Пуцяводныя ідэі беларускае літаратуры
| Пуцяводныя ідэі беларускае літаратуры Артыкул Аўтар: Антон Луцкевіч 28.ХІІ.1920 Крыніца: Навіна Ант. Пуцяводныя ідэі беларускае літаратуры. Вільня: Выд. «Нашае Думкі», 1921 |
Прапануем да спампаваньня!
Старая беларуская літаратура — тая літаратура, якая ў пэрыяд свайго расьцьвету можа пахваліцца чысьленымі слаўнымі імёнамі, як першы друкар беларускі, доктар Францішак Скарына з «слаўнага места Полацка», — гэта літаратура аджыла свой век, — сваю пару нарадзін, расьцьвету і ўвяданьня і замерла, гаворачы нам аб высокім культурным разьвіцьці нашых дзядоў, але не даючы нам нічога, апрача гістарычнае памяткі.
Многа было прычын, якія давялі яе да поўнага заняпаду. Былі між імі і сацыяльна-палітычныя, і рэлігійна-нацыянальныя, але перадусім — адна, якая была закладзена ў самой аснове — пры нарадзінах нашае старое літаратурнае мовы.
Пачатак у нас пісьменства наагул адносіцца да Х—ХІ сталецьця, калі разам з хрысьціянствам дайшлі да нас першыя пісаныя духоўныя кнігі ў так званай царкоўнаславянскай мове. Трэба думаць, што легенда аб вандроўцы нашых дрыгвічоў ажно пад Салонікі і аб аселасьці іх тамака пад імем другувітаў мае ў сабе крыху праўды, — або мо ў тыя часы славянскія пляменьні так званае заходнярускае групы, так мала розьніліся ад другіх славянаў, адно толькі ясна, што першыя старабаўгарскія (другувіцкія?) кнігі, копіі гэтых кніг, якія пісалі сьвятыя браты Кірыл і Мяфод, даходзячы да нас, былі для нашага народу зразумелыя. Ведама, язык гэтых кніг ня быў жывым языком нашага народу, на што паказвае хаця бы розьніца ў языку старых царкоўных кніг, сьпісваных у нас з старабаўгарскіх, і кніг сьвецкіх, пісаных на месцы, як, напр., слаўнае «Слова аб палку Ігаравым». Але быў ён нам блізкі, быў языком кніжным, быў узорам для нашых кніжнікаў, выкладаўшых думкі свае на паперы, і гэтак лёг у аснову ўсяго нашага пісьменства. У меру разьвіцьця беларускае літаратурнае мовы гэта мова ўсё далей і далей адыходзілася ад царкоўнаславяншчыны, — а ўсё ж такі традыцый царкоўнаславяншчыны не кідала. Не кідала і кірылічнага шрыфту, каторы ў нас значна ўпрасьціўся, раўнуючы да старабаўгарскіх кніг (загінулі «юсы» і т. п.), але, трымаючыся старое традыцыі, іншых гукаў нашае жывое мовы зусім не выражаў, ня маючы адпаведных знакаў, або выражаў іх умоўна. Так ня бачым у ім характэрнага для нас «аканьня» і «дзеканьня», а замест характэрнага для беларусаў «цеканьня» («ц» замест мягкога «т») сустракаем усьцяж ужыванае «т». Ня бачым, хаця, як паказаў адкрыты с. п. Іванам Луцкевічам беларускі рукапіс «АйКітаб», пісаны больш багатай у знакі арабістыкай, ужо на мяжы ХVІ і XVІІ ст. сказаныя асобеннасьці нашае мовы ярка выяўляліся і ў запісях арабскімі літарамі акуратна адзначаны.
Як «кірыліца» адбівалася на правільнасьці выражэньня знакамі гукаў беларускае мовы, так царкоўнаславянскія граматычныя правілы, скоўвалі разьвіцьцё самае гэтае мовы, праводзячы рэзкую розьніцу паміж жывой і пісанай, кніжнай мовай. Праўда, у меру разьвіцьця нашага пісьменства, мова наша значна вызваляецца ад царкоўнаславянізмаў, але зусім вызваліцца ад царкоўнаславянскай спадчыны ёй не ўдалося.
І ў гэтым-та і крыецца прычына упадку беларускага пісьменства ў XVІІІ ст. — мо не адзіная, але адна з галоўных. Маючы ў аснове царкоўнаславяншчыну і толькі ўвабраўшы ў царкоўнаславянскія рамкі элемэнты народнае мовы, наша старая кніжная мова мала-памалу па духу свайму станавілася чужой народным масам, асабліва тады, як пасьля збліжэньня з Польшчай у яе папала многа лацінізмаў і палянізмаў. Яна сталася мовай інтэлігенцыі. Жывая народная думка не магла карыстацца ёй дзеля свайго выяўленьня: яна шукала іншых форм, больш блізкіх, родных. І яна, разарваўшы ўсе старыя традыцыі, знайшла гэтыя формы: знайшла ў жывой беларускай гутарцы.
Нядзіва, што беларускае нацыянальнае адраджэньне пачынаецца з адраджэньня мовы, — справядлівей: з разьвіцьця народнае гутаркі ў мову літаратурную. Для новых думак патрэбны новыя формы, а адраджэньне народу, падняцьце шырокіх народных мас на вышэйшую ступеню культурнага і грамадзкага жыцьця — гэта і былі тыя новыя думкі, якія прыйшлі да нас як адгалоскі Вялікае францускае рэвалюцыі.
Першыя спробы жывой народнай мовы прабіцца наверх, першы чынны пратэст проці задушанай царкоўнаславяншчынай, лацінізмамі і палянізмамі кніжнай мовы мы бачым яшчэ ў ХVІІІ сталецьці ў постаці так званых інтэрмэдый, або інтэрлюдый, каторыя ўвялі на сцэну народнага тэатру «людзей паспалітых» зь іх «простай» гутаркай. А сьледам за гэтым ад самага пачатку ХІХ ст. гэтая ж «простая» гутарка становіцца ўлюбленым спосабам выяўленьня думкі ў пісаным слове як для нашых рамантычных пісьменьнікаў, так і для тых, хто, захоплены вялікімі ідэямі Волі, Роўнасьці і Брацтва, ішоў да народу, каб будзіць яго ад сну дзеля вялікае справы. І нашы рамантыкі, і дэмакраты, якія паводле сваей ідэалёгіі становяць два розныя кірункі, у адносінах да мовы беларускай заслужыліся роўна: і адны, і другія творчай працай сваей з народнай гутаркі твораць новую беларускую літаратурную мову, вольную ад перажыткаў старасьветчыны, ад панаваньня замершае старое кніжнае мовы. Тут мэты іх — адны, тут яны йдуць аднэй дарогай.
Гаворачы аб гэтым тэарэтычна, ня кожнаму ясна тая розьніца, якая існуе паміж нашай старой і новай літаратурнай мовай. Яна стане яснай тады, калі мы адну з апошніх друкаваных кніжак канца ХVІІІ ст. прыраўнуем да мовы першых вершаў Баршчэўскага (1809 г.) або да мовы беларускай «Энэіды», напісанай зараз пасьля напалеонаўскага паходу ў Расею, а мо і яшчэ раней[1]. Насколькі вершы Баршчэўскага блізкі да народнай паэзіі, паказвае факт, што сучасны яму А. Рыпінскі, папаўшы, як эмігрант, у [18]30-тых гадах у Парыж, у сваіх лекцыях аб Беларусі дае з памяці прыклады народных песень і, паміж імі, выдае за народны твор «Рабункі мужыкоў» Баршчэўскага.
Як ужо сказана, і першыя прадстаўнікі нашага шляхоцкага рамантызму, і першыя нашыя дэмакраты зышліся на адным: на тварэньні беларускай літаратурнай мовы з народнае гутаркі. Паміж іншым, Дунін-Марцінкевіч вельмі ярка давёў гэтага сваім перакладам на беларускую мову «Пана Тадэвуша» Міцкевіча (за яго прыкладам тую ж працу зрабіў і Аляксандар Ельскі). Але ў тыя творы, якія пакінулі нам у спадчыну прадстаўнікі абодвух кірункаў, яны ўкладалі зусім розныя ідэі, зусім розны ідэалягічны зьмест. Болей таго: яны зусім рознымі вачыма ўглядаюцца на наш народ, так розна прамаўляюць да яго!
Баршчэўскі, Рыпінскі і Чачот, Дунін-Марцінкевіч, Вярыга-Дарэўскі, Каратынскі і, урэшце, «апошні з магіканаў», дажыўшы да нашых дзён, але перажыўшы свой кірунак, Аляксандар Ельскі, — усё гэта прадстаўнікі так званага «шляхоцкага рамантызму»[2]. Магутны парыў рэвалюцыі, які, пачаўшыся ў Францыі ў канцы ХVІІІ ст., прайшоў праз усю Эўропу, не сунімаючыся ажно да канца першае паловы ХІХ ст., прымусіў нават найбольш кансэрватыўныя элемэнты задумацца аб адносінах пануючых станаў да народных мас. І пад той час, як перадавыя грамадзяне нашага краю: Храптовічы, Манюшкі і інш. — даюць волю сваім «падданым», верачы, што толькі прабуджэньнем народу-«дэмасу» можна адрадзіць і вызваліць з-пад ярма маскоўскага аўтакратызму нашу бацькаўшчыну, — другія, — а ў тым ліку і вышэйпералічаныя пачынальнікі нашага адраджэньня, ня могуць ніяк зысьці з свайго становага становішча, ня могуць вызваліцца з сваей шляхоцка-становай псыхалёгіі. Яны — гэтыя шляхоцкія пісьменьнікі — любяць свой народ, сваіх «мілых мужычкоў», як іх называе Чачот. Яны хочуць памагчы яму прыняць чалавечы воблік, жыць лепшым жыцьцём у сытасьці, дастатку і чыстасьці. Яны змагаюцца з п’янствам і заклікаюць народ да рупнай працы, якая адна толькі можа даць людзём дабрабыт*. Іх рупіць і справа пашырэньня граматы (хоць Рыпінскі йшчэ думае толькі аб польскай). Дунін-Марцінкевіч нават выводзіць свайго героя «ў людзі» — робіць яго афіцэрам! Але ўсе яны ня мысьляць мужыка йначай, як у падданстве, як «на сваім месцы». Іх грамадзкі ідэал — патрыярхальныя адносіны між дваром і вёскай, апека двара над сялянамі. Дзеля гэтага яны вымагаюць ад кожнага пана, каб ён быў добры для сваіх падданых, быццам іх «старшы брат», «ацец», — каб ня крыўдзіў, ня злоўжываў сваей уласьці над прыгонным людам.
Добры пан — пакорны мужык. Вось аснова ідэалёгіі шляхоцка-рамантычнага кірунку ў нашай літаратуры ХІХ сталецьця. Захаваньне становага разьдзелу, апека над «недасьпелым» людам — вось што прабіваецца з кожнага іх твору. Яны юць народ у гэткім духу, умаўляюць, каб ён баяўся Бога і слухаў пана, і толькі калінікалі захопліваюцца хараством народнае паэзіі, адвечных звычаяў і абрадаў, і тады забываюцца аб дыдактызьме, даючы шчыра паэтычныя творы.[3]
Такая літаратура не магла доўга здаволіваць духовыя патрэбы нашага народу. Яшчэ пакуль трываў прыгон, творы нашых шляхоцкіх рамантыкаў хоць крыху расьсьвятлялі панурае жыцьцё вёскі, малюючы «ідэальных паноў», якія ня крыўдзяць сваіх падданых. Але як счэзла паншчына, дык і гэта прынада ў вачах народу ўтраціла сваю павабнасьць. І народ, каторы ў памяці, у жывым слове перахоўваў творы пачынальнікаў нашага адраджэньня, захоўвае па сягоньняшні дзень адно толькі некаторыя адрыўкі гэтых твораў, вольныя ад дыдактызму і захопліваючыя сваей красачнасьцю, сакавітасьцю (напр., апісаньне гулянкі ў карчме ў 1 песьні «Гапона» Дуніна-Марцінкевіча і інш.). І ўвесь шляхоцка-рамантычны кірунак зжыўся, не здалеўшы ў душы народу запаліць тэй сьвятой іскры, каторая падняла бы яго да новага, вольнага і сьвядомага жыцьця.
Але на шляхоцкім рамантызьме сьвет клінам для нашага народу не зышоўся. Тыя вялікія, сьветлыя ідэі, каторыя, йдучы на нас з Францыі, натхнулі лепшыя душы нашых паноў адрачыся ад сваіх прывілеяў і правоў над сялянствам, — тыя самыя ідэі пранікаюць і да нізоў народных. Яны будзяць народ зосну. Яны даюць магчымасьць сялянам шырэй глянуць на сьвет, на сучасныя адносіны, на сваё палажэньне. Перад народам на мамэнт, быццам маланка, праносіцца тая «праўда», якой далейшыя пакаленьні ўжо не кідаюць шукаць, якая трывожыць «добрых паноў» марцінкевічаўскага тыпу. І вось мы бачым нарадзіны першага сьвядомага мужыцкага паэта XІX ст.: Паўлюк Бахрым з Крошына, чатырнаццацігадовы гадунец кс. Магнушэўскага, пачынае пісаць вершы, а зьмест іх такі, што за іх хлопчыка па загаду сэнатара Навасільцава здаюць у салдаты... Вось гэты мала вядомы, поўны глыбокага трагізму вершык загубленага ў маладыя гады песьняра, за які так цяжка яго пакаралі:
Зайграй, зайграй, хлопча малы,
І ў скрыпачку, і ў цымбалы,
А зайграю ў дуду,
Бо ў Крошыне жыць ня буду.
Бо ў Крошыне пан сярдзіты,
Бацька кіямі забіты,
Маці тужыць, сястра плача:
«Дзе ж ты пойдзеш, небарача?..»
Дзе ж я пайду? Мілы Божа!
Пайду ў сьвет, у бездарожжа,
У ваўкалака абярнуся,
З шчасьцем на вас азірнуся.
Будзь здарова, маці міла!
Каб ты мяне не радзіла,
Каб ты мяне не карміла,
Шчасьліўшая ты бы была!
Каб я каршуном радзіўся,
Я бы без паноў абыўся:
У паншчыну б не пагналі,
У рэкруты б не забралі
І ў маскалі не аддалі.
Мне пастушком век ня быці,
А ў маскалях трудна жыці,
А я і расьці баюся,
Дзе ж я, бедны, абярнуся?
Ой, кажане, кажане!
Чаму ж ня сеў ты на мяне?
Каб я большы не падрос
Ды ад бацькавых калёс.
(Гл. «Маладая Беларусь», ІІІ, 1913).
Песьняра паны і начальства загубілі. Але думкі, якія ён выяўляў у сваіх вершах, не маглі загінуць. І яны далей жылі дзесь падысподам, захованыя на самым дне душы мужыцкай, і мо ня раз яшчэ выяўляліся ў вершах сярмяжных паэтаў, аб якіх мы ня можам нічога ведаць. Іскра, якая будзіла народ і кіравала да шуканьня свае загубленае «праўды», якая на мамэнт заясьнела ў Паўлюку Бахрыме, ня тухне ў найцяжэйшыя часы.
Пачынаюць гэта разумець і тыя з паноў, якія бліжэй стаяць да народу, да вёскі, якія адчуваюць тое, што думае народ. І вядомы «лірнік вясковы», Сыракомля, у адзіным дайшоўшым да нас яго беларускім вершу, зрываючы ўсялякую сувязь з патрыярхальна-ідылічным тонам сучасных яму шляхоцкіх рамантыкаў, ударае ў новы тон: тон прымірэньня вёскі з дваром на новых асновах, як роўны з роўным. Верш таксама мала вядомы ў цэласьці. У ім Сыракомля гэтак адклікаецца на рэвалюцыйны рух у Заходняй Эўропе ў 1848 годзе:
ДОБРЫЯ ВЕСЬЦІ
Заходзіць сонца пагоднага лета,
Вее вецер з заходніх нябёс.
Здароў будзь, вецер з далёкага сьвета:
Добрыя ж весьці да нас ты прынёс!
Здаровыя ж будзьце, эй, добрыя весьці!
Там, на Заходзе, праліваюць кроў,
Б’юцца для славы, свабоды і чэсьці
І робяць вольных людзей з мужыкоў.
Гудзяць вясёла і песьні, і танцы
У добрым жніве на шчасьлівы год.
Годзе ж вам, годзе, цары-паганцы,
Таптаць з балотам хрышчоны народ!
Годзе ж вам, годзе ў яснай карэце,
Годзе, чыноўнікі, езьдзіць у двор.
Годзе вам, годзе, мужыцкія дзеці,
З хаткі астаткі даваць на пабор.
І панская дзецка, і хамская юха
З аднэй кватэркі папіваюць мёд:
І прысягнулі навек да абуха,
Быць сабе вольны і роўны народ.
Мужык і шляхціц засядзе на лаве,
Каб весьці раду а сваей зямлі.
Як трэба думаць а грамадзкай справе,
На адно мейсца, як браты, прыйшлі —
А як ўрадзім вайну на грамадзе,
Бараніць дзеткі, і зямлю, і дом,
Мужык і шляхціц на каня усядзе
Касіць касою, рубаць тапаром!
Эй, згіне вораг, як Бог нам паможа
За нашу крыўду, за горкі наш жаль.
Запяём песьню: «Хваліць Цябе, Божа!»
Лягчэй будзе сэрцу, як згіне маскаль.
Зямля ты наша, зямля ты сьвятая,
Радзі нам збожжа ды судзі пажаць, —
Ня прыйдзе вораг з маскоўскага краю
На магазын наш зерне браць!
Ручыць рукою худоба ў хаце.
Паны мужыцкіх сьлёз не забяруць —
Мужык і шляхціц стаў за пане браце,
Рукі за рукі і грудзь за грудзь.
Пяром на карце, сахой на ніве
Адзін другому роўнасьць засьцярог.
Эй, у свабодзе зажывём шчасьліве,
Мы будзем дзеткі, а наш бацька — Бог!..
(«Варта» №1, 1918 г.)
Праўда, тут яшчэ чуюцца адгалоскі шляхоцкага сьветагляду, — дык гэта толькі далёкія адгалоскі. Сыракомля ўжо чуе моц народных мас, верыць у гэту моц і жадае для народу месца, якое яму і ў радзе, і ў вайне па праву прыналежыць. Задоўга да скасаваньня прыгону — у 1848 годзе — Сыракомля прарочыць, што ўжо йдзе той час, калі «паны мужыцкіх сьлёз не забяруць». І тады — ён верыць — настане агульнае шчасьце.
Яшчэ далей ідзе Костусь Каліноўскі, гэты незабыты мучанік за «праўду народную», аддаўшы за яе сваё маладое жыцьцё. Каліноўскі вядомы пад псэўданімам «Яська-гаспадар з-пад Вільні», першы тутэйшы дзеяч, праняўшыся ідэалёгіяй Герцэна, першы ініцыятар беларускае народнае школы[4], прымае ўчасьце ў польскім паўстаньні 1863 году, але разам з тым уносіць [ў] яго новы элемэнт — элемэнт шчыра дэмакратычны і нацыянальна беларускі. Пад яго націскам паўстанчаскі ўрад выдае адозвы да беларускіх сялян па-беларуску, абвяшчаючы народу роўныя правы з шляхтай. Сам Каліноўскі закладае ў Беластоку патайную друкарню і ў ёй друкуе шэсьць нумароў беларускай часопісі «Мužyckaja Рrauda». Калі ж праз здраду нягодных людзей яго арыштоўваюць у Вільні жандары і аддаюць пад суд, ад якога ён ня жджэ нічога, апрача кары сьмерці, — Каліноўскі ў вастрозе (у сьв.-Янскіх мурах) піша ў прозе і ў вершу пажагнаньне свайму народу, першы раз надрукаванае ў «Гомане» (№ 1, 1916 г.). Вось одпісы гэтых перадсьмертных твораў Каліноўскага:
I) «Беларусы, браты мае родныя! З-пад шыбеніцы маскоўскай прыходзіцца мне да вас пісаці, і можа раз астатні! Горка пакінуць зямельку родную і Цябе, дарагі мой Народзе. Грудзі застогнуць, забаліць сэрца, але ня жаль згінуць за Тваю праўду.
Прымі, Народзе, па шчырасьці маё слова прадсьмертнае, бо яно як бы з таго сьвету, толькі для дабра Твайго напісана.
Нямаш, браткі, большага шчасьця на гэтым сьвеце, як калі чалавек мае розум і навуку. Тагды ён толькі можа быць у радзе, жыць у дастатках і тагды толькі, памаліўшыся Богу, заслужыць Неба, бо, збагаціўшы навукай розум, разаўе сэрца і народ свой цэлы шчыра палюбіць. Але як дзень з ноччу ня ходзіць разам, так і навука праўдзіва ня йдзе разам зь няволяй маскоўскай. А пакуль яна ў нас будзе, у нас нічога ня будзе. Ня будзе праўды, багацтва і ніякай навукі, адно намі, як скацінай, варачаць будуць не для дабра, адно на пагібель нашу.
...ваюй, Народзе, за свае чалавечае і народнае права, за сваю веру, за сваю зямлю родную. Бо я Табе з-пад шыбеніцы кажу, Народзе, што тагды толькі зажывеш шчасьліва, калі над Табою Маскаля ўжо ня будзе!
Яська з-пад Вільні».
ІІ.) Беларуская зямелька, галубка мая,
Гдзе ж ся падзела шчасьце і ясна доля Твая?
Усё прайшло, прайшло, як бы не бывала,
Адна страшэнна горыч у грудзях застала.
Калі за нашу праўду Бог нас стаў караці
Дай ў прадвечнага суду вялеў прападаці,
То мы прападзем марна, а праўды ня кінем,
Хутчэй Неба і шчасьце, як праўду, абмінем!
Не наракай, Народзе, на сваю бяздолю,
А прыймі цяжкую кару — Прадвечнага волю,
А калі мяне ўспомніш, шчыра памаліся,
То я з таго сьвету Табе адзавуся.
Бывай здаровы, даражэнькі Народзе,
Жыві у шчасьці, жыві у свабодзе,
І часам спамяні пра Яську Твайго,
Што згінуў за праўду для дабра Твайго.
А калі слова пяройдзе у дзела,
Тады за праўду станавіся сьмела,
Бо адно з праўдай у грамадзе згодна
Дажджэшся, Народзе, старасьці свабодна[5].
Ня будзем гаварыць аб форме вершу. Ня будзем затрымлівацца і на тэй процімаскоўскай тэндэнцыі, якая тады пранікала ўсе свабодалюбівыя элемэнты ў нашым краю. Адзначым затое адну рысу, якой дагэтуль мы ні ў каго з нашых песьняроў ранейшае пары не сустракалі, якую можна знайсьці хіба ў аднаго Міцкевіча ў яго імправізацыі ў ІІІ часьці «Дзядоў», дзе паэт зьвяртаецца з вызавам да Бога. Такі вызаў робіць і Каліноўскі: ён дапускае, што Бог карае народ за «нашу праўду», ён кліча сваіх братоў беларусаў, каб хутчэй зракліся Неба і шчасьця, чым адступіліся ад сваей праўды. І гэтак стаіць за справу народнага вызваленьня чалавек, для каторага на Лукішках11 ужо стаўляюць шыбеніцу, — чалавек, як-ніяк, верачы, бо просіць маліцца за яго.
«За праўду народную» з таго часу йдуць усё новыя і новыя сыны нашага народу. За «праўду» — значыць, за волю, за шчасьце, за ўсё тое, што народ па справядлівасьці павінен мець у жыцьці і чаго ня мае.
Як бачым, беларуская адраджэнская літаратура ад пачатку ХІХ ст. ажно да 80-ых гадоў выяўляе два ідэалы — і абодва яны не нацыянальнага, а грамадзянскага характару. З аднаго боку стаяць нашы шляхоцкія рамантыкі зь ідэалам най гармоніі і згоды вёскі з дваром, ідэалам справялівасьці на грунце і ў рамках прыгоннага ладу; з другога — першыя нашы дэмакраты-народнікі, якія супроць панства выстаўляюць мужыцтва, сялянства, як сілу, роўную паном, сілу, якая павінна атрымаць належнае ёй месца ў жыцьці краю. У прымірэньні гэтых дзьвюх сіл — панскай і мужыцкай — ідэал Кандратовіча (Сыракомлі). А Кастусь Каліноўскі, каторага пад шыбеніцай, чытаючы прыгавор суда, пракурор назваў «шляхціцам», рэзка пратэстуе проці гэтага назову: «Няпраўда! У маей Бацькаўшчыне няма шляхты: усе роўныя!» Але і Сыракомля, і Каліноўскі працуюць і пішуць або прад самым скасаваньнем прыгону, або ў часе, калі акт аб волі толькі йшчэ праводзіўся ў жыцьцё, не пранікнуўшы глыбей да сьвядомасьці народу. І гэтак іх грамадзкі ідэал — гэта йшчэ як быццам кліч да волі, гарачае жаданьне гэтай волі (аб палітычным ідэале адбудовы Рэчы Паспалітай тут не кажу). Нацыянальнага элемэнту ў беларускім разуменьні ня бачым яшчэ ані ў дэмакратаў, ані тым больш у шляхоцкіх пісьменьнікаў (Рыпінскі нават выразна кажа, што ён хацеў бы, каб яго «мужычкі» навучыліся перш чытаць, а пасьля і гаварыць па-польску!). Няма гэткага сьвядомага нацыянальнага ідэалу ў іх і адносна да мовы беларускай, у якой яны пішуць: пішуць яны па-беларуску, бо народ так гаворыць!
Першы ў сваей літаратурнай працы выступае зь беларускім нацыянальным ідэалам — ужо сьвядома нацыянальным — Мацей Бурачок (Францішк Багушэвіч). Грунт яго ідэалёгіі — бадай, той самы, што і ў Каліноўскага: як і Каліноўскі, ён быў захоплены, з аднаго боку, ідэалам палітычнага вызваленьня Бацькаўшчыны ад расейскага панаваньня, а з другога — ідэямі расейскага «народніцтва». Але Мацей Бурачок робіць крок далей: яго захоплівае ідэя ня толькі палітычнага і сацыяльнага вызваленьня «простага» народу, але і нацыянальнага. Яго «праўда» — абшырнейшая, чым «праўда» Яські з-пад Вільні: яна абнімае і элемэнт сьвядома нацыянальны.
Ужо самыя адносіны Багушэвіча да беларускай мовы — зусім інакшыя, чым адносіны ўсіх папярэднікаў. Ён піша па-беларуску ня толькі затым, што так гаворыць народ. Для яго мова — гэта «адзежа душы» народу. Гэта — адзнака індывідуальнасьці народу. Беларусь — «там..., гдзе наша мова жывець: яна ад Вільна да Мазыра, ад Вітэбска за малым не да Чарнігава...» Мова — гэта інтэгральная, неаддзялімая частка народнае душы: безь яе народ жыць ня можа! «Шмат было такіх народаў, што страцілі наперш мову сваю, так як той чалавек прад скананьнем, катораму мову займе, а потым і зусім замёрлі. Не пакідайце ж мовы нашай беларускай, каб ня ўмёрлі!» Уся прадмова Багушэвіча да яго «Дудкі беларускай», зь якой мы бярэм прыведзеныя тут думкі, — гэта ж самае яркае выступленьне яго за беларускі нацыянальны ідэал. «Наша мова для нас сьвятая, бо яна нам ад Бога даная, як і другім добрым людцам, і гаворым жа мы ею шмат і добрага, але так ужо мы самі пусьцілі яе на зьдзек, не раўнуючы, як і паны вялікія ахотней гаворуць па-француску, як па-свойму». Багушэвіч разумее, што заняпад мовы беларускай, сарамлівасьць саміх беларусаў гаварыць ею — гэта насьледак агульнага прыгнечаньня народу беларускага, утраты пашаны да сябе. І вось, каб тую пашану да сябе вярнуць, Багушэвіч лічыць патрэбным пачаць ад рэабілітацыі ў вачах народу яго роднае мовы. А за гэтым ужо пойдзе і пашана да свайго мазаля мужыцкага, да сябе самога.
Паэтычная творчасьць Мацея Бурачка і мае на мэце разьвіваць у беларусаў гэну пашану да сябе, да свайго вобліку чалавечага. У шуканьне «праўды нашай», аб якім Каліноўскі гаворыць яшчэ вельмі туманна, Багушэвіч укладае зусім канкрэтны зьмест.
Першым чынам Багушэвіч у сваіх вершах яркімі фарбамі малюе той зьдзек, які наш народ цярпеў і церпіць ад паноў і ад начальства. Рэзка крытыкуе ён увесь той грамадзкі лад, у якім жыве: у вершу «Бог ня роўна дзеле» — яркі кантраст між беднасьцю і багацьцем. А далей у «Песьнях» (у «Смыку»)12 малюе злую долю мужыцкую, апісвае «Панскую ласку»13, паказвае ўсе благія бакі нашага «панства» — безь ніякіх прыкрас, так як ёсьць; урэшце выстаўляе ў сьмешным відзе «Панскае ігрышча» — «панскія задушкі», бо паны «ўжо сталі чыста гніць». Так брыдзіць ён тым гніючым панствам, што просіць бабульку маліцца да Бога, каб ён панам ніколі ня быў («Ахвяра» ў «Дудцы»). А абрыдзіўшы тое, на што з падзівам і пашанай прывык углядацца наш мужык, Багушэвіч дае антытэзу панства — пазытыўны ідэал:
Не цурайся мяне, панічок,
Што далонь пакрываюць мазолі;
Мазоль працавітых значок,
Не заразе цябе ён ніколі.
То мадаль за труды і за муку,
Не хвароба якая з заразы.
Не стыдайся падаць ты мне руку,
Бо на гэтай руцэ няма сказы!
(«Не цурайся»16)
Гэтай мазалістай рукой створана ўсё багацьце сьвету:
Глядзі, касьцёл аж да неба,
Воласьць бляхамі пакрыта!
Срэбрам скрые, калі трэба,
Бо за гэта яго біта,
А сам жывець у мокрай яме,
Дзьверы заткнуў анучамі!
...........................................
Глядзі! горы паразрыты,
А чугункай сьвет абвіты:
Усё з мужыцкай цяжкай працы...
(«Дурны мужык, як варона»)
Ідэю вызваленьня мужыка Багушэвіч разумее вельмі шырока: ён да крытыкі панства далучае вострую крытыку палітычнага ладу, крытыку прадстаўнікоў улады («У вастрозе»), пратэст проці ўрадовага гвалту над сумленьнем людзкім, проці наварачваньня на «казённую веру» розгамі і катаваньнем («Хрэсьбіны Мацюка»). А ўрэшце будзіць у народзе гарачае ўмілаваньне да роднай зямлі («Свая зямля»), да яе хараства, якое глыбака захоплівае паэта.
Мы затрымаліся крыху даўжэй на Багушэвічу, бо ён першы разьвярнуў у сваіх творах гэткую шырокую праграму, паставіўшы сабе галоўнымі мэтамі: прабуджэньне ў мужыка самапашаны, пачуцьця сваей чалавечай і нацыянальнай годнасьці і вартасьці. Бо ён першы абвяшчае самацэннасьць нацыянальнасьці і мовы беларускай. І па гэтай дарозе йдзе доўгі сьцяг яго духовых насьледнікаў (з найбліжэйшым яму па духу Янкам Лучынай), — і ўсе тыя беларускія дзеячы, што паклалі падваліны сучаснага адраджэнчаскага руху, кшталтавалі сваю ідэалёгію на ідэалах і лёзунгах Мацея Бурачка. Ён — прадвесьнік таго магутнага нацыянальнага руху, каторага яму прыждаць не давялося, але каторы пераняў яго духовыя элемэнты і, апіраючыся на іх, пайшоў далей — да новых кругазораў.
Як ні добра знае Багушэвіч душу беларускага народу, як ні адчувае ўсе яго беды і гора, — усё ж голас яго гэта йшчэ ня голас самога народу. Багушэвіч — інтэлігент, узросшы і ўзгадаваны ў шляхоцкай сям’і, стаіць яшчэ над народам. Ён будзіць цёмную, забітую, бяспраўную народную масу да новага жыцьця, ён хоча, каб народ сам свой голас даў.
І народ дае гэты голас. Дае яго ў дні ўсенароднага бунту проці старое ўлады маскоўскіх цароў. У рэвалюцыйным катле кіпіць душа беларуса. Агульны размах і гон цягне яго з сабой упярод, а разам з гэтым творыцца новая народная псыхалёгія, кшталтуецца новы сьветагляд і разьвіваюцца запраўды народныя ідэалы, якія беларускі народ высказвае вустамі лепшых сваіх сыноў — песьняроў. У словах гэных песьняроў выяўляецца бунт проці ўсялякага гвалту, чуваць прызыў да барацьбы, магутны кліч «наперад — па шчасьце!» (Купала). Песьняры рэвалюцыйнае пары (1905—[190]6 гг.) ужо не павучаюць народу, чаму ён павінен шанаваць і сябе, і ўсё сваё. Не: іх голас — гэта крык набалеўшае душы самога народу, — тых сыноў вёскі, якія падняліся сваім талентам на недасьціглую вышыню, і перад вачыма іх раскрыліся новыя, нябачаныя шырачэнныя кругазоры.
Што ж яны нам весьцяць?
Іх многа: і Купала, і Колас, і Цётка, і многа, многа другіх песьняроў часоў першае рэвалюцыі, але мы ня будзем затрымлівацца на кожным зь іх асобна, бо ўсе яны йдуць да аднае мэты. Яны паглябляюць старыя ідэалы Багушэвіча, захопліваюць усё шырэйшыя кругі жыцьця, зачапляюць новыя тэмы. Яны выходзяць з рамак антытэзы: «панства—мужыцтва». У іх і мужык, і работнік жывуць сваім асобным самабытным і мнагабочным жыцьцём, будуюць ідэал будучыны, не зьвяртаючы ўвагі ні на панства, ні на сучасны лад: яны разрываюць усялякую сувязь з старым сьветам. Работнік, мужык і жаўнер падаюць адзін аднаму руку і кідаюць сьвету цьвёрдыя, быццам каваныя із сталі словы: «мы — сіла, мы — права» («Сон над крывавымі разорамі» Цёткі — «Наша Доля», № 1, 1906). І ўжо няма гутаркі аб вызваленьні зь цяжкіх путаў няволі аднаго толькі мужыцкага стану, аб чым думаў Бурачок: маладая рэвалюцыйная паэзія пашырае багушэвічаўскі ідэал на ўсю беларускую нацыю. Выкоўваецца новы — нацыянальны ідэал. Аб такім нацыянальным ідэале першы пяе напярэдадні рэвалюцыі 1905 году Казімір Кастравіцкі (К. Каганец), і яму рысуюцца абразы мінулае волі і славы беларускага народу («Прамова» — у «Каляднай Чытанцы» 1903 г.). І калі Якуб Колас усё яшчэ астаецца перш за ўсё песьняром вёскі, зачарованы яе хараством; калі Купала, таксама верны сын вёскі беларускай, пачынае скромна з жаданьня толькі «людзьмі звацца», калі Цётка з матчынай тклівасьцю апявае сваіх «вясковых сястронак», — дык яны сваей творчасьцю абнімаюць і ўсе праявы беларускага нацыянальнага жыцьця, жыцьця беларуса як такога, незалежна ад яго стану, ад сацыяльнага палажэньня. Далёкая мінуўшчына зьліваецца ў іх зь сягоньняшнім днём і працягаваецца ў далёкую будучыну. У іх выяўляецца цэльнасьць гістарычнага існаваньня беларускага народу.
Асабліва ярка вырэзваецца па фоне сучаснай беларускай літаратуры Янка Купала, як нацыянальны прарок у шырокім разуменьні гэтага слова. Сілай свайго таленту ён так жыва, так праўдзіва і так па-мастацку малюе поўню нашага нацыянальнага жыцьця ва ўсіх яго мінулых і сучасных праявах. Ён сягае і да пацямнеўшых ужо і зацертых абразоў князёў і вояў старадаўных, і да нявычарпанай крыніцы народнае паэзіі. Багацьце адценкаў перажываньняў і настраеньняў у Купалы — незвычайнае. У яго асобе найбольш поўна выявіліся ўсе тыя думкі і ідэалы, якія творыць працэс адраджэньня нашага народу.
Але не даволі любіць і тварыць абразы свайго нацыянальнага жыцьця і яго праяваў: шчыры артыста-мастак ня ведае, што такое вузкі нацыяналізм, — для яго нацыянальнасьць становіць адну з праяваў чалавечнасьці. Вось беларуская адраджэнская літаратура, уся абвеяная незвычайна сільным умілаваньнем сваей бацькаўшчыны і свайго народу (напр., у Алеся Гаруна і др.), аказваецца зусім вольнай ад усялякага сьледу нацыянальнага шавінізму, нацыянальнай нянавісьці (чым грашылі часамі нашы прадвесьнікі адраджэньня зь сярэдзіны XІX ст.!). Вольнай нават тады, калі Каганец гаворыць аб нашай загубленай старой волі, калі Купала вылічае праступкі «чужых людзей» і грозіць ім народным судом, калі Цётка жаліцца «суседзям у няволі» на страшэнны ўціск маскоўскі, які беларусы цярпелі пад расейскай уладай.
Лёгка зразумець, чаму беларуская літаратура вольна ад нацыяналізму: яна ж творыцца сынамі, бадай, самага найдэмакратычнейшага з адраджаючыхся народаў. Ідэал вызваленьня беларускага народу цесна лучыцца з агульналюдзкім ідэалам вызваленьня працы з-пад улады капіталу. Гэты сацыяльны элемэнт і гамуе разьвіцьцё нацыяналізму як у беларускіх масах, так і ў іх прарокаў. Нездарма ў «гімне» Купалы падняўшыяся народныя масы, несучы «на сьвет цэлы» — «сваю крыўду», гавораць аб адным жаданьні: «людзьмі звацца». «Нацыянальнае» ў беларускай літаратуры зьліваецца з агульначалавечым, знаходзіцца ў поўнай гармоніі зь ім.
Сілу, моц сваю беларусы чарпаюць толькі ў сваей працы. Яны сваімі рукамі будуюць сваю Бацькаўшчыну. Працай сваей яны кормяць увесь сьвет і саміх сябе (гл. Купала). Апатэоза працы ва ўсіх яе відах — гэта агульная рыса ўсіх беларускіх адраджэнцаў, ці то песьняроў вёскі (Колас, Купала, Алесь Гарун і інш.), ці то ідэолягаў пралетарыяту (Цішка Гартны). Няма, бадай, ніводнага паэта, каторы ня зваў бы свой народ да працы — ці то дзеля хлеба буднага, ці то для агульнае справы. Абраз такой жывой, ахвярнай працы для свайго народу, працы да апошніх сіл, да апошняга дыханьня, як антытэзу «сьлямазарнасьці», бязьдзейнасьці, кволасьці, дае Максім Гарэцкі («Дзьве душы»). Але праца немагчыма бязь веры ў сябе, у свае сілы, у пабеду ідэі. І нашы песьняры будзяць у нас гэту веру:
Гэй, наперад, покі сэрца
Б’ецца, рвецца на прастор,
Годзе млеці ў паняверцы;
Гэй да сонца! гэй да зор!
Хай бацькі стагналі ўчора,
Йшлі на той сьвет без пары;
Сёньня ў нашай моцы гора,
Мы жыцьця гаспадары!
Так піша Купала. І ў тон яму Якуб Колас («Што вы, хлопцы, спахмурнелі...») кліча да працы, бо толькі ў ёй ратунак ад мук, ад сьлёз, ад зьнямогі і роспачы:
За работу жыва, жыва!
Каб нас доля не кідала,
Каб ня сохла наша ніва,
Каб нуда нас не чапала!
Творчай працай сваёй заваюем мы сабе і волю, і долю, і шчасьце. Гэтай дарогай вядуць нас нашы ідэйныя павадыры, нашы нацыянальныя прарокі. Гэтым яны і дапаўняюць ідэалы, аб каторых першы прамаўляў Багушэвіч і каторыя яны паглыбляюць у меру прабуджэньня народных мас.
Але жыцьцё і патрэбы культурнага беларуса вымагаюць такжа пашырэньня іх. Наша найнавейшая літаратура і выпаўняе гэту задачу: яна дае патрэбную кожнаму інтэлігенту духоўную страву і ад спраў зямных ірвецца ў вышу — да шырокіх кругазораў адарванай мысьлі і красы, да містыцызму (М. Гарэцкі, Бядуля). У нацыянальным яна знаходзіць агульналюдзкі элемэнт і прымушае нас любавацца чыстай красой парываў чалавечае душы («Мадонны» Багдановіча, «Малітва малога Габрусіка» Бядулі), красой прыроды (усе без выключэньня), красой формы і слова (найвялікшы стыліст — Купала, найвышэйшы мастак формы і абразовасьці — Максім Багдановіч).
Вось тут мы даходзім да таго, што беларускую літаратуру зьвязвае з сусьветнай літаратурай: нацыянальнае вырасла ў ёй у агульналюдзкае, зраднілася з усей людзкой сям’ёю, мае вартасьць ня толькі для беларуса, але для кожнага чалавека. А ў гэтым кірунку, бадай, найбольш заслужыўся «пясьняр чыстае красы» Максім Багдановіч.
Гэтак разьвівалася і расла, такімі пуцяводнымі ідэямі кіравалася беларуская адраджэнская літаратура. Пачаўшыся несьвядома, яна ўсьведамляецца ў меру свайго разьвіцьця, творыць перш вузкія, становыя, а пасьля шырокія грамадзкія і нацыянальныя ідэалы і ўрэшце гэтак іх пашырае і паглыбляе, што становіцца часткай сусьветнага творства. І вось незалежна ад прызнаньня ці непрызнаньня «вялікімі і можнымі» гэтага сьвету права беларускага народу на жыцьцё, — ён, наш народ, сваей творчай працай заваёўвае сабе належнае месца ў сям’і культурных народаў, і гэтага месца ніхто і нішто ў яго адабраць не здалее!
- ↑ Некаторыя гісторыкі нашай літаратуры пры азначэньні часу напісаньня «Энэіды» пазываюцца на ўжытыя ў ей словы «як ад Кутуза Банапарт». Другія думаюць, што гэтыя словы маглі быць пазьнейшай устаўкай, а сама «Энэіда» быццам сягае канца XVІІІ ст.
- ↑ М.Гарэцкі. Гісторыя беларускае літаратуры. Вільня, 1920.
- ↑ Гл. «Da miłych naszych mużyczkou». Jan Czeczot. «Pіosnkі wieśniacze znad Nіemna і Dźwіny». Wіlno, 1846.
- ↑ Гл. «Homan» № 1 1916 г
- ↑ Гл. «Homan» № 1 1916 г.