
— Гэта-ж грэх, вялікі грэх… Мунька ў магілу мяне ўвагоніць разам з дзіцёнкам маім.
— Ха-ха-ха! — сьмяецца галодная Зося сытым сьмехам, — ха-ха-ха!
Блішчаць яе гульлівыя вочы. Кусткі маршчынак вакол іх глыбеюць. Пажоўклым блескам мільгаюць яе рэдкія, даўгаватыя зубы.
— Ха-ха-ха! Хадзі яшчэ нешта на вуха шапну!
— Шу-шу-шу! Шу-шу-шу! — шэпча Зося і жмурыцца, як кот; хітра-вясёлыя вочы яе брызгаюць блакітнымі іскрамі. Танзілія палохаецца, адскаквае, але вуха само цягнецца да Зосіных губ…
Надта ўжо вабнае Зося гавора. Пячэцца твар Танзіліі ад гэтых слоў, соладзь праймае ўсё цела. Вуха гарыць, як-бы накальваецца на агні.
— Дурненькая! Твой Мунька і ведаць ня будзе, падумае, што яго роднае дзіця.
— Ідзі да д‘ябла! — злуецца Танзілія. Губы яе дрыжаць, як макавыя лісткі. Яна адскаквае ад Зосі.
Танзілія спалохалася Зосіных слоў не дзеля таго, што яны неспадзяваныя, новыя, але ў іх яна якраз пачула водгаласак сваіх уласных думак. У Зосіных словах яна якраз знайшла пацьвярджэньне i падтакваньне сваіх захованых лятуценьняў. Зося толькі як-бы выцягнула іх наверх з глыбокага дна Танзілінага сэрца; яна даўно ў думках парашыла так рабіць, толькі Зося сваім шушуканьнем на вуха ўскорыла гэта на некалькі тыдняў, а можа нават і месяцаў. Інстынкт маткі быў у Танзіліі мацней за прадстаўленьне аб граху, за небясьпеку з боку мужа.
Значыць, мары яе спраўдзяцца. Яна будзе мець дзіцё.
Гарачыя іскры праніклі ўсё яе цела, апалілі яе кроў агнём, спапялілі яе смутак і вечны адчай.
Танзілія як-бы зноў на сьвет нарадзілася. У вачох зьявілася пэўнасьць. Губы сьціснуліся ад нейкай цьвёрдай рашучасьці, яны прырасьлі да зубоў, і ад іх зьверху астаўся толькі тоненькі чырвоны шнурок, бы разрэз вострым нажом. Пульхлыя пальцы яе болей упартымі зрабіліся. У паходцы і ў рухах зьявілася напорыстасьць, як-бы з кожным крокам сваім яна ўпіраецца ў нейкае нявідочнае палатно, якое прабівае грудзьмі, сабою.
Ад адной толькі рашучасьці і пэўнасьці, што ў яе будзе дзіцё, усё вакол Танзіліі прыняла іншы выгляд і воблік. І хату, і людзей, паляну і лес яна акрапіла колерамі сваіх захаваных думак і настрояў. Усё перад ёю выглядала пановаму, паінакшаму. Танзіліі здавалася, што раптам ні з таго, ні з сяго сьвет перад ёю зьмяніўся, бо яна пачала глядзець на яго іншымі вачыма.
Да мужа яна падыходзіла з вялікай спакорлівасьцю, уважлівасьцю і чуласьцю. Гэта ня быў страх і затуманеньне вачэй перад будучым праступкам, але проста жаночыя хітрыкі, якія самі сабою выплылі цяпер наверх. Яна сама гэтага мо‘ не разумела.
Каб здавольваць Муньку, яна пачала болей пільна і старанна выконваць сваю ролю пры гасьцёх у прывабліваньні сваёй асобай.
Мунька быў вельмі здаволены вялікай пераменай у сваёй жонкі. Кончыліся сваркі і страшункі, што пойдзе скардзіцца на мужа ў сельсавет.
Танзіліі трэба было заслужыць у мужа даверра ў тым, што яна клапаціцца аб яго інтарэсах, што яна стараецца сваёй кемнасьцю і спрытам павялічыць іх багацьце. Ёй трэба было, каб муж, давяраючы ёй, як найменей за ёю сачыў. Яна выконвала ролю прыгожай гаспадыні перад гасьцьмі дасканала: ні замала, ні замнога. Усё было ў меру. Муж ня мог пакрыўдзіцца, што Танзілія захопліваецца шчыра кім-колечы з гасьцей, якіх яна, аднак, трымала ў вечным агні сваёй прыгожай постаці і твару. Госьці заказвалі бутэльку за бутэлькай. Гандаль ішоў добра. У хаце быў рай.
Так цягнулася некалькі дзён, аж пакуль Мунька зусім кінуў на яе ўсю справу ў хаце, а сам клапаціўся на дзядзінцы каля будынкаў, альбо ў лесе ў сакрэтным месцы самагонку гнаў.
Сам лёс падсунуў Танзіліі ролю прывабнай гаспадыні. Тут ёй якраз і месца падшукаць „яго“ — ад каго яна павінна стаць маткай. Выбар вялікі. Розныя людзі бываюць штодня — і сяляне сярэдніх гадоў, і маладыя дзяцюкі, прыгожыя, брыдкія і так сабе мужчыны.
Якім павінен быць „той“, хто дасьць жыцьцё яе будучаму дзіцяці?
Гэтага запытаньня Танзілія сабе раней не задавала. Яно вылезла раптам, само сабою. Нібы кабета ступіла нагой у ваду, якая абрызгала ёй твар. Спачатку ёй здавалася, што „ім“ можа быць кожны, хто толькі да гэтага мае здольнасьць… кожны, хто ў гэтым выпадку зьяўляецца супрацівалегласьцю яе мужу. А такім мог быць бадай любы з вясковых гасьцей. Аднак, ад гэткай думкі ёй неяк агідна зрабілася. Не! так ня можа быць, ня можа быць!
Танзілія ўздрыганулася ўсім целам ад такой магчымасьці.
— Дык якім-жа павінен „ён“ быць?
Гэтае пытаньне не давала ёй спаць па начах. За Муньку яна вышла замуж не па свайму ўласнаму выбару, а па загаду бацькоў. Мунька ёй не падабаўся. Многа сьлёз яна пралівала, але нічога не памагала. Пасьля вясельля ўгаварвала сама сябе, што так павінна быць.
Прызвычаілася.
Але цяпер выбар залежыць ад яе самой, ад уласнай волі. Тут на дапамогу вярнуліся, як мілыя госьці, мары дзявочых гадоў. Яны былі ўжо зацягнуліся туманам забыцьця, але Танзілія дзьмухнула гэтае забыцьцё, адкінула заслону, — і дзявочыя думкі-лятуценьні ўваскросьлі перад ёю, як-бы толькі нарадзіліся на сьвет.
Ды сапраўды, яна яшчэ дзяўчына…
Часта босымі нагамі яна душыла жорсткі жвір на дарозе, як хадзіла па справах у суседнюю вёску, думала-думала:
„Якім павінен „ён“ быць?“
Каб выклікаць „яго“ постаць, яна засьпявала самую замілаваную дзявочую песьню, якую навучылася ад сялянскіх дзяўчат:
|
Ой пайду я лугам-лугам, |
Пошчакі яе голасу сыпаліся па лесе. Быў гарачы дзень, вялікая сьпякота. Сонца стаяла румяным блінам сярод неба. Пякло шыю, лоб, а ва ўсім целе расьцякалася салодкая млявасьць ад свайго ўласнага голасу, які зьвінеў вакол і насіў Танзілію на нейкіх нявідочных крыльлях увысь, у празрыстыя бязбрэжніцы-блакіты.
Жыцьцё ў лесе кіпела — ад маленькай кузуркі да вялікшага сталетняга дубу. І як шанавала Танзілія гэтае жыцьцё! Па дарозе старалася не стаптаць ніводнай былінкі, не наступаць на якую мурашку ці на закарузлы грыбок. А ў хвалях песьні не давала ёй супакою пытаньне:
— Якім павінен „ён“ быць?
У паветры мітусіліся рознакаляровыя матылькі, залацістыя мушкі. Пахі розных траў і кветак зьмяшаліся ў нейкае хмельнае пітво, якім было напоўнена усё паветра. Над Танзіліяй нізка над галавой кружыліся птушкі. У сьветла-сінім паветры іхнія скрыдлачкі так ярка вызначаліся, што можна было пералічаць кожную пярынку.
Якім павінен „ён“ быць?
Раптам ад гэтага запытаньня Танзіліі зрабілася надзвычайна лёгка і сьветла на душы.
Усё лепшае, чыстае і прыгожае, якое яна магла падабраць пад свой густ, — яна падабрала: і голас, і рост, і валасы, і вочы. Як-бы ўгледзіла „яго“ жывым перад сабою.
„Ён“ павінен быць такім, аб якім песьні складаюць, які прыносіць сонца і радасьць, ад якога боль асалодай здаецца.
„Ён“ павінен быць…
Мары Танзіліі пачалі мітусіцца, як матылькі, як птушкі.
„Ён“ павінен быць…
Танзілія надзяліла свайго выбраньніка-героя ўсімі яскравымі колерамі сваіх імкненьняў, усім вясновым і прамяністым, што палыхае ў яе душы, у яе выабражэньні.
Яна вышла на пасеку, дзе залацілася жытняе поле, перасыпанае сінімі вочкамі васількоў. Гудзелі пчолкі. Адчыніўся перад вачыма вялікі прастор, які пасьля густога лесу, здаваўся яшчэ больш вялікім.
Дзе-ні-дзе водаль хадзілі па справах вяскоўцы. Пры людзях мары Танзіліны як-бы скомкаліся і патухлі.
Яна ўспомніла свайго мужа і вярнулася да звычайнага стану. Але якраз тут яна знайшла адказ на сваё запытаньне:
— Гэта будзе „той“, хто мне спадабаецца!
Такі просты адказ…
Так яно і сталася.
І дзіўна, што пасьля „гэтага“ „ён“ Танзілію нават болей ня цікавіў. Усе яе мары аб „ім“ зусім непатрэбны былі. Яе болей усяго цікавіла будучае дзіцё.
У „тыя“ дні яна была надзвычайна прыхільна да свайго мужа. Дарыла яму такія ласкі, якіх ён ад яе раней ніколі на меў. Яна панекалькі разоў на дзень нашэптывала яму, што зацяжарыла. Адчувае ўжо, што напэўна будзе дзіцё.
Пад яе вачыма закрасавалі глыбокія сінія кругі першыя за ўвесь час яе доўгага дзявоцтва. Першыя маршчынкі шчасьця пляліся ў вуглох яе вачэй тоненькімі нітачкамі. Нейкая цьмянасьць зьявілася на твары. Зышла з яго чырвоная фарба. Зрэнкі срабрыстай расою завалакліся…
Зрабілася Танзілія пераборлівай у ядзе, капрызнай і задумёнай. Таемная здаволенасьць лунала над ёю ціхім кажанам.
Яна лічыла дні, тыдні, месяцы…
У „той“ дзень і карова іхняя палявала. Танзілія добра памятае. Каб быць яшчэ болей пэўнай, яна вугалём на сьцяне адзначала пасачкамі месяцы. З кожным пасачкам на сьцяне Танзілія адчувала, што ўнутры ў яе ўсё болей варухаецца, трапечыцца і таўчэцца жывая істота. Яе рухі парабіліся з кожным месяцам болей асьцярожнымі, болей паважнымі, як-бы яна насіла паўнюткі келіх шчасьця, які баялася праліваць.
Танзілія часта глядзела на сваю карову. Тая ўсё болей круглела. Тады кабета распорвала некалькі фальбонак сваёй спадніцы.
А суседкі з кожным месяцам на яе больш жартаўліва пазіралі, болей шчыра шапталіся і мацней галовамі ківалі. Кплівасьць да яе прапала ў іх. Давалі ёй розныя бабскія парады. Танзілія стала ім шмат бліжэйшай…
Бадай кожную ноч Танзілія сьніла, што трымае на руках дзіцё-хлопчыка. Ён на яе вачох расьце-расьце, нібы ў казцы, вырастае аж да самага неба.
Вялікі, вялікі…
Аднак, яна трымае яго ў руках і ня дзівіцца, што ён такі лёгкі, не паводле росту.
Удзень, у вольны час Танзілія рыхтавала пялёнкі, чэпчыкі, кашулькі. А яе муж Мунька калыску майстраваў для свайго насьледнічка. Ён быў пэўны, што гэта будзе сын. Мунька стараўся гаварыць басам, цёр сабе двума пальцамі пад носам, нібы вусы круціў. Вельмі паважна трымаўся — бацька!
У гэтых клопатах Танзілія не прыкмячала, як ішоў час. Месяц за месяцам імчаліся прытка, нібы разгарачаныя коні, плылі ў зажмураныя далі, каб не вяртацца ніколі адтуль.
З кожным месяцам сонца апускалася ніжэй з сярэдзіны неба, рабіла меншы круг над прасторай. Адзьвінелі сярпы на полі. Азімая рунь выглядала адцьвіўшым аксамітам, бяз сьвежасьці і паху. Над лесам вандравалі вятры, бурымі хвастамі сьцёбалі па галінах, гналі-гойдалі вялізныя хмары — шэрыя, мутныя, бяльмістыя. Восень плакала, скавытала ў лесе — няпрытульным, парадзеўшым.
Не заўважыла Танзілія, як наступіла зіма-белавокая, грозная, якая ляскала зубамі марозу, грызла абледзянелыя пні, тулілася да сьнегу, качалася па ім няпрытомная. Мяцеліцы ёй косы сівыя распляталі і запляталі.
А месяц глядзеў у хату праз вакно, абкружаным пажоўклым калясом. У цёмным бяздоньні высі зоркі здаваліся буйнымі, агністымі бульбінамі, пераліваліся сінімі праменьнямі і кідалі-сявалі на скрыпучы прытульны сьнег залатых і сініх сьветлячкоў. Выцьцё ваўкоў плыло ў абветраныя далі капэляй голаду, ахоплівала жудою хутар, які загубіўся ў лесе, як сьляпы вандроўнік у вялізнай белай кучме на дарозе.
Танзілія была занята сабою. Пабрыдчэла. Вочы страцілі блеск. Твар пакрыўся жоўтымі плямамі. Губы паблеклі, пабляднелі, сьцёрся малінавы колер.
Да яе прыходзілі часта бабы з блізкай вёскі. Шапталіся, радзілі, як і што. Часта прыходзіла вядомая ў ваколіцы бабка-павітуха Тэкля, — старая бабуля з выглядам вядзьмаркі, якую малявалі ў ранейшыя часы ў дзіцячых казках.
Мунька звольніў жонку ад многіх гаспадарчых абавязкаў. Яна толькі ведала печ. Цікава, што Танзілія бадай ніколі не ўспамінала аб „ім“ — сваім выбраньніку, які зьяўляўся прыемным вінавайцам усіх яе новых клопатаў і трывог.
Гэта быў сінявокі вясковы дзяцюк Васіль.
У лесе…
На пярыне пуховага моху… Папаратнік лез у вочы — шчыкатаў шыю…
У гарачы летні дзень, калі муж паехаў у млын.
Васіль быў ёй цяпер непатрэбен. Чужы. Ён мільгнуў перад яе вачыма адзін толькі раз, апёк яе сонцам і зьнік.
З мунькай жарты малыя.
Мэты сваёй Танзілія дасягнула — дзіцё будзе.
А „яго“ выкінула з сваёй памяці. Думаць аб „ім“ было жудасна.
Бо тады ўспаміналіся ёй „яго“ блакітныя вочы. Яны бяз гукаў кідалі ёй у твар зычны малады сьмех. Ёй жудасна было глядзець у „яго“ вочы. Яна ў іх тапілася, як у блакітным багне.
Бо тады перад яе вачыма квітнеў, вырастаў „грэх“, які вякамі гадаваўся ў веры яе прадзедаў дзікай яблыняй на пажоўклай пустэчы старасьвецкага карану. Духоўнік-мулла часта паліваў гэту дзічку дажджом Магамэтавых казаньняў. Строгі законы Алаха: моцны, бы сьмерць, бы каханьне. Грэх караецца сьмерцю.
Беларуская зямля зьняла з татарак чадру. Малітвы, пераложаныя ўжо даўно з арабскай на беларускую мову, як-бы зьмякчалі строгасьць кары, але ўяўленьне грэху, высасанае Танзіліяй малаком маткі, было ёй страшна.
У такія хвіліны яна баялася глядзець мужу ў вочы. Ёй здавалася, што па вачох даведаецца. Яна старалася думаць толькі аб сваім будучым хлопчыку (яна была пэўна, што будзе хлопчык) і выкідала з галавы агідную здань грэху. Таксама супакойвала сябе тым, што Мунька, калі і даведаецца, дык пабаіцца яе чапаць — сельсавет не дапусьціць. Калі сельсавет рады ня дасьць, яна знойдзе дарогу ў горад.
Радзіла яна пад вясну.
Хлопчык.
Яна вельмі аслабела ад цяжкіх радоў, якія цягнуліся цэлыя суткі.
Бабка-павітуха паднесла хлопчыка „бацьку“.
Мунька ў вялікай радасьці кінуўся да дзіцяці. Доўга ўзіраўся. Цень нездаволенасьці прабег па яго твары. Пасьля з-пад яго насупленых броваў сыпнуліся, зайгралі дзьве чорныя маланкі ў бок парадзіхі. Яна ляжала спацеўшая, змучаная, з упаўшімі зачыненымі вачыма. Урэшце Мунька з пагрозай зморшчыў лоб. Адрывіста адскочыў да вакна.
Гнеў мужа на зямлі, як гнеў Алаха ў нябёсах.
У Мунькі зьявілася падазронасьць: у дзіцяці белыя валасы і сьветлыя вочы. Востры, накалены на агні дрот пранізаў раптам яго сэрца. Ён пазіраў праз вакно на сварлівых вераб‘ёў, якія падымалі садом у талым пажоўклым сьнезе, глядзеў — і ня бачыў іх. Думкі гарачымі вугольлямі перасыпаліся ў яго мазгох.
Ён пачаў у памяці перабіраць усіх сваякоў з сваёй радні, з радні жонкі. Здаецца, ніводнага няма з сьветлымі вачыма і русымі валасамі…
Няўжо-ж Танзілія… Пяць год дзяцей ня было, а раптам…
Думкі пырскалі, як іскры, разрывалі лоб.
Мунька сьціснуў зубы так моцна, ажно яны заскрыпелі:
— Во, сьцерва… Ня можа быць. Хіба памыляюся. Можа пасьля ў дзіцяці пацямнеюць і валасы і вочы.
Ён успомніў, што жонка ўвесь час была такой ласкавай да яго, прыпомніў тую ноч улетку, калі…
Але чаму пяць год дзяцей ня было? Чаму на шосты? Ці я цяпер іншым стаў? Алах раптам зьлітаваўся?
Мунька выскачыў на двор, бо ў хаце яму душна зрабілася. Ён баяўся за сябе, каб, чаго добрага, з гарачкі жонку не забіў.
Трэба раней даведацца…
Ён не заўважыў, што ўвесь час дзьве пары вачэй пільна сачылі за ім: жонкі і бабкі. Першая глядзела з вялікай апаскай, бо сэрцам адчувала падазронасьць мужа, а бабка дагадвалася. Хітры аганёк мігацеў у яе старчых вачох.
Бабка палажыла дзіцё да маткі і са спрытам, не паводле яе ўзросту, падскочыла да вакна паглядзець куды пайшоў гаспадар.
Ён ішоў дарогай у бок лесу.
Танзілія нахілілася над дзіцём і пачала ў яго ўзірацца. Тут толькі яна здагадалася, чаму Мунька так выскачыў з хаты. Яна раней зусім не падумала аб тым, што дзіцё можа быць падобным да бацькі і гэта можа выдаць мужу затаёны сакрэт. Холад пранізаў яе косьці. Але страху яна як-бы і ня мела. Толькі ў грудзёх пуста зрабілася. Дух захоплівала.
Танзізія прытуліла дзіцё да сваіх грудзей, адчувала ўсімі нэрвамі яго цёплае маленькае цела, і ў яе пачалі расьці сілы… Во, мацнее з кожнай хвілінай. Яна ўпэўнілася, што па-за межамі ўчыненага ёю грэху знаходзіцца і яе правата.
Яна іначай зрабіць не магла.
Гэта правата была няяснай перад ёю самой. Танзілія словамі не магла-б сказаць аб гэтым, але адчувала ўсёй істотай, што ёй няма чаго сароміцца і баяцца. Яна адбароніць ад Мунькі і сябе і дзіцё.
Ваўчыха таксама сьмела бароніць сваіх дзяцей ад ворагаў.
І гэта закон Алаха.
Пад словам „Алах“ Танзілія разумела магутныя законы Прыроды, у якой яна радзілася, выгадавалася і жыла.
Як бабка не ўгаварвала яе, але Танзілія паднялася з ложка, апранулася, умылася. У яе вачох гарэў халодны агонь. Часта яна падыходзіла да дзіцяці, якое капашылася, затуленае ў падушцы, пасьля аглядала хату, нібы бачыць яе ўпяршыню, і прынялася парадкаваць. Сякеру яна вынесла ў сенцы, схавала пад кублам. Потым села на ложку і пачала прыслухоўвацца мо‘ пачуе тупат ног свайго мужа.
Слых быў праз меру навостраны. Здаецца, ня толькі крокі чалавека, але і шастаньне-перазвоны галін ў лесе даходзяць да яе вушэй.
Яна чакала прыходу мужа, і абразы адзін аднаго страшней маляваліся перад яе вачыма. Яна жыва прадстаўляла кожны рух Мунькі, блеск яго вачэй; як кінецца шукаць сякеру, каб забіць дзіцё і яе…
„Каб ужо толькі хутчэй прышоў“.
„Яшчэ пабачым — хто каго“.
Часта выходзіла на дзядзінец. Ад чаканьня дрыж прабягала па схудалых сківіцах. Ад прыслухоўваньня зьвінела ў вушох. Сьвежы пах лесу шчыкатаў ноздры.
Думала праз бабку дзіцё на вёску адаслаць. Але не — будзе вялікі сорам.
На дварэ было спакойна, як-бы нічога не зьмянілася. Ішла гадзіна за гадзінай. Плыла марудна, як трэска ў стаячай вадзе. Кожная гадзіна здавалася Танзіліі годам. Бабку яна адаслала да заўтра ў вёску, бо не хацела сьведак.
„Каб ужо хутчэй“.
Цені даўжэлі, выцягваліся на дарозе. Сонца совалася на лес. Пачаў крапчэць марозік. Ільдзяныя сасулькі павісьлі, сьлізгаліся ўніз з страхі, нібы шкляныя кіёчкі. Тонкай плеўкай з срыбных валокнаў зацягнуліся лужыны на дарозе. Марозік атуліў іх дрымою. З усіх шчылін лесу — з яго адвечных патаемнікаў, з-пад заслонаў цемравых ценяў краўся да хаты ні то страх, ні то злачын, лез, як злодзей, і шчырыў свае вострыя клыкі. Выстаўляў тысячы ільдзяных лап.
„Каб ужо хутчэй“…
Мунька вярнуўся толькі вечарам.
Досыць было ім сустрэцца вачыма, каб ведаць зараз-жа думкі адзін аднаго, каб выявіць, што кожны хоча зрабіць. Словы былі непатрэбны.
Захапіла барацьба: хто каму падасца?
Так яно і сталася.
Мунька пачаў бяз слоў шукаць сякеру. Яна падскочыла да ложка, каб быць бліжэй да дзіцяці.
Як яны ўрэпіліся адзін у ваднаго, як спляліся разам — ніхто з іх ня ведаў.
Іх, сашчаміла сіла нянавісьці. Яны рычэлі, як зьвяры, кусаліся-грызьліся. Ніводны не падаваўся. Абодва акрываўленыя ачнуліся толькі тады, калі пад імі нешта запішчэла і змоўкла…
— Дзіцё, дзіцё! — дзікім голасам крыкнула Танзілія.
Дзіцё скацілася з ложка на падлогу пасінеўшае, задушанае. У часе барацьбы наваліліся на ложка — на дзіцё.
Абодва ў адзін міг спынілі барацьбу. Дзікі крык страшнага адчаю вырваўся з грудзей кабеты. Яна падняла дзіцё.
У гэты самы час Мунька схваціў вяроўку і крыкнуў:
— Кінь, сьцерва, дзіцё, бо ўсё роўна свіньням аддам!
Пры гэтым ён вырваў з яе рук яшчэ цёплы трупік і храснуў ім аб дзьверы. На дзьвярох асталася чырвоная, мокрая пляма, а трупік шлёпнуўся на падлогу.
Танзілія зарагатала такім дзікім сьмехам, ад якога валасы на галаве дыбам падняліся ў Мунькі і мурашкі пабеглі па сьпіне. Ён цяжка сапеў, са страхам пазіраючы на жонку, якая марматала:
— Глядзі, ты майму сыночку носік расквасіў!
Пры гэтым Танзілія схваціла нож са стала і кінулася на мужа, але сілы яе ўжо аслаблі, і яму лёгка ўдалася зьвязаць яе вяроўкай і палажыць на ложка.
У хаце раптам зрабілася ціха.
З запэцканым у крыві тварам Мунька хадзіў па хаце і наводзіў парадкі. Трупік яшчэ ляжаў на падлозе. Мунька чамусьці накінуў на яго хустку жонкі і сеў пры стале.
Танзілія на ложку зьвязаная як-бы дрымала, ці мо‘ так вочы былі зажмураны.
Доўга думаў Мунька, ад каго-б магло быць дзіцё. Пералічаў усіх суседзяў. Нарэшце, адзервянеў седзячы, падлажыў кажух пад галаву і прылёг. А поўначы заснуў. Спаў моцна.
Прачнуўся Мунька ўжо пад дзень. Газьніца пагасла. Сіні водблеск раніцы ўліваўся ў хату дрыжачымі хвалямі. Учарашняе здавалася яму нейкім жудасным сном, а ня праўдай. Хацеў падняцца, але рукі і ногі як-бы акамянелі. Як пачаў варухацца, падышла да яго на цыпачках жонка, шэпчучы:
— Ціха ты, дзіцё разбудзіш…
— „Як? Яна разьвязалася?!“ — зьдзівіўся Мунька. Тут толькі ён агледзеўся, што ляжыць моцна зьвязаны вяроўкай па руках і нагах.
— Танзілія, разьвяжы! — крыкнуў ён не сваім голасам.
— Ой, ты, разбойнік, ня крычы… у распачы малілася Танзілія.
Мунька пачаў тузгацца на лаве з усіх сіл.
— Ня будзі сынка! — прасіла літасьці Танзілія. — А то пайду з ім да Васіля, да бацькі яго.
— Да Васіля!! — прахрыпеў, як зарэзаны, Мунька — да Васіля…
— Маўчы, маўчы, бо зараз малы плакаць пачне… — лемантавала грудным шэптам Танзілія.
Мунька змоўк. Ён раптам уцяміў сваё становішча. Мабыць, слаба зьвязаў яе. Яна разьвязалася і яго абкруціла гэтай самай вяроўкай. Ён сашчаміў зубы, каб ня ляскаць імі ад жудаснага страху. Кінуў вачыма па бакох. Нож ляжыць на стале… Што значыцьашалеўшай перарэзаць яму горла цяпер? Ён заплюснуў вочы, каб яна думала, што сьпіць, і ўкрадкам пазіраў, што яна будзе рабіць далей.
У хаце яшчэ болей разьвіднелася.
Танзілія абкруціла трупік хусткай, прытуліла да грудзей, шэпчучы пры гэтым такім пяшчотным голасам, ад якога ў грудзёх у Мунькі нешта гарачым комам душыла:
— Мой каток… Мая плотачка… Мая птушачка…
Пасьля падняла трупік уверх і кволым-салодкім голасам з дзіўна-ласкавай усьмешкай, якая азарыла ўвесь яе твар, казала:
— Высока, высока расьці будзеш…
Адчыніла адной рукой дзьверы і вышла з хаты.
Мунька пачаў зноў тузгацца, тармашыцца. Вяроўка да крыві рэзала рукі, аднак яму ўдалося прыпадняцца да вакна.
Шэрань апрануў дрэвы ў белы лябяжы пух. Чорнымі плямінамі ў нябёснай сіняве вызначаліся вароны. Яны цэлымі плоймамі луналі над лесам, шырока растапырыўшы крыльлі.
Танзілія ішла дарогай, хістаючыся ад слабасьці, асьцярожна тулячы да грудзей сваё няжывое дзіцё, абкручанае хусткай.
Пад яе нагамі зьвінеў, як шкло, тоненькі лядок.
7-8-XI — 1926 г. Менск.