— Прыйдзе дзень, калі ты ўсёроўна сканаеш… навошта тады ўсё гэта? Я наогул не даю веды, што мы зьвернемся назад.
— Калі я пра гэта думаю, Альбэрт, — кажу я праз некаторы час і перакідаюся на сьпіну, — дык мне жадаецца, калі я толькі пачую слова «мір», і калі гэта сапраўды будзе мір, — учыніць нешта неймавернае… да таго мне гэтая думка стукае ў галаву. Што-небудзь такое, што было-б роўнаважна нашаму мадзеньню ў гэтым згубным балоце. Я толькі не магу нічога надумаць. Усё, што ўяўляецца мне магчымым, усе гэтыя гісторыі з профэсіяй і навучэньнем, пэнсіяй і іншым, — ад усяго гэтага мяне ванітуе, бо ўсё гэта ўжо было і ўсё зрабілася агідным. Я нічога не магу надумаць, нічога не магу надумаць, Альбэрт!
Раптам мне ўсё пачынае здавацца безнадзейным і ня пэўным.
Кроп таксама раздумвае над гэтым.
— Нам наогул усім давядзецца цяжка. Ці ня прымусіць гэта каго-небудзь падумаць там, на радзіме? Два гады, якія прайшлі ў страляніне і ў кіданьні гранат, — гэтага-ж нельга скінуць з сябе, як старую панчоху!
Мы прыходзім да заключэньня, што ўсім аднолькава кепска; ня толькі нам тут. Паўсюды і ўсім, хто знаходзіцца ў такім-жа становішчы: аднаму больш, другому менш. Гэта агульны лёс нашага пакаленьня.
Альбэрт выказвае гэта.
— Вайна зрабіла ўсіх нас ні да чаго ня прыдатнымі.
Ён мае рацыю. Мы ўжо ня моладзь. Мы ўжо ня хочам штурмаваць сьвет. Мы ўцекачы. Мы ўцякаем ад саміх сябе. Ад нашага жыцьця. Нам было восемнаццаць год, і мы пачыналі любіць сьвет і жыцьцё; а нас прымусілі страляць ва ўсё гэта. Першая граната, што выбухнула, трапіла нам у сэрца. Мы аддзелены ад дзейнасьці, ад імкненьняў, ад прогрэсу. Мы ўжо ў гэта ня верым; мы верылі ў вайну.
У канцылярыі пачынаецца ажыўленьне. Гімэльштос, відаць, паставіў усіх на ногі. На чале процэсіі ідзе трушком тоўсты фэльдфэбэль. Пацешна, што фэльдфэбэлі чамусьці ўсе тоўстыя.
За ім сьледам прагнучы помсты Гімэльштос. Яго боты зіхацяць на сонцы.
Мы паднімаемся. Фэльдфэбэль сапе:
— Дзе Т’ядэн?
