працягу доўгага раду вякоў служылі і потым яшчэ будуць служыць месцам, дзе працякае жыццё і сутыкаюцца інтарэсы самых развітых, культурных народаў.
Гэта якраз і ёсць месца дзеяння. А час: мы ўжо сказалі — 2170 год назад. Але каб зразумець добра, што адбывалася ў тыя часы, нам трэба перавандраваць памяццю ў яшчэ больш старажытныя часы — за чатыры тысячы год назад… Што-ж мы бачым?
Ні адна з цяперашніх дзяржаў і нацый тады не існавала. Але былі затое іншыя, якім суджана было ў пазнейшыя часы зусім знікнуць з зямлі.
На ўсходзе, ва ўраджайнай даліне, утворанай зліццём двух вялікіх рэк — Тыгра і Эўфрата, — Месапатаміі (што значыць Міжрэчча) дасягае сваёй найвышэйшай магутнасці славутае Вавілонскае царства.
У паўднёва-ўсходнім куце Міжземнага мора, усцяж плыні аднэй з найвялікшых рэк свету — усцяж Ніла, распрасцёрся старажытны Егіпет.
Якое паразлівае падабенства паміж жыццём народаў гэтых краін, не гледзячы на тое, што гэтыя народы нараджаліся і развіваліся амаль незалежна адзін ад аднаго. І Вавілон (ці Хілдэя) і Егіпет — краіны земляробчыя, абкружаныя гарачымі бязводнымі пустынямі. Ураджайнасць, а з ёй і ўвесь дабрабыт іх цалкам залежалі ад штогадовых разліваў рэк, у далінах якіх яны знаходзіліся. Але патрэбна яшчэ ўпартая і натужная праца шматлікіх пакаленняў на тое, каб стварыць і падтрымлінаць у парадку велізарную і складаную сетку каналаў, шлюзаў і ставаў, па якіх размяркоўвалася каштоўная вільгаць па ўсёй краіне. Няспыннай працай народа, заняволенага, паўгалоднага, даведзенага да жабрацтва і поўнага знясілення падаткамі і паборамі памешчыкаў, жрацоў і чыноўнікаў — кіраўнікоў, — стварыліся магутныя дзяржавы і егіпецкіх фараонаў і вавілонскіх цароў, з бязмежнай уладай, якая паважалася за боскую, якую яны дзялілі з колам жрацоў і ўладарамі памесцяў. Народ цаніўся сваімі ўладарамі мала чым вышэй за рабочую жывёлу. На працягу доўгіх вякоў уладары абодвух краін, фараоны і цары, вялі частыя войны з суседнімі народамі і плямёнамі; у выпадку перамогі пераможаных усіх пагалоўна рабілі рабамі і прыганялі ў сваю краіну, каб іх працай ствараць сабе велічныя помнікі, як піраміды ў Егіпце, якія захаваліся аж да нашага часу.
