хіатр, Крафт-Эбінг, пацьверджае гэта: паведлуг яго, родная мова — самы найбольшы дзьвігацель пры духоўным развіцьці чэлавечества. Дзеля таго заўсёды і бачым, што там, дзе мова загубляецца, там і душа народу так сама губіцца, а вартасць культуры яго ўсё паменшаецца.
Розніца, каторая знаходзіцца ў мовах, залежыць ад псыхічных розніц народоў; кожны народ выказывае у сваей мове сваю духоўную кон'юнктуру (будоўлю). Мова, як дужа пекна каже вядомы ўжо нам Гумбольдт, гэта сьветагляд. Чэлавек думае вобразамі, а свае думкі выказывае сымволамі, каторые яму найлягчэй знайсьці ў сваей роднай мові; а чым багацей вобразамі тая мова, тым выдатнейшые сымволы -словы; і калі яны зложены у гармонійны парадак, сыстэму, дык лягчэй ідзе і самае думаньне, а, значыцца, і прысваеньне культурных здабыткоў. Калі конструкція аднэй мовы будзе паблутана конструкціей іншай мовы, — тады і процэсс думаньня дужа задзержываецца, бо толькі акуратнасць, гармонія ўсіх частак мовы пазваляе чэлавеку пры найменшай загубе псыхічнай энэргіі дахадзіць да найбольшых рэзультатоў. Родная мова знаходзіцца ў найлепшай гармоніі з душой свайго народу, бо ужо органічна, хаця бы дзякуючы наследзтвеннасьці, найбольш дапасавана да яго розуму; у дзіцяці ад самых ранных гадоў яна развіваецца зусім аўтоматычна і пасьля аўтоматычна (без ніякай загубы псыхічнай энэргіі) моэж адбіваць у сабе думку і чуцьцё чалавека і найлягчэй апрануць яе у рэальные формы. Вось, дзеля таго мы ўсюды бачым, што паэты толькі ў роднай сваей мове твораць рэчы, каторые маюць найбольшую вартасць. Тварыць можна толькі непасрэдственна. Пасрэдственна можна перорабляць. Такі Шамісо, катораго талент так пекна развіўся ў нямецкай поэзіі, гэта акуратна разумеў. Ён раней пісаў у сваей роднай мові — францускай, а пасьля ўжо перэкладываў на нямецкі. З Гоголем тое самае. Гоголь, як ведаем, быў украінец; толькі праз палітычна-соціальные варункі зрабіўся ён расейцам і пісаў па расейску. А ўсё-ж такі, як вучыць Мандэльштам, добры знаўца літаратуры Гоголя, развіцьце яго творческай думкі ішло па русле чыста народна-украінскім; без ведама думаў ён (не гутарыў) па украінску, дзеля таго ў тых поэтычных кавалках, дзе выказываецца творчасць, а не аналітычная думка, ўсе звароты — украінскіе, а не расейскіе. Шэвченко так сама творыць рэчы ўсесьветнай вартасьці толькі на украінскай мове. Яго расейскіе вершы — зусім дренные. Калі-б пісаў толькі расейску, то аб ім ніхто бы і ня чуў.
Калі процэсс думаньня і чуцьця так моцна звязаны з роднай мовай у інтэлігэнтоў, то німа што казаць аб простым народзі. Калі народ той зменіць сваю мову, то зменіць і сваю душу, псыхіку, бо будзе ўжо інакш чуць, будзе думаць павэдлуг іншай псыхологічнай конструкціі, гэткай, якая падходзіць для новай мовы. Гэты процесс духоўнай змены акуратна зауважыў гісторык францускай літаратуры. Гастон Паріс; ён кажа, што звязь паміж думкамі і выказываньнем слоў такая моцная, што змяніць народу мову-тое самае, што змяніць яго душу. Бельгійчык Ван-Бээрс тое сама каже, хаця у іншай форме: перамяніць народу яго родную мову — значыць забіць душу гэтаго народу". А ці маем права гэта рабіць, мы ўжо бачылі у прошлым нумары.
І. М-скі.
