Рунь (1914)/Што яно?
| ← Лірные сьпевы | Што яно? Апавяданьне Аўтар: Максім Гарэцкі 1914 год |
У чым яго крыўда? → |
| Іншыя публікацыі гэтага твора: Што яно? |
Прапануем да спампаваньня!
Што яно?
∗
∗ ∗ |
................. А калі цёмная, пахмурна-сонная ноч спаўзала на зямлю і дахадзіла у самые патаёмные куткі, калі ўсё наўкруг заціхала, ціхамірылася і заплюшчывала вочы ў незразумелым сьне, калі дайжэ чуткіе, брахлівые ў ночы сабакі пачыналі, падагнуўшы хвасты і сьцёпліўшыся, дрымаць у зацішшы пад павецьцю на саломцы, у гэткі маўкліва-сонны час яна, жалобная, паціху ішла па так знаёмай вузенькай сьцежцы з сялібамі на сонны, безгалосы, нямы гай, што невыразнай, чорнай плямай ад’значаўся, здалёку, наперадзі, сярод невыразнаго кругазору начнога неба, за паўсотні якіх сігоў угледала бялеючы новы, высокі крыж над сьвежай магілай, выстаўляла прад сабою тонкіе, сухіе рукі, пахілялася усім тулавам уперад і, як патчарованая, рушылася так да самаго крыжу…
Ціха, безголаса… Ночные моўчкі…
Быццым зломленная саломіна-жыціна, валілася ўжо там на халодную, нязьлежаную зямлю з глухім балючым стогнам…
Усюдых начные моўчкі, і яна бяз голасу ляжыць, ляжыць…
Часам сівые, мутные, дымные болкі разьбегаліся у бакі, згруджываліся па краёх у аграмадные, чорные, з белаватымі прасьветамі аблокі, а пасярод выходзіў бледны, як глуха-нямы, месік і абліваў алавяным нечым, неясным і пустое подле, і бярозы с павіслым гальлём, і водаль курчавую с правіднасьцямі у суччы сасну, і дубовы, шчэ белаваты крыж, і яе, нерухомую; падзівіўшыся троху і, як слова, задумаўшыся аб жыцьці, ён ізноў хаваўся за невялічкіе хмаркі-балачынкі, а яна усё хліпала, стагнала, цяжка ўздыхала с атпачынкам ў сваёй жалобі і пачынала шапатаць.
Агоўтаўшысь ад плаку і пакрапчэўшы, падыймала рукі ў гору над галавою, пільна угледалася ў цямноці на невялічкае, блешанае расьпяцьцё, што прыбіта было на крыжу, і ўсё шэптала сухімі, засмагшымі губамі, усё шэптала…
Палючые сьлёзы цяклі па ўпалых бледных шчоках, халаднелі і ў чырвоным блеску каралямі капі!.. кап!.. капалі на сьвежую магілу і праз ня дужа зьлеглую зямлю прахадзілі аж да труны і мачылі яе—сольлю укрыіцца с часам.
А у круг усё начные моўчкі… Моўчкі…
Анямелые, замлелые рукі абвісалі, хворая галава пад чорнай хвусткай схілялася на маладые грудзі.
І тэйчас час а бяз літасьці, бяз міласьці пачынала малаціць сябе па грудзёх такіх маладых, ірвала ды шкумаціла с крыўдным імпэтам белую кашульку.
Дужэй, з болем стагнала, валілася, калацілася, нікнула к зямлі вухам…
Цэлавала раптам, цэлавала гліну, зямлю, доўга, безперэстанку…
— А прашніся! Устань! А-а-а. Адгукніся мне! Адгукніся—а-а…
Мёртвая ціша стаяла каля гаю і на гаю і неўцямная жудзь плыла-цягнулася ў тэй цішы.
А яна распасьцірала рукі па магільнаму курганку і ўзноў лежала доўга і нібы бездыханьня…
Пачынала варушыцца, бытцым пасьля цяжкае хваробы…
Варушылася так, мусіць гнёў яе хто да зямлі
Падыймалася на аслаблые ногі, хістаючыся, паволі клала крыж на сябе і цалавала расьпяцьце, клала крыж на паветра ў адзін бок, і ў другі, і ў трэцьці, і ў чацьвёрты, за кожным разам цалавала росные камкі зямлі.
Пераксціла усю магілу.
Дастала с кішэні невялічкі ножык-складанчык, а з-за пазухі кавалачэк спісанай паперы, прыціснула к грудзям маладым, пацалавала, абліла сьлезамі…
Сагнулася. Падняла адну дзярнінку, капанула складанчыкам.
Палажыла у ямачку паперу, загарнула зямлю, прыціхла…
Узяла горстачку зямлі і пасыпала сабе за кабат на грудзі маладые і змучэные… Халоднінька…
Малілася ізноў і цішэй, с прыемнаю пакутаю і лягчэйшым сэрцам, плакала…
А каля гаю і на гаю—ціша, начные моўчкі і моўчкі… Ані…
Невідзімае паветра было поўнае гэтай цішы, саўсім незразумелай.
Яна сядзела пад бялеючым крыжом, цёмная… Палажыла галаву на далоні, ціснула дрыжачымі пальцамі апсохшые вочы і якбы думала.
— «І аткуль яно ўсё? І чаму яно ўсё?»
Піша, німа атказу…
— «Дзе душа яго, гдзе дух яго?»
Ціша безатказная…
Болкі шпарка бягуць высачэй і ніжэй, сьпіць гай, і бярозы, і сасна, і крыжы, і сьвятліцы, росна на полі, а пахніць так мякка і мляўка неяк, хоць і ядрэна у ночы.
А пад зямлёю трухляціна…
— «А ў яго труне? Ён… Не такі, не жывы, страшны… Мёртвае цела, ня ён… Парахно, труп… Як тады па хаўтурох, цяжкае паветрэ»…
І ад усяго, навокала сьпячаго, ад усяе таёмнай незразумелай і страшнай прыроды, звычайнай, а не цямлівай, цяпер ад яе ў цямноці са ўсіх бакоў ляцела адна думка-загадка: аткуля ўсё і што яно?
— «Якжэ гэта, невядомы Навышні? Як яно? жыў, хадзіў, любіў… Пакінуў, памёр, німа духу, німа яго… Трухляціна… Косткі, чэрап, попел…»
Безатказная таёмная ціша…
Сядзіць цёмная пад бялеючым крыжом… Думы, думы…
Далёка водаль цямнеюць сялібы. Прашнуўся у свой час певень, запеў, за ім—другі, трэцьці. А поля, і гай, і крыжы у сьне… Ціша… Сон…
∗
∗ ∗ |
................. Ты абліваіш сваім блескам нудна, але упорчыва і безперэстаньня цалютку ноч.
Ня блеск, не, ня срэбра, а нешта алавянае…
Бо німа куды пайці, скончылася… Німа таго срэбра ядрэнай ночы, калі пьянілі галаву пышные, сочные, росные рожы і стукала сэрца ад яе погляду любаго, глыбокаго, даўгога і нешта важнае гаворучаго…
Ты і тады быў алавяны, а здаўся срэбраным… Ціха было пад старымі ліпамі… Ядрэная ноч… Месічна… Нечэга жадалася…
Было, было… а падманіў…
Ты сваім бледным прыгажством і незразумелай адвечнай маўклівасьцю цягніш да сябе маленькую, сінявочкую Антосю, падыймаіш яе малютку, узводзіш на высокую страху…
Ціш-ш… Ня можна крычаць… Ён, а поўны сягоньня, узьвёў дзевачку малую, а шчэ… ціш-ш!.. зваліцца, заб’ецца да сьмертухны.
Чым ён чаруіць? Чым? Чым ён цягніць да сябе?
— Падажджы-ж!
Схапіў стрэльбу, накінуў на плечы жупан і выбег на двор.
А ноч! Божа ж ты мой, якая ноч! Яна незвычайна прыгожа…
Старые, ціхіе пуні пад срэбрана-белымі стрэшкамі сьпяць сярод цёмных садоў, кідаюць ад сябе чорную-чорную сьцень…
А там гумны, лазьні маўчаць… Стрэхі і гароды водаль у срэбры, а бліжэй—цёмна…
Месік, месік…
Бязгучна, нема, са сваей адвечнай думай пазіраіць на лес, поля, хаты… Высокі, далёкі…
Часам троху схаваіцца за правідную болачку, што тонкімі фарботамі расьцягніцца па ім, як вышываны усякаю гурынаю паркалёвы набожнік над абразом у сьвятым хатнім куце.
Зоркі мігцяць, мігцяць, мігцяць…
Як дарагое цьветнае каменьня сьвецяцца… Як лямпадкі блішчаць аганькамі белымі, залатымі, чырвонымі, жоўтымі.
Думаіцца нешта ціхае, а неспакойнае…
Як прыгожа, як чудоўна-люба, якое вялікае мастацтва ў кожнай драбязінцы с творчасьці Вялікай Непазнаванай Сілы!
Прыемна, люба, ні страшна, а неспакойна…
— Адылі ж падажджы!.. У тваім ціхамірры німа спакою… Ты адбіраіш спакой… На што цягніш к сабе, цягніш, маўчыш?
— Стрэлю ў цябе!..
Сіпла прашыпеў злосны сярод прыгожасьці, скрыгнуў мімаволі губамі, пачаў цэліцца.
З узлахмачэннаю, задзёртаю ў-верх, хвораю галавою, без шапкі, с накінутым абы-як на плечы жупаном, дзяржучы высака у дрыжачай худой руцэ стрэльбу—быў страшны і цікавы…
Не рана, позна…
Месічна… Месічна навокала, так месічна, і лезіць нешта месічнае, тое маўкліва-незразумелае, лезіць ў кволую душу, зваеваную прыгажством нецямлівасьці усяго, што тут спала блізка, на зямлі, і што было, нявідзімае у паветры і што, можа, маіць душу ці пачаткі яе там, далёка, на другіх плянэтах ўсясьвету…
Балюча, ня можна апхапіць кволым вухам, балюча і ціха, безнадзейна…
А месічна… Са ўсіх бакоў, са ўсіх бакоў апхапіла спакойна-прычэпная, пільная ў нявідзімым апхапленьні, срэбраная, а нэрвуючая, калі німа куды іці, месічнасць.
І тады было бела-ядрэна, і цяпер… І тады было бела-срэбрана, і цяпер… Які чароўны галасок быў у Ядзі… Лічка яе, ручкі яе…
Не, не… ён быў алавяны. І цяпер ён алавяны…
Німа таго, гдзе яно? Гдзе жывуць тые думкі? Куды яны дзяюцца?
Сьпіць за возерам панскі фальварак, хаты сьпяць…
Толькі вартаўнік: «Ляп!» маўчыць…—«Ляп!» маўчыць… Далёка…
Цэліўся, цэліўся, навёў на сярэдзіну, падняў вышэй.
Абурэньне пацішэла, калыханьне—ваўнаваньне праходзіць… Ціхая дасада на зморэным серцы.
— «Што там на ём? Горы, сьцені, ці Каін з вядром густа-чорнай, запечэнай крыві Авэля? Што там?»
Рука бяз сілы апала, стрэльба старая, дрэнкая, дзядоўская звалілася на землю.
Мімаволі сеў на землю, сагнуўся, скорчыўся…
Схапіў галаву у далоні, падабраў пад сябе ногі, рачыком лежаў на траве, глытаючы нешта горкае-абіднае, што паткацілася к глотцы, і пачуваючы цёплые, сьмешные сьлёзы на вачох, шэптаў, зломаны нясходанымі сіламі:
— Што тама? А? Што там?
А час а поўначы, высока месік… А месічнасьць, месічнасьць… Сьветла, а відна й нявідна, месічна!
— Вума арэшуся, розум страчу, галовачка мая бедная, ломіць жа яна, баліць, памуцілася у ёй, гняты с сажалкі там, дзе ўбаіць ў віскох, гарыць…
Месічна…
— Пуста на сэрцы… і нічога ня ведаю. І німа ўжо чаго рабіць. Думкі мае, лятуценьня мае, ідэалы мае… Скончылася дарога, німа куды бегчы-хапацца. Куды ісьці далі? Нічога й нікога німа ў мяне…
∗
∗ ∗ |
У тую ноч страшна раз’юшыўся зьлюшчы, сьцюдзёны, сярдзіты і безупынны вецер, з дзікім выцьцём гуляў ён па голых, чорных палёх, са скогатам скакаў па зрытаму бульбоўніку, як той асьцервянелы сабака, кідаўся на цямнеючые бязлістые абголеные альшыны, шкумаціў іх з брыдкім сьмехам-сіпеньнем і, пераляцеўшы цераз быльнік і са злосьці паклычыўшы сувалку па пустым канаплянішчы, ён тонка зьвінеў і шчаміўся у самые маленькіе шчэлкі сьцен гумна і пуні.
Яму падабалася наводзіць жудзь на зямлі гэтым сваі дз-дж-джуг-аэ-эй-сю-сю-скрыгр…
І ён галасіў праз шчэлкі, праз усякіе дзірачкі, вароты, патстрэшыны, прагаліны, а потым, азввярэўшы саўсім і страціўшы астатні сорам, кідаўся у комін і пачынаў там выць і нібы пець на ўсегаласы, атпраўляючы чараўніцкіе хаўтуры: «Гоё-ё-ў-уў»…
На небі а ні зоркі. Чорна й чорна: у версі, на зямлі, наўкруг…
За тры сігі ня можна чэлавека разгледзіць.
Ня ведаючы добра дарогі, падарожны дзед, с хатомкаю на сьпіні і даўгім кійком-кастылём у руках, што часу зьбіваўся у глыбокіе калюжыны з ліпкаю, важкаю гразьзю, набіваўся на каменьня, колькі разоў зваліўся з дарогі ў канаву і чуць-чуць не абмінуў моста.
Так і шчабоўкнуўся б у халодную, бурлячую, нешырокую, але с аборвістымі, абсыпленнымі берэгамі і з бяздоннымі віркамі рэчку, зачапіўся б там лапцем за корч, галавою старою ударыўся б аб камень ці калоду і захлібнуўся б ускалмучэнаю вадою…
Боўкнуўся б раптам, толькі б забулькала-забульбатала: буль, буль, буль… Разьбегліся б кругі, узьняўся б іл, пузыры ускочылі б, пастаялі б, павярцеліся б, праплылі і зьніклі б бязпены.
Ізноў бы там—ціха, і гладка, і сьветлая вада, чорная у ночы… А водаль па каменьню таксама гуркатала б і шумела вада у шпаркай бягні ручайкоў няроўных…
Чорна, халодна, мокра, сыра, гразка, вецер заходзіцца.
С цямноты вызіраіць на падарожнаго дзядулю нехта невыразны, іскравы, адначасны, несупраўдашні…
А убогі, стары дзядуля — старэц, пазябшы у падраным, з дзіркамі жупане, дрыгаючы акалелымі ў тоненькіх альляных штанах худымі нагамі і шлёпаючы растоптанымі, касматымі, гразкімі лапцямі, ішоў у гэтай хлябі да цёплаго запечка і ужо ня думаў аб тым, што яму дрэнна, а неяк па прывычцы пачуваў нядолю.
Часам пільней узіраўся у цямноту і ўжо ня думаў, чаго яно ўсё такое на сьвеці, як яно стала так і чаго дрэннае надвор’е, а неяк па прывычцы пачуваў маўклівую незразумеласьць у дрэнным жыцьці і надвор’ю.
Пільней узіраўся, і з боку дарогі за альшынамі, за канавамі — сыпнуцца іскры, і німа… махнецца нехта іскравы, і німа…
— „У галаве так задаецца, у ваччу… Ломюць косьці, прастуда“…
Ці так здалося, ці так галаве прайшло: вызірнуў нехта у цемні з вышчэрынымі зубамі, высулупіўшы даўгі і таўсты, як палена, язык і выкаціўшы чырвоные вочы…
Жыцьцё, жыцьцё… як тая мара. К чаму так Бог даў, с чаго яно пайшло?
Як служыў ён «чэлавекам» ў распусным домі… Чаго-чаго было! Забылася… Лапці, рэматызм, старэцкая торба… Німа таго клуму, забылася… Толькі адно уселася ў памяці: таўсты, сівы генерал сярод бутэляк, сярод дзевачэк сядзеў і жудасна плакаў: «пійця, мае, мае… людзі мае! Нуда, нуда заедаіць»!..
Чорна, гразка… На цёплую б печ.
Па чорнаму, сьцюдзёнаму небу раптам паляцеў бы з-за лесу зьмей і сыпаў бы іскаркамі…
Ляціць… Кдубок агнявы… Далёка асьвяцілася усё. Шум вялікі і сіп. Бліжэй… Гукаюць на зямлю каменьня, шпякаіць смуродная гразь… Грошы нясець. Вочы аграмадные вылезьлі, чырвоные, клыкі-кляцы даўгіе, шыя тоненькая… ці то крыльле, ці то ногі с капытамі і рукі кіпцятые… Чырвоные вугалі адлетаюць, трашчаць і пырскаюць… Сабака завыў у лясніковым дварэ з жахам, ціха, баючыся… Нічога німа… Думкі у цямноці пад шалёным ветрам.
Хто можыць знаць, аткуля жыцьцё? Адразу было многа людзей, ці з аднаго пайшло? як? Чаму ён не пераказаў ўнукам, аткуля ён, першы, узяўся?
Сьцюдзена дзеду… Што й то жыцьцё? на што жылося? А жадаіцца жыць… Нічога зразумелаго, усё няведама… Усё незразумелым мінаіцца… А іншаю парою ўспомніцца сівы, таўсты генерал у домі распусты… Плачыць… «пійця, маю, мае… людзі мае! Нудна мне, смутна мне, а Божа мой…»
∗
∗ ∗ |
..... Думы мае, думкі, кусашчые пчолкі, крылатые птушкі, лятучые болкі? Гдзе згубілі жало гдзе страцілі крылкі, гдзе дажджом зляцелі?
Хто пакалечыў вас? Хто, які злосьнік скрывіў вас без жалю, на шкоду, у дрэнны бок, на адзін бок?
Паўзуць бязкрылые, памоклые, зморэные па пустой дарозі у сівым пылу…
Чаму ні джыгасты?
Думы мае, думкі, лятуценьня мае….................
Усе людзі спаць паляглі, а яму… як яго?.. а Янцы ня сьпіцца.
Сядзіць ён, адзінота, у закопчэным куту пад закопчэнымі абразамі і чорную кнігу чытаіць. А вецер, вецер у коміні: „Гугу-за-гу-блю-у“… знай, пяець, як выіць, ды бярозавым гальлём над вакном аб мокрые сьцены бьець, сьцёбаіць ды шастом хістаіць, гутаіць, усё: „Драб-драб… скі-гі…“ безперэстанку бушуіцца. А дожджык асеньні безупынны аб балонкі барабаніць, як нябошчык, стукаіцца і плачыць мутнымі дробнымі сьлязьмі.
Чорна на дварэ, а нійдзе сьветла ужо німа, а поўначы ўжо. Чорную кнігу чытаіць Янка, дабіваіцца-шукаіць адгадкі на пытаньня-дамаганьня свае… І чуіцца яму часам, — не, ня чуіцца, а думаіцца, што сярод цішы ў ноччы гукі без канца жывуць, што ня вецер у коміні гудзець, а дзіцёнак то нехрашчоны, бо задавіла яго матка — дзяўчына, смутна-прыгожая грэхаводніца любоўная, няўмысная, задавіла цясёмкаю чырвонаю і пахавала каля шляху без сьвятога крыжу, што гэта ён плачыць-стогніць у коміні, крыжа просіць… І чуіцца-думаіцца Янцы, што ня вецер бярозавым гальлём аб сьценку бьець, а скрабецца той страшны чараўнік, што пры жыцьцю ваўком бегаў і па начох кажаном лётаў ды чэлавецкую кроў ссаў у сонных немаленнікаў, што гэта ён скрабецца у хату, бо ні маіць спакою на тым сьвеці. І чуіцца-думаіцца Янцы, што ня дождж за вакном сьлёзы льлець, самагубца страшны малітвы праведнай, да Бога даходнай, просіць, што гэта ён еньчыць там…
Жах на Янку лезіць, ды не паддаецца ён, знайдзіць ён захаванае, знайдзіць тое, што ў кнізі чорнай шукаіць…
Пасядзеў яшчэ каліва і адважыўся. З-за столу устаў, жупан надзеў і шапку віславуху. Узяў нож-складанчык асьвячоны, што ў лубцы лежаў, калі паску пасьвячалі, узяў грамніцу і праскурку жалобную-памінальную і на дыбачках за парог пайшоў. Зачыніў дзьверы ціхінька, сенцы запёр і за вороты, па двару, на гарод к гумну пайшоў.
Чорна і цёмна. Сьцюдзёны вецер і прыкры дождж — а са ўсіх бакоў, і пятухі ні пяюць, і сабакі сьпяць, ня брэшуць.
Глядзіць Янка па бакох—нічога не відаць, але страшнеіць яму неяк… А можа аттаго, што нічога не відаць?
Ху! Нехта цёмны баўтануўся з-за старое ігрушы… Не, гэта сьліўка кіўнулася.
Далі к гумну ідзець Янка, а на галаве скура халадзеіць…
Узыйшоў на гумно. Цяпер толькі да асеці.
Ступіў колькі сігоў, на саху налез, цупнуўся. Ашчупаўся—павесялеў.
Во й падасецьця. Падыймаіць дошку… «А ці ні вярнуцца шчэ? Ці ня кінуць усё гэта? Сьмеяўся ж некалі, вясёлы быў… Што я вытвараю, што я вытвараю?»
Ад’ехала дошка на бок, палез у падасецьця… Цёмна, ціха копацьцю пахніць гуменнаю.
Адна прыступка, другая… Абшаснуўся на трэцьцяй у поцемку, скокнуў адразу на под, а земля з няшчыльнай сьценкі: «Гур-р-р…» пасыпалася…
Сэрцэ закалацілася. Прысеў да зямлі і, хапаючыся, проскуркаю круг абводзіць пачаў. «Што там па чорнай кнізі? Як там па ёй?»—Зашэптаў ня чутна: Сіла таёмная-чорная, сіла бязплотная-грэшная, сіла нячыстая Анціхрыстава, на паслухменства гукаю цябе раз, у другі, у трэцьці!.»
Раз ужо перэказаў і абвёў проскуркаю Янка і якбы супакоіўся, а ізноў: «Шпяк!» зваліўся камок зямлі са сьценкі каля жэрала. Пасьцюдзянела сьпіна, рукі і ногі. Грамніцаю сьвятою пачаў абводзіць, шэпчыць хрыпата: «Люцыпар, Сатано, Арымане, Чорны Бог! Спасылай мне драбязу тваю на паслухменства кажу раз, у другі і ўтрэ!..»
Таўхануў нехта пад локаць, ці то здалося яму, ці то ён толькі падумаў, ці то сам няўмысьля за стоўп, што столь дзяржыць, зачапіўся?
— «Нэпэўна, што зачапіўся; нічога німа».
І давёў другі раз і ужо нож асьвячоны узяў.
— «Што я вытвараю?» ізноў думка бліснула, але і нажом круг павёў.
Вядзець, вядзець… Раптам: «дзынг…» зазьвінела ў вушах… Што гэта? Крыкнуў, мяўкнуў хто на таку?..
Маланкай схапіўся Янка і кінуўся вылазіць с падасецьця. Круга не давёў… без памяці схапіўся за прыступкі і палез… Скочыў на верх, а там з-заду пасыпалася земля, загурчэла сьцена подасецьця…
Бяжыць, бяжыць Янка па таку; валасы на галаве ежуцца, пад каленямі занямела.
Выляцеў з гумна, па гароду нясецца, шапку дзяржыць. Вецер дзьмець у рот, дожч у вочы хлешчыць.
Дабег да пуні, агоўтаўся, прыстоіў.
— «Чаго ж я пабег? Нічога ж німа? Спужаўся… І нож, і грамніца, і праскурка там. Не спраўдзіла, чорная кніга»…
Затужыў… І зноў думы цягучые, смутные.
— {{|„Ня|«Ня}} вытрываў… Не прыйшлі сілы чорные. А можа б і спраўдзіла кніга чорная-чараўніцкая? А што хто знаіць? Не казалі б таго, не выдумлялі б. Пабег, спалохаўся, упудзіўся, як конь малады»…
Бязмоўные дрэвы чарнеюць невыразна у начы, вецер веіць часінаю.—«Так было, так есьць, так будзіць, і німаведама, аткуля яно гэта ўсё, хто гэта даў, і што будзіць пасьля сьмерці? Памёр, згніў… а сілы таёмнае? Ніхто нічога не бачыў… С таго сьвету ніхто ні казаў. Можа й таго сьвету німа? Дык што ж тагды, як тагды? На што ж такі сьвет стварыў?»
Цёмна, глуха сонна.
Чараўнікі сучасные! Скажыця, як нячысьцікам душу прадаць, каб толькі спытацца нешта? Ня йдуць нячысьцікі, бо знаюць, паганые, у іх душа мая, нешчасная…
На што даў жудасны кірунак у падасецьця лезьці? На што?
Вера, вера! Вера малая! — Німа веры ні ў тое, ні ў гэта, а жудасны кірунак ёсьць, ёсьць ён, прокляты… На што мне далі яго, на што? А быў ж я некалі вясёлы, сьмеяўся ж я…
∗
∗ ∗ |
— Дурны, дурны…
Разумные людзі дурным завуць.
Не спрэчаіцца, бо ўсё роўна дурны ён на людзкі розум.
А перш быў хлопцам пахмурным, пасьля «варонаю», далей прыдуркаватым, потым стаўся дурным.
— Дурны, дурны…
А ён хочыць па-свойму быць. Дурны.
Але крыўда ў чым? Што баліць яму? У чым туга-нуда яго дурная?
Не цямюць хіба таго звычайна-разумные людзі.
А чаго б, можа, пажадаў! Дурэнь, дурэны!..
Cамі яны усе дурные… Ці ж не дурные? Хаваюцца толькі, тоюцца. Якбы так разумным і патрэбна жыць? Не, дурные, дурные…
Іх многа. Яны усе завуць яго дурным. Уся парахвія. І паны. А ён адзін; з яго сьмяюцца людзі, калі ён гукнець каго дурным. Людзі… іх многа. А яму аднаму ня можна зваць іх дурнымі. Матка плачыць, бацька маўчыць, большы брат б’ецца, а братава сварыцца на дурнога, што ходзіць нячыста, і ня хочыць кашулю дурному памыць.
А ён па-свойму хочэ быць. Па свойму…
А дзеці плююцца і пылам у вочы сыплюць… Праўда — ня ўсе. А наругаюцца дурному.
Ідзець за гумнамі, за гародамі, па дарозі і кладзець крыжы на абодвы бакі; коціць і поле, і бярозу, і сіня-залатога жука, і мятлушкў нейкую, і жаўну, што крычыць там вун ў гайку.
Дожджык прайшоў. Пыл прыбіў. Зеляней-весялей шчэ невялікіе лісточкі бярозавые, рунь весялейшая, чысьцейшая, шнурамі калышыцца, абмылася, папрыгажэла. Якое лёгкае паветра. А гаёк зялёнянькі-зялёнянекі, і птушачкі так ахватней пяюць.
Прайшоў дожджык, прыбіў пыл зямельку пасьвяжыў, траўку абмыў.
Кладзець крыжы, бо яму так хочыцца… Паветра такое прыемнае.
С-пад лесу едуць… Паня Іванецкая там едзіць. Вараные коні шпарка бягуць, стаеннікі. Сядзіць у чорнай, бліскучай калясцы, як звычайны дурны чэлавек, з-за шырокай Мінкавай сьпіны выглядаіць па бакох німа ведама што, яго угледзіла. Прыплюшчыла вочкі, выняла з мяшочку паркалёвую пахучую хвустачку, ківаіць пальцамі:
— А—а! Поді сюда, дурачок! Ково это ты благослоўляеш? благослові, дружок, меня…
Ні стаяць коні. Равумнейшы Мінка цягніць вожкі, цішыць азірнуўся і на дурнога усьмехаіцца, расставіўшы таўстые, сытые, чырвоные губы.
А дурны моўчкі на іх пазіраіць, не выдаець сьмеху свайго.
— «Дурные! думаюць, што нештычка ўжо й ведаюць… Сьмяюцца, бо нагарыдзіліся у Цёмным Лесі, а прыкры як, бо перакуліваюць від свой у разумны, дурні…
А ён відзіць, чаго яны езьдзюць у лес, на гэта не дурные.
Прыстаўляюцца перад дурным. «Што яе бласлаўляць? Ад яе распустай сьмярдзіць, яна прыкідываецца, што разумная, што у жыцьці нешта ведаіць. Сказаць ей»…
— А Мінка у лесі… гы-гы-гы…
Адразу пачырванела, дураты паменьшала і грошык ізноў схавала. «А ніхай ні даець, дзеці адбяруць».
— Что ты плецёш, дурак? Проч пашол, сумашэдшы! Міна, трогай!..
Пакацілі…
Засьмеяўся і пайшоў на гай сядзець, на могілкі. «Трэба тую магілу перакоціць, гдзе жывога закапалі».
Задумаўся…
Сьмеху каля гэтай пані. Сьмеху й грэху. Паглядзіш на жыцьцё яе і замаркоцішся. І памерці хочэцца.
Жыцьцё жыцьцё, ці ж ты вартае таго, каб зжыць? Вось паня жывець. А можа так і лепі. А весялей то напэўна. Але калі успомніш ўсю праўду жыцьцявую — сорам, сорам! Прылівамі мягкімі, цёплымі кроў да шчок коціцца,—чырвона.
Братава сварыцца і кашулі ня мыіць. Памёр бы, ды сьмерць не прыходзіць. А трэба нажыцца даволі, каб не шкадаваць памёршы.
Трэба крыж пакласць на магілку, гдзе жывога закапалі.
Прашнуўся, ачуняў, шчуп… сьценкі са ўсіх бакоў, а ніводнай шчэлачкі. Дыхаць трудна. Крычаць — толькі хрып аддаецца, праз зямлю ні пачуюць. На сажэнь пад зямлёю цяжкаю, паветра німа, сьмерць. Валасы шуркаюць на скуры зморшчэнай. Дыхаць, дыхаць — німа, німа… Ай, хры…
Грыз, мусіць, рукі, галавою біўся, скорчыўся, выкаціў вочы, усё. Ні пачулі разумные людзі, дурному веры ні далі, жывы пад зямлёю… У вялікіх муках сканаў.
Згніў. Дух выйшоў. Які дух! Яму не хапіла духу, паветра не было, памёр, Паветра гэта дух яго.
Трэба пераксціць тую магілку… «Дурны, дурны»… А хачу па свойму быць… Я хачу па паветру хадзіць… Хачу… Хоць малюпацінькую часіначку… Чаму ня можна, чаму ня можна? На што цягніць земля да сябе? Мне не падабаідца тут у лажчынах, сярод плятнёў, тынаў, платоў, загародаў, не… Чорта ня відна…
Чорта, чорта, чэрцяночка… І я чорт. «Дурны, дурны»… Папову батрачку у балота завёў. Плакала, плакала Рыпінка Непатступная… Ці я ведаю, на што было так?
Дурны, дурны…
∗
∗ ∗ |
Янка-чараўнік хварэіць, а не паміраіць.
.................
Выскачыў с патпечча сінянькі аганёк і пабег па хаці… Каціўся, каціўся і белым дымам сыйшоў. С таго дыму малюпаткі старычок у чорнай маргелцы выскачыў, у руцэ нейкую торбачку чырвоную меў, кійком патпіраўся…
Аткуль ён, нячысьцік, узяўся?
Расчыніў торбачку, выхапіў нейкіе відэльцы і адразу к Янцы патскочыў.
Што яму тут, што яму тут?
Зубы ў момэнт расьцяў, с сатанінскім імпэтам відэльцы ў рот садануў…
— Сотэр… Оропотоцінет… перакруціў…—захрыпеў Янка, таёмны знак на паветра паклаў,—і знік раптам нячысьцік, як скрозь доньня праваліўся. Серкаю і падлаю-тухляцінай па хаці запахла, туман разьляцеўся, і нічога німа.
Трэба, трэба Янцы уміраці, а ня йдзець душа с цела за ведзьмарства яго. Мукі непамерные, страхі вялікіе…
На хаці, на страсе: «Скраб, скраб»… Скрабецца быццым кот неўгамонны-збродлівы… Лезіць, разгрэбаіць страху.
Безупынку серабець кіпцямі, безперэстаньня грызець войстрымі зубамі, рэзцамі-шыльцамі…
— Страляйце з майго дзядоўскаго заклятаго ружжа па страсе, — хрыпіць чараўнік.
Баяцца, усе баяцца, аткуль страх гэты вялікі у цямноту ночы бярэцца?
— Патрывайце, во набой… — сказаў і з рота чорна-гнілы зуб… не, ня зуб — гадушачку хваць! Даець сыну-Васілю.
Анямеў Васіль, узяў зуб і ад вялікай болі крыкнуў бязвумна; як агнём пеканула яго руку ад той галачкі… Пальцы пачарнелі і гарам заняліся.
Схапіў Янка сына за руку, пачаў над ёю шэптаць, падуў, пахукаў, уклаў галачку яму у руку. Ні пячэцца цяпер…
— Ні палохайся, Васіле! Набій старую дрынкую стрэльбу і тахні па страсе ў яго, таго… Дык ня буду па начох прыходзіць дзяцей тваіх грызьці… Чуіш? — захрыпеў злосна-сатанінска.
Выбег Васіль на двор, ноч цёмная, а ні зорачкі на небі далёкім, толькі тучы-хмары чорные ідуць, як горы вялікие, страшэнные, як таёмная грамада асілкаў-пужалоў…
Набіў ружжо Васіль, прыцэліўся-прымеціўся на самый вільчык у страху, сказаў і памысьліў: «Памажы Божа Госп…»
Ірванула стрэльбу, кахнула, зыкнула, пасыпалася іскар’я каля воч, зарагатаў па страсе…
.................
О досыць мне, досыць мне, даволі ўжо… Што я пішу? Людзі сьмеяцца будуць. Усе будуць сьмеяцца с пісаньня майго: І таварышы-студэнты, што беларусам з-пад пушчы завуць мяне. і таварышы хлопцы-шахцёры, што прыдуць к Міколі Вясенняму з Юзаўкі і пачуўшы ад мяне песьню маю адвечную, скажуць мне. «Ці ня ходзіш ты часам і маліцца за асець? Заплесьніў ты у Багацькаўцы… Пойдзім у восень да Юзаўкі, пабудзіш паўвярсты пад зямлёю, паламаіш каменьня—забудзішся троху на чэртаўню сваю, радзенькі будзіш выпіць, закусіць ды на кірмаш пайці. Вясёлы будзіш…
Забабоны мае! Аткуля вы? Я ж ведаю, што нічога таго німа… чаго… А ці ж ведаю? Не! я дзеткам кажу аб прыродзі па навучнаму, рэдка раскажу ім страшнае. Любые дзеткі…
Думы мае! Аткуля вы? Калі тое было, што дзядуля-нябошчык (ніхай сьвяты ляжыць!) казкі мне страшные казаў, мэкай ды мышэшай пужаў.
Думы мае, аткуля вы?