Сцэнічныя творы (1923—1924)/2/Лес шуміць
| ← Сон на балоце | Лес шуміць Драма Аўтар: Францішак Аляхновіч 1924 год |
| Іншыя публікацыі гэтага твора: Лес шуміць (Аляхновіч). |
Прапануем да спампаваньня!
Ф. АЛЯХНОВІЧ.
ЛЕС ШУМІЦЬ.
Сценічны абразок у 2-х актах з часоў паншчыны.
(Паводле „Палескай легенды“ У. Караленкі).
АСОБЫ:
ПАН.
РАМАН, лясьнік.
АКСАНА, яго жонка.
АПАНАС ШВЫДКІ, казак.
ДЗЕД.
БАГДАН, стары слуга.
СЛУГІ, панскія даяжджачыя.
ДЗІЦЯ.
Акт I[правіць]
АКТ I.
Лес. На апошнім пляне відаць хату Рамана.
ЗЬЯВА 1.
ДЗЕД і ДЗІЦЯ (сядзяць на прызьбе).
Дзед (прыслухоўваючыся да шуму лесу). Лес шуміць… Бура йдзе… Ведаю… Ой-ой: загудзе ўночы бура, хвоі будзе ламаць, з карэньнем выварачваці пачне. Загуляе лясны гаспадар…
Дзіця. А скуль ты гэта ведаеш, дзеду?
Дзед. Эгэ, гэта я ведаю, добра ведаю, як дзерава гаворыць. Дзерава, хлопча, таксама баіцца… Вось асіна, праклятае дзерава, усё нешта лапоча, — і ветру няма, а яна дрыжыць. Хвойка ў бары ў ясны дзень іграе-зьвініць, а як пачнецца вецер, яна загудзе-застогне. Гэта яшчэ нічога… А ты вось слухай цяпер. Я хоць вачыма дрэнна бачу, а вухам чую: дуб зашумеў, дуба ўжо чапае на палянцы… Гэта на буру!.. (Зашумела ў лесе гальлё). Эгэ, ці чуеш, хлопча?.. Я ўжо ведаю: кранула гэтак вось дуба, значыцца, гаспадар уночы пойдзе, ламаці будзе… Але не, не зламае! Дуб — дзерава моцнае, і не на гаспадараву нават сілу… вось як!
Дзіця. А які-ж гаспадар, дзеду? То-ж вы самі кажаце: бура ломіць.
Дзед. Эгэ, я гэта ведаю… Я-ж яго бачыў вось, як цябе цяпер, а то яшчэ й ляпей, бо ў мяне цяпер вочы старыя, а тады былі маладыя. Ой-ой, як яшчэ бачылі мае вочы змоладу.
Дзіця. Як-жа ты яго бачыў, дзеду, скажы мне?
Дзед. А вось, усё-роуна, як і цяпер: спачатку хвоя застогне ў бары. То зьвініць, а то стагнаць пачне: о-ох, хо-о, о-хо-хо… і сьціхне, а пасьля зноў, пасьля зноў, ды часьцей, ды жаласьлівей. Эгэ, таму, што шмат яе пакоціць гаспадар уночы. А пасьля дуб загаворыць. А пад вечар усё больш, а ўночы й пойдзе круціць: бегае па лесе, сьмяецца й плача, круціцца, скача і ўсё на дуба налягае, усё хочацца вырваць… А я раз увосені і паглядзеў у ваконца; вось яму гэта й не да спадобы: падбег да вакна, тр-рах па ім карчом хваёвым, амаль мне ўсяго твару не скалечыў, каб яму пуста было, ды я ня дурань — адскочыў. Эгэ, хлопча, вось які ён злы!…
Дзіця. А як-жа ён выглядае, дзеду?
Дзед. А выглядае ён усё роўна, як старая вярба, што стаіць на балоце. Вельмі падобны. І валасы, як сухая амяла, што вырастае на дрэвах, і барада таксама, а нос, як здаравенны сук, а морда каравая, быццам абрасла лішаямі… Цьфу, які нехарошы! А ня дай божа ніводнаму хрышчонаму падобным быць да яго… Дальбог! Я так і другі раз на балоце яго бачыў блізка… А ведаеш, хлопча, што я табе скажу?.. Ён, ведама, гаспадар лясны — паскуднае стварэньне, гэта праўда. Ну, але трэба толькі аб ім праўду сказаць: ён ліха ня робіць… Пажартаваць з чалавека пажартуе, а каб ліха рабіць — гэтага ня бывае!..
Дзіця. Ды як-жа, дзеду, ты сам казаў, што ён цябе хацеў ударыць карчом?
Дзед. Эгэ, хацеў такі. Дык гэта-ж ён раззлаваўся, нашто я на яго праз вакно пазіраю, вось яно як. А калі ў яго справы носа ня сунуць, дык і ён такому чалавеку нічога дрэннага ня зробіць. Вось ён які, лясун…
ЗЬЯВА 2.
ТЫЯ-ж і РАМАН (уваходзіць).
Раман (да дзеда). Бацька, дзе Аксана? У хаце?
Дзед. Аксана пацягнулася ў лес па карову… Карова недзе ўцякла, можа й медзьвядзі задушылі… Вось яно як. Толькі я тут з унукам. А ты-ж дзе быў?
Раман (сядае). Пры балоце… Качак шукаў… уночы будзе бура… Лес шуміць…
Дзед. Будзе бура…
Раман. Чуў я ў лесе паляўнічы рог… Мабыць наш пан палюе…
Дзед. Мабыць і сюды заедзе?..
Раман. Ніколі ня мінае… А тут, як на бяду, няма Аксаны, каб пачысьціць сьвятліцу… Ну, дзякуй богу, вось бачу йдзе Аксана й карову гоніць…
Дзед. А я з унукам пойдзем паглядзець на дарожку. Пойдзем, хлопча! (Выходзяць).
ЗЬЯВА 3.
РАМАН, пасьля АКСАНА.
Раман (сядае, закурвае люльку).
Аксана (уваходзіць).
Раман. Чаму дзіця каровы ня пільнуе? Сапраўды іншы раз можа карову задушыць мядзьведзь, калі яна адаб‘ецца далёка ад хаты. Няхай хлапец пасьвіць карову.
Аксана. Куды яму! Ён-жа яшчэ такі малы, кволы.
Раман. На пастуха ўжо не малы. Якраз.
Аксана. Ты дзіцяняці свайго зусім не шкадуеш. Бяз сэрца ты!
Раман. Дзіця мо‘ й не маё, я ж такі й ня ведаю… Людзі кажуць…
Аксана. „Людзі кажуць“. Табе хто што скажа, таму ты й верыш. Свайго розуму ня маеш. Заўсёды толькі: „дзіця не маё, не маё“… (Плача)
Раман. Я-ж нічога гэткага не сказаў, а толькі скажу, што ня ведаю. Таму й ня ведаю, што раней ты не мая была й жыла ня ў лесе, а на сьвеце, паміж людзей. Дык як-жа-ж мне ведаць? Цяпер вось ты ў лесе жывеш, вось і добра… А такі казала мне калісьці бабка Тадора, як я па яе на сяло хадзіў: „Нешта-ж у цябе, Раман, хутка дзяціна пасьпела“. А я кажу бабе: „Як-жа-ж мне такі ведаць, ці скора, ці ня скора?“ Ну, а ты ўсё-ж-такі сьціхні галасіць, а то я засярдую, дык яшчэ мо‘ каб цябе й не адлупцаваў… (Чутно рог). Вось едзе ўжо пан! Ідзі лепш у хату і пачысьць сьвятліцу, бо пан, як заўсёды, мабыць, да нас заедзе… (Аксана выходзіць).
ЗЬЯВА 4.
РАМАН, ПАН, БАГДАН І СЛУГІ.
Пан (да Рамана). Ну, як здароў. Раман?
Раман. Дык я-ж дзякую, здароў! Што мне робіцца?
Пан. Ну й дзякуй богу, што ты здароў… А дзе-ж твая жонка?
Раман. Ды дзе-ж жонцы быць? Жонка, вядома, у хаце.
Пан. Ну, мы і ў хату зойдзем, а вы, хлопцы, пакуль што на траве дыван пасьцялеце ды прыгатуйце нам усяго, каб было выпіць ды закусіць. (Ідуць у хату: Пан, Апанас і Раман бяз шапкі).
ЗЬЯВА 5-я.
БАГДАН І СЛУГІ.
(Слугі прыносяць дыван, бутэлькі й закускі).
Слуга. Калі-ж гэта Аксана Раману дасталася?
Багдан. Пан яму жонку даў. Паклікаў яго на сяло дый кажа: „Вось што, — кажа, — Ромусь, жаніся!“ Гаворыць да пана Раман спачатку: „А на якога-ж гэта чорта мне жонка? Што мне ў лесе рабіць з бабаю, не хачу я, кажа, жаніцца“. Ня прывык ён за дзяўчатамі валачыцца, вось што. „Хачу, — кажа пан, — каб ты ажаніўся, а нашто, пра гэта сам ведаю. Бяры Аксану!“ — „Не хачу я, — адказаў Раман, — ня трэба мне яе, хоць-бы й Аксаны. Няхай з ёю чорт ажэніцца, а ня я… Вось як!“ Прыказаў пан прынесьці бізуны, расьцягнулі Рамана, пан у яго пытаецца: „Будзеш, Раман, жаніцца?“ — „Не, — кажа, — ня буду.“ „Сыпце-ж яму, — кажа пан, — колькі ўлезе“. Засыпалі такі яму нямала. Раман ужо нашто здаровы, а ўсё-ж такі яму абрыдла. „Пакіньце ўжо, — кажа, — годзе ўжо. Няхай жа яе лепей чэрці схопяць, чымся мне за бабу гэтулькі пакуты цярпець. Давайце яе сюды, буду жаніцца!“ А прыехаў на той самы час з поля панскі даяжджачы, Апанас Швыдкі. Пачуў ён пра бяду Раманаву, гоп пану да ног! Упаў да ног, цалуе… „Чым, — кажа, — вам, літасьцівы пане, чалавека мардаваць, ляпей я з Аксанаю ажанюся, слова не скажу“… Сам, бачыце, захацеў ажаніцца… Вось як! Ну, Раман быў уцешыўся, павесялеў, падняўся на ногі і кажа: „Вось добра! Толькі, каб табе, чалавечку, крыху раней прыехаць, а то ўхапілі мяне і ну сыпаць“… А пан на гэта: „Сыпце яму, дурню, яшчэ… А ты, Апанас, вон пайшоў да чортавай маці. Цябе, кажа, на палудзень ня клікалі, дык сам за стол ня лезь, а то бачыш, як Рамана частуюць? Каб як і табе таго самага ня было“. А панскія людзі ўмеюць спрытна бізунамі скуру спушчаць. Білі гэтак Рамана, білі, доўга ён трываў, а ўсё-ж-такі пасьля плюнуў і кажа: „Годзе! Каб вам рукі паадсыхалі, чортава челядзь. Навучыў-жа вас чорт бізунамі працаваць. Ды я-ж вам ня сноп на таку, каб мяне вось гэтак малацілі. Калі так, дык вось-жа й ажанюся!“ А пан сабе сьмяецца. Вясёлы наш пан, дальбог вясёлы!.. Гэтак вось Рамана й ажанілі. І вось прывёз ён сваю жонку тут да будкі… — Ну, дык бярэцеся за работу, ідзеце, цягнеце з воза бочкі: мёд ды гарэлку, а я пайду панскага каня паглядзець… (Усе выходзяць).
ЗЬЯВА 6-я.
АПАНАС, пасьля РАМАН.
Апанас (выходзіць з бандурай з бакавой кулісы, глядзіць у вакно хаты, пасьля сядае на лаве). Гэй, цярпі, казача, да часу, пасьля атаманам будзеш!.. Сэрца рвецца ў грудзёх, але цярпі, казача! Хаця салодасьці ты ў жыцьці не спазнаў, хаця вораг зьдзекуецца з цябе, — гэй, цярпі, казача, пакуль час помсты ня прыйшоў! Сэрца маё! супакойся, ня дрыжы, як закранутая рукой струна бандуры, сьцішся, цярпі, бо час тваёй вялікай радасьці недалёка. (Кратае рукамі струны бандуры).
Раман (выходзіць з хаты).
Апанас (глянуўшы на яго). І чаму-ж Аксана гэтакаму дурню дасталася?!
Раман. А чым-жа-ж гэта я, пане Апанасе, вам за дурня здаўся, скажэце мне?
Апанас. А тым, што ня зможаш сваю жонку ўсьцерагчы, тым і дурань…
Раман. А чаго-ж мне яе сьцерагчы? Тут, апрача зьвера, ніякага чорта й няма, вось хіба пан калі заедзе. Ад каго-ж мне жонку сьцерагчы? Глядзі ты, воражы казача, ты мяне не дражні, а то я моʻ й за чуб пацягну.
Апанас. Ня злуй ты на мяне, братка, паслухай, што табе Апанас скажа: бачыў ты, як я ў пана калісьці каля ног качаўся, боты ў яго цалаваў, каб ён Аксану за мяне аддаў? Ну, бог з табою, чалавеча… Цябе поп акруціў, гэтакі лёс мусіць. Дык ня стрывае маё сэрца, каб люты вораг ізноў над ёю і над табою пацяшаўся. Гэй-гэй! Ніхто таго ня ведае, што ў мяне на сэрцы… Дык лепей я яго і яе стрэльбаю, замест пасьцелі, пакладу ў сырую зямлю…
Раман (паглядзеўшы з дзівам на Апанаса). А ты, казача, часам з глузду ня зьехаў?
Апанас (глянуўшы ўвакруг). Слухай, Раман! Я ведаю добра, чаго пан езьдзіць сюды ў гэту пушчу… і ўсе добра ведаюць… толькі ты адзін гэтакі сьляпы ды дурны… Але годзе гэтага! Даўжэй я ўжо ня стрываю. Хутка ўжо будзе гэтаму канец!
Раман. Ой, Апанас, Апанас! Вось які на сьвеце народ благі ды хітры. А я-ж нічога гэтага, жывучы ў лесе, і ня ведаў. Эгэ, пане, пане! Ліха ты на сваю галаву надумаў…
Апанас. Ну йдзі цяпер і не паказвай выгляду, найбольш за ўсё перад Багданам. Неразумны ты чалавек, а гэты панскі сабака хітры. Дык глядзі: панскай гарэлкі шмат ня пі, а калі адправіць цябе з даяжджачымі на балота, а сам захоча застацца, хай дзед вядзе іх да старога дуба й пакажа ім аб‘езную дарогу, а сам скажы, што наўпрасткі пойдзеш па лесе… ды чым барджэй сюды вяртайся.
Раман. Добра. Зьбяруся на паляваньне, а стрэльбу ня шротам наб‘ю і ня «лёткай» на птушку, а добрай куляю на мядзьведзя…
ЗЬЯВА 7-я.
ТЫЯ-ж, ПАН, пасьля БАГДАН і інш. слугі.
Пан (выходзіць з хаты і крычыць у кулісу). Ну, хлопцы! Давайце барджэй сюды ўсяго: мёду, гарэлкі. Будзем піць ды песьні пяяць! (Уваходзяць слугі з бочкай, з кошыкам, з бутэлькамі, чаркамі і ежай. Пан сядае на дыване. Да Рамана, з сьмехам вусы пакручваючы). Ну, што, Ромусь, ці добрую я табе жонку высватаў?
Раман. А што-ж? Баба, як баба, нічога.
Пан. А памятаеш, як ты носам круціў, я-ж для цябе шчасьця хацеў. Быў ты адзін, як мядзьведзь у бярлозе, і заехаць да цябе было нявесела… Ажно трэба было табе бізуноў усыпаць, каб ты сказаў: годзе — і ажаніўся. На вясельлі сваім, хаця ня мог сядзець, затое мог добра паскакаці. Ха-ха-ха! (Налівае чарку і дае Раману; той выпівае. Дае другую — тое самае, толькі вочы ў Рамана, як у ваўка загараюцца ды вусам чорным пацягвае). Вось-жа, сын варожы, як здорава гарэлку локча, а сам і вокам ня міргне. Другі даўно ўжо заплакаў-бы, а ён, глядзеце, людзі добрыя, яшчэ ўсьміхаецца!
Раман. А з чаго-ж мне плакаць? Нават можа гэта нядобра было-б! Прыехаў да мяне міласьцівы пан вітаці, а я вось ды й пачаў-бы раўсьці, як баба. Дзякуй богу, няма ад чаго мне яшчэ плакаць, няхай ляпей мае ворагі плачуць!..
Пан. Значыцца, ты рад?
Раман. А чаму-ж я магу быць ня рад?
Пан. А помніш, як мы цябе бізунамі сваталі?
Раман. Як-жа мне ня помніць? Вось-жа я й кажу, што неразумны чалавек быў, ня ведаў, што горка, што соладка. Бізун горкі, а яго ляпей, як бабу, любіў. Вось дзякуй вам, міласьцівы пане, што навучылі мяне, дурня, мёд есьці!
Пан. Добра, добра! Затое й ты мне зрабі ласку: вось пойдзеш з даяжджачымі на балота, настраляй чым болей птушак ды абавязкова глухога цецярука дастань.
Раман. А калі-ж гэта, пан, нас на балота пасылае?
Пан. Ды вось вып‘ем яшчэ, Апанас нам песьню пасьпявае ды й з богам.
Раман. Вось ужо гэта й трудна: час ня раньні, дый балота далёка, а да таго-ж яшчэ й вецер па лесе шуміць, нанач будзе бура. Як-жа-ж цяпер гэткую асьцярожную птушку забіць?
I Слуга. Раманава праўда…
II Слуга. Хутка загудзе бура…
Пан (стукнуўшы чаркай, засердаваўшы). Ціха вы, чортавы дзеці!
Апанас. Апамятайся, міласьцівы пане! Дзе-ж гэта відана, каб нанач ды яшчэ ў буру людзей па цёмным лесе за птушкаю ганяць?
Пан. Ой, Апанас, Апанас! Разумны ты хлопец, а таго мусіць ня ведаеш, што між дзьвярэй ня трэба носу сунуць, каб як-небудзь не зашчамілі… Вось лепш песьню нам засьпявай.
Апанас. Дзякую, пане, за навуку; вось-жа я табе за тое пасьпяваю, а ты слухай. (Бярэ бандуру, кратае рукой струны і сьпявае).|
Ой, пане, ой, Іване! ХОР. АПАНАС. ХОР. АПАНАС. ХОР. АПАНАС. ХОР. АПАНАС. ХОР. АПАНАС. ХОР. |
Пан. Ну, годзе ўжо песьні! Гэй, зьбірайся, Раман! Хлопцы, сядайце на коні! І ты, Апанас, паедзеш з імі, — годзе ўжо твае песьні слухаць! Добрая песьня ды толькі ніколі таго, што ў ёй сьпяваецца, на сьвеце ня бывае.
Апанас. Ох, пане, пане! У нас кажуць старыя людзі: у байцы праўда і ў песьні праўда. Толькі ў байцы праўда, як жалеза: доўга па сьвеце з рук у рукі хадзіла, заіржавела… А ў песьні праўда, як золата, што ніколі яго іржа ня есьць… Вось як кажуць старыя людзі…
Пан (махнуўшы рукой). Ну, мо‘ гэтак у вашай старане, а ў нас ня гэтак… Ідзі, ідзі, Апанас! Абрыдла мне цябе слухаць… (Апанас выходзіць).
ЗЬЯВА 8-я.
ПАН, РАМАН, БАГДАН і СЛУГІ.
Багдан (уважна слухаў песьні, гледзячы спадлобу на Апанаса. Пасьля песьні ўпаў перад панам на калені). Паслухай мяне, пане! Сядай на каня, едзь да свае пані: у мяне сэрца нядобрае чуе.
Пан. Ідзі й ты ад мяне проч! Ты, мусіць, ня мужык, а баба. Ідзі ты ад мяне, а то каб як з табою ня было кепска. (Да слуг). А вы што сталі, хамава племя? Ці я ня пан вам болей? Вось я вам такое пакажу, чаго й вашыя бацькі ад маіх бацькоў ня бачылі!..
Багдан. Табе, пане, мусіць, вернага слугі ня трэба!.. (Устае і адыходзіць з слугамі).
ЗЬЯВА 9-я.
ПАН і РАМАН.
Раман (да вакна). Аксана! Прыгатуй пану пасьцель і хлопчыка пакладзі; час яму ўжо спаці. Я з панскімі даяжджачымі ў лес іду. (Выходзіць).
ЗЬЯВА 10-я.
ПАН, пасьля АКСАНА.
Пан (сеў і крыху задумаўся; пасьля кліча). Аксана!..
Аксана (уваходзіць). Будзьце ласкавы, паночку, я вам ужо прыгатавала пасьцель.
Пан. Аксана! Хадзі сюды, бліжэй!
Аксана (ціха, баязьліва падыходзіць. Пан абыймае яе).
Пан. Чаго-ж ты так спалохалася? Быццам першы раз… Ужо-ж не пяршыня… Ну, пацалуй мяне, Аксаначка!
Аксана (падае на калені). Паночку! Пашкадуй мяне! Не пагань мяне, жонку мужаву. Зьлітуйся нада мной!.. О, бедная-ж мая галованька!..
Пан. Вось, дурная! Пачала галасіць. Ціха! Хадзі! Гарэлкі хочаш? Гарэлкі дам, тады плакаць ня будзеш, вясёлай станеш… Хадзі! (Цяне яе ў камору).
Аксана. Ой, ліханька мне! Што-ж я цяпер зраблю? (Выходзяць).
(Заслона).
Акт II[правіць]
АКТ II.
У хаце Рамана. За вакном вые бура.
ЗЬЯВА 1-я.
Дзіця, пасьля АКСАНА, пасьля ПАН (за сцэнай).
Дзіця (будзіцца і крычыць). Мама! Мамка, дзе вы? Я баюся!
Аксана (выходзіць з бакоўкі). Ціха Чаго ты? Ня крычы…
Дзіця. Чаму мамкі тут ня было? Я баюся адзін спаць…
Аксана. Ня бойся…
Дзіця (падыходзіць да Аксаны, ціха). Мамка, ці тамака ў нас пан начуе?
Аксана (уздыхаючы). Але…
Дзіця (пасьля паузы). Ці наш пан добры, мамка?
Аксана. Ня дуры галавы… Усе паны аднолькавыя, усе яны добрыя.
Дзіця. А я яго баюся.
Аксана. Пана, дзетка, трэба баяцца, на тое-ж ён і пан. (Сьлёзы на вачох).
Дзіця. Чаму, як пан прыедзе, вы, мамка, заўсёды плачаце? Ці пан нас крыўдзіць?
Аксана. Адчапіся! Пара табе ўжо спаць. Лепш гавары пацеры, бо, мусіць, яшчэ не маліўся.
Дзіця. Калі я сам не магу, мамка, зьбіваюся. Вы памажэце!
Аксана. Ну, добра, будзем разам гаварыць пацеры. Укленч… Вось гэтак… Цяпер перажагнайся: у імя айца… і сына… і сьвятога духа — аман…
Дзіця (жагнаецца і паўтарае за ёю). У імя айца… і сына… і сьвятога духа — аман…
Аксана. Айчэ наш, каторы ёсьць у небе… сьвяціся імя тваё, будзь воля твая… як на небе, так і на зямлі…
Дзіця (злажыўшы рукі паўтарае). Айчэ наш, каторы ёсьць у небе… сьвяціся імя тваё, будзь воля твая…
Пан (кліча за сцэнай). Аксана! Аксана!..
Аксана. Іду, панок, іду! (Выходзіць).
Дзіця. Мамка! Вы скора прыходзьце!..
ЗЬЯВА 2-я.
ДЗІЦЯ і РАМАН з АПАНАСАМ (уваходзяць).
Апанас. Даяжджачыя ўжо пайшлі з дзедам на балота. Трэба хутка ўсё канчаць, каб ты другой дарогай пасьпеў на балота раней за панскіх даяжджачых. Тады ўсяк будзе ведаць, што ты на балоце быў і ніхто ні ў чым вінаваціць цябе не пасьмее… Але дзе-ж ён?
Раман (паказвае на бакоўку). Ён там… сьпіць… (глядзіць праз шчэліну). О, пракляты! (Бяжыць у камору, за ім Апанас, за сцэнай чутна тузаніна. Першай выбягае з распушчанымі валасамі Аксана, неўзабаве за ёй Апанас з Раманам цягнуць пана).
ЗЬЯВА 3-я.
РАМАН, АПАНАС, ПАН, АКСАНА, ДЗІЦЯ.
Раман (крэпка трымаючы пана за рукі). Аксана! Вяроўкі!..
Аксана (дае вяроўкі).
Пан (хочучы вырвацца). Ой, пусьці, Раман! Гэтак ты маё дабро помніш?
Раман (вяжучы з Апанасам пана). Помню я, варожы пане, тваё дабро і да мяне і да мае жонкі. Вось-жа я табе цяпер за дабро заплачу…
Пан. Заступіся Апанас, мой верны слуга! То-ж я любіў цябе, як роднага сына!
Апанас. Любіў ты мяне так, як палка любіць плечы, а цяпер так любіш, як плечы палку.
Пан (да Аксаны). Заступіся ты, Аксана, у цябе сэрца добрае!
Аксана (пляснуўшы рукамі). То-ж я цябе, пане, прасіла, пад нагамі качалася, пашкадуй маю красу, не пагань мяне. А ты-ж не пашкадаваў мяне, а цяпер сам просіш!
Пан. Пусьцеце! За мяне вы ўсе пагінеце з катавай рукі…
Апанас. Не бядуй аб нас, пане! Раман будзе на балоце раней за тваіх даяжджачых, а я па тваёй міласьці адзін на сьвеце, мне пра сваю галаву думаць нядоўга. Закіну стрэльбу за плечы ды пайду сабе ў лес… Не бядуй!.. Гэй, падымай, Ромусь, пана, вынесем яго міласьць на дожджык…
Пан. Пусьцеце, хамы, бо здохнеце пад канчукамі!
Раман. Не дачакаешся!
Апанас. Ты раней здохнеш, дык гэтага не пабачыш. (Выходзяць).
ЗЬЯВА 4-я.
АКСАНА і ДЗІЦЯ.
Аксана (падаючы на лаву). Божа мой! Божа мой!.. (Закрывае вочы рукамі. Пауза).
Дзіця. Мамка!
Аксана (устрахнуўшыся). Ты чаму ня сьпіш?.. Сьпі!..
Дзіця. Я не магу спаць. Я баюся.
Аксана. Ня бойся! Сьпі!
Дзіця. Мамачка! А куды гэта тата з Апанасам пана пацягнулі?
Аксана (з злосьцю). Нікуды. Ты гэта прысьніў.
Дзіця. Мамка! дык-жа я яшчэ ня спаў, я ўсё бачыў. Я бачыў, як татка з Апанасам вязалі пана…
Аксана. Сьпі, а то бізуном дастанеш. (Пауза).
Дзіця. Чуеце, мамка, нехта панскага каня адвязаў… Во, захроп конь і пусьціўся ў лес… Вось ужо і тупат заціхае…
Аксана. Сьпі, дзетка, сьпі! (За сцэнай чуваць стогн).
Дзіця. Мамка-галубка! А хто-ж гэта там у лесе стогне? (Бяжыць да Аксаны).
Аксана (туліць да сябе хлопчыка). Сьпі, нічога… Гэта так… Лес шуміць… (Пауза. Здалёк чуваць стрэл).
Дзіця. Мамка! А хто-ж гэта са стрэльбы страляе?
Аксана. Маўчы, маўчы, дзетка, гэта гром божы загрымеў па лесе. (Плача, да сябе туліць дзіця). Лес шуміць, дзетачка, лес шуміць…
ЗЬЯВА 5-я.
ТЫЯ-ж і АПАНАС (уваходзіць).
Аксана (ускочыўшы). Ужо?
Апанас. Ужо!
Аксана (пляснуўшы рукамі). Божанька ты мой! Што-ж цяпер будзе?
Апанас. За мужыка свайго ня бойся. Раман ужо пайшоў на балота. Яго хата скраю, ён нічога ня знае. Адказ за ўсё я нясу… Ніхто нічога ня ведае… Скажуць, што я забіў пана — дый вось усё!
Аксана. А куды-ж ты цяпер падзенешся?
Апанас. Не бядуй, Аксана! Што мне!.. (Уздыхаючы). Я адзін на сьвеце, мне не бяда, пайду ў лес… Набяру рухавых хлопцаў ды будзем гуляць… З лесу пачнем выходзіць уночы на вялікую дарогу ды заглядваць у панскія сядзібы. Такі, відаць, казаку лёс з роду прызначаны: бацькі гайдамачылі й яму тое самае на долю прышлося. Як Рамана ня будзе дома, прыду сюды ў гэту хату да цябе, Аксана!.. Ах, Аксана! Цябе па волі панскай поп з Раманам акруціў, ну, гэтакі лёс мусіць! Ніхто таго ня ведаў, што ў мяне было на сэрцы, як я бачыў, як пан над табой пацяшаўся, а пасьля загадаў Раману з табой ажаніцца… Гэй, Аксана! Ня раз я, як здурэлы, ляцеў у лес і лобам біўся аб дрэва, каб гэтак заглушыць боль сэрца свайго… Гэй, ніхто гэтага ня ведаў, як я ўжо ня раз хапаў стрэльбу з пляча і з-за куста цэліўся ў галаву панаву. Гэй, Аксана! Ніхто гэтага ня бачыў ды ня ведаў, колькі я ночак бяссонных валяўся на сваім берлагу, кусаючы рукі ад сардэчнага болю, скрыгочучы зубамі, моў шалёны сабака, ды долю сваю праклінаючы… Гэй, Аксана!.. Вось цяпер толькі мне на душы палягчэла, як я нашага ворага паклаў стрэльбаю ў сырую зямлю.
Аксана (кладзе яму рукі на плечы). Бедны ты, саколік мой! Бедны ты, мой любы Апанас!
Апанас. Адна ты ў мяне, Аксана, галубка, адна ты ў мяне на ўсенькім сьвеце!.. Мо‘ я скора ўжо згіну, прападу, але за ўсе мае мукі нагародай будзе сёньнешняя ноч… з табой, Аксана, галубка, ядыная мая!
Аксана (з любоўю). Апанас!..
Апанас. Хадзем, Аксана! Панскія даяжджачыя, а з імі Раман ды дзед ня хутка вернуцца… Мы маем усю ноч… Ноч радасьці — каханьня!.. Першую і апошнюю нашу ноч… Нам грымот буры шлюб даваў, ламанае ад ветру гальлё сваім трэскам пяяла нам вясельную песьню, а сьлёзы дожджу напаўнялі вясельныя чары. Сёньня наш шлюб, Аксана, і сёньня наша першая ноч. А заўтра ледзь золак — у сьвет шырокі, у глухі лес-бор, дзе сухі мох будзе маім пашлюбным ложам, а стрэльба — вернаю жонкай маёй… Хадзем, Аксана!
Аксана (бязвольна). Апанас… (ідуць у бакоўку налева).
ЗЬЯВА 6-я.
Дзіця (адно будзіцца). Мамка! Мамачка! (Плача). Мне страшна. Мама! (Бура стогне). Ой, мамка! Лес шуміць, я баюся… (Ціха плача, седзячы на ложку).
ЗЬЯВА 7-я.
ДЗІЦЯ і ДЗЕД (уваходзіць мокры ад дожджу).
Дзед. Вось як… эгэ… цемра, дождж… заблудзілі… У лесе труп пана… даяжджачыя знайшлі… Вось як… эгэ… няшчасьце будзе. Я так і думаў, так і ведаў…
Дзіця (пабачыўшы дзеда). Дзеду, вы ўжо прышлі?
Дзед. А прышоў, каток, вярнуўся… З панскімі даяжджачымі ў лесе заблудзіў і вярнуўся — эгэ… а ты сьпі.
Дзіця. Дзеду! Мне прысьніўся страшны сон: лясун зусім такі як ты казаў: валасы, як сухая амяла, нос, як вялізны сук, схапіў мяне і цягнуў у лясны гушчар. Я пачаў крычаць ды прачнуўся.
Дзед. Ну, а цяпер сьпі! Уночы трэба спаць. Усе ўночы сьпяць — і птушка і нават травіца, толькі злыя людзі ня сьпяць. Дык ты сьпі!
Дзіця. Дзеду! Калі я не магу… Мне боязна… Лес шуміць.
Дзед. Заўсёды як бура, дык і лес шуміць. Хай шуміць. На тое ён лес, каб шумеў.
Дзіця (прыслухоўваючыся). Чуеце, дзеду, у бакоўцы шорхат!?. Чуеце?
Дзед. Гальлё за вакном шарахціць… Не палохайся, сьпі…
Дзіця (кладзецца і маўчыць).
Дзед (да сябе). Ах, божа, божа! Грахі… Грахі… Па траве сочыцца сьвежая чалавечая кроў… Дожджык лье, кроў змывае… Эх-хэ! Зашумеў лес, загудзеў, ажно дужыя дрэвы трашчаць… ('Распранаецца і ўзлазіць на печ, мармочучы пацеры). Айчэ наш, каторы ёсьць на небе, хай сьвяціцца імя тваё, хай будзе воля твая…
Дзіця. Дзеду! А куды мама падзелася?
Дзед. Ня ведаю, хлопча, ня ведаю! Недзе падзелася… Мамка вернецца, а ты сьпі… Хай будзе воля твая, як на небе, так і на зямлі…
Дзіця (ізноў кладзецца. Пауза. Пачынае ціха плакаць-хліпаць).
Дзед. Чаго-ж ты ізноў? Ціха, ня плач…
Дзіця. Я баюся! Дзе мама?
Дзед. Ну, вось яшчэ чаго! Такі вялікі хлапчуга, а плача, як дзіця. Ня плач, бо прыдзе вось лясун і пацягне ў лес. А ў лесе, вось дзе страх! Дрэвы трашчаць, грымоты грымяць, лье дождж, сьцюжа, бліскаюць маланкі і асьвятляюць на траве кроў…
Дзіця (раптам). Дзеду! Чыю кроў? Панскую?
Дзед. Вось дурны! Скуль-жа панскую? Паляўнічыя ў лесе палююць, птушак ды розных зьвяроў страляюць — вось і кроў. (Чутно стук у дзьверы).
Дзіця. Дзеду! Дзеду! Чуеце? Нехта стукае. О, гэта, мусіць, прышоў лясун! Дзеду, я баюся!
Голас (за сцэнай). Адчыняй! Пусьці!
Дзед (ідзе да дзьвярэй).
Дзіця (спалохаўшыся). Дзеду! Не адчыняйце, не адчыняйце! Я баюся!..
ЗЬЯВА 8-я.
ТЫЯ-Ж і АПАНАС з АКСАНАЙ.
Аксана (вышаўшы з бакоўкі). Што тамака? Хто гэта?
Дзед. Панскія людзі прышлі… (Хоча адчыніць дзьверы).
Апанас (хапае стрэльбу; відаць, што ён танна сваю галаву не аддасьць).
Заслона.