— 61 —
Našy cennaści.
Jość dawoli chodki aforyzm, katory kaže: „Narod žywie datul, pakul žywie jaho mowa: biez narodnaj mowy nima narodu“. Hety aforyzm, jak i mnoha inšych aforyzmaŭ u karotkaj i mietkaj formie wykazywaje jakaja jość najhłaŭniejšaja prymieta narodnaści, ci jak pa zahraničnamu nazywajuć ciapier — nacionalnaści. Adnak-že aforyzm hety nie abnimaje ŭsich tych cennaściej, katoryje razam tworać narodnaść — naciju z niejkaj etničnaj hruppy. Daŭniej, blizka da dziewiatnadcataho stalećcia nie było saŭsim nacionalnaho pytańnia. Nacionalnaść złučali z hasudarstwiennaściu i cerkwaj, jak heto ciapier ješče robiać ciomnyje ludzi. Razwićcie nacionalnaho pytańnia prypadaje na XIX stalećcie, a nawučnaja razrabotka jaho na kaniec XIX stalećcia i našy časy. U apracawańni hetaho wyniesienaho samim žyćciom, u mieru razwićcia demokratyzmu, pytańnia, wialikuju zasłuhu pałažyli takije wučonyje, jak Spencer, Tajlior, Kaŭtski, Bokl, a apošnimi časami Werner-Zombart i inšyje pierworazradnyje nawukowyje Eŭropejskije siły. I woś pawodle najnawiejšaj nawuki nacionalnyje cennaści bywajuć dwajakije: mater’jalnyje i moralnyje. Mater’jalnyje cennaści heto: hasudarstwiennaść, wojsko, wypaŭnicielnyje orhany i inšyje prynaležnaści hasudarstwiennaj ŭłaści. Mater’jalnyje nacionalnyje cennaści mohuć mieć tolki hasudarstwiennyje nacii i niedastupny nacijam nie hasudarstwiennym. Ale žyćcio pakazywaje nam, što nacii niemajučyje swajej hasudarstwiennaści mohuć trymacca cełyje tysiačelećcia i prociŭstajać najdužejšamu nawat denacionalizujučamu ŭpływu druhich, susiednich, silniejšych s kožnaho boku nacij. Takije nacii wytrymliwajuć pastaronny nacisk pieranosiać ceła doŭhaletni hniot, apirajučysia na moralnyje nacionalnyje cennaści. Moralnyje nacionalnyje cennaści ů swoj čarod bywajuć dwajakije: instytucionnyje i idealnyje. Instytucionnyje cennaści składajucca s summy moralnych instytucij i orhanizacionnych form, katoryje raspadajucca na čatyry wialikije atdzieły: mowu (jakaja abyjmaje i literaturu — słowo i sławiesnaść), cerkwu, pačućcie nacionalnaj jednaści i abyčajoŭ. Idealnyje cennaści — heto: historyja, tradycija, ideały. Naličnaść usich hetych cennaściej tworyć mocnuju naciju, nawat biez materjalnych cennaśćiej, može žyć i razwiwacca ŭ čužoj nacionalna hasudarstwiennaści biez nacionalnaho dla siabie uščerbku, pry
