Родныя зьявы (1914)/Злучыліся
| ← Выбар старшыны | Злучыліся Апавяданьне Аўтар: Якуб Колас 1914 год |
Казкі жыцьця → |
| Іншыя публікацыі гэтага твора: Злучыліся. |
Прапануем да спампаваньня!
Злучыліся.
I.
Вясною, як зачынаў ажываць Божы сьвет, выбілася з зямлі тоненькая, чырвонаватая травінка. Гэта добрае, яснае сонейка выклікала яе да жыцьця. Беднае зернятка, с катораго вырасла травінка, згубіла ўжо ўсякую надзею ўбачыць калі-небудзь Божы сьвет: так было цёмна яму ў зямлі пад сьнегам, так холадна і маркотна. І ўсё-ж такі дачэкалася. І цікавая з яго вырасла травінка: цянюсенькая ножка, а на ёй у гары, на два пальцы ад зямлі, выплелася з ешчэ болей тоненькіх, зялёных нітачак-травінак прыгожая каробачка; на самым внрсі гэтай каробачкі сядзела цёмная шапачка. І ні адна матка не магла так прыгожа убраць сваё дзіця, як убрала сонейка гэту травінку. Маладая расьлінка стаяла пры лесі у полі. Стары лес закрываў яе ад паўночных вятроў і даваў ёй цяпло і зацішак. Яна была такая маленькая, такая незначная, што на яе ніхто нават не кідаў свой погляд і ня цешыўся ею, ня гледзячы на тое, што гэта маленькае стварэньне выяўляла сабою асобны кут жыцьця, разумна і замысловата, устрояны. Па самай зямлі, праўда, поўзалі ешчэ меншые мурашэчкі, але яны былі надта заняты сваею працаю, і ім некалі было думаць, разважаць, даходзіць канцоў і пачаткаў. Яны клапаціліся, бегалі, як перакупшчыкі-жыдкі на кірмашы, паварушываючы сваімі вусамі і бралі ад жыцьця тое, што можна узяць. Апроч таго, яны і па натуры сваей былі мурашкі-практыкі. Дык ніхто, кажу, не замечаў маладой травінкі. Па праўдзі сказаць, с першаго погляду трудна было пазнаць, што гэта за штука, і толькі прывычнае вока магло сьцяміць, што гэта расьлінка стане с часамі дрэвам, тым заўсюды зялёным дрэвам, што завецца хвоею.
Як яна сюды папала?
На гэта пытаньне можэ атказаць адзін толькі вецер. Але вецер ужо ўсім вядомы непасіда, і у яго так многа работы, што трудна утрымаць ў памяці такую рэч, як занесьці, па дарозі, і кінуць насеньне. А вясна тым часам рабіла сваё. Маленькая хвойка ня ведала, на што пазіраць, каго слухаць, чым цешыцца, а ёй хацелася паслухаць і аб чым шумеў лес, і што гаварыла меж сабою трава, і чаго так радасна трэшчалі на ўсе лады палевые конікі. Сярод гэтай супольнай песьні вясьне і жыцьцю адзін голас найбольш крануў сэрцэ маладой хвойкі. Божэ, што за песьня лілася ў небі!…
|
„Дзылін! дзылін! дзылін! |
Ўсе гэтые зыкі ішлі з глыбіны праўдзівай душы. І столькі ў іх было ласкі, просьбы, радасьці і нейкай патайной жальбы, што кожын іх слухаў, слухаў толькі іх адных. Другая часьць песьні была спакайнейша, але самы сьпеў ешчэ мацней хапаў за сэрцэ. Аб чым сьпевала жаваранка, снуючы высока ў воздусі над лесам? Маладая хвойка была ўся захвачэна гэтай песьней. Ёй хацелася убачыць самую песьнярку. Яна падыймала сваю галоўку так, што шапачка яе скінулася, і зялёные лісьцікі разышліся, пачалі раскрывацца, якбы сьмеліся, пачуўшы такую прыгожую песьню. Прыбегшый з-за узгорка ціхі веснавы ветрык ня мог утрымацца, каб не пацалаваць маладую хвойку. А яна ад радасьці задрыжала ўся… І што ёсьць на сьвеці мілей цябе, ўзрост маладога жыцьця, калі душа ешчэ бязгрэшная і чыстая, як ранічная майская роска?
Так зачынала жыцьцё маладая хвойка, так сустрэчала яна кожную новую яго зьяву. А кожны дзень, кожны мамэнт непрыметна аддалялі яе галоўку ад зямлі і аткрывалі ёй новые і новые зьявы і малюнкі Божаго сьвету.
II.
Маладая хвойка мела ужо добрых гадоў дванаццаць і было ўжо даволі высокім дрэвам с купчастаю верхавінаю, як радзіўся на сьвет Юрка.
Юрка зачынае добра памятаць сябе с таго часу, як пахавалі яго маму, а да гэтаго ён ешчэ мало цяміў. Ён помніць, як яна лежала з закрытымі вачыма, як плакалі ў хаці яго цёткі і бабка і як панесьлі яе у цэркву. А дзе яна дзелася потым, Юрка тагды не знаў. Пасьля ён часта пытаўся у цёткі Тарэсы, дзе дзелася мама, чаму яе німа. Яго перш цешылі, казалі, што мама пашла далёка-далёка, што яна скора вернецца з гасьцінцам і што ёй будзе надта цяжка, калі Юрка будзе плакаць.
Юрка слухаў пільна, зазіраў цётцы ў вочы, праўду яна кажэ ці лжэ, і распытываў на шчот далечыні, куды пашла мама, і які яна можэ прынесьці гасьцінец. У Юркі такім парадкам злажылася ў галаве прэтстаўленьне аб тым, дзе яго мама. А яна была далёка, аж за тым узгоркам, дзе пачынаўся лес і дзе крыжаваліся дарогі. Але дні ішлі, а мамы ўсё не было. Юрка нават колькі разоў зьбіраўся ісьці на узгорак на спатканьне мамы, але што-нібудзь замінала. Так і ня ведаў Юрка напэўна, куды пашла яго мама.
Часамі у ночы Юрка прачынаўся, холадна было яму; старая дзяружка, пад каторай ён спаў, з’езджала. Плачэ беднае дзіця здушэным плачэм, і страшна яму.
— Чаго ты скавычыш там? — сярдзіта пытае абуджэны бацька. Юрка заціхаў, але затрыманые сьлёзы капалі яму на сэрцэ, аседалі на дно душы, і вобраз мамы ўставаў тагды перад ім. Цяпер прыпаміналіся яму яе словы:
— Не дурэй, Юрачка, будзь добрым хлопчыкам, бо я памру і табе будзе горка, горка, сынок.
— А як ты памрэш, мама?
— А вось лягу, зяхну разоў два, заплюшчу вочы, душа выляціць, і я памру.
І мама клалася на пало́к, плюшчыла вочы і лежала нерухома.
Юрка, раскрыўшы роцік, пазіраў сваімі сінімі, як васількі, вочкамі, поўнымі страху і трывогі. Потым ён браў маму за руку, будзіў яе. Мама не варушылася. Хлопчык пачынаў плакаць, браў яе руку сваімі ручкамі, карабкаўся на палок.
— Мама! мама! ня трэба гэтак, — гаварыў ён, цалуючы яе. Маці расплюшчывала вочы, брала хлопчыка і моцна-моцна цалавала яго.
— А ты любіш маму?
— Люблю, гаварыў Юрка і клаў сваю галоўку ёй на грудзі.
Мілае ты маё дзіцятка. Мой харошы хлопчык. — І мама тут цяжка ўздыхала, вочы яе туманіліся слязьмі, сухі кашэль рваў ёй грудзі. Але Юрка нічога тагды не разумеў. Ласка мацеры супакоівала яго і яму было добра.
Гэты дзень Юрка памятае ясна. Пашоў ён да цёткі Тарэсы, Цётка любіла свайго пляменьніка.
— Хадзі, дзеткі, сюды, — паклікала яго цётка у камору. Юрка важна пашоў за цёткаю, цьвёрда ступаючы па халоднай глінянай зямлі босымі, чорнымі ножкамі.
— На, выпі малачка, каток! Юрка сеў на парозі, скінуў шапку, узяў ў вадну руку кубак з малаком, у другую гамёлку хлеба і пачаў сілкавацца. Цётка стаяла недалёка і пазірала на яго. Выпіўшы кубак малака і палажыўшы на парог недаедзены кусок хлеба, Юрка насунуў на галаву шапку і сабраўся ісьці на вуліцу.
— А ў цябе, Юрачка, зноў будзе мама. —
Юрка павярнуў да цёткі галаву і сказаў:
— Німа ў мяне мамы.
— Ну, то будзе, дурненькі ты! Юрка, пытка зірнуў цётцы у вочы.
— Тая самая? — спытаў ён. Такога пытаньня цётка не чэкала і ня ведала, што сказаць хлопчыку.
— Ня трэба мне другой мамы, — гаварыў тым часам Юрка, перэлазячы парог, каб выйсьці на двор. Цётка пакруціла сама сабе галавою, потым пахіліла яе і паднесла хвартух да вачэй: ёй жаль было хлопца.
Юрка чуў, што яго бацька жэніцца, але ён ня думаў над гэтым: ён ніяк ня кеміў, што гэта за штука такая „жаніцьба“. У самы дзень вясельля, як маладые сядзелі за сталом, бацька пазваў яго, наліў яму чарку гарэлкі.
— На, хлабысьні, Юрка!
Юрка узяў чарку, пакаштаваў і пачаў смакаваць, пазіраючы то на таго, то на другога. Госьці сьмеяліся.
— Горкая і сьмярдзючая, — сказаў ўрэшці Юрка і паставіў чарку.
— Ну, — гаварыў далей бацька, — пакажы дзе твая мама? —
— Німа мамы, — сказаў, ня думаючы многа, Юрка.
— Вось твая мама,—зноў сказаў бацька, паказываючы на маладую.
— Гэта Параска-Дзяцел, а не мама,— гаварыў Юрка, назваўшы мачыху па мянушцы.
Мачыха са стыду пачырванела, а бацька закруціў Юрку за вуха.
— Трэба мамаю зваць, а не Параскаю, вашанё ты.
За што пакараў яго бацька? Юрка так і ня ведаў, адно толькі ён пачуў. што яго пакрыўдзілі несправядліва.
III.
Пазнаёміліся яны вясною. Юрка цэлы дзень, як злодзей, туляўся па зарасьлях за сялом, па густых лозах на берэзі рэчкі, але ўсюды даймаў яго страх, не даваў нідзе яму супакою. Каб ён гэта ведаў наўперад, то ніколі не рабіў-бы таго, што ён зрабіў. Лепш-бы залез у агарод да Сымоніхі і нашчыпаў-бы там цыбулі, а не шворыўся-б дома у варывеньцы, дзе ён няўмысьля абярнуў збан малака шукаючы сабе пажытку. Такога страху не зазнаваў Юрка ні разу за ўсё сваё жыцьцё, як у той момэнт, калі ён павярнуў гэты збан. Але як сумыслу ўсё так зрабілася. Здаецца і не крануўся да збана, а ён упаў с палічкі і разьбіўся на дробненькіе чэрапочкі. Юрка так перэпужаўся, што ня мог узварухнуцца, якбы ён акамянеў. І ўжо потым, прыйшоўшы да памяці, кінуўся уцекаць з дому, куды глядзяць вочы. Не дай Божэ, каб застала яго мачыха!.. А мо-б было і лепш. Аддубасіла-б за адным разам і канец. Або мала ўсчувала яго мачыха? Ці не яго гэта плач напаўняў двор бадай ня кожын дзень? Ці ня ён, зневажаны і пакрыўджэны, шчаміўшы зубы, лежаў на цвёрдай пасьцельцы, уткнуўшыся тварам у саламяную сваю падушку, каб спыніць крык болю і затрымаць сьлёзы? Ці не яго гэта грудзі паліліся агнём жаласьці і невыказанай жальбы? А што будзе цяпер? Як вывернешея з гэтаго ліха? Чым болей разважаў Юрка, тым болей даходзіў да пракананьня таго, што не варта было уцекаць з дому. І хто бачыў, што гэта ён павярнуў збан? Чаму-б ня мог зрабіць гэтаго самаго і кот, шэры іх кот — памаўза? Ўскінуў-бы бяду на ката, і канцы с канцамі. А цяпер ужо позна. Да дому варочацца, як ні круці, нельга. Доўга хадзіў Юрка па палёх, пераходзячы з аднаго хмызьняка да другога, аж покі ня выйшаў на узгорак, дзе расла маладая хвойка. І, трэба сказаць праўду, харошэе тут мейсцачка! Гэта і ёсць той узгорок, за каторы пашла яго мама… Ах, як тут прыгожа! А сонейка як добрэнька і прыветна грэла тут! Увесь узгорачэк жаўцеў сваім чысьценькім пясочкам, нагрэтым сонейкам. Не так далёка ад гэтуль стаіць іх сяло; цэрква весела выглядае сваімі высокімі вежамі з зялёнаго вянку стройных ліпак і купчастых бярэзін… А самае важнае тое, што адгэтуль можна бачыць ўсё, што робіцца вакруг. Унь там хтось арэ, павольна ідучы за сошкаю; там ходзяць авечкі, і чуваць, як клічуць сабак пастухі. Самога-ж Юркі не відаць. Каб ешчэ лепш разгледзіць усю ваколіцу, Юрка узлез на хвойку. Божэ, якая высачыня! Каб ешчэ падлез столькі, то можэ і гэтые хмаркі шараваліся-б аб яго галаву. А як далёка ўсё відаць! Сяло сусім блізютка, нават можна пералічыць усе калодзіжы. Юрка прымайстраваўся на хвойцы, сеўшы на тым мейсьці, дзе глаўны камель яе дзяліўся ў гары на тры роўные камлюкі. Ад гэтых, камлюкоў ішлі танчэйшые сукі, ад сукоў галінкі, і так яны гожэ разрасталіся, у такім ішлі парадачку, такую слаўную выплеталі верхавіну, што каб і хацеў прыдумаць такую, то не прыдумаў-бы.
Юрка залюбаваўся малюнкамі, якіе аткрываліся яму адгэтуль. Памаленьку ён супакоіўся; страх і трывога яго дзіцячаго сэрца заціхалі. Ён пазіраў на зялёные пагоркі, на маладые ўсходы ярыны. Над ім рассцілалася сіняе неба. Па небі плылі такіе слаўные хмаркі. Аткуль яны ўзяліся? Куды ідуць? Ці ёсьць у іх дзе прытулак на сьвеці? Ветрык перэстаў падыхаць, у воздусі зрабілася ціха і парна. А з-за берагоў зямлі, дзе неба якбы апускалася на зямлю, усплывалі ўсё новые і новые хмаркі. Юрка пазіраў на іх і сам сабе усьмехаўся. Сярод гэтых хмарак была адна хмурынка. Юрку здавалася, што гэта не хмарка, а нейкі сьвяты стаў на небі і моліцца. Ці ня прарок гэта Божы, сьвяты Ільля? Юрка бачыў на абразох прарока Ільлю і чуў. што гэта ён пасылае дождж, гром і маланкі… Не! што ні кажы, а тут добра. І гэта ён як ня ведаў такой прыўдалай хвойкі і гэтаго мілаго пагорка! Але на што ні зірні, усё цікавіць і радуе душу Юркі. Вось праляцеў беленькі матылёк, як чыстая сьняжынка, блішчучы на сонцы: сваімі крыльцамі; а вось снуюць малюсенечкіе матылёчкі, чырвоненькіе, сіненькіе, жоўценькіе, ўсё роўна, як зьбіраюцца яны на баль — так прыгожа ўсе убраны! Палевые конікі трэшчалі, якбы йгралі ім, самі мігацелі у воздусі, высака патскаківаючы, і чырванелі сваімі крыльлямі. А ў лесі, выбраўшы высокую, старую хвою, сядзеў дзесь недалёка дрозд і сьпеваў. Але гэты ягомасць пазваляў сабе ужо лішняе: Юрку пачулася, што дрозд насьмехаўся з яго бяды, высьвістываючы:
|
„Аткуль, малы? с села? |
Юрка нават зірнуў у той бок, дзе сядзеў дрозд: так ясна выкладаў, шэльма, ўсю Юркаву правіннасць. Юрка цяжка ўздыхнуў і глыбока задумаўся. Аціхшае крыху горэ зноў абудзілася, праклятае.
IV.
У полі пачынала цямнець. Пастухі даўно ўжо пагналі стадкі да дому, і апошні гаспадар пакінуў сваю палоску. Пташкі сьціхлі, нават і дрозд перэстаў пацьвілівацца з Юркі. І страшна стала яму аднаму. А тут ешчэ і есьці зажадалася моцна. І што тут рабіць? Няўжо начэваць? Аднак чым болей разважаў Юрка, тым часьцей паглядаў ён на сяло. І ўрэшці Юрку асьвяціла думка — пайсьці да цёткі Тарэсы і там заначэваць. Сяло было не так далёка, і Юрка жыва пачхаў у сяло. Толькі ужо ў самай вуліцы ён спыніўся і пашоў загуменьнямі.
— Ну, ты ужо вячэраў? — спытала цётка Юрку.
— Не, — атказаў Юрка і зірнуў на стол.
— Чаму-ж ты не вячэраў?
Юрка стаяў і маўчаў, спусьціўшы вочы.
— А абедаў-жа ты? — дапытовывалася цётка: — можэ ты і не абедаў.
— Не.
— І не абедаў?!
Тут цётка утаропілася на Юрку і колькі мамэнту не спушчала з яго сваіх вачэй.
— Чаму?
— Я ня быў дома.
— А дзе-ж ты быў?
Юрка нічога не гаварыў.
— Можэ білі цябе?
— Не, але, мусіць, будуць біць.
Юрка задзіўляў цётку ўсё болей і болей. У канцы яна ня вытрывала і засьмеялася.
— Ці не ўдраў ты якую штуку?
Юрка стаў пазіраць у другі бок, а потым сказаў:
— Цётка: як цётцы здаецца — ці можна зараз зьесьці бохан хлеба?
Гэтым пытаньнем Юрка пабіў ўсё цётчына слецтва, і яна зараз-жэ дастала с печы чыгунчык.
Крапіва с шчаўем, першая новая веснавая страва, была вельмі смачна, і Юрка аплетаў яе з ахвотаю, моцна сёрбаючы і шморгаючы носам. Па вячэры Юрка, сказаў, што ён да дому ня пойдзе.
— Не, Юрачка: так ня можна. Дома ня ведаюць, дзе ты, і будуць трывожыцца.
— А мяне біць будуць.
— Ну, ня бойся: я пайду с табою. Пасядзі крыху, покі я ўхаджуся. —
Цётка пыніла у хаці, канчаючы свой працавіты жаночы дзень, і зрэдка перакідалася словам с хлопцам.
Зьеўшы с паўмісы крапівы, Юрка саўсім павесялеў. Гэта страва быц упаіла Юрку, як, віно, і развязала яму язык, хоць ён і без таго не зазнаваў вялікаго усьціску ад Юркі.
— Ну, цяпер прызнайся, што ты зрабіў? — спытала цётка.
— Збан абярнуў з малаком.
— На што-ж было лезьці ў шкоду?
— Я шукаў асушка — есьці хацелася.
Але ўсё гэта цяпер ужо не займала Юрку, і думкі яго былі саўсім у другом баку; па тэй прычыне ён і сказаў:
— Ось, як я буду гаспадаром, то няіменна пастаўлю хату на тым узгорку, дзе расьце хвойка, а цётка прыдзеш да мяне у госьці… і мама можэ прыдзе, — зьмяніўшы тон і пазіраючы кудысь у глыб, гаварыў якбы сам сабе Юрка.
— Цётка! мама-ж памерла?
— Што, дзеткі? — не дачула цётка.
— Мама памёрла?
— Памерла, каток, — уздыхнуўшы, сказала яна.
— Але-ж яна ўстане?
— Ўстане… як затрубіць анёл у трубы.
— А на што ён будзе трубіць?
— Будзе склікаць усіх умарлых на Страшны Суд.
— Які — Страшны Суд?
— Як будзе сканчоны сьвет, тады Бог усіх будзе судзіць. Хто грашыў, той пойдзе у пекла, а хто жыў па праўдзе, таго возьме ў рай.
— А мяне Бог будзе судзіць? — с трывогай спытаў Юрка, ўспомніўшы пра збан малака.
— І цябе будзе і ўсіх.
— А я уцяку!
— Ад Бога, дзеткі, не ўцячэш.
— Ну, то схаваюся.
— І не схаваешся. Бог так зробіць, што ні рукою, ні нагою не ўзварухнеш.
— Ый! — не даваў Юрка веры: — авось я вазьму і буду варушыць во гэтак.
Тут Юрка стаў на аднэй назе, а другою пачаў махаць туды і сюды, паказываючы, што ён — хоць ты што—а будзе такі рабіць, як яму зажадаецца. А каб ешчэ больш цётка праканалася, што Боскі суд для яго не страшны, Юрка сказаў:
— А я скажу Богу, што кот абярнуў збан… а што? — І Юрка кінуў на цётку такі погляд, каторы азначаў: „А цяпер што скажэш?“
Цётка са скрухаю паківала галавою.
— Які-ж ты, Юрачка, бязбожнік! а які-ж ты дурненькі! Ці-ж гэта можна так гаварыць? Кленьч і гавары пацеры, перапрасі Бога, каб Бог дараваў табе грэх, а то пакарае. Цётка паставіла Юрку на каленьні, і ў дваіх перапрасілі яны Бога за цяжкі грэх.
— Ну, цяпер хадзем да дому.
V.
Сэрцэ Юркі моцна зашчымела, як цётка сказала яму пра дом. Яму цяпер хацелася, каб яго праступак судзілі не бацька з мачыхаю, а Бог на Страшным Судзе: Бога ён перэпрасіў, і Бог такі добры і міласэрдны, што напэўне не асудзіць Юрку за пабіты збан, дый калі ешчэ будзе той Страшны Суд.
Ужо добра зьмерклася, як Юрка с цёткаю ўзышлі на двор. Юрка крэпка уляпіўся ручкаю за цётчыну спадніцу і перэступіў парог бацькавай хаты.
— Добры вечар! — сказала цётка.
— Добры вечар!
— Ты-ж дзе гэта цягаешся, злодзей?—спытаў бацька Юрку.
— Не крычы ты на яго, Сёмка: ён і так увесь калоціцца, як асіна. —
— Калоціцца! — патхапіла мачыха: — нябось ведаю, калі калаціцца… Ці табе есьці німа чаго, што ты ўсюды ўлезеш? — зьвярнулася мачыха да Юркі: — ну, скажы — не даю табе есьці? хлеба шкадую? чаго-ж маўчыш? —
— А што ён табе будзе казаць? зноў заступілася цётка: — вядома дзіця. Зажадаецца есьці, ну пойдзе шворыцца. Але ён больш ня будзе рабіць гэтаго… Ня будзеш, Юрка, лазіць, дзе ня трэба? — спытала цётка Юрку. Юрка зразу пачуў, што глаўное ужо мінулася, і ён настолькі асьмеліўся, шо выпусьціў цётчыну спадніцу і цьвёрда прамовіў:
— Ня буду. —
— Ну, вось бачыце: хлопец сам кажэ, што ня будзе шкодзіць. —
Адным словам, цётка рабіла усё, што ад яе залежала, каб толькі пагадзіць бацькоў з Юркой, і да дому пашла толькі тагды, як добра праканалася, што глаўная іх злосьць прайшла. Праўда, мачыха ешчэ доўга бубніла і гразіла Юрку, што яна ешчэ пападзе яго у свае рукі і надоўга адбярэ ад яго ахвоту варочаць збаны; гаварыла, які дрэнны хлопец Юрка, што ня ўмее цаніць сваю мачыху, каторая глядзіць яго нават больш, як сваю ўласную маленькую Дароту: і абмывае яго, і апшывае, і корміць і глядзіць, і сочыць і німа ведама чаго толькі ня робіць для яго. Каб не яна, то Юрку даўно-б заелі вошы. Юрка маўчаў і толькі дзівіўся, слухаючы, як многа клапоціцца аб ім мачыха і вушамі сваім ня верыў ён. Ня ужо ён такі дрэнны? Божэ мой! яго так любяць, так яго глядзяць а ён збаны варочае. Але калі яго любяць, то з якой-жэ радасьці трашчыць яго чуб? Чаго-ж па яго галаве, як па Гаману, лупіць рука мачыхі? А што сказаць пра… Э, да што гаварыць, лепш і не ўспамінаць аб гэтым. Юрка толькі пачухаўся і пашыбаваўся у свой куточэк. Развярнуўшы свой берлажок, ён скарцаваўся, прытуліў галаву да каленцэў і скора заснуў. Нацягаўшыся і набедаваўшыся за дзень, Юрка спаў крэпка, але крэпкі сон не пашкодзіў яму прысьніць такіе дзіво́ты, каторые каб апісаў, то вышла-бы цэлая кніжка. І чаго толькі яму ня снілася! Бачыў ён сваю мілую горку і хвойку на гэтай горцы. Там ён стаяў, а вакруг было так хорашэнька, так добрэнька, што нічога тагды не хацелася, ні аб чым ня думалася, толькі душа радавалася, і ў сэрцы штось сьпевала. Высока над лесам стаяла сонейка. Неба над ім было зацягнута чорнымі, ў гары купчастымі с чырвонымі краямі, хмарамі. Знізу гэта чорная хмара патпіралася чырвонымі велізарнымі слупамі. У адным мейсці хмары раступаліся, і скрозь іх быў відзен якбы глыбокі калодзіж; дно яго было сіняе-сіняе, а берагі былі вылажэны вяночкам, сплеценым з вясёлкі. І праз гэтые варотцы сталі выходзіць людзі. Вапілі і валілі яны без канца, аткуль яны толькі браліся! І ўсё спускаліся на зямлю. Зямлі невідна было за імі… Ах, гэта Страшны Суд! Унь анёл трубіць у залатую трубу, і бам Бог сходзіць на зямлю. Які-ж ён старэнькі, сівенькі! А што-ж гэта там чарнее ад села? Юрка стаў прыглядацца. Гэта яго мачыха тарабаніць збан, той самы збан ад малака, што Юрка неўмысля разьбіў. Але цяпер гэты збан зрабіўся такі вялікі, што сваімі венцамі упіраўся у хмары. Страшна стала Юрку, і ён пачаў азірацца, куды-б тут шмаргануць, бо відаць, кепскіе выходзілі жарты. Хацеў Юрка забегчы, ног ня можэ аддзерці ад зямлі, якбы іх хто прымураваў. Юрка прыхіліўся да хвойкі і абняў яе адною рукою.
— Ня бойся! — шэпчэ яму хвойка.
Зірнуў Юрка—гэта ня хвойка, а яго мама. І так яна ласкава пазірае на хлопчыка, што ўсе страхі яго разлятаюцца, як летні туман, і радасна яму. Тым часам мачыха падышла саўсім блізка і скардзіцца Богу на распуства Юркі.
І вось узяў Бог Юрку за руку і кінуў яго у гару. Лецючы, Юрка сьцяміў усё: гэта Бог кідае яго у збан, каб перэважыць увесь яго грэх. Калі Юрка сам вылезе з збана, то ён нявінен. Доўга ляцеў Юрка на дно, але яму лёгка, ён толькі скарэй хочэ апыніцца на дне, каб пачаць апраўдацца. Чуць-чуць крануўся Юрка дна і пачаў ўздымацца у гару. Ляціць ён плытка, лёгка, роўна. Вось ён на версі. Але Юрка не зразу спускаецца на зямлю. Ён сумыслу затрымаўся і пачаў паказываць Богу уселякіе штукі, стоючы на венцах збана: куляўся, станавіўся дубка, скакаў на адной назе. А Бог пазіраў і сьмеяўся, і ўсе сьмеяліся і радаваліся, што Юрка ня вінны. А мачыха яго пачарнела і стала зьнікаць.
VI.
Дзяціные леты Юркі былі нерадасны і непрытульны: іх не сагрэвала ласка мацеры. І у сям’і другіх дзетак, равесьнікаў сваіх, ня мог ён знайсьці тэй радасьці, тых супольных інтэрэсаў, таго жывога цэмэнту, што еднае іх дзяціны круг. І не адзін раз, бывала, у нядзельку вечарам, калі бацькі вернуцца з рынку і накупляюць сваім дзеткам і абновак і уселякіх гасьцінцаў, з зайздрасьцью пазіраў Юрка на радасьць сваіх таварышаў, стоячы збоку ад іх, бо і дзеці дзеляцца гасьцінцамі толькі с тымі, ад каго самі могуць атрымаць гасьцінцы. Па той прычыне Юрка перастаў кампанаваць са сваімі таварышамі і мусіў разважацца сам сабою. Але і пагуляць беднаму хлопчыку не было калі: трэба было няньчыць малую Дароту, а кожную забаўку, гульню прыходзілася купляць цаною папіханак і штурханцоў. Юрка рос закіданым хлопчыкам. А калі і выпадалі сьветлые мінуціны у яго жыцьцю, то за іх ён павінен сказаць „дзякуй“ сваёй цётцы Тарэсі. Праўда, цётка была бедна, у самой не ставала хлеба, але ўсё-ж яна рабіла што колечы, каб даць хоць якую палёгку свайму пляменніку. З-за яго яна пасварылася з мачыхаю Юркі і з братам сваім, яго бацькам, і перэстала заходзіць да іх у хату. У сьвятые дні, бывала, цётка, клікала Юрку і ішлі з ім у лес зьбіраць розные травы і зёлкі — цётка была крыху лекаркай. Гэтые зборы былі для Юркі праўдзівым сьвятам. Покі зойдуць у лес, то нагаворацца яны досыць. А Юрку многае цікавіла. Цётка тлумачыла, на сколькі дазваляў ёй яе розум, розные зьявы Божаго сьвету; і не раз гаварыла яна Юрку:
— Вырасьцеш, Бог дасьць, будзеш няіменно вучоным самае меншае — настаўнікам будзеш. — У лесі цётка гаварыла, для якой надабы належыць якое зёлка, ад якой хваробы ці запаленьня якога, памагае тая ці другая трава і пазнаёміла Юрку з рознымі краскамі: пералётнікам, гарлянкай, румянкам, чабаром, мацердушкой, са смалудамі, каторымі даўней карміліся людзі, з дзягілем і з многімі другімі раслінамі. А забаляць ногі, сядуць на беразі крынічкі сапачыць і крыху пасілкавацца. Цётка Тарэса была для Юркі тою заступаю, за плячыма каторай Юрка чуў грунт пад нагамі. Апроч таго, у Юркі быў свой асобны сьвет, каторы знаходзіўся у ім самым. То быў сьвет вобразаў, мараў і ўселякіх думак, сьвет, дзе ён быў поўным гаспадаром. Любіў так сама Юрка развагу с самым сабою, забраўшыся у такое мейсцэ, дзе яго не маглі патрывожыць. Такім мейсцэм была цяпер горка, а хвойка сталася яго найлепшым сябруком. Як той злодзей, выкрадаўся Юрка з дому, хаваючыся ад мачыхі і ад людзей, ціхэнька сунуўся разорамі паміж аўсоў або ячмянёў на поле, а адтуль да сваёй ўлюблёнай горкі і друга — хвойкі. Залезе часамі на хвойку і сядзіць цэлымі гадзінамі, разважае. Хвойка, здавалася яму, шумела весялей; гэта яна напэўне гаворыць яму сваею моваю. Юрка ніяк ня мог забыць, што яму прысьнілася—таго, як з хвойкі сталася мама. Вобраз мамы, добрай ненагляднай мамы, не атступаўся ад Юркі. А можэ гэта і ёсьць яго мама, а не проста хвойка? Юрка, сам ня ведаючы чаму, чуў нейкі страх, і нейкае салодкае заміраньне ахоплівала яго душу. Юрка пачынаў прыслухівацца да шуму хвойкі. У гэту неўцямную людзям мову укладаў Юрка свае думкі, сваё сэрцэ і душу і прыймаў іх ад хвойкі не як творы уласнай фантазіі, а як праўдзівую мову хвойкі і задзіўляўся. А потым сам пачынаў расказываць розные апаведаньня; любіў ён часта гаворыць аб тым, як адзін маленькі хлопчык, заснуўшы, пашоў да Бога у госьці, як спатыкаў і як частаваў яго Бог, як гулялі з ім сьвятые анёлы. А каб ешчэ больш усьцешыць свайго сябрука, Юрка паказываў, як бляюць авечкі, як сьпевае певень, адным словам, знаёміў хвойку з гутаркаю уселякіх жывёлін.
VII.
— Не, цётачка, я не ачуняю.
— Сьмейся, каточэк; паляжыш і, дасьць Бог, устанеш. Пакажы сваю галоўку.
Юрка павярнуўся на сьпіну, а цётка прылажыла руку да лоба хлопчыка.
— Ёсць агонь, але нічога, гарбузенятка ты маё, качанчык ты мой бедненькі, ачуняеш. —
Цётка Тарэса прысела каля хвораго хлопчыка і з ласкаю мацеры старалася разважыць яго, прагнаць нядобрые думкі. Але Юрка быў сусім спакойны і поўны надзеі, што ўжо не ачуняе. Цётка, слухаючы гутарку малога пляменьніка і бачучы яго пакорнасьць сьмерці, разьбівалася ад жалю. А можэ яму і лепш сьмерць, чым такая сірочая доля?
— Ня ўжо-ж ты, саколік, ня хочаш жыць, калі гаворыш усё, што не ачуняеш?—спытала цётка.
— Мяне сягоньня мама клікала да сябе, — сказаў з нейкаю таёмнасцю ў голасе Юрка: — і жыць я не хачу; толькі ведаеш, цётка, мне шкода цябе! — Цётка нахілілася над Юркам і стала цалаваць яго, а сьлёзы бобам паліліся на твар хлопчыка.
— Цётка! ты плачэш? і ты мяне шкадуеш? —
— Не гавары ты, золатка маё, пра сьмерць, ня думай пра яе: не міне яна нікога з нас. Табе ешчэ жыць трэба, дурненькі ты! —
— А хіба-ж я там ня буду жыць? —
— Будзеш, будзеш, ягадка мая! — цешыла цётка хлопчыка: — але і на гэтым сьвеці трэба пажыць ешчэ, прайсьці сваю дарогу, што Бог назначыў… Ось я табе зелейка напарыла — таго самаго, што мы с табою, помніш — зьбіралі ў Бярозавым лесі. —
Вочкі у Юркі павесялелі, на губах заблукаў сьмяшок: яму прыемна было ўспомніць, як яны хадзілі с цёткаю зьбіраць травы і зёлкі.
Юрка ахвотне узяў з рук цёткі гарнушачэк і напіўся.
— Ось паглядзіш здаровенькі будзеш,— любоўна сказала цётка. Юрка з уроды быў хірлявы хлопчык, а недаўна ён прастудзіўся і занепаў. Догляду не было ніякаго, калі не лічыць таго, што калі-не-калі забяжыць да яго цётка і палечыць сваімі зёлкамі. Юрка дзень за дзень гас, як тая куравая газоўка, каторай бракуе газы. На першых часах хваробы яму было цяжка. Покі былі сілы і паможнасьць падымаць ногі, ён соваўся хоць на дварэ. Смуціўся моцна хлопчык спачатку і аб сваёй хвойцы: каб меў крыльля, здаецца, паляцеў-бы туды ужываць той сьвежы, чысты і здаровы воздух, катораго так не ставала тут. Бывала, як меў ешчэ крыху сілы, усьцягнецца, бедны, падыдзе да вакна. На вуліцы гулялі дзеці, здаровые, вясёлые. Толькі Юрка, як пасынак, пазіраў з душнай і смроднай хаты. Што пачувала тагды гэта закінутае дзіця?
— Ведаеш, цётка, каго мне ешчэ шкода?
— Каго, рыбка?
— Мне шкода хвойкі… Я памру, а яна будзе стаяць адна там, і другі хто-небудзь будзе слухаць яе гоман — гутарку…
— Ссеклі, служка, тую хвойку, тыдзень, як ссеклі! — гаротна прамовіла цётка.
— Ссеклі, ссеклі? —
Юрка змоўк. Потым узяў ён цётчыну руку і доўга-доўга трымаў яе, прылажыўшы к губам, і гарачые сьлёзы абмачылі яе. Праз колькі мінуцін Юрка пачаў гаварыць з агню. Упаміналася тут і мама, і цётка, і хвойка, нават пра збан штось сказаў хлопчык. Крыху счэкаўшы, ён супакоіўся і больш не ачынаўся.
За сялом на пагорку прыбавілася ешчэ магілка. Гэтта пахавалі маленькаго Юрку. Над яго магілкаю стаіць высокі крыж. Яго паставіла цётка Тарэса, і крыж быў зроблены з улюблёнай нябошчыкам хвойкі.