Праваслаўная Царква на Беларусі
| Праваслаўная Царква на Беларусі Артыкул Аўтар: Вячаслаў Багдановіч 1922 год Крыніца: Беларускі сьцяг. 1921. № 1 |
Прапануем да спампаваньня!
Гістарычнае прошлае праваслаўнай царквы на Беларусі цесна зьвязана з палітычным палажэньнем Беларускага Народу. У часе поўнай незалежнасьці Беларусі полацкі біскуп называў сваім сынам вялікага князя полацкага, нават тады, калі гэты „сын” быў не хрысціянінам, як гэта мы бачым у грамаце біскупа Якава да Рыжанаў, дзе ён сынам сваім тытулуе Вялікага Князя Літоўскага і Полацкага — Вітэня.
З утратай дзержаўнай самаістасьці Беларусі, траціць сваё значэньне і кіраўнік беларускага хрысціянства, траціць значэньне ўрэшце і сама царква. За вялікіх князёў полацкі праваслаўны біскуп быў адзінай галавой і прэдстаўніком ўсяго хрысціянства на Беларусі. Пры Вітаўце гэтае галоўнае прэдстаўніцтва хрысціянства ў дзержаве было перанесена на віленскага каталіцкага біскупа. Галава праваслаўнай цэрквы ўжо не ацец вялікага князя, а схізматык, ды нават паганін, бо толькі у ХVI сталецьці Рым выясніў, што „хрышчэньне па праваслаўнаму абраду важнае і што русіны не пагане”.
Занепад павагі праваслаўнай цэрквы ішоў ў пары з занепадам дзержаўным і нацыанальным Беларусі.
Ад Вітаўта (1430) і да пачатку XVII cт. Беларусь змагалася пад сцягам праваслаўнай цэрквы за свае нацыанальныя правы. Змаганьня праваслаў’я і каталіцтва ў Беларусі XV і XVI ст. было не выключна рэлігійнае, а нацыанальна рэлігійнае. Пэрыод ад 1430 і да 1619 году можна назваць пэрыодам збліжэньня цэрквы і народу. У гэтым пэрыодзе на тэрыторыі Беларусі важыліся фізычныя і культурныя сілы змагаючыхся, на жыцьцё і сьмерць, двох культур — усходнай і заходнай — і двох нацый — беларускай і польскай. Час збліжэньня цэрквы з нацыяй даў разцьвет беларускага рэнэсансу ў мастацтве і асабліва літаратуры, а такжа разцьвет рэлігійна-нацыанальнай сьвядомасьці. Літэратура закідаючы амярцьвелую царкоўна-славяншчыну чэрпала з багатай крыніцы народнай мовы свой славарь і формы, кіруючыся „да лепшага выразуменьня люду паспалітага”.
Па чыей старане ў выніку барацьбы сталася-бы перамога нельга было правідзсець, каб аб’яднаньне цэрквы і нацыі трывала далей. Нажаль ў самым заранньню благі лёс разьеднаў царкву з народам.
Першы ўдар быў нанесен са стараны сваіх-жа, — з абозу, ў разгары змаганьня, — падаўшагася назад, у рэакцыю. Такім рэакцыйным крокам былі начынаньня і пазьнейшая дзейнасьць Князя Канстанціна Астрожскага, выдаўшага сваю знаменітую біблію, замест у жывой, народнай мове, — ў мове адумершай, стараславянскай. Біблія Астрожскага — гэта рэакцыя, паварот назад.
Другі і, то, рашучы удар, быў зададзен нашым, тагочасным найвыдатнейшым вучоным, Зызаніем Сматрыцкім, выданьнем яго граматыкі (Вільня 1619).
Граматыка Сматрыцкага рашуча адкінула народную мову, як неразпрацаваную — сьвядома і ўсецэла абаперлася на кніжнай, царкоўнай стараславяншчыне.
Нацыя адрэзаная ад дзержаўнага кіраўніцтва дабіла сябе адрэзаючыся школай і навукай ад народных жывучых і гаючых крыніц. Мёртвай мовай можна было маліцца, можна было для яе укладаць граматыкі, але ня можна было развіваць літэратуры. І літэратура беларуская, закаваная у мёртвыя формы пачала хутка заміраць.
Царкоўна-славяншчына не маючы за сабой такіх культурных засабаў, як тагочасная лаціна, павінна была ўступіць мейсца апошняй.
Разбрат царквы з народнай беларускай мовай дорага абыйшоўся як беларускаму народу, так і самой праваслаўнай царкве. Літэратурная творчасьць спынілася; пачалі закрывацца, буйна было разцьвіўшыя у папярэднім пэрыодзе, беларускія друкарні.
У 1621 гаду зачынілася, насьледніца традыцый Ф. Скарыны, Мамонічаўская друкарня ў Вільні.
Ад 1627 году віленская Св. Троіцкая друкарня, праславіўшаяся палемічнымі беларускімі друкамі, пачынае выдаваць кнігі па-польску.
За гэтымі друкарнямі пазакрываліся іншыя, — адны раней, другія — пазьней. У другой палове семнадцатага і восемнадцатым сталецьцях з беларускіх друкарань ужо ня выйшла ніводнай сьвецкай кнігі. Уся друкарская праца агранічалася адзіна перадрукам славянскіх літургічных кніг, выключна для царкоўнага ужытку.
Умысловая праца замерла.
Блуднік на які пайшла царква давёў урэшце яе да лёгічнага абсуду: да поўнага адарваньняся ад народу. З двох мала зразумелых моў — царкоўнаславянскай нежывой і польскай-чужай — яна спынілася на жывой пануючай г. зн. польскай мове. Праглядаючы сьпісы кніг выдаваных, найбольш яра бароўшыміся за праваслаўную справу ў Літоўскай дзержаве, праваслаўных манастырскіх друкарань, мы бачым, што пад канец XVII ст. гэтыя апошнія пачынаюць выдаваць цэлы шэраг праваслаўных, царкоўных і духоўных кніг па-польску.
Капітуляцыя перад ворагам аднак ані не памагла праваслаўнай царкве, наадварот, зьбітая з правільнага шляху, адлучаная ад народу, зневажаная і прасьледаваная ворагам, яна што раз больш траціла грунт і значэньне.
Падзел Польшчы, далучэньне Беларусі да праваслаўнай Расіі ўратавала беларускае праваслаўе ад занепаду. Расійская дзержаўнасьць не шкадавала ўсіх, маючыхся ў яе распараджэньні, засабаў каб адбудаваць быўшую славу і значэньне праваславія на Беларусі. Аднак падпіраючы і шыручы царкву Расія не адбудовывала яе на крэпкіх старых фундамэнтах, не апірала на народнай мове і правечных мейсцовых традыцыях; а наадварот: нішчучы з каранём старое, мейсцовае, векамі злажыўшыся і зросшыся з беларускім народам, насаджала праваслаўе па духу і характару чужое, велікаруска-маскоўскае. Царква ў руках расійскага самадзержаўя была аружжам дэнацыаналізацыі і панаваньня над беларускім народам.
У гэтым апошнім тоўпіцца вялікая небаспека для беларускага адраджэньня са стараны праваслаўя: яно сёлетняй служэбнай роляй ў сыстэме расійскай дзержаўнасьці ды русыфікатарскай работай адрэзана ад беларускіх каранёў і праз гэта ня моцнае і небаспечнае з нацыанальнага боку. Мы, сваімі вачамі бачылі як ў 1905 гаду дзесяткі тысяч цёмных, быўшых раней уніятамі, беларускіх селян, толькі дзеля сьляпой опозыцыйнасьці да „казённай" веры, пераходзілі ў каталіцтва. У чым-жа казённасьць праваслаўя? У мове чужой, наноснай, не народнай, ў былой блізасьці духавенства са сьвецкай адміністрацыяй. Цяпер пад польскай акупацыяй, за гэтых неколькі гадоў, перайшло другія дзесяткі, а можа і сотні тысяч беларусаў праваслаўных у каталіцтва.
Нашы каталіцкія прозэліты, па сваёй цемнаце, тожсамячы рэлігію з нацыянальнасьцю, на другі-ж дзень, пасьля прыняцьця каталіцтва, становяцца, як, зазвычай ўсё прозэліты, самымі заўзятмі ворагамі ня толькі ранейшай сваёй веры, але і сваёй нацыянальнасьці, становяцца — палякамі. Яны гэтым затрымліваюць і муцяць адраджэнчы беларускі рух.
Кіруючыся нацыанальна-адраджэнчымі мэтамі беларускі рух павінен вельмі ўважліва ставіцца да рэлігійнага пытаньня наагул, а да праваслаў’я, як рэлігіі большасьці, — ў асаблівасьці. Наш рэлігійны дуалізм сам па сабе ёсьць вялікае зло; а тоя што каталіцызм у нас польскі, а праваслаў’е вялікаруска-маскоўскае зьяўляецца ўжо прост нацыянальнай трагедзіяй, аб якую могуць разьбіцца многія нашыя пачынаньня і надзеі. Ад 1380 году, даты прыняцьця каталіцтва пануючай у нас дынастыяй, Беларусь сталася арэнай змаганьня двох релігій, двох хрысьціянскіх абрадаў, а народ беларускі стаўся аб’ектам гэтага змаганьня. Пачынаецца ўжо шостая сотня гадоў напружанай барадзьбы і яна далёка ешчэ не закончана. Наадварот, можна з пэўнасьцю сказаць, што мы ізноў стаім на перадодні новай, можа самай рашучай, схваткі двох сьветавых рэлігій, і, дзеля таго, што схватка гэта, як і ў гістарічнай мінуўшчыне адбудзецца на нашай зямлі і за наш народ, нам, адраджэнцам, праступна было бы ня мець свайго, выразна акрэсьлянага погляду і ясна вырашанага адношэньня да кождай з баюючых старон.
У гэтым нарысе мы робім спробу характэрызаваць праваслаў’я і формулаваць наш да яго стасунак, як да рэлігіі большасьці.
Вышэй мы зазначылі галоўныя чатыры фазы з гісторыі праваслаў’я на Беларусі. Мы адмецілі, што галоўнай прычынай упадку праваслаў’я на Беларусі ад XVII ст., было яго разьеднаньне з нацыанальнай стыхіяй, але мы не адмецілі аднэй рэчы, а менавіта, што ў істоце сваёй праваслаў’я ніколі не было воража беларускай нацыанальнасьці. Яго адклон ад беларускай мовы дыктаваны быў тагочасным разуменьнем, гістарычнага моманту, найвыдатнейшымі барцамі за тую-ж самую справу. Нават у часе найбольшай расійскай рэакцыі, русыфікатарская дзейнасьць праваслаў’я на Беларусі дыктавана была не спэцыальнай варожасьцю царквы да беларускага народу, а расійскім імпэрыалізмам і характэрнай Маскве нетолерантнасьцю. Нацярпеўшыся ў папярэдні польскі перыод зьдзекаў і крыўд, праваслаўнае духавенства пайшло на служэньне братняй аднавернай Маскве ідэйна. Трэйцяя старана — беларускі народ, — іграў ролю адзіна об’екта, сам ён быў тады нагэтулькі задушан, што ня мог сказаць свайго ўласнага слова. Мейсцовае праваслаўнае духавенства само было даўно ўжо адарвана ад народу. У часе прылучэньня Беларусі да Расіі нашы праваслаўныя вярхі, бачучы векавечнага свайго ворага — Польшчу — разпластаным ня мелі часу і змогі навязываць з народнай стыхіяй старых зьвязкоў: Ўсё-ж роўна народ беларускі памер! Тыя, як ім здавалася, рэшткі ў ім жыцьця трэба выкарыстаць на аб’яднаньня з братняй праваслаўнай Масковіяй, каб і ён, народ, пасьля доўгіх мук і паняверкі, мог зажыць шчасьлівейшым жыцьцём. Пагляд, што й казаць памылковы, недальназоркі. Але ізноў — такі віна тут быўшых пакаленьняў, а не самой царкоўнай арганізацыі, як такой.
У цяперашні момант, пасьля сьветавой вайны, праваслаўная царква на Беларусі, асабліва тай часьці Беларусі, што пад польскай акупацыяй, перажывае цяжкі крызыс, Пазбаўляная патужнай апекі колішняга расійскага ураду, прасьледаваная і грабленая палякамі, атакаваная з усіх старон каталіцтвам, яна не мае сіл і змогі бараніць сябе.
Праваслаў’е беларускае разплачываецца цяпер за расійскі імпэрьялізм і памылковую палітыку апошняга. Аднак з гэтай, яе часовай слабасьці праваслаўная беларуская царква можа выйсці адроджанай і двакрот узмацаванай, пры адным варунку: калі яна здоляе, праз ўсё наваленыя гісторыяй паміж ею і народнай беларускай массай завалы, падыйсьці ў сутыч да народу і долю сваю цесна зьвязаць з народнай доляй. Об‘ектыўна кажучы для нашага праваслаўнага духавенства ўзгадаванага ў русыфікатарскай старой школе заданьня ня лёгкае.
Каб дасьцігнуць аб’еднаньня з народам і свайго ўласнага адраджэньня, праваслаўнаму духавенству трэба прайсьці праз горан беларускага адраджэньня.
Пакуль што праваслаўная царква у нас, паміж сваіх пастыраў, мае многа людзей шчыра адданых сваёй справе, але мала ёсьць людзей належна ацэняючых перажываны гістарычны момант і асабліва адраджэнчы момант ў жыцьці беларускага народу і ролю яго ў разьвіцьці гістарычных падзей ў будучыне.
Аднак, беручы пад увагу, што праваслаў’е органічна зьвязана з беларускім народам, што ў істоце сваёй ня воража яму і ўрэшце што нацыанальны і рэлігійны вораг адзін і той-жа, а найважнейшае, што праваслаўнае духавенства рэкрутуецца з тых-жа народных беларускіх масс, справа збліжэньня беларускага адраджэнчага руху і беларускага праваслаў’я ў будучым немінуча.
Адраджэньня беларускае, ставячы свае вымогі беларускай царкве нацыанальна адраджэнчага характару, не павінна ісці супроць немінучай канечнасьці, а наадварот, дзеля эканоміі сіл, павінна быць добрым правадніком, адраджэнчых ідэй ў царкву.
Праваслаў’я на Беларусі павінна быць беларускім.
Побач з беларусынізацыей праваслаўнай царквы паўстае пытаньне аб царкоўным кіраўніцтве. Украіна цяпер змагаецца за аўтокефальнасьць украінскай цэрквы, г. зн. за поўную яе незалежнасьць і самаістасць. Трэба шчыра сказаць, што для нас гэта справа і гэта форма вырашэньня царкоўнага кіраўніцтва, пры цяперашнім падзеле Беларусі і гаспадараньню акупантаў, стварыла-бы толькі новыя замешкі, без ніякіх рэальных карысьцей для справы. Дзеля гэтага нашы вымаганьня да Патрыархату Усяе Русі павінны агранічацца жаданьнем адбудаваньня даўней істнаваўшай аўтаноміі Беларускай праваслаўнай царквы, якая-бы абнімала ўсе этнографічна-беларускія землі, ды каб на абшары этнографічна беларускім, чужая народу вялікаруска-маскоўская мова была поўнасьцю (акром літургіі) заступлена ў царкоўным ужытку мовай беларускай. Каб біскупскія катэдры былі абсаджаны ураджэнцамі Беларусі, валадаючымі беларускай мовай, а такжа каб было пастаўлена за абавязак беламу духавенству, дзеля збліжэньня яго з народам, знаньня і ужываньня беларускай мовы ў царкоўным і штодзённым жыцьці.
А найважнейшым, пякучым і ня церпячым адвалокі вымаганьнем ад Патрыархату Усяе Русі ёсць каб беларускія землі, апынуўшыяся пад польскай акупацыяй былі незвалочна выдзелены ў асобную царкоўна-адміністратыўную адзінку. І ў сваім вярхоўным упраўленьні падлегалі-бы не Варшаўскаму экзарху, а Беларускаму Мітрапаліту.
Навіна, уведзеная ў пачатках бягучага году, саборам „польскіх праваслаўных біскупоў“ ў Варшаве, каб біскупы Віленскі, Горадзенскі, Новагрудзкі, Берасьцейскі і Пінскі ў царкоўным упраўленьні залежалі ад Варшаўскага Экзарха павінны быць Сьвяцейшым патрыархам адменены. Гэтага вымагае дабро самой праваслаўнай беларускай царквы і нацыянальныя інтарэсы Беларускага Народу.